Βιώσιμη αλιεία στη Μεσόγειο Η «ματιά» των θαλασσοπουλιών Εκπαιδευτικό πρόγραμμα Το σχέδιο αυτό χρηματοδοτήθηκε με την υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Η παρούσα δημοσίευση (ανακοίνωση) δεσμεύει μόνο τον συντάκη της και η Επιτροπή δεν ευθύνεται για τυχόν χρήση των πληροφοριών που περιέχονται σε αυτήν.
INDEX Εισαγωγή: γιατί αυτή η πορεία;...5 Ενσωμάτωση των θαλασσοπουλιών στην εξίσωση...6 1. Θαλάσσιο περιβάλλον: κατανοώντας το πεδίο εφαρμογής της αλιείας...7 1.1.- Θαλάσσια οικοσυστήματα...7 Τι είναι ένα οικοσύστημα;...7 Θαλάσσια οικοσυστήματα...7 Τροφικά πλέγματα και ροή ενέργειας...8 Ωκεανογραφία και πρότυπα παραγωγικότητας...9 1.2.- Μεσόγειος: καταφύγιο θαλάσσιας βιοποικιλότητας...11 Γεωγραφία...11 Βιοποικιλότητα...12 Ωκεανογραφία...12 Σημαντικά θαλάσσια οικοσυστήματα στη Μεσόγειο...13 1.3.- Ιστορία της ζωής των θαλασσοπουλιών και οικολογία...16 Τι είναι τα θαλασσοπούλια;...16 Μερικές ιδιαιτερότητες των θαλασσοπουλιών...16 Φώλιασμα σε αποικίες...19 Χαρακτηριστικά της ζωής των θαλασσοπουλιών: πίστη και συντηρητισμός...19 Τροφή στη θάλασσα (αναπαραγωγική και μη περίοδος)...22 Τα θαλασσοπούλια ως δείκτες...24 1.4.- Θαλασσοπούλια της Μεσογείου...25 Μεσογειακά θαλασσοπούλια: πολλά είδη, λίγα άτομα...25 Η κοινότητα των θαλασσοπουλιών: ποικιλία και αξίες...25 Σημαντικές περιοχές για τα θαλασσοπούλια στη Μεσόγειο...30 2. Ωκεανοί και ανθρωπότητα: η ανάγκη εύρεσης ισορροπημένης χρήσης...34 2.1.- Θαλάσσια οικοσυστήματα, ένα κοινό περιβάλλον υπό πίεση...34 Πιέσεις που επηρεάζουν τα θαλάσσια οικοσυστήματα...35 Αθροιστικές επιπτώσεις...38 2.2.- Ο ρόλος της αλιείας...40 Ιστορικές τάσεις της αλιείας...40 Επιπτώσεις της αλιείας...42 Έλεγχος αλιείας...46 Παράνομη, μη καταγραμμένη και μη ελεγχόμενη αλιεία (ΠμΚΕ)...49 Αλιεία αναψυχής...50 Υδατοκαλλιέργεια...50 2
Μεσογειακή αλιεία...52 2.3.- Θέματα διατήρησης Θαλασσοπουλιών...53 Έχοντας την πρωτιά στον Κόκκινο Κατάλογο...53 Μείωση ολοταχώς...53 Απειλές για τα θαλασσοπούλια...53 Κατάσταση και απειλές στα θαλασσοπούλια της Μεσογείου...56 2.4.- Αλληλεπιδράσεις θαλασσοπουλιών-αλιείας...57 Θαλασσοπούλια ως δείκτες (αλιείας)...57 Θαλασσοπούλια και απορρίψεις...58 Μείωση των ανταγωνιστών των θαλασσοπουλιών...58 Ανταγωνισμός...59 Τυχαία παγίδευση...60 Συλλογή...60 2.5.- Απορρίψεις και θαλασσοπούλια...61 Πλεονεκτήματα των απορρίψεων για τα θαλασσοπούλια...61 Απορρίψεις και θαλασσοπούλια: η άλλη πλευρά του νομίσματος...63 Τι θα γίνει αν απαγορεύσουμε τις απορρίψεις;...64 Πόσο αυστηρή θα είναι η απαγόρευση των απορρίψεων στη Μεσόγειο;...65 2.6.- Τυχαίες παγιδεύσεις θαλασσοπουλιών...66 Γιατί είναι πρόβλημα η τυχαία παγίδευση θαλασσοπουλιών;...66 Πού συμβαίνουν οι τυχαίες παγιδεύσεις;...68 Τι είδους εργαλεία εμπλέκονται στην τυχαία παγίδευση;...68 Ποιες είναι οι κύριες ανησυχίες για τη Μεσόγειο;...68 Πώς λύνουμε το πρόβλημα της τυχαίας παγίδευσης;...71 Η ανάγκη για συνεργατική προσέγγιση...71 Μέτρα περιορισμού - παραδείγματα...73 3. Σχετικές αλιευτικές και περιβαλλοντικές πολιτικές...77 3.1.- Αλιευτικές πολιτικές...77 Διεθνές πλαίσιο...78 Πλαίσιο Ευρωπαϊκής Ένωσης...79 Εθνικό πλαίσιο...81 Κίνητρα για μοντέλο πιο βιώσιμης αλιείας...81 3.2.- Πολιτικές που σχετίζονται με τη διατήρηση της φυσικής κληρονομιάς...83 Διεθνές πλαίσιο...83 Πλαίσιο Ευρωπαϊκής Ένωσης...84 Εθνικό Πλαίσιο...86 3
Εισαγωγή: γιατί αυτή η πορεία; Οι αλιείς περνούν σημαντικό μέρος της ζωής τους στη θάλασσα. Με αυτόν τον τρόπο, αποτελούν μέρος του θαλάσσιου περιβάλλοντος, εξαρτώμενοι άμεσα από την υγεία του για την (ασφαλή και κερδοφόρα) συνέχιση της δραστηριότητάς τους. Έχουν συνήθως βαθιά γνώση αυτού του περιβάλλοντος, που έχει αποκτηθεί εμπειρικά. Ωστόσο, το θαλάσσιο περιβάλλον είναι πολυσύνθετο και η εμπειρία τους επικεντρώνεται στα θέματα που έχουν άμεση σημασία γι αυτούς, δηλαδή στους αλιευτικούς πόρους. Τα υπόλοιπα στοιχεία του θαλάσσιου περιβάλλοντος (ή οικοσυστήματος) συνήθως τυγχάνουν πολύ λιγότερης προσοχής. Το ίδιο ισχύει και για τα περισσότερα υλικά ενημέρωσης που απευθύνονται στους αλιείς. Το μάθημα αυτό στοχεύει στην ανάδειξη της αξίας του θαλάσσιου οικοσυστήματος, το οποίο μπορεί να περιγραφεί ως μια ισορροπημένη σχέση μεταξύ των θαλάσσιων οργανισμών και του φυσικού τους περιβάλλοντος (νερό και βυθός). Εμείς οι άνθρωποι τείνουμε να έχουμε μια περιορισμένη εικόνα αυτού του οικοσυστήματος, καθώς αυτό είναι ένα ξένο περιβάλλον για εμάς. Ωστόσο, αποτελούμε μέρος αυτού, εφόσον ορισμένες ανθρωπογενείς δραστηριότητες λαμβάνουν χώρα στη θάλασσα. Τα διάφορα στοιχεία του κάθε οικοσυστήματος είναι αλληλένδετα μεταξύ τους με ποικίλους τρόπους, συχνά όχι εμφανείς, και η μεταβολή ενός στοιχείου μπορεί να έχει (απροσδόκητες) συνέπειες σε κάποια άλλα. Όταν τα οικοσυστήματα είναι σε καλή κατάσταση, έχουν υψηλή ικανότητα να αντιμετωπίζουν τις εξωτερικές πιέσεις και να ανακτούν την ισορροπία τους (αυτό ονομάζεται ομοιόσταση). Ωστόσο, όταν υπάρχουν πάρα πολλές πιέσεις που επηρεάζουν ένα οικοσύστημα, η αντοχή του μπορεί να παρεμποδιστεί. Αυτό αποτελεί την περίπτωση των θαλάσσιων οικοσυστημάτων σήμερα, καθώς οι άνθρωποι ασκούν έντονη πίεση με διάφορους τρόπους οι οποίοι οδηγούν σε σημαντικές αλλαγές σε παγκόσμια κλίμακα, πιθανώς μη αναστρέψιμες. Οι κύριοι στόχοι του μαθήματος θα μπορούσαν να συνοψιστούν ως εξής: 1. Να επισημανθεί η αξία του θαλάσσιου περιβάλλοντος στο σύνολό του 2. Να καταδείξει πώς οι ανθρώπινες δραστηριότητες μπορούν να επηρεάσουν τη λειτουργία του θαλάσσιου οικοσυστήματος 3. Να τονιστεί η ανάγκη ελαχιστοποίησης των επιπτώσεων αυτών, παρέχοντας προτάσεις και λύσεις για το πώς θα επιτευχθεί αυτό. Συγκεκριμένα, αυτό το μάθημα απευθύνεται στους αλιείς. Επομένως, επικεντρώνεται κυρίως στην αλιεία και στη σχέση αυτής της δραστηριότητας με το θαλάσσιο περιβάλλον. Αυτό δεν σημαίνει ότι η αλιεία έχει μεγαλύτερο αντίκτυπο από άλλες δραστηριότητες στο θαλάσσιο περιβάλλον, αλλά είναι το πεδίο όπου οι αλιείς μπορούν να κάνουν την αλλαγή. J.M. Arcos 4
Ενσωμάτωση των θαλασσοπουλιών στην εξίσωση Το μάθημα σκοπεύει επίσης να επισημάνει εκείνα τα στοιχεία του οικοσυστήματος που συχνά δεν λαμβάνονται υπόψη, μιας και δεν είναι ειδικά στοχευμένα από την αλιεία, αν και τα ίδια επηρεάζονται από αυτή. Τα θαλασσοπούλια λαμβάνονται ως πρότυπο γι αυτό. Πράγματι, όταν ασχολείται κανείς με το περιβάλλον και τους αλιευτικούς πόρους, οι περισσότερες διαθέσιμες πληροφορίες στα προγράμματα κατάρτισης για τους αλιείς επικεντρώνονται στην άμεση σχέση μεταξύ των αλιευτικών δραστηριοτήτων και των ιχθυαποθεμάτων στα οποία στοχεύουν. Η αυξανόμενη πίεση για την επίτευξη μιας βιώσιμης αλιείας και την παροχή μιας ευρύτερης θεώρησης για τον αλιευτικό τομέα με επίκεντρο το θαλάσσιο οικοσύστημα μεταβάλλει σιγά-σιγά αυτή την προσέγγιση, με όλο και περισσότερα κείμενα να αναφέρονται σε μια ευρύτερη θεώρηση των θαλάσσιων οικοσυστημάτων, τη λειτουργία τους και τη σχέση τους με την αλιεία. Ωστόσο, τα θαλασσοπούλια συχνά αγνοούνται πλήρως, καθώς συχνά αντιμετωπίζονται ως «εισβολείς» στη θάλασσα. Η γενική αντίληψη που επικρατεί γι αυτά, μπορεί να αποδοθεί ως εξής: «Φωλιάζουν στην ενδοχώρα και κινούνται πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας, οπότε δεν είναι πραγματικά θαλάσσιοι οργανισμοί». Αυτή η εσφαλμένη αντίληψη, που ενστερνίζονται ασυνείδητα πολλοί ψαράδες, επιστήμονες αλιείας, πολιτικοί και το ευρύ κοινό, είναι ακόμη πιο έντονη σε περιοχές όπου τα θαλασσοπούλια δεν είναι ιδιαίτερα άφθονα, όπως η Μεσόγειος. Ωστόσο, τα θαλασσοπούλια περνούν σημαντικό μέρος της ζωής τους στη θάλασσα, τρέφονται με θαλάσσιους οργανισμούς και αλληλεπιδρούν με την αλιεία με μεγάλη ποικίλους τρόπους. Επιπλέον, ως ανώτεροι θηρευτές, διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο, συνεπώς τυχόν μεταβολές στο θαλάσσιο περιβάλλον έχουν άμεση επίπτωση στους πληθυσμούς τους. Για τον ίδιο λόγο, αποτελούν ιδανικούς δείκτες της κατάστασης του θαλάσσιου περιβάλλοντος, παρέχοντας οφέλη που επεκτείνονται στην αλιευτική διαχείριση και λειτουργώντας επίσης ως «κόκκινες σημαίες», αναδεικνύοντας προβλήματα που μπορεί να καταστούν επιζήμια για τους ανθρώπους. Τέλος, τα θαλασσοπούλια αποτελούν την πιο απειλούμενη ομάδα πουλιών και αξίζουν την προσοχή και την άμεση ανάληψη δράσεων διατήρησης από μόνα τους, που ξεκινά από την κατάλληλη γνώση του τρόπου ζωής και απειλών που αντιμετωπίζουν. Για όλους αυτούς τους λόγους, το παρόν μάθημα παρέχει μια οπτική για τα θαλάσσια οικοσυστήματα και την αλιεία από την πλευρά των θαλασσοπουλιών, με στόχο τη συμπλήρωση των σημερινών προγραμμάτων κατάρτισης για τους αλιείς. J.M. Arcos 5
2. Ωκεανοί και ανθρωπότητα: η ανάγκη εύρεσης ισορροπημένης χρήσης 2.1.- Θαλάσσια οικοσυστήματα, ένα κοινό περιβάλλον υπό πίεση Εμείς οι άνθρωποι είμαστε θηλαστικά της ξηράς, και η αντίληψή μας για τον κόσμο εστιάζει στο τί συμβαίνει στη στεριά. Δεν είμαστε φυσιολογικά και αισθητηριακά προσαρμοσμένοι για να αντιληφθούμε σωστά το τί συμβαίνει στο θαλάσσιο περιβάλλον και γι αυτό η θάλασσα συχνά θεωρείται ως το ύστατο σύνορο. Οι άνθρωποι, όμως, χρησιμοποιούν τις θάλασσες εδώ και αιώνες, εκμεταλλευόμενοι τους πόρους των, εγκαθιστώντας εμπορικές διαδρομές, πετώντας τα απόβλητά τους και αλλοιώνοντας τις ακτογραμμές. Για πολύ καιρό, η γενική αντίληψη ήταν ότι η θάλασσα είναι τεράστια και συνεπώς είμαστε πολύ μικροί για να την αλλοιώσουμε σημαντικά. Αυτό μπορεί να ίσχυε, τουλάχιστον σε παγκόσμια κλίμακα, για το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας του ανθρώπου, τους τελευταίους αιώνες, όμως, και ιδιαίτερα τις τελευταίες δεκαετίες, η πίεση στους ωκεανούς έχει αυξηθεί υπέρμετρα, προκαλώντας σοβαρές μεταβολές στα θαλάσσια οικοσυστήματα. Και πάλι, όμως, δυσκολευόμαστε συχνά να αντιληφθούμε τις μεταβολές αυτές, καθώς το μεγαλύτερο τμήμα της θάλασσας παραμένει άγνωστο περιβάλλον για μας. Παρόλα αυτά, τις τελευταίες δεκαετίες έχει σημειωθεί μια μικρή βελτίωση στη γνώση των προβλημάτων διατήρησης που αντιμετωπίζουν τα θαλάσσια οικοσυστήματα καθώς και στις τεχνολογίες μελέτης της θάλασσας. Οι δράσεις διατήρησης απέχουν ακόμα πολύ σε σχέση με αυτές που εφαρμόζονται στη ξηρά, αλλά το χάσμα σιγά σιγά γεφυρώνεται. Πράγματι, οι περιβαλλοντικές πολιτικές, οι οποίες για πολύ καιρό εστίαζαν στη ξηρά, επεκτείνονται για να συμπεριλάβουν τις θάλασσες: αυξάνονται σε αριθμό και μέγεθος οι Θαλάσσιες Προστατευόμενες Περιοχές, οι τομεακές πολιτικές λαμβάνουν ολοένα και περισσότερα υπόψη την περιβαλλοντική διάσταση και ο θαλάσσιος χωρικός σχεδιασμός στοχεύει στο να φέρει κάποια τάξη στις διάφορες ανθρώπινες δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα στη θάλασσα. Αυτό είναι κρίσιμης σημασίας για να διασφαλιστεί ότι όλες οι προσπάθειες αυτές εφαρμόζονται σωστά, προκειμένου να διατηρηθεί υγιές το θαλάσσιο περιβάλλον και να αποφέρει κέρδος σε εμάς και τις επόμενες γενιές. Ένας ωραίος τρόπος να εκφράσουμε το πόσο πολύ επηρεάζονται τα θαλάσσια οικοσυστήματα είναι η ακόλουθη δήλωση του ωκεανογράφου Carl Safina πριν από 20 χρόνια 1. Ο φυσιοδίφης του 19ου αιώνα Jean-Baptiste de Lamarck είναι γνωστός για τη θεωρία της κληροδότησης των επίκτητων χαρακτηριστικών, αλλά λίγοι θυμούνται τις απόψεις του για τη θαλάσσια αλιεία. Συλλογιζόμενος το θέμα, έγραψε ότι «Τα ζώα που ζουν ( ) στα θαλάσσια ύδατα ( ) προστατεύονται από την καταστροφή των ειδών τους από τον άνθρωπο. Πολλαπλασιάζονται τόσο γρήγορα και οι τρόποι αποφυγής των θηρευτών ή των παγίδων είναι τόσοι πολλοί ώστε δεν υπάρχει καμία πιθανότητα να μπορέσει να καταστρέψει ολόκληρα είδη από αυτά τα ζώα.» Ο Lamarck έσφαλε και για την εξέλιξη 2. 1 http://biozone.weebly.com/uploads/2/7/4/2/274298/world_fishing.pdf. Η δήλωση αυτή εστίαζε στην αλιεία, αλλά ισχύει το ίδιο και για τις άλλες επιδράσεις στα θαλάσσια οικοσυστήματα 2 Ο Jean-Baptiste Lamarck πρότεινε τη πρώτη θεωρία της βιολογικής εξέλιξης το 1809, η οποία αποτελείτο από τη κληροδότηση των επίκτητων χαρακτηριστικών. Χρόνια αργότερα, ο Charles Darwin πρότεινε τη θεωρία της φυσικής επιλογής, η οποία επικράτησε ως η εξήγηση της βιολογικής εξέλιξης 33
Πιέσεις που επηρεάζουν τα θαλάσσια οικοσυστήματα Υπάρχει ευρεία ποικιλία ανθρωπίνων δραστηριοτήτων στη θάλασσα, και όλες τους ασκούν κάποιου είδους πίεση στα θαλάσσια οικοσυστήματα. Αυτό είναι ιδιαίτερα εμφανές στις μέρες μας, με την εντυπωσιακή πληθυσμιακή αύξηση του ανθρώπου τον τελευταίο αιώνα, σε συνδυασμό με τις τεχνολογικές εξελίξεις που κατέστησαν ολοένα και περισσότερο διαθέσιμο το θαλάσσιο περιβάλλον σε εμάς και τις αυξανόμενες ανάγκες μας. Ορισμένες από τις κυριότερες επιπτώσεις στα θαλάσσια οικοσυστήματα, αναφέρονται εν συντομία παρακάτω. Ρύπανση Οι ωκεανοί έχουν χρησιμοποιηθεί, και συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται, ως χώροι απόρριψης όλων των ειδών αποβλήτων, αρκετά συχνά με την παρανόηση ότι η απεραντοσύνη τους μπορεί να μετριάσει τις επιπτώσεις. Ατυχήματα όπως οι πετρελαιοκηλίδες είναι τα πιο εμφανή συμβάντα με τις μεγαλύτερες επιπτώσεις σε τοπικό επίπεδο, αλλά η τακτική ρύπανση έχει πιο ευρείς μακροχρόνιες επιπτώσεις: λύματα, βιομηχανικά και αγροτικά απόβλητα, χημικά και σκουπίδια συσσωρεύονται στους ωκεανούς για αιώνες και οι επιπτώσεις τους είναι ολοένα και πιο εμφανείς. Ένα ζήτημα ιδιαίτερου ενδιαφέροντος αποτελούν τα πλαστικά, τα οποία χρειάζονται αιώνες για να αποσυντεθούν και συσσωρεύονται ολοένα και περισσότερο στους ωκεανούς, προκαλώντας ιδιαίτερες επιπτώσεις στη θαλάσσια μεγα-πανίδα (μεγάλα ψάρια, θαλάσσιες χελώνες, κητώδη και θαλασσοπούλια) τα οποία μπερδεύονται και τα καταναλώνουν και καταλήγουν με κατεστραμμένα στομάχια. Έναν ιδιαίτερο τύπο «ρύπανσης» αποτελεί ο θαλάσσιος θόρυβος, ο οποίος σχετίστηκε αρχικά με την εισαγωγή μηχανών στα σκάφη και από τότε έχει αυξηθεί δραματικά, με την εντατικοποίηση των θαλάσσιων συγκοινωνιών παγκοσμίως, και τη χρήση πολλών αισθητήρων που βασίζονται σε υποθαλάσσιους ήχους (π.χ. ανιχνευτές βάθους και ψαριών). Οι βιομηχανικές δραστηριότητες όπως η εξόρυξη πετρελαίου και φυσικού αερίου και η εκμετάλλευση της ανανεώσιμης ενέργειες αποτελούν εξίσου σημαντικές πηγές υποθαλάσσιου θορύβου. Αυτό μπορεί να αγνοηθεί ως έλασσον πρόβλημα, αλλά σε έχει σοβαρές επιπτώσεις σε πολλούς οργανισμούς, όπως τα κητώδη, και φτάνει σε όλες τις γωνιές του κόσμου πλέον. Ιδιαίτερης σημασίας λόγω της έντασής του, αν και οι επιπτώσεις παραμένουν σε τοπικό επίπεδο, είναι και οι σεισμικές έρευνες και τα στρατιωτικά σόναρ. Chris Jordan. CC BY 2.0 34 Susan White. USFWS. CC BY 2.0
Αλιεία Ο άνθρωπος αλιεύει τους ωκεανούς εδώ και χιλιετίες, λαμβάνοντας μέρος των τροφικών του πόρων μέσω της δραστηριότητας αυτής. Στο μεγαλύτερο μέρος, όμως, της ιστορίας του ανθρώπου το ψάρεμα εντοπιζόταν σε κατοικημένες παράκτιες περιοχές και η πίεση ήταν τις περισσότερες φορές μικρή, επιτρέποντας στους φυσικούς πόρους να ανταπεξέλθουν της επίδρασης αυτής. Τους τελευταίους αιώνες, όμως, η αλιεία ξεκίνησε να αποκτά βιομηχανικές διαστάσεις και οι νέες τεχνολογίες επέτρεψαν το ψάρεμα σε ολοένα και πιο απομακρυσμένες από την ακτή περιοχές και σε βαθύτερα νερά, ενώ αναπτύχθηκαν και συστήματα για τη διατήρηση των ψαριών προς βρώση για μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα. Η ενσωμάτωση των ατμομηχανών στα αλιευτικά σκάφη ήταν ένα μεγάλο βήμα εμπρός. Η επακόλουθη πρόοδος κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα κατέστησε την αλιεία ολοένα και πιο αποδοτική: πετρελαιομηχανές, ενσωμάτωση ραντάρ, βαθύμετρων και ανιχνευτών ψαριών, GPS, τεχνολογίες κατάψυξης κλπ. Σήμερα, η αλιεία έχει φτάσει σχεδόν σε όλους τους ωκεανούς της Γης, και ασκεί συνεχή πίεση η οποία έχει οδηγήσει στην υπερεκμετάλλευση πολλών ιχθυοαποθεμάτων. Υποβάθμιση και καταστροφή ενδιαιτημάτων Αρκετές ανθρώπινες δραστηριότητες, συμπεριλαμβανομένων αυτών που ήδη αναφέρθηκαν ότι επιφέρουν τις δικές τους επιπτώσεις στο θαλάσσιο περιβάλλον, μπορούν να ασκήσουν φυσική πίεση στα θαλάσσια ενδιαιτήματα, προκαλώντας την υποβάθμιση και, σε ορισμένες περιπτώσεις, την καταστροφή τους. Αυτό σχετίζεται περισσότερο με τις παράκτιες περιοχές, όπου η ανθρώπινη ανάπτυξη έχει αλλοιώσει δραματικά κάποιες ακτογραμμές και έχει επιφέρει επιπτώσεις στα παρακείμενα θαλάσσια ενδιαιτήματα: αστικοποίηση και βιομηχανοποίηση της ακτογραμμής, κατασκευή λιμανιών, κατασκευή ιχθυοκαλλιεργειών, ανάπλαση των παραλιών κλπ. Οι αλλοιώσεις αυτές έχουν συχνά σοβαρές επιπτώσεις στη βιοποικιλότητα που εξαρτάται από αυτές, καθώς και στις κοινότητες των ανθρώπων που με τη σειρά τους εξαρτώνται από τη βιοποικιλότητα αυτή (π.χ. αλιευτικές κοινότητες). Jordi Prieto Pierre Gleizes. Greenpeace Jordi Prieto 35
Ξενικά είδη Η αυξανόμενη μετακίνηση των ανθρώπων σε όλο τον κόσμο οδήγησε στην εκούσια και ακούσια μεταφορά ειδών από τους αρχικούς τους βιοτόπους σε περιβάλλοντα στα οποία δεν περίμενε κανείς να υπάρχουν. Συχνά αποκαλούνται ξενικά είδη, αλλά και εισαγμένα, εξωτικά, μη-ιθαγενή ή είδη εισβολείς και αποτελούν μία από τις κύριες αιτίες απώλειας βιοποικιλότητας στον πλανήτη. Για αιώνες, το πρόβλημα αφορούσε κυρίως τα χερσαία οικοσυστήματα και ιδιαίτερα τα νησιά. Η εισαγωγή θηλαστικών, φυτών και άλλων οργανισμών σε απομονωμένα νησιά σε όλο τον κόσμο οδήγησε σε δριμείες μεταβολές του περιβάλλοντός τους, προκαλώντας την εξαφάνιση αρκετών τοπικών ειδών χλωρίδας και πανίδας. Παρομοίως, έγιναν μαζικές εισαγωγές σε οικοσυστήματα γλυκού νερού οι οποίες συχνά κατέληξαν σε καταστροφικές περιβαλλοντικές και κοινωνικο-οικονομικές επιπτώσεις. Αλλά και στα θαλάσσια οικοσυστήματα υπάρχουν ξενικά είδη. Η εντατικοποίηση των ναυτιλιακών γραμμών έχει βοηθήσει σημαντικά στην εξάπλωση μιας ευρείας ποικιλίας θαλάσσιων ειδών πέραν της φυσικής τους εξάπλωσης, π.χ. μέσω των έρμων, προκαλώντας πλήθος τοπικών προβλημάτων. Επιπλέον, η κατασκευή καναλιών για την επικοινωνία μεταξύ των θαλάσσιων λεκανών, όπως του Σουέζ ή του Παναμά, βοήθησε την επέκταση συγκεκριμένων ειδών πέραν της φυσικής τους εξάπλωσης. Η εμπορία φυτών και ζώων για ενυδρεία σε όλο τον κόσμο οδήγησε επίσης σε αρκετές εισαγωγές, όπως και η αυξανόμενη χρήση μη-ιθαγενών ειδών στις ιχθυοκαλλιέργειες. Πολύ συχνά, τα εισαγμένα είδη δεν προσαρμόζονται καλά στα νέα ενδιαιτήματα και εξαφανίζονται. Αλλά στην περίπτωση που βρίσκουν ιδανικές συνθήκες, με λιγότερους θηρευτές ή λιγότερους περιορισμούς από αυτούς που είχαν στα φυσικά τους ενδιαιτήματα, αυξάνονται εκθετικά, νικώντας στον ανταγωνισμό ή θηρεύοντας τα τοπικά είδη και προκαλώντας σημαντική απώλεια στη βιοποικιλότητα. Παγκόσμια αλλαγή Πέραν της αναγνώρισης των διαφόρων επιπτώσεων στο θαλάσσιο περιβάλλον, ο πλανήτης μας μεταβάλλεται συνολικά ως αποτέλεσμα της αυξανόμενης πίεσης από τον άνθρωπο, άμεσης και έμμεσης. Ο συνδυασμός της μεγάλης ποικιλίας των επιπτώσεων οδηγεί σε σοβαρές συνέπειες, συχνά σε απόσταση πολλών χιλιάδων χιλιομέτρων μακριά. Η κλιματική αλλαγή είναι το πιο άμεσο παράδειγμα, με τα αυξημένα επίπεδα του CO2 στην ατμόσφαιρα να οδηγούν σε αύξηση των παγκόσμιων θερμοκρασιών και, σε διαταραχές των καιρικών φαινομένων, μεταβολές στην κυκλοφορία των ωκεανών, την εισροή των θρεπτικών συστατικών, και τη διαστρωμάτωση και οξύνιση των ωκεανών. Όλες αυτές οι μεταβολές έχουν σοβαρές επιπτώσεις στη θαλάσσια βιοποικιλότητα και τις ανθρώπινες κοινότητες. Οι παγκόσμιες μεταβολές, όμως, δε σχετίζονται μόνο με την αύξηση του άνθρακα στην ατμόσφαιρα και ορισμένες φορές επεκτείνονται πέραν της συμβατικής έννοιας της κλιματικής αλλαγής. Για παράδειγμα, οι ροές των ποταμών έχουν μειωθεί σημαντικά τον τελευταίο αιώνα, εξαιτίας της αυξανόμενης χρήσης των υδάτων για ανθρώπινη κατανάλωση και για τη γεωργία αλλά και της ταχείας εξάπλωσης των φραγμάτων, προκαλώντας μείωση των γλυκών υδάτων και των θρεπτικών συστατικών στα παράκτια οικοσυστήματα, που οδηγούν σε μείωση της παραγωγικότητας. Πηγή: https://en.wikipedia.org/wiki/ocean_current Pablo Ruiz 36
Αθροιστικές επιπτώσεις Στην αξιολόγηση των επιπτώσεων στα (θαλάσσια) οικοσυστήματα, τείνουμε συχνά να θεωρούμε μια συγκεκριμένη επίπτωση τη φορά (π.χ. την επίπτωση της αλιείας σε σχέση με όλες τις πιέσεις, ή την επίπτωση ενός συγκεκριμένου αλιευτικού στόλου, ή ακόμα και την επίπτωση ενός αλιευτικού σκάφους), και τελικά να την παραβλέπουμε σταδιακά ως αμελητέα σε σχέση με τις υπόλοιπες επιπτώσεις. Με βάση αυτό, είναι πολύ σημαντική η αναφορά της έννοιας των αθροιστικών επιδράσεων: οι επιπτώσεις πρέπει να εξετάζονται συνολικά, έτσι ώστε η συνεισφορά των αναρίθμητων πιέσεων να ενσωματώνεται και να κατανοείται σωστά. Κάθε μία πίεση μπορεί να αγνοείται ως άσχετη αν ληφθεί υπόψη μόνο της, αλλά το άθροισμά τους μπορεί να οδηγεί σε σημαντική επίπτωση. Συνεπώς, για να επιλυθεί το πρόβλημα είναι απαραίτητη η αντιμετώπιση κάθε περίπτωσης ξεχωριστά, ελαχιστοποιώντας τις μικρές πιέσεις για τη διατήρηση ενός υγιούς περιβάλλοντος. Υπάρχει ένα ρητό στα Ισπανικά που περιγράφει πολύ καλά αυτό που πρέπει να αποφύγουμε: «Entre todos la mataron y ella sola se murió» (που μεταφράζεται ως: «φταίνε όλοι τους αλλά κανείς δεν είναι ένοχος»). Η κλιματική αλλαγή είναι η μέγιστη έκθεση ενός τέτοιου προβλήματος. Σχετική με το ζήτημα των αθροιστικών συνεπειών είναι και η έννοια της «τραγωδίας όλων των κοινών», όταν ένας πόρος μοιράζεται σε μεγάλο αριθμό ανθρώπων (συλλογικός πόρος). Η κατάχρηση του πόρου μπορεί να καταστρέψει τη βιωσιμότητά του, ενώ η περιορισμένη χρήση του από όλους τους δικαιούχους θα τον διατηρήσει εκμεταλλεύσιμο μακροπρόθεσμα. Περιορίζοντας, όμως, την πρόσβαση στον πόρο σε κάποιον μπορεί να είναι αντιπαραγωγικό αν οι άλλοι συνεχίζουν να τον καταχρώνται, καθώς ο πόρος εξακολουθεί να καταρρέει και έχουν χαθεί τα βραχυπρόθεσμα οφέλη της λήψης του μεριδίου. Σε σχέση με τις παγκόσμιες επιπτώσεις, είναι συχνό φαινόμενο οι άνθρωποι να αρνούνται τη δική τους συνεισφορά στη ζημιά των υπόλοιπων πιέσεων. Ο ζωολόγος David Suzuki το έχει θέσει πολύ ωραία στην εισαγωγή του στο βιβλίου του Καναδού πλοιάρχου «Νεκρά ψάρια και χοντρές γάτες 3 : Έχω κάνει καταγγελίες για αμέτρητα είδη και οικοσυστήματα που αντιμετωπίζουν προβλήματα σε όλο τον κόσμο. Και παντού εντυπωσιάζομαι από την ανθρώπινη ικανότητα να αποποιείται τη δική της ευθύνη και να βρίσκει βολικούς αποδιοπομπαίους τράγους, από τις αχόρταγες φώκιες ως τους ξένους αλιευτικούς στόλους και το El Niño. Σκεφτείτε, όμως, αυτό: Δε γνωρίζουμε αρκετά για να διαχειριστούμε τίποτα έξω στον πραγματικό κόσμο. ( ) Κάποια στιγμή, θα πρέπει να αναμετρηθούμε με την εικόνα που αντικατοπτρίζεται στον καθρέφτη και να ξεκινήσουμε να αναλαμβάνουμε κάποιες ευθύνες, μέσω της δουλειάς, του παιχνιδιού ή της κατανάλωσης. Εν τέλει, το μόνο στοιχείο που μπορούμε να ελέγξουμε και να διαχειριστούμε είναι ο ίδιος ο άνθρωπος. 1 Κορμοράνος νεκρός/σκάφος μπορεί να μην είναι πρόβλημα 3 http://www.viacorp.com/dead-fish-and-fat-cats.pdf ΑΛΛΑ... 37 Μπορεί να γίνει πολύ μεγάλο πρόβλημα αν... + + + + + + + +...
Αθροιστικές συνέπειες και η επίπτωσή τους στις τυχαίες παγιδεύσεις θαλασσοπουλιών Σε ορισμένες περιπτώσεις, η τυχαία παγίδευση θαλασσοπουλιών αποτελεί τακτικό φαινόμενο, το οποίο συχνά εμπλέκοντας κάθε φορά μεγάλο αριθμό πουλιών, και οι ψαράδες αντιλαμβάνονται ότι αποτελεί πρόβλημα (τόσο για τα πουλιά όσο και για τους ίδιους). Συνήθως, όμως, η τυχαία παγίδευση συμβαίνει μόνο περιστασιακά και όταν ερωτούνται οι ψαράδες, η πιο συνηθισμένη απάντηση είναι του τύπου: «μπα, αυτό δεν είναι πρόβλημα, το πολύ να πιάσουμε ένα ή δύο πουλιά τον χρόνο». Ας φανταστούμε ένα υποθετικό παράδειγμα ενός νησιού που διαθέτει στόλο 500 μικρών χειροποίητων σκαφών, όπου η γενική παραδοχή είναι ότι πιάνουν ένα πουλί τον χρόνο (ας πούμε Θαλασσοκόρακα). Ας φανταστούμε στη συνέχεια ότι στο νησιά αναπαράγονται 500 ζευγάρια Θαλασσοκόρακα. Το αποτέλεσμα, αν λάβουμε υπόψη όλα τα σκάφη, θα είναι ότι 500 Θαλασσοκόρακας παγιδεύονται κατά λάθος κάθε χρόνο, που ισοδυναμεί με τον μισό αναπαραγόμενο πληθυσμό. Αν λάβουμε υπόψη ότι ο πληθυσμός του Θαλασσοκόρακα περιλαμβάνει και νεαρά πουλιά, και ότι υπάρχουν κατά μέσο όρο 2 ανώριμα άτομα για κάθε αναπαραγόμενο ζευγάρι (το οποίο αποτελεί αισιόδοξη υπόθεση), τότε το ένα τέταρτο του πληθυσμού θα πεθαίνει μόνο εξ αιτίας της τυχαίας παγίδευσης (η πιθανότητα επιβίωσης από «τυχαία παγίδευση» θα είναι 75%). Για να είμαστε συνεπής με την αθροιστική προσέγγιση, θα πρέπει να προσθέσουμε και άλλους θανάτους λόγω ρύπανσης, προσκρούσεων, θηρευτών και άλλων αιτιών. Αυτό θα οδηγούσε σε ένα πολύ υψηλό ποσοστό θνησιμότητας, λαμβάνοντας υπόψη ότι το «φυσικό» ποσοστό επιβίωσης των θαλασσοπουλιών είναι πολύ υψηλό (συνήθως κοντά στο 90% πιθανότητα επιβίωσης για κάθε χρόνο ζωής). Vero Cortés Vero Cortés Vero Cortés 38
2.2.- Ο ρόλος της αλιείας Το μάθημα αυτό εστιάζει στην αλιευτική δραστηριότητα καθώς απευθύνεται σε ψαράδες, επεκτείνοντας επομένως την περιγραφή των επιπτώσεων της στο θαλάσσιο περιβάλλον. Αυτό δεν σημαίνει, όμως, ότι θα πρέπει να αγνοηθούν οι υπόλοιπες πιέσεις, το αντίθετο μάλιστα. Είναι πολύ σημαντικό να έχουμε υπόψη μας όλες τις πιέσεις και να αναλογιστούμε τις αθροιστικές συνέπειές τους. Αλλά θα πρέπει να δρούμε εκεί που μπορούμε, γι αυτό και η αλιευτική δραστηριότητα είναι κοντά στο γενικό πλαίσιο του μαθήματος αυτού. Ιστορικές τάσεις της αλιείας Η αλιεία ξεκίνησε ως μια δραστηριότητα μικρής κλίμακας που ασκούσαν οι ανθρώπινες κοινότητες κοντά στη θάλασσα (αλλά και σε λίμνες, ποτάμια και άλλες υδάτινες μάζες γλυκού νερού). Για μεγάλο χρονικό διάστημα οι επιπτώσεις ήταν σχετικά μικρές, παρόλο που σε ορισμένες περιπτώσεις η αλιευτική πίεση μπορεί να είχε σημαντικές επιπτώσεις σε τοπικό επίπεδο. Καθώς, όμως, βελτιώθηκαν τα εργαλεία πλοήγησης, η αλιεία άρχισε να επεκτείνεται και από τον 17ο 18ο αιώνα αλιευτικά σκάφη επιχειρούσαν σε όλο τον Βόρειο Ατλαντικό, με πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα τη φαλαινοθηρία (βλέπε πλαίσιο) και την αλιεία μπακαλιάρου. Παρόλα αυτά, η πραγματική άνθηση της αλιείας ξεκίνησε τον 19ο αιώνα και συνεχίστηκε καθ όλο τον 20ο αιώνα, καθώς οι τεχνολογικές εξελίξεις, η επέκταση σε νέες επικράτειες και η εξάπλωση των επιδοτήσεων συνεισέφεραν στη θεαματική αύξηση της αλιευτικής προσπάθειας. Αυτό οδήγησε στη σταθερή αύξηση των αλιευμάτων παγκοσμίως καθ όλη τη διάρκεια του 20ου αιώνα, ακόμα και όταν τα ψάρια άρχιζαν να σπανίζουν σύμφωνα με ορισμένες μελέτες (με απλά λόγια, τα αλιεύματα σε παγκόσμιο επίπεδο αυξήθηκαν, αλλά οι δείκτες αλίευσης ή το αλίευμα ανά μονάδα προσπάθειας μειώθηκαν). Η τάση αυτή κορυφώθηκε τη δεκαετία του 1990, όταν τα αλιεύματα παγκοσμίως έφτασαν τους 86 εκατομμύρια τόνους (αν και μεταγενέστερες επανεκτιμήσεις έκαναν λόγο για πάνω από 130 εκατομμύρια τόνους) και έκτοτε ξεκίνησαν να μειώνονται παρόλο που η αλιευτική προσπάθεια συνέχιζε να αυξάνεται. Η προστιθέμενη πίεση διαφόρων άλλων ανθρώπινων δραστηριοτήτων έχει σίγουρα συνεισφέρει στη μείωση των ιχθυοαποθεμάτων, τόσο άμεσα όσο και έμμεσα (μέσω της υποβάθμισης των θαλάσσιων οικοσυστημάτων) και είναι συχνά δύσκολη η απεμπλοκή του σχετικού ρόλου κάθε πίεσης στη συνολική εικόνα. Η αλιευτική πίεση όμως έχει παίξει κεντρικό ρόλο στις περισσότερες των περιπτώσεων. J.M. Arcos J.M. Arcos 39 J.M. Arcos J.M. Arcos
Φαλαινοθηρία, μια πρώιμη ιστορία επέκτασης της αλιείας Ένα εξέχον παράδειγμα πρώιμης επέκτασης της αλιείας και υπερεκμετάλλευσης αποτελεί η φαλαινοθηρία από τους Ευρωπαίους. Ξεκίνησε από Βάσκους ψαράδες στον Βισκαϊκό Κόλπο τον 12ο αιώνα, οι οποίοι κυνηγούσαν τις αργές και ήρεμες Γνήσιες Φάλαινες κοντά στην ακτή μέχρι που ξεκίνησαν να εξαφανίζονται, γι αυτό και ξεκίνησαν προσπάθειες ανεύρεσης των κητωδών αυτών πιο βαθιά, με τη χρήση μεγαλύτερων σκαφών που έφταναν μέχρι την Αρκτική τον 17ο αιώνα (όταν ξεκίνησαν να κυνηγιόνται και οι συγγενικές Τοξοκέφαλες Φάλαινες). Μέχρι τότε είχαν ενταχθεί και άλλοι στη φαλαινοθηρία, όπως οι Ολλανδοί και οι Βρετανοί, και μέχρι το 1690 οι πληθυσμοί Γνήσιων και Τοξοκέφαλων Φαλαινών της ανατολικής Αρκτικής θεωρήθηκαν εξαντλημένοι. Τότε οι φαλαινοθήρες κινήθηκαν δυτικά και έως τα μέσα του 19ου αιώνα η φαλαινοθηρία επεκτάθηκε σχεδόν σε όλους τους ωκεανούς. Οι πρόοδοι στις τεχνολογίες αλιείας, ειδικά ο ατμοκινητήρας και το εκρηκτικό καμάκι, επέτρεψαν τη θήρευση γρηγορότερων ειδών, όπως η Πτεροφάλαινα και η Μεγάπτερη Φάλαινα, αυξάνοντας έτσι τις πιθανότητες. Καθώς τα πιο πολύτιμα είδη άρχισαν να μειώνονται, περιελήφθησαν νέα είδη, ως το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα ορισμένα είδη φάλαινας είχαν ήδη εξαφανιστεί και άλλα είχαν αποδεκατιστεί. Τελικά, η Διεθνής Επιτροπή Φαλαινοθηρίας έθεσε μορατόριουμ το 1985. Έκτοτε, ορισμένα είδη έχουν ξεκινήσει να ανακάμπτουν. SPEZZ. CC BY 2.0 Τεχνολογικές πρόοδοι Οι τεχνολογικές πρόοδοι αποτέλεσαν το κλειδί για την αύξηση και την επέκταση της αλιευτικής προσπάθειας παγκοσμίως. Στην αρχή οι ατμοκινητήρες (19ος αιώνας) και μετά οι πετρελαιοκινητήρες (20ος αιώνας) επέτρεψαν την κατασκευή ολοένα και μεγαλύτερων και πιο αυτόνομων σκαφών, ενώ η ενσωμάτωση τεχνολογιών πλοήγησης κατά το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, όπως το ραντάρ, το βαθύμετρο και ο ανιχνευτής ψαριών και το GPS, βοήθησε ακόμα περισσότερο. Η βελτίωση των τεχνικών αποθήκευσης ψαριών εν πλω συνεισέφερε σημαντικά στην αυτονομία των σκαφών, ιδιαίτερα η τελειοποίηση των τεχνολογιών κατάψυξης. Σημαντική επίδραση είχαν και ορισμένες βελτιώσεις στα αλιευτικά εργαλεία, όπως τα μονόινα δίχτυα. Επέκταση Με την αύξηση των τεχνολογικών και αλιευτικών δυνατοτήτων, οι περιοχές που είχαν δεχθεί την πιο έντονη αλιευτική πίεση στο πέρασμα του χρόνου, όπως ο Βόρειος Ατλαντικός, ήταν οι πρώτες που έδειξαν σημάδια εξάντλησης, γι αυτό και η αλιευτική δραστηριότητα επεκτάθηκε σε νέες περιοχές μακρύτερα, ενώ επιχειρούσε και πιο μακριά από την ακτή και σε μεγαλύτερα βάθη, μέχρι να φτάσει στις μέρες μας σχεδόν σε κάθε γωνιά 40
των ωκεανών. Η επέκταση αυτή συνέβη συχνά χωρίς τη σωστή διαχείρισης, ή με διαχείριση βασιζόμενη σε λάθος υποθέσεις, οδηγώντας σε γρήγορη υπερεκμετάλλευση (που αποκαλείται συχνά «άνθηση και φιάσκο», ένα καλό παράδειγμα αποτελεί το Καθρεφτόψαρο του Ατλαντικού, βλέπε πλαίσιο). Επιδοτήσεις Οι επιδοτήσεις έχουν συνεισφέρει αρκετά στην τρέχουσα κατάσταση με την υπερ-μεγέθυνση που έχει πάρει η αλιευτική δραστηριότητα παγκοσμίως. Ενώ η αφθονία των ψαριών ξεκίνησε να μειώνεται ως αποτέλεσμα της αυξανόμενης αλιευτικής πίεσης, τα αλιεύματα παγκοσμίως συνέχισαν να αυξάνονται λόγω της αυξημένης αλιευτικής προσπάθειας και των τεχνολογικών βελτιώσεων, δίνοντας μια λανθασμένη εντύπωση πλούτου. Στην πραγματικότητα, τα αλιεύματα σε σχέση με την αλιευτική προσπάθεια που επενδύθηκε (που αναφέρεται με τον τεχνικό όρο «αλίευμα ανά μονάδα προσπάθειας») σύντομα άρχισε να μειώνεται, πράγμα που κάποια στιγμή θα έπρεπε να είχε δημιουργήσει ισορροπία, όταν το ψάρεμα θα είχε καταστεί ασύμφορο για τους ψαράδες (δηλ. ο λόγος κόστους/κέρδος θα ήταν μη αποδεκτός). Καθώς, όμως, το κέρδος άρχισε να μειώνεται, οι κυβερνήσεις προσπάθησαν να συντηρήσουν (ή και να προωθήσουν) τη βιομηχανία, επιδοτώντας τα έξοδα (π.χ. καύσιμα, κατασκευή και ανακαίνιση σκαφών), και αυτό οδήγησε στη λανθασμένη αντίληψη οφέλους, που οδήγησε στη διατήρηση της αύξησης της προσπάθειας και κατέληξε στους υπερμεγέθεις στόλους. Τα τελευταία χρόνια η κατάσταση έχει γίνει μη βιώσιμη, και σε πολλές περιοχές η αλιεία μειώνεται ραγδαία. Ενώ οι επιδοτήσεις ωφέλησαν τις μεγάλες αλιευτικές βιομηχανίες έναντι των μικρών χειροποίητων στόλων, η τρέχουσα κρίση επηρεάζει πρώτα αυτούς τους μικρούς στόλους που έχουν μικρότερη ευελιξία να αντιμετωπίσουν τη μείωση των ιχθυοαποθεμάτων. Η φιλοσοφία αλλάζει σιγά σιγά τώρα, και ενώ παραμένουν οι επιδοτήσεις, ξεκινούν να ωφελούν τις πρακτικές αυτές που συνεισφέρουν στην ανάκαμψη του οικοσυστήματος και τη μακροπρόθεσμη βελτίωση των κοινωνικο-οικονομικών συνθηκών των ψαράδων. Επιπτώσεις της αλιείας Η πιο άμεση επίπτωση της αλιείας είναι η μείωση της βιομάζας των πληθυσμών-στόχων των ψαριών, με την κάρπωση τμήματός τους για ανθρώπινη κατανάλωση και άλλες εμπορικές χρήσεις. Ανάλογα με το επίπεδο της κάρπωσης, η επίπτωση μπορεί να είναι είτε χαμηλή και βιώσιμη στο πέρασμα του χρόνου ή υψηλή και τελικά μη βιώσιμη. Αλλά πέραν αυτού, είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι η αλιεία μπορεί να ασκήσει και άλλες πιέσεις σε επίπεδο οικοσυστήματος, όχι μόνο στα είδη-στόχους. Μέγιστη βιώσιμη απόδοση (ΜΒΑ) Πριν τη λεπτομερέστερη περιγραφή των επιπτώσεων της αλιείας, είναι σημαντικό να κατανοήσουμε μια βασική έννοια του κανονισμού αλιείας, που έχει σαν σκοπό να παρέχει καθοδήγηση για βιώσιμο κέρδος από τους πόρους, τη Μέγιστη Βιώσιμη Απόδοση (ΜΒΑ). Η ΜΒΑ ισοδυναμεί με τη μέγιστη αλίευση που μπορεί να αναπληρωθεί μέσω της φυσικής αναπαραγωγής, έτσι ώστε το απόθεμα να παραμένει σε ισορροπία (κάτω από το μέγιστη δυνητικά βιομάζα, αλλά ακόμα σε «βιώσιμο» επίπεδο). Αν τα αλιεύματα παραμένουν ίσα ή πιο κάτω από τη ΜΒΑ, τότε έχουμε βιώσιμο πόρο που μπορεί να χρησιμοποιείται επ άπειρο με αρκετά καλό κέρδος. Αν, όμως, στοχεύουμε σε περισσότερα αλιεύματα, το απόθεμα δε θα μπορέσει να αναπληρώσει τα αφαιρούμενα ψάρια και έτσι τα αλιεύματα θα μειώνονται χρόνο με το χρόνο, και θα είναι χαμηλότερα της ΜΒΑ ακόμα και αν η αλιευτική προσπάθεια είναι μεγαλύτερη. Η μεγαλύτερη αυτή προσπάθεια μπορεί να οδηγήσει σε νέα, μηβέλτιστη ισορροπία, αλλά συχνά το απόθεμα θα συνεχίσει να μειώνεται μέχρι να καταρρεύσει. Είναι σημαντικό να καταλάβουμε, όμως, ότι η ΜΒΑ αποτελεί μια θεωρητική έννοια, οι οποία υποθέτει σταθερές περιβαλλοντικές συνθήκες. Η πραγματικότητα είναι διαφορετική, και τότε οι εκτιμήσεις της ΜΒΑ θα πρέπει να είναι ελαστικές για να ενσωματώνουν τις τρέχουσες περιβαλλοντικές συνθήκες για κάθε περίσταση. Επιπλέον, καθώς δεν πρόκειται για εύκολο υπολογισμό, προτείνεται να υπάρχει συγκεκριμένο προληπτικό όριο για τυχόν αβεβαιότητες. 41 Pierre Gleizes. Greenpeace
Υπερεκμετάλλευση Υπάρχουν πολλά πραγματικά παραδείγματα, ιδιαίτερα στο παρελθόν, όπου δεν υπήρχε (σωστή) διαχείριση των πόρων, λόγω έλλειψης ενδιαφέροντος ή της παρανόησης ότι θα υπήρχε αυτό-ρύθμιση, και η αλιευτική πίεση εντάθηκε μέχρι να καταρρεύσουν τα αποθέματα. Σε άλλες περιπτώσεις, έγινε λανθασμένη εκτίμηση των επιπέδων αλιείας που θα επέτρεπαν ΜΒΑ, λόγω έλλειψης σωστών δεδομένων (το οποίο αποτελεί σοβαρό περιορισμό), αδιαφορίας για τις περιβαλλοντικές διακυμάνσεις (καθώς η ΜΒΑ θα επιτυγχανόταν σε διαφορετικά επίπεδα βιομάζας υπό διαφορετικές περιβαλλοντικές συνθήκες) και τη μη κατανόηση της θνησιμότητας των ψαριών από άλλες αιτίες πέραν της αλίευσης (π.χ. θηρευτές). Επιπροσθέτως, οι επιστημονικές προτάσεις της ΜΒΑ αντιπαρατίθενται με τα πιο φιλόδοξα αιτήματα της αλιευτικής βιομηχανίας, με αποτέλεσμα ο μέσος όρος να απέχει πολύ από τη ΜΒΑ. Συνεπώς, με την ταχεία αύξηση και επέκταση της αλιευτικής πίεσης παγκοσμίως, και ο αριθμός των αλιευμάτων έφτασε στο μέγιστο, πολλοί πληθυσμοί ψαριών βρίσκονται υπό υπερεκμετάλλευση σήμερα. Η υπερεκμετάλλευση των ιχθυοαποθεμάτων συμβαίνει όταν η κάρπωση είναι πολύ υψηλή για να υπάρξει αναπλήρωση μέσω της φυσικής αναπαραγωγής, γι αυτό και η απόδοση είναι χαμηλότερη απ ότι στην περίπτωση μικρότερης προσπάθειας. Σε μερικές περιπτώσεις δημιουργείται ισορροπία στα ιχθυοαποθέματα χαμηλότερη της ΜΒΑ, συχνά πολύ πιο κάτω από το «βέλτιστο» σημείο αναφοράς. Υπάρχουν περιπτώσεις, όμως, που η πίεση είναι τόσο σκληρή που οι πληθυσμοί μειώνονται διαρκώς και μπορεί να εξαφανιστούν (ή, τουλάχιστον, να μην επιφέρουν πλέον κέρδος στους ψαράδες εξαντλημένα ιχθυοαποθέματα). Η υπερεκμετάλλευση δεν αφορά όλη την αλιεία και ορισμένες περιοχές έχουν υποφέρει περισσότερο από άλλες αλλά σε συνολικό επίπεδο η επίπτωση της αλιείας είναι σημαντική σε παγκόσμια κλίμακα. Η επίλυση αυτού του προβλήματος δεν είναι εύκολη, καθώς η μεσοπρόθεσμη και μακροπρόθεσμη ανάκαμψη των πληθυσμών συχνά απαιτεί τον περιορισμό των τρεχόντων επιπέδων εκμετάλλευσης, επηρεάζοντας έτσι το εισόδημα των ψαράδων. Επιστήμονες, πολιτικοί, περιβαλλοντολόγοι και ψαράδες αγωνίζονται να βρουν μια ισορροπία και ο πιο επιτυχημένος τρόπος να τη βρουν είναι η συνεργασία. Η αλιεία του Καθρεφτόψαρου του Ατλαντικού Το Καθρεφτόψαρο του Ατλαντικού είναι ένα βαθυπελαγικό ψάρι, με παγκόσμια κατανομή, που η εντατική του αλίευση ξεκίνησε στα τέλη του 1970, όταν οι παράκτιοι πόροι άρχισαν να σπανίζουν και η αλιευτική δραστηριότητα εξερεύνησε βαθύτερα νερά. Η αλιεία αυξήθηκε γρήγορα, φτάνοντας τους 90.000 τόνους στα τέλη του 1980 και αμέσως μετά άρχισε να μειώνεται δραστικά, οδηγώντας στο κλείσιμο πολλών αλιευτικών πεδίων σε όλο τον κόσμο. Το πρόβλημα ήταν η έλλειψη γνώσης για τον τρόπο ζωής του, καθώς ήταν πολύ διαφορετική από τα συνηθισμένα είδη που αλιεύονται. Σε σχετικά σταθερά περιβάλλοντα, όπως είναι η βαθιά θάλασσα, το Καθρεφτόψαρο ζει πολλά χρόνια, με ψάρια να έχουν αποδεδειγμένα φτάσει τα 149 έτη! Αυτό με τη σειρά του οδηγεί σε χαμηλούς ρυθμούς αναπαραγωγής οι οποίοι δεν μπορούσαν να αντισταθμίσουν την υψηλή αλιευτική πίεση που ασκήθηκε στα αποθέματα. Επιπλέον, πολλά αλιευτικά πεδία βρίσκονταν σε διεθνή ύδατα, καθιστώντας δύσκολο τον οποιοδήποτε έλεγχο. Σήμερα, εξακολουθεί να αλιεύεται σε ορισμένες περιοχές, ιδιαίτερα τη Νέα Ζηλανδία, αλλά ασκείται αυστηρός έλεγχος και τα όρια είναι πολύ χαμηλά σε σχέση με αυτά της δεκαετίας του 1980, δίνοντας μακροπρόθεσμα στο είδος την ευκαιρία να ανακάμψει. 42
Αλιευτική ταπείνωση του τροφικού πλέγματος Η τροφική αλυσίδα αποτελεί μια έννοια για να παρουσιάσει τις αμέτρητες τροφικές διασυνδέσεις μεταξύ των οργανισμών σε μια οικολογική κοινότητα (ή ομάδα οργανισμών που μοιράζονται το ίδιο οικοσύστημα). Οι σχέσεις σε ένα τροφικό πλέγμα δεν είναι απαραίτητα γραμμικές, αλλά χάριν ευκολίας, ένα θαλάσσιο τροφικό πλέγμα θα έχει τους πλανγκτονικούς οργανισμούς στα χαμηλότερα επίπεδα, μετά τα μικρά πελαγικά είδη, στη συνέχεια τα μεσαίου μεγέθους ψάρια-θηρευτές και τέλος τους κορυφαίους θαλάσσιους θηρευτές (όπως τα μεγάλα ψάρια-θηρευτές, τα θαλάσσια θηλαστικά και τα θαλασσοπούλια). Όσο πιο ψηλά ανεβαίνουμε στο τροφικό πλέγμα, τόσο χαμηλότερη είναι η αφθονία των οργανισμών. Αναλογιζόμενοι την αλιεία στο πέρασμα του χρόνου, βλέπουμε ένα γενικό πρότυπο που δείχνει πώς η αλιευτική πίεση μετακινήθηκε από τα μεγάλα είδη που καταλαμβάνουν τις υψηλότερες θέσεις στο θαλάσσιο τροφικό πλέγμα (κορυφαίοι θηρευτές) σε ολοένα και περισσότερα μικρά είδη που καταλαμβάνουν τα χαμηλότερα τροφικά επίπεδα. Αυτό οφείλεται κυρίως στην υψηλότερη αξία των μεγάλων ειδών, τα οποία μπήκαν στο στόχαστρο αρχικά μέχρι να μειωθεί η αφθονία τους. Στη συνέχεια, η αλιευτική πίεση μετακινήθηκε προοδευτικά χαμηλότερα στο τροφικό πλέγμα σε είδη μικρότερου μεγέθους (και τροφικού επιπέδου), φτάνοντας τελικά στα χαμηλότερα τροφικά επίπεδα, όπως στην περίπτωση της αλιείας κριλ (το κριλ είναι πλανγκτονικό καρκινοειδές). Ακόμα και όταν οι κορυφαίοι θηρευτές δεν αποτελούσαν στόχο, παγιδεύονταν (και ακόμα παγιδεύονται) ως παραλίευμα, το οποίο οδήγησε σε μείωση των πληθυσμών τους. Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι οι κορυφαίοι θηρευτές έχουν πολύ συντηρητικό τρόπο ζωής, με υψηλά ποσοστά επιβίωσης και χαμηλούς ρυθμούς αναπαραγωγής, το οποίο τους καθιστά εξαιρετικά ευαίσθητους στην αλιευτική πίεση (μια μη-φυσική αιτία θνησιμότητας). Στο τέλος, θα καταλήξουμε σε θαλάσσια οικοσυστήματα όπου τα περισσότερα ψάρια ανήκουν σε χαμηλά τροφικά επίπεδα και όπου οι θηρευτές θα είναι ασυνήθιστα σπάνιοι (εκτός από τα αλιευτικά σκάφη). Άλλη μία επίδραση της αλιευτικής πίεσης είναι η μείωση του μέσου μεγέθους κάθε είδους, καθώς τα περισσότερα ψάρια πιάνονται πριν φτάσουν στο μέγιστο μήκος τους. Επιπτώσεις στα οικοσυστήματα Οι επιπτώσεις από την αλιεία ξεπερνούν τα είδη που αποτελούν στόχο και αυτό αποτελεί ζήτημα που συχνά παραβλέπεται από τις ρυθμιστικές αρχές αλιείας. Μπορούν, όντως, να επηρεάσουν πληθυσμούς ψαριών και άλλων θαλάσσιων οργανισμών που δεν αποτελούν στόχο και είτε προωθούνται στο εμπόριο τελικά ή απορρίπτονται γιατί δεν έχουν εμπορική αξία. Επιπλέον, η αλιεία μπορεί να ασκήσει σημαντική πίεση στα θαλάσσια ενδιαιτήματα, καθώς και να προκαλέσει αρκετές έμμεσες επιπτώσεις στο θαλάσσιο οικοσύστημα. Τα ζητήματα αυτά χρήζουν μεγαλύτερης προσοχής: Παραλιεύματα. Αν και τα ιχθυοαποθέματα αντιμετωπίζονται συχνά ως ξεχωριστές μονάδες, για τη διευκόλυνση των μοντέλων, η αλήθεια είναι ότι σπάνια αλιεύεται ένα και μόνο είδος χωρίς να υπάρχουν παράπλευρα αλιεύματα. Πρώτον, γιατί τις περισσότερες φορές τα ψάρια κυκλοφορούν ανάμεικτα στη θάλασσα, ενώ διαφορετικές ομάδες του ίδιου είδους μπορούν να χρησιμοποιήσουν διαφορετικά ενδιαιτήματα. Και, δεύτερον, επειδή η αλιεία σπάνια είναι αρκετά επιλεκτική ώστε να πιάσει το σωστό ψάρι μέσα από το μείγμα, Γι αυτό και τα αλιευτικά σκάφη πιάνουν είδη ψαριών που δεν αποτελούσαν στόχο αλλά μπορούν να διατεθούν στο εμπόριο. Στην πραγματικότητα, ορισμένα είδη αλιείας έχουν ως στόχο αρκετά διαφορετικά είδη (πολυειδική αλιεία), κάτι που συμβαίνει συχνά στη Μεσόγειο. Σε αυτές τις περιπτώσεις, τα όρια μεταξύ «στόχων» και «παράπλευρων» ειδών είναι ασθενή. Παρόλα αυτά, ακόμα και στην πολυειδική αλιεία, οι κανονισμοί βασίζονται στην αξιολόγηση του καθεστώτος ενός ή πολύ λίγων αποθεμάτων και τα παράπλευρα είδη δεν λαμβάνονται υπόψη. Αυτό προκαλεί σημαντικές επιπτώσεις σε λίγα, πιο ευαίσθητα, είδη οι οποίες περνούν απαρατήρητες καθώς η αξιολόγηση των επιπτώσεων εστιάζει αλλού. 43 J.M. Arcos
Τυχαίες παγιδεύσεις. Ο όρος αυτός περιλαμβάνει τα (μεγάλα) είδη που παγιδεύονται τυχαία, όπως οι καρχαρίες, οι θαλάσσιες χελώνες, τα θαλασσοπούλια και τα θαλάσσια θηλαστικά. Ως κορυφαίοι θηρευτές, τα είδη αυτά είναι ευαίσθητα στην αυξημένη θνησιμότητα (δηλαδή στη μείωση του ποσοστού επιβίωσης) γι αυτό και η τυχαία παγίδευση αποτελεί σοβαρό πρόβλημα για τους πληθυσμούς τους. Από την άλλη, η παγίδευση των ζώων αυτών συχνά δημιουργεί πρόβλημα στους αλιείς, λόγω ζημιών στον εξοπλισμό, όχλησης, πιθανή απώλεια θηραμάτων κλπ. Το ζήτημα αντιμετωπίζεται με μεγαλύτερη προσοχή στη συνέχεια του μαθήματος αυτού, εστιάζοντας στα θαλασσοπούλια. Απορρρίψεις. Ως απορρίψεις ορίζουμε τις συλλήψεις ανεπιθύμητων ψαριών που επιστρέφονται στη θάλασσα, για πολλούς λόγους: (1) χαμηλή ή μηδενική εμπορική αξία, (2) ψάρια με βλάβες, (3) ψάρια μικρότερα του νόμιμου μεγέθους εκφόρτωσης και (4) είδη των οποίων η σύλληψη υπερβαίνει το ανώτερο όριο εκφόρτωσης. Τα εντόσθια, τα υπολείμματα των ψαριών που καθαρίζονται εν πλω, μπορούν να θεωρηθούν ως ένας τύπος απόρριψης. Οι απορρίψεις είναι κάτι ανάμεσα στα παραλιεύματα και τις τυχαίες παγιδεύσεις και συχνά ο ορισμός είναι λίγο αόριστος, μπλέκοντας τις απορρίψεις με ένα από τα δύο άκρα. Όπως και να έχει, το ζήτημα είναι ότι οι απορρίψεις σπάνια λογαριάζονται και είναι εξαιρετικά δύσκολο να κατανοήσουμε τον ρόλο που παίζει η αλιεία στη δυναμική του πληθυσμού των ειδών που συνήθως απορρίπτονται. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως στους μικρούς βαθυπελαγικούς καρχαρίες, η επίδραση της αλιείας πιστεύεται ότι είναι μεγάλη, καθώς οι οργανισμοί αυτοί έχουν μεγάλη διάρκεια ζωής και χαμηλούς ρυθμούς αναπαραγωγής και δεν μπορούν να ανταπεξέλθουν στην αλιευτική πίεση. Και μπορεί να εξαφανιστούν χωρίς κανείς να το αντιληφθεί. Επίπτωση στα ενδιαιτήματα. Η αλιεία μπορεί να αλλοιώσει και τα θαλάσσια (βενθικά) ενδιαιτήματα. Η πιο ξεκάθαρη περίπτωση είναι οι τράτες, αλλά και οποιοδήποτε εργαλείο φτάνει στον βυθό μπορεί να τον αλλοιώσει. Συχνά, τα χαμένα εργαλεία (που λέγονται και εργαλεία φαντάσματα) συνεχίζουν να συλλαμβάνουν ψάρια για μεγάλες χρονικές περιόδους. Πριν αρκετές δεκαετίες, υπήρξαν ακόμα πιο δραματικές επιπτώσεις στα βενθικά ενδιαιτήματα καθώς η αλιεία με τράτα είχε εξαπλωθεί με ελάχιστους περιορισμούς και επιχειρούσε σε εξαιρετικά ευαίσθητα ενδιαιτήματα όπως τα θαλάσσια λιβάδια ή οι κοραλλιογενείς ύφαλοι, σημαντικές περιοχές για τον γόνο πολλών ειδών ψαριών και άλλων θαλάσσιων οργανισμών. Στη Μεσόγειο, ένα ιδιαίτερα βλαπτικό σύστημα (που τώρα έχει απαγορευθεί) ήταν η «βιντζότρατα», μια ατσάλινη ράβδος που συγκρατούσε δίχτυα και συρόταν σε κοραλλιογενείς βυθούς, προκαλώντας καταστροφικές επιπτώσεις στα πολύ ευαίσθητα αυτά ενδιαιτήματα. Άλλες επιπτώσεις στο ευρύ οικοσύστημα. Πέρα των επιπτώσεων σε συγκεκριμένα είδη και ενδιαιτήματα, η αλιεία μπορεί να θεωρηθεί και ως μέσο πίεσης σε ολόκληρη τη δομή του οικοσυστήματος. Οι διαφορικές πιέσεις στις οποίες εκτίθενται οι διαφορετικές συνιστώσες του οικοσυστήματος μπορούν να οδηγήσουν σε αλλαγές στη δομή των θαλάσσιων κοινωνιών, κάτι δύσκολο να αποτιμηθεί αλλά με δυνητικά σημαντικές επιπτώσεις σε διαφορετικά επίπεδα. Το ζήτημα που περιγράφηκε ως «αλιευτική ταπείνωση του τροφικού πλέγματος» είναι μέρος του, αλλά οι επιπτώσεις μπορούν συχνά να είναι πολύ πιο περίπλοκες. Ένα τυπικό παράδειγμα είναι αυτό των δασών φαιοφυκών θαλάσσιων ενυδρίδων θαλάσσιων λιονταριών φαλαινών δολοφόνων ρεγγών στον ΒΔ Ειρηνικό (Βλ. πλαίσιο). Κάποια καιροσκοπικά είδη συχνά ωφελούνται (π.χ. πτωματοφάγα που επωφελούνται από την παροχή νεκρών ψαριών μέσω των απορρίψεων), αυξάνοντας σε βιομάζα και οδηγώντας σε μείωση της βιοποικιλότητας. Jordi Prieto 44
Δάση φαιοφυκών στον ΒΔ Ειρηνικό Τα δάση φαιοφυκών είναι μεγάλες εκτάσεις με φύκη, ανάλογα με τα χερσαία δάση, στα οποία τα φαιοφύκη παίζουν τον ρόλο των δέντρων. Αποτελούν πολύ σημαντικά παράκτια οικοσυστήματα στον ΒΔ Ειρηνικό, παρέχοντας καταφύγιο και λειτουργώντας ως τόποι αναπαραγωγής για πλήθος θαλάσσιων ειδών. Σε ορισμένες περιοχές της Αλάσκας, ξεκίνησαν να εξαφανίζονται τα δάση φαιοφυκών πριν λίγες δεκαετίες ως αποτέλεσμα απότομης αύξησης των αχινών που τρέφονται με φαιοφύκη. Ο λόγος της αύξησης συσχετίστηκε με τη μείωση των θαλάσσιων ενυδρίδων που τρέφονται με αχινούς και τους κρατούν σε χαμηλά επίπεδα. Η μείωση των θαλάσσιων ενυδρίδων αποδόθηκε στην αύξηση της θήρευσης από φάλαινες δολοφόνους. Τα υπόλοιπα βήματα αποτελούν θέμα αντιπαράθεσης, αλλά μία εύλογη υπόθεση είναι ότι οι φάλαινες δολοφόνοι ξεκίνησαν να θηρεύουν θαλάσσιες ενυδρίδες (τις οποίες αγνοούσαν προηγουμένως) λόγω της κατάρρευσης του πληθυσμού των θαλάσσιων λιονταριών που αποτελούσαν το προτιμώμενο θήραμά τους. Και η μείωση των θαλάσσιων λιονταριών δείχνει να συνδέεται με τη μείωση ορισμένων αγελαίων ψαριών, όπως η ρέγγα, που θα αποτελούσαν βασική πηγή τροφής για τα θαλάσσια λιοντάρια. Τέλος, η μείωση των ψαριών αποδόθηκε στον συνδυασμό της υπεραλίευσης και της θέρμανσης των ωκεανών. Source: http://science.sciencemag.org/content/282/5388/473 Kelp Forest_NOAAs_CC BY-NC-ND 2.0 Έλεγχος αλιείας Παρά την παλιά πεποίθηση ότι οι αλιευτικοί πόροι ήταν απεριόριστοι, και την προκύπτουσα έλλειψη ελέγχου σε ορισμένες (παλαιές) περιπτώσεις, σήμερα είναι σαφές στους (περισσότερους) αλιείς, αρχές και επιστήμονες ότι είναι απαραίτητη η διαχείριση της αλιείας. Και η ΜΒΑ είναι συχνά ή τιμή αναφοράς. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσω δύο μηχανισμών, που είναι μη αποκλειστικοί και θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη μαζί: (1) ανώτατα όρια αλιείας και (2) έλεγχος αλιευτικής προσπάθειας. Είναι πιο εύκολο να σχετίσουμε τη ΜΒΑ με ένα δεδομένο ανώτατο όριο (ή όριο συλλήψεων) και πιο δύσκολο να το μεταφράσουμε σε δεδομένο σύνολο αλιευτικής προσπάθειας. Πέραν αυτού, όμως, η ΜΒΑ είναι δύσκολη τιμή, για αρκετούς λόγους: Είναι μια θεωρητική έννοια, η οποία στην πραγματικότητα υπόκειται σε περιβαλλοντικές συνθήκες και μπορεί να αλλάζει από χρόνο σε χρόνο, με τρόπο που δεν είναι εύκολος να προβλεφθεί. Τα στοιχεία για την αλιεία και τα ιχθυοαποθέματα είναι συχνά περιορισμένα, με πολλά κενά και ανακρίβειες που μπορούν να επηρεάσουν τα αποτελέσματα των μοντέλων. Η ΜΒΑ εκτιμάται συχνά υπό την υπόθεση ότι η αλιεία αποτελεί τη μοναδική αιτία θνησιμότητας των πληθυσμών των ψαριών, αγνοώντας έτσι το τμήμα της βιομάζας που αφαιρείται από άλλες αιτίες, κυρίως από θηρευτές. Οι ασάφειες αυτές οδηγούν συχνά σε λάθος υπολογισμό της ΜΒΑ, και η προληπτική αρχή θα πρέπει να επικρατήσει υπέρ των ιχθυοαποθεμάτων. Συνήθως, όμως, γίνεται το αντίθετο, με τους επιστήμονες να λυγίζουν από την πίεση της αλιευτικής βιομηχανίας (η οποία αναζητεί το άμεσο κέρδος από τη μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα). 45
Ανώτατα όρια Τα όρια συλλήψεων ή ανώτατα όρια είναι το το πιο άμεσο σύστημα για τον έλεγχο της αλιείας ώστε να επιτευχθεί η ΜΒΑ, και σε πολλά μέρη του κόσμου έτσι γίνεται η διαχείριση της. Η ιδέα είναι απλή: επιστημονικά μοντέλα προβλέπουν ότι η ΜΒΑ αντιστοιχεί σε ένα δεδομένο όριο συλλήψεων και αυτό ορίζεται ως το επιτρεπόμενο όριο αλίευσης σε μια δεδομένη περιοχή και περίοδο. Το ανώτατο όριο συνήθως κατανέμεται στα διαφορετικά σκάφη που έχουν ως στόχο το απόθεμα, ακολουθώντας οποιουσδήποτε κανόνες έχουν συμφωνηθεί, έτσι ώστε κάθε σκάφος να μπορεί να συλλάβει συγκεκριμένο ποσό ψαριών σε μια δεδομένη περίοδο. Πέραν των πιθανών συγκρούσεων για το πώς μπορείς να μοιραστείς το ανώτατο όριο κάθε περιοχής, μπορούν να προκύψουν αρκετά προβλήματα από το σύστημα αυτό, και είναι σημαντικό να τις λαμβάνουμε υπόψη. Οι πιο σχετικές είναι: Τα ανώτατα όρια συνήθως τίθενται για ένα ή λίγα είδη και δε λαμβάνουν υπόψη τις επιπτώσεις στα παραλιεύματα. Η υπόθεση είναι ότι οι αλιείς στοχεύουν κυρίως στα είδη για τα οποία τίθενται ανώτατα όρια και γι αυτό η κύρια επίπτωση είναι στα είδη αυτά. Αυτό έχει λογική, αλλά δεν είναι τελείως σωστό, καθώς τα παραλιεύματα (ή ακόμα και τα απορριπτόμενα και οι τυχαίες παγιδεύσεις) έχουν πιο αργούς κύκλους ζωής και είναι περισσότερο ευαίσθητα στη θνησιμότητα. Τα ανώτατα όρια συχνά ορίζονται ως η μέγιστη ποσότητα που μπορεί να εκφορτωθεί, όχι να συλληφθεί. Αυτό σημαίνει ότι η αλιεία μπορεί να προκαλεί μεγάλη επίπτωση στο ιχθυοαπόθεμα, που να περνά απαρατήρητη, αν συλλαμβάνονται μεγάλες ποσότητες ψαριών και απορρίπτονται λόγω υπέρβασης των ανώτατων ορίων. Αυτό μπορεί να συμβεί, για παράδειγμα, όταν αλιεύεται πάνω από ένα είδος ψαριού στα ίδια αλιευτικά πεδία, το κάθε ένα με συγκεκριμένο ανώτατο όριο. Για λόγους απλοποίησης, ας υποθέσουμε ότι Α & Β είναι είδη ψαριών με ανώτατα όρια για μια δεδομένη περιοχή: όταν επιτευχθεί το ανώτατο όριο για το Α, τα σκάφη μπορεί να επιχειρούν ακόμα για να επιτύχουν το ανώτατο όριο για το Β και να απορρίπτουν ψάρια που ανήκουν στο Α. Η απόρριψη εμπορεύσιμων ψαριών που υπόκεινται σε ανώτατα όρια μπορεί να συμβεί και όταν το μέγεθος των ψαριών που συλλαμβάνονται δεν είναι το πιο πολύτιμο (έτσι τα σκάφη προσπαθούν να πιάσουν τα πιο πολύτιμα ψάρια και απορρίπτουν τα λιγότερο πολύτιμα), ή όταν οι τιμές στην αγορά είναι χαμηλές λόγω πλεονασμάτων. Για τον παραπάνω λόγο, ο έλεγχος μέσω των ανώτατων ορίων καθίσταται εξαιρετικά πολύπλοκος στην πολυειδική αλιεία, όταν εμπλέκεται σχετικά μεγάλος αριθμός εμπορεύσιμων ειδών. Αλιευτική προσπάθεια Ένας εναλλακτικός ή συμπληρωματικός τρόπος ελέγχου της αλιευτικής πίεσης είναι μέσω της αλιευτικής προσπάθειας, που χονδρικά ορίζεται ως η μέτρηση του «ποσού αλιείας», το οποίο περιλαμβάνει την ικανότητα και τον χρόνο αλιείας. Πιο λεπτομερώς, η αλιευτική προσπάθεια μπορεί να ελεγχθεί με πολλές συνιστώσες, συχνά ταυτόχρονα: αριθμός σκαφών, ισχύς μηχανών, χρόνος που επιτρέπεται να ασκηθεί αλιεία σε μια περιοχή, κλπ. Οι τεχνικοί κανονισμοί μπορούν επίσης να θεωρηθούν ως μέτρο περιορισμού της προσπάθειας, ρυθμίζοντας για παράδειγμα το μέγεθος του ματιού του διχτυού, το υλικό και το μέγεθος των διχτυών, τον αριθμό και το μέγεθος των αγκιστριών στο παραγάδι κλπ. Τέλος, η οριοθέτηση προσωρινών ή μόνιμων περιοχών αποκλεισμού (θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές, αναστολές και άλλα παρόμοια μέτρα) μπορεί να θεωρηθεί ως έλεγχος της προσπάθειας. Για κάθε είδους αλιεία υπάρχει σχεδόν πάντα κάποιο είδος ελέγχου της προσπάθειας, είτε υπάρχουν ανώτατα όρια είτε όχι. Ο έλεγχος, όμως, μέσω της αλιευτικής προσπάθειας είναι ιδιαίτερα σχετικός σε περιοχές που ο κανόνας είναι η πολυειδική αλιεία, όπως η Μεσόγειος Θάλασσα, καθώς η χρήση των ανώτατων ορίων είναι πιο δύσκολη. Ο έλεγχος μέσω αποκλειστικά της αλιευτικής προσπάθειας, όμως, απαιτεί να βρεθεί η σχέση μεταξύ της αλιευτικής προσπάθειας και της ΜΒΑ, ένα σύνθετο έργο που υπόκειται σε ακόμα περισσότερες αβεβαιότητες απ ότι τα ανώτατα όρια.. 46
Διαχείριση με Βάση το Οικοσύστημα (ΔΒΟ) Με την αυξανόμενη επίγνωση των επιπτώσεων της αλιείας πέραν των ιχθυοαποθεμάτων, και τις πιθανές συνέπειες που έχουν οι επιπτώσεις αυτές στην υγεία των θαλάσσιων οικοσυστημάτων και τον πλούτο των ανθρώπινων δραστηριοτήτων (συμπεριλαμβανομένης της αλιείας), έχει αυξηθεί η προθυμία τις τελευταίες δύο δεκαετίες να υιοθετηθεί μια προσέγγιση με βάση το οικοσύστημα στη διαχείριση της αλιείας (ΔΒΟ). Σε αυτή την προσέγγιση, η ΜΒΑ παραμένει σημαντική, αλλά ενσωματώνονται και άλλες πτυχές και τυγχάνουν περισσότερης προσοχής. Θεμέλιο της νέας αυτής προσέγγισης αποτελεί η βελτίωση της συλλογής δεδομένων αλίευσης, συμπεριλαμβανομένων των παράπλευρων αλιευμάτων, για τη σωστή αποτίμηση των επιπτώσεων της αλιείας σε όλες τις συνιστώσες του οικοσυστήματος. Παρομοίως, προωθεί την ενσωμάτωση των αναγκαίων μέτρων για την ελαχιστοποίηση των «παράπλευρων» απωλειών: την προστασία των ευαίσθητων ενδιαιτημάτων, την αποφυγή των τυχαίων παγιδεύσεων κλπ. Θαλάσσιες Προστατευόμενες Περιοχές (ΘΠΠ) Οι θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές μπορούν να συνεισφέρουν στην προστασία των αλιευτικών πόρων ειδικά, και του ευρύτερου θαλάσσιου περιβάλλοντος γενικά. Κατά κάποιον τρόπο, αυτό μπορεί να αποτελεί απλά μια συνιστώσα του ελέγχου της αλιευτικής προσπάθειας, αλλά χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής δεδομένης της αυξανόμενης σύνδεσής τους. Οι ΘΠΠ μπορούν να σχεδιαστούν ειδικά για την προστασία των αλιευτικών πόρων. Αυτές αποκαλούνται συχνά ως θαλάσσια ή αλιευτικά καταφύγια, και στόχος τους είναι ο περιορισμός της αλιευτικής δραστηριότητας για την προστασία κρίσιμων ενδιαιτημάτων, την αποκατάσταση των αποθεμάτων, την παροχή ασφάλειας έναντι της υπεραλίευσης και την βελτίωση της αλιευτικής απόδοσης. Ο «περιορισμός» της αλιευτικής δραστηριότητας μπορεί να συνεπάγεται την πλήρη απαγόρευση της αλιείας, σε μερικές περιπτώσεις, όμως, μπορούν να επιτρέπονται ορισμένες πρακτικές υπό συγκεκριμένους όρους. Από την άλλη, οι ΘΠΠ λειτουργούν υπό την ευρεία έννοια ενός περιβαλλοντικού μέτρου προς την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος σε μια περιοχή ιδιαίτερης αξίας, εστιάζοντας συχνά σε ιδιαίτερα ευαίσθητα στοιχεία του οικοσυστήματος, όπως ορισμένα βενθικά ενδιαιτήματα (π..χ κοραλλιογενείς ύφαλοι και λιβάδια Ποσειδωνίας) ή ορισμένα εμβληματικά είδη (όπως τα κητώδη). Η διαχείριση μιας ΘΠΠ με την ευρύτερη έννοια δεν περιορίζει αναγκαστικά την αλιευτική δραστηριότητα, αν και μπορεί να ασκηθεί έλεγχος για την ελαχιστοποίηση της βλάβης στις πιο ευαίσθητες αξίες εντός της περιοχής. Για αυτές τις ΘΠΠ, οι κανονισμοί μπορούν να επηρεάζουν και άλλες δραστηριότητες όπως η εξόρυξη πετρελαίου και φυσικού αερίου, η ναυσιπλοΐα, οι δραστηριότητες αναψυχής και άλλα. Συνδιαχείριση Η αλιεία ελέγχεται παραδοσιακά μέσω μιας προσέγγισης από πάνω προς τα κάτω: οι αποφάσεις λαμβάνονται σε ψηλό πολιτικό επίπεδο και μετά περνούν στη νομοθεσία και εφαρμόζονται. Οι αποφάσεις αυτές συχνά λαμβάνονται για μεγάλο χωρικό επίπεδο, χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τις τοπικές ιδιαιτερότητες. Υπάρχουν, όμως, συχνά μικρής ή μεγάλης κλίμακας διαφορές ανάμεσα στις αλιευτικές πρακτικές και τα περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά ανάμεσα σε περιοχές και η ρυθμιστική προσέγγιση που θα λαμβάνει υπόψη αυτές τις ιδιαιτερότητες θα ήταν πιο αποτελεσματική. Επιπλέον, υπάρχει αυξημένη επίγνωση ότι η ενσωμάτωση των αλιέων στη διαδικασία της λήψης αποφάσεων μπορεί να αποβεί πολύ αποδοτική, καθώς μπορούν να συνεισφέρουν με την εμπειρική τους γνώση στη βελτίωση των διαχειριστικών μέτρων και την ίδια στιγμή να κατανοήσουν καλύτερα γιατί πρέπει να ληφθούν ορισμένα μέτρα. Τελικά, με τη συμμετοχή τους στη διαδικασία νιώθουν ότι αποτελούν μέρος της και είναι πιο εύκολο να συμμορφωθούν με τους κανονισμούς. Αυτή η προσέγγιση από κάτω προς τα πάνω είναι ακόμα σπάνια αλλά ο αυξανόμενος αριθμός τοπικών εμπειριών δείχνει ότι η επέκτασή του είναι το σωστό βήμα εμπρός. Στη Μεσόγειο, η Κυβέρνηση της Καταλονίας έχει κάνει ένα αποφασιστικό βήμα προς την κατεύθυνση αυτή, με την υιοθέτηση ενός κανονισμού αλιείας που βασίζεται στην αρχή της συνδιαχείρισης. Δημιουργήθηκαν επιτροπές διαχείρισης με αντιπροσώπους από τη διοίκηση, τον αλιευτικό τομέα, επιστήμονες και περιβαλλοντικές οργανώσεις. Οι επιτροπές αυτές είναι υπεύθυνες για τη δημιουργία σχεδίων διαχείρισης μιας συγκεκριμένης αλιείας ή ενός ιχθυοαποθέματος, καθώς και για την τακτική παρακολούθηση του σχεδίου μέσω μιας προσαρμοστικής προσέγγισης διαχείρισης. 47 J.M. Arcos
Παράνομη, μη καταγραμμένη και μη ελεγχόμενη αλιεία (ΠμΚΕ) Όπως κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα, υπάρχει η αλιεία εμπεριέχει και ορισμένο ποσοστό «παράνομων» δραστηριοτήτων, όπως η εκφόρτωση μη καταγραμμένων αλιευμάτων και η χρήση παράνομων μεθόδων. Αυτό συμβαίνει τόσο σε τοπική όσο και σε παγκόσμια κλίμακα, αλλά η παγκόσμια διάστασή του εγείρει ιδιαίτερης προσοχής. Συνολικά, πιστεύεται ότι η παράνομη, μη καταγραμμένη και μη ελεγχόμενη αλιεία (ΠμΚΕ) αντιστοιχεί στο 15 με 30% των αλιευμάτων παγκοσμίως, και πρόκειται για αρκετά συντηρητική εκτίμηση. Οι όροι της ΠμΚΕ αναφέρονται ως: - Παράνομη. Αυτό συνήθως περιλαμβάνει οποιαδήποτε αλιευτική δραστηριότητα διεξάγεται χωρίς άδεια για τη συγκεκριμένη περιοχή. Σχετίζεται συχνά με ξένα σκάφη που επιχειρούν εντός της δικαιοδοσίας μιας χώρας χωρίς να διαθέτουν άδεια. - Μη καταγραμμένη. Σε αυτή την περίπτωση, τα σκάφη μπορεί να επιχειρούν με άδεια, αλλά δεν αναφέρουν τα ακριβή αλιεύματα στις σχετικές αρχές. - Μη ελεγχόμενη. Στην περίπτωση αυτή, ασκείται αλιεία σε συγκεκριμένη περιοχή η οποία δεν υπόκειται σε ελέγχους, συνήθως διεθνή ύδατα που δεν καλύπτονται από Περιφερειακές Οργανώσεις Διαχείρισης της Αλιείας (ΠΟΔΑ). Σε διεθνές επίπεδο, η ΠμΚΕ μπορεί να αποτελέσει πολύ επικερδή δραστηριότητα, λόγω της φοροδιαφυγής και της έλλειψης περιορισμών και μπορεί να αποφέρει εξαιρετικά υψηλά έσοδα, ιδιαίτερα αν στοχεύει (όπως συνήθως συμβαίνει) σε είδη μεγάλης αξίας στις παγκόσμιες αγορές. Επιπλέον, είναι δύσκολος ο έλεγχος της δραστηριότητας αυτής, ειδικά στις αναπτυσσόμενες χώρες οι οποίες διαθέτουν αδύναμα συστήματα διακυβέρνησης, γι αυτό και δεν υπάρχει καμία τιμωρία. Τα μέτρα για την καταπολέμηση της ΠμΚΕ περιλαμβάνουν τη χρήση νέων τεχνολογιών για την παρακολούθηση της δραστηριότητας των σκαφών (π.χ. δορυφορική παρακολούθηση), αυξημένους ελέγχους των εκφορτώσεων στα λιμάνια, την ευαισθητοποίηση του κοινού και τη βελτίωση της ιχνηλασιμότητας των θαλασσινών. ΠμΚΕ και θαλασσοπούλια Η ΠμΚΕ αλιεία δεν περιορίζεται στα ψάρια ή τα υπόλοιπα «συμβατικά» θαλασσινά, προφανώς. Ενώ η τυχαία παγίδευση θαλασσοπουλιών αποτελεί συχνά ανεπιθύμητο πρόβλημα για τους αλιείς, φαίνεται ότι σε ορισμένες περιπτώσεις τα θαλασσοπούλια θεωρούνται πολύτιμο θήραμα και παγιδεύονται ηθελημένα ή ακόμα και αν αποτελούν παράπλευρο αλίευμα γίνονται αντικείμενο εμπορίας. Αυτό δείχνει τουλάχιστον η κατάσχεση 21 εμπορευματοκιβωτίων από Κινέζικα σκάφη στη Μαυριτανία το 2013. Τουλάχιστον 2 εμπορευματοκιβώτια περιείχαν καθαρισμένα θαλασσοπούλια σε βαθιά κατάψυξη, κυρίως Σούλες. Δεν είναι ακόμα ξεκάθαρο αν πρόκειται για μεμονωμένη περίπτωση ή συνήθης πρακτική των Κινεζικών σκαφών. Τα πουλιά βρίσκονταν σε κιβώτια με την ετικέτα «corvina» (Κρανιός) και κατά πάσα πιθανότητα θα κατέληγαν στην Κινεζική αγορά. Source: http://www.cridem.org/c_info.php?article=641800 48
Αλιεία αναψυχής Στη θεώρηση ότι η αλιεία ασκεί πίεση στα θαλάσσια οικοσυστήματα, η αλιεία αναψυχής μένει συχνά εκτός της εξίσωσης γι αυτό και υπόκειται σε λιγότερους ελέγχους. Με την πρώτη ματιά, αυτό δείχνει σωστό καθώς πρόκειται για δραστηριότητα αναψυχής στην οποία η άνθρωποι αφιερώνουν πολύ λιγότερο χρόνο από τους επαγγελματίες, έχουν μικρότερες δυνατότητες σύλληψης και τείνουν να είναι λιγότερο επιδέξιοι. Στην πραγματικότητα, όμως, υπάρχουν πάρα πολλοί περισσότεροι ερασιτέχνες από επαγγελματίες ψαράδες και η αθροιστική επίπτωση των πρώτων μπορεί να είναι πιο άμεση απ ότι θεωρούσαμε. Για παράδειγμα, υπάρχουν 75.000 ερασιτεχνικά αλιευτικά σκάφη και 10.000 επαγγελματικά. Η αλιευτική προσπάθεια των ερασιτεχνών τείνει να είναι ομογενής και επικεντρώνεται σε λίγα είδη, αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις οι επιπτώσεις είναι ιδιαίτερα μεγάλες. Επιπλέον, σε ορισμένες περιπτώσεις οι άνθρωποι χρησιμοποιούν την ερασιτεχνική αλιεία για κάλυψη προκειμένου να προβούν σε παράνομη αλιεία (π.χ. να πουλήσουν τα αλιεύματα). Γι αυτό είναι σημαντικός ο σωστός έλεγχος της δραστηριότητας αυτής και η διασφάλιση της καταγραφής όλων των αλιευμάτων. Υδατοκαλλιέργεια Η υδατοκαλλιέργεια δείχνει συχνά να αποτελεί τη λύση για τα προβλήματα υπεραλίευσης. Μοιάζει με ένα λογικό βήμα εμπρός: πρώτα «εξημερώσαμε» τα χερσαία φυτά και ζώα και τώρα είναι η σειρά των ζώντων οργανισμών του γλυκού και του αλμυρού νερού. «Καλλιεργώντας» ψάρια, μπορούμε να μειώσουμε την πίεση στα φυσικά ιχθυοαποθέματα, εντατικοποιώντας την ιχθυοπαραγωγή υπό ελεγχόμενες συνθήκες και μειωμένο κόστος. Θεωρητικά, θα μπορούσαμε να χρησιμοποιούμε φθηνές τροφές για να λάβουμε ψάρια υψηλής ποιότητας. Και αυτό θα μπορούσε να αποτελέσει σημαντική βελτίωση του θαλάσσιου περιβάλλοντος. Ενώ, όμως, η προσέγγιση αυτή είναι πολύ ελκυστική, έχουμε ακόμα πολύ δρόμο μπροστά μας, γεμάτο εμπόδια, και η επέκταση των υδατοκαλλιεργειών θα πρέπει να γίνεται με προσοχή. Ορισμένα από τα εμπόδια και αντιρρήσεις έναντι των υδατοκαλλιεργειών περιγράφονται παρακάτω: Τροφή Είναι απαραίτητη η παροχή τροφής στα εκτρεφόμενα ψάρια και από κάπου πρέπει να βρεθεί αυτή η τροφή. Οι ιχθυοκαλλιέργειες συχνά εκτρέφουν ψάρια υψηλού τροφικού επιπέδου (σαρκοφάγα είδη όπως ο σολομός και ο τόνος, που έχουν μεγάλη αξία) και τα ταΐζουν με φθηνά ψάρια χαμηλού τροφικού επιπέδου όπως η σαρδέλα, η αντζούγια και το αμμόχελο (συνήθως σε αλεσμένη μορφή). Για τη λήψη ενός κιλού ψαριού υψηλής αξίας απαιτούνται συχνά αρκετά κιλά φθηνών ψαριών (ο ακριβής λόγος ποικίλλει, αλλά μπορεί να φτάσει και πάνω από 1:10), και τα ψάρια αυτά συλλαμβάνονται στη θάλασσα. Έτσι καταλήγει στο να αποτελεί μια μηχανή μετατροπής φθηνών σε ακριβά ψάρια, τα οποία προμηθεύουν τις αγορές των πλούσιων χωρών, αντί να λύνουν το πρόβλημα της παγκόσμιας πείνας. Αυτό, ουσιαστικά, χειροτερεύει συνολικά την αλιευτική πίεση. Helen K. CC BY-NC-ND 2.0 49
Για τους παραπάνω λόγους, γίνεται μεγάλη έρευνα για τη μείωση του λόγου φθηνής προς ακριβή πρωτεΐνη ψαριού, και προωθείται και η εκτροφή φυτοφάγων ψαριών. Συνολικά, όμως, η ζήτηση για φθηνά ψάρια έχει αυξηθεί και σήμερα πάνω από το 50% των αλιευμάτων τέτοιων ψαρών κατευθύνεται στην αγορά της υδατοκαλλιέργειας. Επιπλέον, η δυνητική χρήση των παραλιευμάτων από την υδατοκαλλιέργεια μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση της πίεσης σε αυτά το μέχρι πρότινος ανεπιθύμητα ψάρια. Μια ειδική περίπτωση αποτελεί η εκτροφή τόνων, καθώς εκτός του ότι απαιτεί μεγάλες ποσότητες τροφής, απαιτεί και τη σύλληψη νεαρών τόνων από τη θάλασσα και γι αυτό αυξάνει παραπάνω την πίεση στα θαλάσσια οικοσυστήματα. Πρόσφατες έρευνες πέτυχαν την αναπαραγωγή τόνου σε εργαστηριακές συνθήκες, προς το παρόν όμως υπάρχουν πολλά εμπόδια για να την καταστήσουν εμπορικά βιώσιμη. Ρυπαντές, ασθένειες και αντιβιοτικά Οι μεγάλες πυκνότητες ψαριών σε ένα πολύ περιορισμένο (και συνήθως στατικό) χώρο οδηγούν σε προβλήματα ρύπανσης: τα υπολείμματα τροφών και τα περιττώματα των ψαριών τείνουν να συγκεντρώνονται γύρω από τους κλωβούς, προκαλώντας ασυνήθιστα υψηλά επίπεδα οργανικών ουσιών. Η αποσύνθεση των ουσιών αυτών καταναλώνει τα διαθέσιμο οξυγόνο στον πυθμένα, οδηγώντας σε υποξία (έλλειψη οξυγόνου). Οι υψηλές πυκνότητες και η χαμηλή κινητικότητα των ψαριών αυξάνουν τις πιθανότητες μετάδοσης ασθενειών μεταξύ τους αλλά και στο παρακείμενο περιβάλλον, επηρεάζοντας και τους φυσικούς πληθυσμούς ψαριών. Επιπλέον, τα ξενικά είδη ψαριών (βλέπε παρακάτω) μπορούν να φέρουν ασθένειες στις οποίες έχουν ανοσία αλλά μπορούν να επηρεάσουν σοβαρά τους τοπικούς (φυσικούς) πληθυσμούς ψαριών. Τα περιστατικά ασθενειών αποτελούν απειλή και για τα εκτρεφόμενα ψάρια, γι αυτό και χρησιμοποιούνται αντιβιοτικά σε μεγάλες ποσότητες, τα οποία διασπείρονται στο παρακείμενο περιβάλλον. Οι υψηλές συγκεντρώσεις αντιβιοτικών μπορούν να επιταχύνουν την ανάπτυξη βακτηρίων ανθεκτικών στα αντιβιοτικά τα οποία μπορούν να καταλήξουν στον άνθρωπο. Ξενικά είδη Πάντα υπάρχουν κάποια είδη που είναι πιο κατάλληλα να εκτραφούν από άλλα, ακόμα και στην ίδια ομάδα ψαριών (για παράδειγμα, οι σολομοί του Ατλαντικού είναι πιο εύκολοι από τους αντίστοιχους του Ειρηνικού). Τα είδη αυτά προωθούνται και η εκτροφή τους επεκτείνεται και πέραν της αρχικής τους κατανομής. Η τυχαία δραπέτευσή τους μπορεί να οδηγήσει στην προσαρμογή των ειδών αυτών στο νέο περιβάλλον, προκαλώντας προβλήματα στους τοπικούς ζώντες οργανισμούς (βλέπε παραπάνω). Επιπλέον, μπορούν να είναι φορείς ασθενειών για τις οποίες είναι ανθεκτικά, αλλά μπορεί να επηρεάσουν πολύ έντονα τα τοπικά είδη. Επιπτώσεις στα παρακείμενα ενδιαιτήματα Πέραν των ζητημάτων ρύπανσης που αναφέρθηκαν ήδη, και που σίγουρα προκαλούν επιπτώσεις στα παρακείμενα ενδιαιτήματα, οι ιχθυοκαλλιέργειες μπορούν να επιφέρουν και φυσικές αλλοιώσεις. Σε ορισμένες, ακραίες, περιπτώσεις καταστρέφονται πολύ ευαίσθητα παράκτια ενδιαιτήματα, όπως τα μαγκρόβια δάση, για να δημιουργηθούν ιχθυοκαλλιέργειες. Οι επιπτώσεις είναι συνήθως λιγότερο εμφανείς, αλλά σίγουρα χρήζουν προσοχής. Ιδιαίτερης προσοχής χρήζουν και οι αισιόδοξες φωνές που προωθούν την υδατοκαλλιέργεια ως τη πηγή ψαριών του μέλλοντος. Αυτές συνήθως κηρύσσουν ότι, εφόσον η υδατοκαλλιέργεια αποτελεί τη «βιώσιμη εναλλακτική αλιεία», θα πρέπει να προωθηθεί σε προστατευόμενες περιοχές ως πράσινο μέτρο. Η άποψη αυτή παραβλέπει την πραγματικότητα ότι η υδατοκαλλιέργεια έχει πολλές επιπτώσεις. 50
Μεσογειακή αλιεία Η Μεσόγειος είναι μια κλειστή λεκάνη με μακριά παράδοση στην αλιεία που μετράει χιλιάδες χρόνια. Η αλιεία είναι ως επί το πλείστον μη βιομηχανική, συχνά είναι και μικρής κλίμακας, με μεγάλη ποικιλία εργαλείων και πρακτικών. Τα μεγαλύτερα σκάφη είναι οι τράτες και τα γρι γρι και θεωρούνται ημιβιομηχανικά, αν και επιχειρούν τοπικά. Τα μεγαλύτερα και πιο γρήγορα σκάφη είναι τα γρι γρι που ψαρεύουν τόνο. Μια ιδιαιτερότητα της περιοχής είναι ότι, χάρη στην κυριαρχία των σκαφών που επιχειρούν σε μικρή κλίμακα, το μεγαλύτερο τμήμα των αλιευμάτων πηγαίνει στην αγορά των φρέσκων ψαριών, γι αυτό και οι τιμές βρίσκονται σε υψηλά επίπεδα σε σχέση με άλλες περιοχές. Σχήμα. Επισκόπηση της κατάστασης των ιχθυοαποθεμάτων που εκτιμήθηκαν υπό την Οδηγία Στρατηγικού Πλαισίου στην Ευρώπη, δείχνοντας μια ιδιαίτερα άσχημη κατάσταση στη Μεσόγειο. Με πράσινο παρουσιάζονται τα αποθέματα που βρίσκονται σε «Καλή Περιβαλλοντική Κατάσταση» (GES), ενώ με κόκκινο παρουσιάζονται τα αποθέματα που δεν βρίσκονται σε GES. Με κίτρινο και πορτοκαλί παρουσιάζονται τα αποθέματα που βρίσκονται σε ενδιάμεσες καταστάσεις. http://www.eea.europa.eu/airs/2016/natural-capital/marine-fish-stocks Η διαχείριση της αλιείας στη Μεσόγειο παραμένει σε αρχικό στάδιο σε σχέση με την αλιεία του γειτονικού Ατλαντικού. Η μικρή κλίμακα της αλιείας, η ποικιλία των εργαλείων και ο μεγάλος αριθμός παικτών, και ο πολυειδικός χαρακτήρας της αλιείας έχουν σίγουρα συνεισφέρει σε αυτή την κατάσταση, καθώς ο οποιοσδήποτε έλεγχος είναι πιο δύσκολος. Υπάρχουν κανονισμοί κυρίως για την αλιευτική προσπάθεια, ενώ σπάνια χρησιμοποιούνται τα συστήματα ανώτατων ορίων. Η συλλογή στοιχείων είναι επίσης ανεπαρκής και υπάρχει μεγάλος βαθμός αβεβαιότητας όσον αφορά τα στατιστικά νούμερα. Η έντονη αλιευτική προσπάθεια στη Μεσόγειο, σε συνδυασμό με τους χαλαρούς κανονισμούς και το πλήθος των επιπρόσθετων πιέσεων από άλλες δραστηριότητες, έχει οδηγήσει σε συνολική μείωση της βιομάζας των ψαριών. Αντίστοιχα, πάνω από το 90% των εκτιμώμενων ιχθυοαποθεμάτων της Μεσογείου θεωρούνται πλέον υπερεκμεταλλευόμενα, γι αυτό και απαιτούνται επείγοντα μέτρα για την επιστροφή τους στα βέλτιστα (βιώσιμα) επίπεδα. 51
2.3.- Θέματα διατήρησης Θαλασσοπουλιών Τα θαλασσοπούλια αποτελούν μία από τις πλέον απειλούμενες ομάδες πουλιών παγκοσμίως. Ο ρόλος τους ως ανώτατοι θηρευτές υποδηλώνει ότι είναι σχετικά σπάνια (σε σχέση με τα θηράματά τους) και ευαίσθητα στις περιβαλλοντικές αλλαγές, ενώ η εναλλαγή τους μεταξύ ξηράς και θάλασσας διευρύνει τις απειλές που αντιμετωπίζουν. Επιπλέον, η υψηλή τους κινητικότητα τα οδηγεί στο να αντιμετωπίζουν πολλαπλές απειλές στις περιοχές εξάπλωσής τους. Με αλιευτικούς όρους, η «ΜΒΑ» των θαλασσοπουλιών θα πρέπει να είναι πολύ χαμηλή, καθώς έχουν χαμηλό ρυθμό αναπαραγωγής και μεγάλο ποσοστό επιβίωσης. Επομένως, οποιαδήποτε σημαντική αφαίρεση πουλιών (υψηλή θνησιμότητα) δεν μπορεί να αντισταθμιστεί από τους χαμηλούς ρυθμούς αναπαραγωγής του πληθυσμού που απομένει. Έχοντας την πρωτιά στον Κόκκινο Κατάλογο Η Διεθνής Ένωση για τη Διατήρηση της Φύσης (IUCN) είναι ένας διεθνής φορέας που δημιουργήθηκε το 1948 για να παράσχει τη γνώση και τα εργαλεία ώστε να συμπορεύεται η ανθρώπινη πρόοδος, η οικονομική ανάπτυξη και η διατήρηση της φύσης. Ο Κόκκινος Κατάλογος των Απειλούμενων Ειδών είναι ένα από τα πιο γνωστά της εργαλεία και αξιολογεί το καθεστώς διατήρησης των φυτών, των μυκήτων και των ζώων σε παγκόσμια κλίμακα. Σύμφωνα με τον κίνδυνο εξαφάνισης και τον βαθμό γνώσης για κάθε είδος, μπορεί να ταξινομηθεί ως Μειωμένου Ενδιαφέροντος (LC), Σχεδόν Απειλούμενο (NT), Τρωτό (VU), Κινδυνεύον (EN), Κρισίμως Κινδινεύον (CR), Εκλιπόν στο Φυσικό του Περιβάλλον (EW) και Εκλιπόν (EX). Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι πληροφορίες δεν είναι επαρκείς για σωστή αξιολόγηση, και το είδος μένει ως Ανεπαρκώς Γνωστό (DD). Και, τέλος, ορισμένα είδη παραμένουν ακόμα ως Μη Αξιολογηθέντα (NE). Τα είδη που κατατάσσονται ως VU, EN και CR βρίσκονται σε απειλούμενες κατηγορίες, ενώ τα είδη ΝΤ χρήζουν και αυτά προσοχής. Η BirdLife International είναι υπεύθυνη για τη σύνταξη του Κόκκινου Καταλόγου για τα πουλιά, εκ μέρους της IUCN. Η τελευταία αξιολόγηση, το 2015, ανέφερε 108 απειλούμενα είδη από 356 που αξιολογήθηκαν κατάλληλα (30.3%), συν 41 είδη NT (11.5%). Ο συνολικός αριθμός των θαλασσοπουλιών που εξετάστηκαν ήταν 365 είδη, συμπεριλαμβανομένων 5 εκλιπόντων και 4 που δεν αξιολογήθηκαν λόγω έλλειψης σωστών στοιχείων (DD). Μείωση ολοταχώς Σε συμφωνία με το δυσμενές καθεστώς διατήρησης πολλών ειδών θαλασσοπουλιών, μελέτη του 2015 αποκάλυψε ότι οι παγκόσμιοι πληθυσμοί θαλασσοπουλιών έχουν μειωθεί κατά 70% σε περίοδο 60 ετών (1950-2010). Η μείωση αυτή ήταν πιο έντονη στα πελαγικά είδη μεγάλου εύρους κατανομής, καθώς και σε είδη που κατοικούσαν σε περιοχές υψηλής παραγωγικότητας όπως το ρεύμα Humboldt. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι τρέχοντες πληθυσμούς αποτελούν το μόλις 5% αυτών του 1950, κάτι που ισχύει και σε πολλούς άλλους θαλάσσιους θηρευτές. Απειλές για τα θαλασσοπούλια Τα θαλασσοπούλια αντιμετωπίζουν σοβαρές απειλές τόσο στη ξηρά όσο και στη θάλασσα. Καθώς ο τρόπος ζωής τους βασίζεται σε μεγάλες διάρκειες ζωής (υψηλά ποσοστά επιβίωσης) και χαμηλούς ρυθμούς αναπαραγωγής, οποιοσδήποτε παράγοντας συντελέσει στην άμεση θνησιμότητα των ενήλικων (μειώνοντας έτσι τα ποσοστά επιβίωσης) θα έχει άμεση επίπτωση στους πληθυσμούς τους. Μπορούν, όμως, να παίξουν ρόλο και παράγοντες που επηρεάζουν έμμεσα τη θνησιμότητα ή τους ρυθμούς αναπαραγωγής και άλλες δημογραφικές παραμέτρους. Τα παρακάτω αποτελούν μερικές από τις πιο σοβαρές απειλές για τα θαλασσοπούλια παγκοσμίως. 52
Εισαγμένοι θηρευτές Η εισαγωγή ζώων ή φυτών, κυρίως σε νησιά και νησίδες, αποτελεί μια πολύ σοβαρή απειλή, όχι μόνο στη σημερινή εποχή αλλά και παλαιότερα. Το πιο σημαντικό πρόβλημα είναι ότι η θήρευση των νεοσσών και (ειδικά) των ενήλικων από χερσαία ζώα έναντι των οποίων τα πουλιά δεν έχουν αποτελεσματικούς μηχανισμούς άμυνας. Ιδιαίτερα σοβαρή είναι η περίπτωση πολλών σαρκοφάγων, εκ των οποίων ένα μόνο άτομο μπορεί να προκαλέσει τον θάνατο δεκάδων ή και εκατοντάδων (ενήλικων) πουλιών σε μι αποικία, αν και οι επιπτώσεις από την παρουσία τρωκτικών ή άλλων οικογενειών μπορεί να είναι εξίσου σπουδαίες. Η παρουσία των θηρευτών αυτών σε νησιά που δεν υπήρχαν πριν έχει οδηγήσει σε μειώσεις πληθυσμών και τοπικές εξαφανίσεις σε όλο τον κόσμο. Ούτε θα πρέπει να ξεχάσουμε άλλα εισαγμένα είδη ζώων ή φυτών που επηρεάζουν τα θαλασσοπούλια αλλοιώνοντας το ενδιαίτημά τους και / ή μέσω του ανταγωνισμού για ζωτικό χώρο. Παράκτια ανάπτυξη Η αυξημένη χρήση των παράκτιων περιοχών από τον άνθρωπο προκάλεσε και ακόμη προκαλεί την απώλεια ή υποβάθμιση πολλών περιοχών αναπαραγωγής, μειώνοντας τον διαθέσιμο χώρο που είναι κατάλληλος για φώλιασμα κατά πολύ. Οι εισαγμένοι θηρευτές μπορούν να θεωρηθούν ως μέρος της υποβάθμισης αυτής, αν και χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής (βλέπε παραπάνω). Αυτός ο παράγοντας έχει αντιμετωπιστεί εν μέρει με την προστασία των πιο εμβληματικών περιοχών, επιτρέποντας τη μερική ανάκαμψη τμήματος του πληθυσμού. Η παράκτια ανάπτυξη, από την άλλη, επηρεάζει και την υγεία του περιβάλλοντος των παράκτιων ενδιαιτημάτων, συμπεριλαμβανομένων των περιοχών τροφοληψίας και ανάπαυσης των θαλασσοπουλιών. Ένα ιδιαίτερο πρόβλημα που σχετίζεται με την παράκτια ανάπτυξη είναι η φωτορύπανση, που προκαλεί αποπροσανατολισμό και προσκρούσεις σε ορισμένα είδη, ιδιαίτερα νεοσσούς που αφήνουν τη φωλιά τους. Ανθρώπινη όχληση στις αποικίες Ορισμένες αποικίες θαλασσοπουλιών δέχονται συχνά επισκέψεις από μεγάλους αριθμούς τουριστών, χωρίς επαρκή έλεγχο. Άλλες βρίσκονται κοντά σε πολυσύχναστες περιοχές. Αυτό μπορεί να προκαλέσει στρες και δυσφορία, το οποίο μπορεί να καταλήξει σε χαμηλά ποσοστά αναπαραγωγής και στη μείωση του πληθυσμού ή και την εγκατάλειψη της αποικίας. Συλλογή αβγών, νεοσσών και ενήλικων Επρόκειτο για έναν από τους βλαπτικούς παράγοντες στο παρελθόν, ειδικά σε νησίδες που επισκέπτονταν συχνά οι ναυτικοί. Τα πουλιά και τα αβγά τους αποτελούσαν συνήθως πηγή τροφής και λαδιού, αλλά υπήρξε και εκμετάλλευση αποικιών ορισμένων ειδών για τη λήψη διακοσμητικών (κυρίως φτερών), ή απλά για συλλεκτικούς λόγους. Η πίεση αυτή αποδεκάτισε τους πληθυσμούς πολλών ειδών και οδήγησε στην εξαφάνιση τουλάχιστον ενός (της Μεγάλης Άλκας, ή Μεγάλου Πιγκουίνου). Σήμερα, όμως, αποτελεί ένα σχετικά τοπικό φαινόμενο. Αν και υπάρχουν λίγες εξαιρέσεις όπου επιτρέπεται η τακτική συλλογή αβγών και πουλιών, η δραστηριότητα αυτή έχει απαγορευτεί στις περισσότερες περιοχές και τα κρούσματα λαθροθηρίας είναι συνήθως λίγα. http://aboutpetlife.com/ Αλιευτική πίεση Δεδομένης της ευαισθησίας των πληθυσμών των θαλασσοπουλιών στη θνησιμότητα των ενήλικων, η τυχαία θνησιμότητα που προκαλείται από αλιευτικά εργαλεία («τυχαία παγίδευση») θεωρείται ως το πιο σοβαρό πρόβλημα για πολλά θαλασσοπούλια. Για παράδειγμα, το φαινόμενο εξηγεί τη μεγάλη μείωση πολλών ειδών άλμπατρος και πετρίλων στο νότιο ημισφαίριο, Perspektivet museum_cc BY 2.0 53
αλλά επηρεάζει και άλλα είδη και περιοχές, συμπεριλαμβανομένης της Μεσογείου. Εκτός από την τυχαία παγίδευση, η αλιεία μπορεί να επηρεάσει τα θαλασσοπούλια και με άλλους, λιγότερο άμεσους, τρόπους, όπως η υπεραλίευση (οδηγώντας σε μείωση της διαθεσιμότητας τροφής για τα θαλασσοπούλια) και η αλλοίωση των ενδιαιτημάτων. Οι αλληλεπιδράσεις θαλασσοπουλιών-αλιείας αντιμετωπίζονται με μεγαλύτερη λεπτομέρεια παρακάτω. Υδατοκαλλιέργειες Οι δυνητικές επιπτώσεις των υδατοκαλλιεργειών στα θαλάσσια οικοσυστήματα περιγράφηκαν παραπάνω και μπορούν να επηρεάσουν έμμεσα στα θαλασσοπούλια. Επιπρόσθετα, ορισμένα είδη θαλασσοπουλιών συχνά προσελκύονται από τις ιχθυοκαλλιέργειες και μπορεί να σκοτωθούν αν μπλεχτούν σε δίχτυα ή προσκρούσουν. Το θέμα αυτό δεν λαμβανόταν σοβαρά υπόψη στο παρελθόν, αλλά θα πρέπει να αντιμετωπιστεί. Ρύπανση Αυτό είναι άλλο ένα σοβαρό πρόβλημα της θάλασσας, ειδικά αφού αρκετοί ρυπαντές μεταδίδονται και συσσωρεύονται στο τροφικό πλέγμα και οι οργανισμοί των ανώτερων επιπέδων (όπως τα θαλασσοπούλια) επηρεάζονται περισσότερο. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι πετρελαιοκηλίδες, οι οποίες μπορούν να προκαλέσουν τον άμεσο θάνατο εκατοντάδων χιλιάδων πουλιών μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα και σε μια μικρή περιοχή, ενώ προκαλούν και άλλες έμμεσες επιπτώσεις. Αλλά και η ρύπανση του υπόβαθρου μπορεί να επηρεάσει σημαντικά τα θαλασσοπούλια, έχοντας πιθανώς μεγαλύτερη επίδραση στους πληθυσμούς τους. Ως ρύπανση του υπόβαθρου εννοούμε τα επίπεδα ρυπαντών που βρίσκονται υπό «κανονικές συνθήκες» στη θάλασσα, προερχόμενοι από πολλαπλές πηγές (εκφορτώσεις λυμάτων και ποταμών, σκαφών, βιομηχανίας κλπ). Η φύση των ρυπαντών είναι και αυτή ποικίλη και περιλαμβάνει υδρογονάνθρακες, οργανική ύλη, βαρέα μέταλλα και πλαστικά. Το πρόβλημα των απορριμμάτων στη θάλασσα χρήζει ιδιαίτερης προσοχής, ιδιαίτερα των πλαστικών, καθώς έχουν αυξηθεί με πολύ ταχείς ρυθμούς και μπορούν να επηρεάσουν τα θαλασσοπούλια με πολλούς τρόπους (π.χ. έμφραξη ή ζημιά στο πεπτικό σύστημα), αν και το ζήτημα δεν είναι πλήρως ερευνημένο. Andy Collins_NOAA Υποδομές στη θάλασσα Η αυξανόμενη ανάπτυξη της βιομηχανικής δραστηριότητας στη θάλασσα έχουν άμεσες και έμμεσες επιπτώσεις στα θαλασσοπούλια, καθώς και στο ευρύτερο θαλάσσιο περιβάλλον. Λόγω της σχετικής καινοτομίας και της δυνητικής αύξησής τους τα επόμενα χρόνια, χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής τα θαλάσσια αιολικά πάρκα. Ανάλογα με το πού θα μπουν, οι υποδομές αυτές μπορούν να προκαλέσουν πολυάριθμες προσκρούσεις πουλιών και να αποτελέσουν σημαντικό παράγοντα θνησιμότητας. Επιπλέον, τα αιολικά πάρκα μπορούν να επηρεάσουν τα πουλιά δρώντας ως εμπόδιο στις συνήθεις μετακινήσεις τους ή προκαλώντας ζημιά στο ενδιαίτημα τροφοληψίας τους. Φυσικά και τα 54
αιολικά πάρκα διαθέτουν το ευρέως αναγνωρισμένο πλεονέκτημα της πηγής ανανεώσιμης ενέργειας αλλά αυτό δε σημαίνει ότι δεν μπορούν να έχουν επιπτώσεις στο θαλάσσιο περιβάλλον και θα πρέπει να διασφαλίσουμε ότι αυτές είναι κατανοητές και ελαχιστοποιημένες. Από την άλλη, άλλες βιομηχανικές δραστηριότητες που έχουν σαν σκοπό την εκμετάλλευση εξαντλήσιμων πόρων, όπως η εξόρυξη πετρελαίου ή μετάλλων, προωθούν ένα μακροπρόθεσμα μη-βιώσιμο σύστημα και την ίδια στιγμή αποτελούν απειλή για τα θαλασσοπούλια και το θαλάσσιο περιβάλλον συνολικά: ρύπανση υπόβαθρου, προσκρούσεις, εμπόδια, όχληση κλπ. Κλιματική και παγκόσμια αλλαγή Ο πλανήτης υφίσταται ταχείες και εκτεταμένες αλλαγές μεγάλης κλίμακας που σχετίζονται με τις μεταβολές του κλίματος που οφείλονται στον άνθρωπο, καθώς και άλλες εκτεταμένες επιπτώσεις που προκαλούνται από την ανθρώπινη δραστηριότητα. Η αποτίμηση και η ποσοτικοποίηση των αλλαγών αυτών και των άμεσων και έμμεσων επιπτώσεών τους στα θαλασσοπούλια και τους υπόλοιπους ζώντες οργανισμούς είναι περίπλοκη διαδικασία αλλά δε μπορούμε να τις αγνοήσουμε. Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί η μεγαλύτερη συχνότητα και ένταση των καταιγίδων που μπορούν να προκαλέσουν ασυνήθιστα φαινόμενα μαζικών θανάτων θαλασσοπουλιών. Στην περίπτωση των αναπαραγωγικών αποικιών, αξίζει να αναφέρουμε την προβλεπόμενη απώλεια των ενδιαιτημάτων για τα είδη που αναπαράγονται σε παράκτιους υγρότοπους και θίνες, ειδικότερα σε δελταϊκές εκτάσεις, λόγω της αύξησης της στάθμης της θάλασσας και της μείωσης των φερτών υλικών που οδηγούν τα περιβάλλοντα αυτά σε υποχώρηση. Κατάσταση και απειλές στα θαλασσοπούλια της Μεσογείου Οι αριθμοί θαλασσοπουλιών στη Μεσόγειο είναι μικροί σε σχέση με άλλες θαλάσσιες περιοχές, και οι πληθυσμοί κυμαίνονται από λίγες χιλιάδες έως λίγες δεκάδες χιλιάδες αναπαραγόμενα ζευγάρια για τα πιο κοινά είδη (με δύο είδη, τον Μύχο και τον Ασημόγλαρο να ξεπερνούν, πιθανόν, τα 100.000 ζευγάρια το κάθε ένα). Η συνολική αφθονία είναι πολύ χαμηλή σε σχέση με άλλες περιοχές του κόσμου, όπου οι πληθυσμοί των θαλασσοπουλιών συχνά αριθμούν εκατομμύρια πουλιά. Από την άλλη, η ποικιλία των θαλασσοπουλιών της Μεσογείου είναι σχετικά μεγάλη. Πάνω από 15 είδη αναπαράγονται τακτικά, ενώ άλλα εμφανίζονται τον χειμώνα ή κατά τη διάρκεια της μετανάστευσης. Από τα αναπαραγόμενα θαλασσοπούλια, τέσσερα είδη είναι ενδημικά της περιοχής (Μύχος, Αρτέμης, Μύχος των Βαλεαρίδων και Αιγαιόγλαρος), ενώ άλλα δύο είδη είναι επίσης ενδημικά (Θαλασσοκόρακας της Μεσογείου και Υδροβάτης της Μεσογείου). Όλα αυτά τα ενδημικά είδη κατατάσσονται σε κατηγορίες κινδύνου λόγω της περιορισμένης κατανομής τους και της συνολικής πτωτικής τάσης. Ιδιαίτερου ενδιαφέροντος είναι ο Μύχος των Βαλεαρίδων (Κρισίμως Κινδυνεύον με βάση τα κριτήρια της IUCN) και ο Μύχος (Τρωτό), υφιστάμενα και τα δύο μια σταθερή μείωση. Οι χαμηλοί αυτοί αριθμοί θαλασσοπουλιών εξηγούνται εν μέρει από τη σχετική χαμηλή παραγωγικότητα της λεκάνης της Μεσογείου. Σύμφωνα, όμως, με αρχαιολογικά ευρήματα τα θαλασσοπούλια ήταν πολύ πιο κοινά στην περιοχή πριν λίγες χιλιάδες χρόνια, όταν τα περισσότερα νησιά ήταν έρημα και ελεύθερα από χερσαίους θηρευτές. Η θαλάσσια παραγωγικότητα μπορεί να ήταν υψηλότερη κατά τη διάρκεια της τελευταίας παγετωνικής περιόδου, υποστηρίζοντας έτσι μεγαλύτερους αριθμούς θαλασσοπουλιών, αλλά ο κύριος λόγος κατάρρευσης των πληθυσμών των θαλασσοπουλιών δείχνει να είναι ο αποικισμός των νησιών από τον άνθρωπο και η συνδεόμενη εισαγωγή των χερσαίων θηρευτών. Αυτό έγινε πιθανόν σε συνδυασμό με τη συλλογή των αβγών, νεοσσών και ενήλικων για φαγητό και λάδι και με την προοδευτική υποβάθμιση ορισμένων από τις περιοχές αναπαραγωγής. Αργότερα, κατά τη διάρκεια του τελευταίου αιώνα, η δραστική ανάπτυξη των παράκτιων περιοχών και η κατάτμηση των υγροτόπων θα ενίσχυσε την υποβάθμιση ή καταστροφή πολλών περιοχών αναπαραγωγής ενώ ρόλο έπαιξε και η ρύπανση στην υποβάθμιση των θαλάσσιων ενδιαιτημάτων από τα οποία εξαρτώνται τα θαλασσοπούλια. Τέλος, η αύξηση της αλιευτικής πίεσης και η βελτίωση των τεχνολογιών αλιείας θα συνεισέφεραν στη μείωση της τροφής των θαλασσοπουλιών και θα εισήγαγαν στην εξίσωση την τυχαία παγίδευση, μια «πρόσθετη» αιτία θνησιμότητας που μπορεί να έχει σοβαρές συνέπειες στη δυναμική των πληθυσμών των θαλασσοπουλιών. J.A. Arcos 55
2.4.- Αλληλεπιδράσεις θαλασσοπουλιών-αλιείας Οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των θαλασσοπουλιών και της αλιείας είναι πολλαπλές, περίπλοκες και συχνά συγχέονται λόγω περιβαλλοντικών παρανοήσεων. Με απλά λόγια, μπορούν να κατηγοριοποιηθούν ως επωφελής ή επιβλαβής τόσο για τα θαλασσοπούλια όσο και για τους αλιείς. Υπό την προσέγγιση αυτή, έχουμε τις ακόλουθες αλληλεπιδράσεις: - Πουλιά ως δείκτες - Πουλιά που επωφελούνται από τις απορρίψεις ψαριών - Μείωση των ανταγωνιστών των θαλασσοπουλιών - Ανταγωνισμός - Τυχαία παγίδευση - Συλλογή Οι αλληλεπιδράσεις αυτές περιγράφονται συνοπτικά παρακάτω. Η χρήση των απορρίψεων και το πρόβλημα της τυχαίας παγίδευσης εξηγούνται με περισσότερη λεπτομέρεια στη συνέχεια, καθώς οι αλληλεπιδράσεις αυτές χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής. Θαλασσοπούλια ως δείκτες (αλιείας) Ιστορικά, οι αλιείς χρησιμοποιούσαν συχνά τα θαλασσοπούλια για να βρουν ψάρια, καθώς τα πουλιά αυτά τείνουν να συγκεντρώνονται σε μεγάλα σμήνη γύρω από αγελαία ψάρια και εντοπίζονται εύκολα από μεγάλες αποστάσεις. Αυτό αποτελούσε διαδεδομένη πρακτική πριν τη ραγδαία βελτίωση των τεχνολογιών ναυσιπλοΐας, εύρεσης συντεταγμένων και εντοπισμού ψαριών, μετά όμως έπαψε να χρησιμοποιείται το ίδιο. Παρόλα αυτά, αποτελεί ακόμα μια διαδομένη πρακτική στην αλιεία μικρής κλίμακας και ακόμα και η αλιεία υψηλής τεχνολογίας που ψαρεύει τόνο στις ανοιχτές θάλασσες χρησιμοποιεί τα ισχυρά της ραντάρ για να εντοπίσει θαλασσοπούλια που συχνά ακολουθούν τα κοπάδια των τόνων. Πέραν της άμεσης αξίας των θαλασσοπουλιών, μπορούν να συνεισφέρουν και την αξιολόγηση των ιχθυοαποθεμάτων. Για την κατανόηση της δυνατότητας αυτής, πρέπει να ορίσουμε πρώτα ορισμένες βασικές έννοιες: (1) Ιχθυοαπόθεμα ονομάζουμε τον πληθυσμό των ψαριών ενός είδους που ενδημεί σε μια συγκεκριμένη περιοχή ή μοιράζεται τις ίδιες μεταναστευτικές διαδρομές και είναι αρκετά απομονωμένος από άλλους πληθυσμούς του ίδιου είδους. (2) Αξιολόγηση των αποθεμάτων είναι η διαδικασία της αξιολόγησης της αφθονίας και της πληθυσμιακής τάσης ενός ιχθυοαποθέματος η οποία λαμβάνει υπόψη αρκετές διαφορετικές πηγές πληροφοριών όπως τα στοιχεία σύλληψης (εκφορτώσεις ψαριών), ερευνητικές μελέτες, προγράμματα παρακολούθησης και μελέτες για τη σύνθεση ανά ηλικία και μέγεθος των αποθεμάτων. (3) Ηλικιακή ομάδα είναι η ομάδα των ψαριών εντός ενός ιχθυοαποθέματος που έχουν την ίδια ηλικία, π.χ. τα ψάρια που γεννήθηκαν την ίδια χρονιά. (4) Είσοδος στο απόθεμα είναι η ηλικία στην οποία ψάρια ενός συγκεκριμένου αποθέματος θεωρούνται αρκετά μεγάλα για να αλιευθούν. Για πολλά είδη ορίζονται ελάχιστα επιτρεπόμενα μεγέθη αλίευσης ώστε ψάρια μικρότερα του μεγέθους αυτπύ να μην αλιεύονται (ή, τουλάχιστον, να μην μπορούν να εκφορτωθούν και να πωληθούν). Το μέγεθος χρησιμοποιείται ως δείκτης ηλικίας, γι αυτό και ο σκοπός είναι συνήθως να δίνεται η ευκαιρία στις ηλικιακές ομάδες να ωριμάσουν και να αναπαραχθούν προτού αλιευθούν. 56
Τα θαλασσοπούλια μπορούν να βοηθήσουν στην αξιολόγηση των αποθεμάτων παρέχοντας έμμεσες πληροφορίες για την αφθονία των ψαριών, μέσω της μελέτης της διατροφής τους (που αντικατοπτρίζει τη σχετική αφθονία των διαφόρων ειδών ψαριών) και της αναπαραγωγικής τους απόδοσης (που σχετίζεται συχνά με τη διαθεσιμότητα τροφής). Τα πρότυπα κατανομής των θαλασσοπουλιών (που εξάγονται με τη χρήση συσκευών εντοπισμού όπως οι καταγραφείς GPS ή με άμεσες παρατηρήσεις) μπορούν επίσης να παράσχουν πληροφορίες για του που απαντούν τα διάφορα είδη ψαριών. Ο ρόλος αυτός των θαλασσοπουλιών ως δείκτες είναι ιδιαίτερα χρήσιμος όταν τα θαλασσοπούλια τρέφονται με ψάρια που ανήκουν σε νεαρές ηλικιακές ομάδες και δεν έχουν εισαχθεί στο απόθεμα ακόμα, για τα οποία δεν υπάρχουν πληροφορίες από τα αλιεύματα που έχουν εκφορτωθεί. Στην περίπτωση ψαριών που υπόκεινται σε διακυμάνσεις εντός του έτους, αυτό το είδος πληροφοριών μπορεί να είναι εξαιρετικά πολύτιμο για την πρόβλεψη του πόσο άφθονη θα είναι μια ηλικιακή ομάδα ψαριών πριν ενταχθεί στο ιχθυοαπόθεμα, καθώς αυτό θα επιτρέψει τον εκ των προτέρων ορισμό των σωστών επιπέδων αλιευμάτων ή αλιευτικής προσπάθειας. Θαλασσοπούλια και απορρίψεις Τα θαλασσοπούλια έχουν μάθει να επωφελούνται από τις απορρίψεις αλιευμάτων και να χρησιμοποιούν ευρέως αυτή την εύκολα προσβάσιμη και προβλέψιμη πηγή τροφής παγκοσμίως. Αυτό έχει πιθανόν βοηθήσει στην αύξηση ορισμένων πληθυσμών, ιδιαίτερα των καιροσκοπικών ειδών όπως είναι ορισμένοι γλάροι. Τα οφέλη, όμως, για άλλα είδη που είναι εξειδικευμένα στη σύλληψη φυσικής τροφής, δεν είναι ξεκάθαρα. Και, μακροπρόθεσμα, οι απορρίψεις αλιευμάτων μπορούν να δημιουργήσουν προβλήματα που απαιτούν προσεκτική μελέτη. Δείτε περισσότερες λεπτομέρειες στην παρακάτω ενότητα. Μείωση των ανταγωνιστών των θαλασσοπουλιών Τα θαλασσοπούλια μπορεί να έχουν ωφεληθεί από τη μείωση ορισμένων κορυφαίων θηρευτών που αλιεύονται σε όλο τον κόσμο. Οι οργανισμοί αυτοί συχνά κυνηγούν το ίδιο θήραμα με τα θαλασσοπούλια, επομένως η μείωσή τους μπορεί να οδηγήσει σε περισσότερη διαθέσιμη τροφή για τα τελευταία. Τα θαλασσοπούλια, όμως, συχνά βασίζονται στους υποβρύχιους θηρευτές, όπως οι μεγάλοι τόνοι και οι φάλαινες, για να πιάσουν ψάρια. Όντως, ακόμα και αν οι οργανισμοί αυτοί ανταγωνίζονται μεταξύ τους για το ίδιο θήραμα, δημιουργούν ευκαιρίες στα θαλασσοπούλια, που βρίσκουν πελαγικά ψάρια που οδηγούνται στην επιφάνεια και συγκεντρώνονται σε πυκνά κοπάδια λόγω των υποβρύχιων θηρευτών. Η συμπεριφορά αυτή αυξάνει κατά πολύ τις πιθανότητες σύλληψης ψαριών από τα θαλασσοπούλια. Είναι ιδιαίτερα σημαντική σε τροπικές και υποτροπικές περιοχές, όπου τα νερά έχουν μεγάλη διαστρωμάτωση και τα ψάρια τείνουν να παραμένουν κάτω από το θερμοκλινές, εκτός εμβέλειας των περισσότερων θαλασσοπουλιών. Η αφαίρεση των άλλων θηρευτών, όπως τα βενθικά ψάρια θηρευτές, μπορεί όντως να αφήνει πλεόνασμα τροφής διαθέσιμης για τα θαλασσοπούλια. Ακολουθώντας, όμως, την αρχή της αλιευτικής ταπείνωσης τροφικού πλέγματος, αναμένεται ότι η αλιεία θα στραφεί σε αυτά τα «πλεονάσματα» θηραμάτων, συχνά μικρά πελαγικά ψάρια, και θα λάβει τη μερίδα του λέοντος της παραπάνω βιομάζας, αν όχι και περισσότερο. Το γεγονός ότι αυτό το είδος μικρών ψαριών υπόκειται σε έντονες περιβαλλοντικές διακυμάνσεις ανατρέπει συχνά τη γενική εικόνα και καθιστά δυσκολότερη την επαρκή κατανόηση του σχετικού ρόλου των ψαριών θηρευτών, των θαλασσοπουλιών και της αλιείας. Ένα παράδειγμα της πολυπλοκότητας αυτής είναι η Βόρεια Θάλασσα. Κατά το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, η μείωση αρκετών ψαριών θηρευτών θα μπορούσε να προκαλέσει την αύξηση του αμμόχελου, ενός μικρού ψαριού που εκτιμάται ιδιαίτερα από τα θαλασσοπούλια, και αλιεύεται για χρήση ως ιχθυάλευρο. Η αύξηση των αποθεμάτων 57 Peter Roome. CC BY 2.0
αμμόχελου φαίνεται ότι βοήθησε στην αύξηση του πληθυσμού ορισμένων ειδών θαλασσοπουλιών της περιοχής. Η τάση αυτή, όμως, αναστράφηκε στο τέλος του αιώνα, όταν μειώθηκε το απόθεμα του αμμόχελου και σημειώθηκε σημαντική μείωση στα θαλασσοπούλια της περιοχής. Αυτή η απότομη μείωση προκλήθηκε πιθανόν από την επίδραση της αλιευτικής προσπάθειας και της κλιματικής αλλαγής στα αποθέματα του αμμόχελου. Η επίπτωση της αλιείας στο αμμόχελο και, έμμεσα, στους πληθυσμούς των θαλασσοπουλιών, ήταν ξεκάθαρος σε τοπικό επίπεδο. Ανταγωνισμός Τα θαλασσοπούλια και η αλιεία μπορούν να θεωρηθούν ως κορυφαίοι θαλάσσιοι θηρευτές και είναι, συνεπώς, πιθανοί ανταγωνιστές. Με μια πρόχειρη εκτίμηση, 70 εκατομμύρια τόνοι καταναλώνονται από 700 εκατομμύρια θαλασσοπούλια ετησίως, το οποίο δεν απέχει από τους 80-130 εκατομμύρια τόνους που εκτιμάται ότι αλιεύονται από τον άνθρωπο. Αν ισχύει αυτό, τα θαλασσοπούλια πιάνουν τα δύο τρίτα της συνολικής ποσότητας που αλιεύει ο άνθρωπος παγκοσμίως, σημαντικό ποσοστό. Τα θαλασσοπούλια και η αλιεία, όμως, δεν αλληλεπικαλύπτονται όπως θα ανέμενε κάποιος. Διαφέρουν στις περιοχές τροφοληψίας και το είδος του θηράματος (τα θαλασσοπούλια βασίζονται σε είδη χαμηλού τροφικού επιπέδου, όπως τα μικρά πελαγικά ψάρια και το πλαγκτόν, ενώ η αλιεία θέτει προτεραιότητα σε πιο πολύτιμα είδη υψηλών τροφικών επιπέδων, όπως ο τόνος και ο μπακαλιάρος). Περιοχές μεγάλου γεωγραφικού πλάτους υποστηρίζουν μεγαλύτερους πληθυσμούς θαλασσοπουλιών και, ένα μόνο θαλασσοπούλι, ο Πιγκουίνος της Μακαρονίας είναι υπεύθυνο για την κατανάλωση πάνω από 9 εκατομμυρίων τόνων κριλ. Οι πληθυσμοί θαλασσοπουλιών των μικρών γεωγραφικών πλατών παίζουν μικρότερο ρόλο συγκριτικά, ιδιαίτερα από τότε που οι πληθυσμοί αυτοί επηρεάστηκαν έντονα από τη μείωση των θαλασσοπουλιών παγκοσμίως τις τελευταίες δεκαετίες, και οι αριθμοί του παρόντος αντιστοιχούν στο μόλις 5% των πληθυσμών παλαιότερων ετών σε τροπικές και υπο-τροπικές περιοχές. Η αλιεία μπορεί να ανταγωνίζεται τα θαλασσοπούλια για το ίδιο θήραμα σε ορισμένες περιοχές και αυτό οφείλεται κυρίως στην προοδευτική στροφή της αλιείας προς ψάρια χαμηλότερων τροφικών επιπέδων (το φαινόμενο της αλιευτικής ταπείνωσης του τροφικού πλέγματος). Σε τέτοιες περιπτώσεις, με εξαιρέσεις κατά τόπους, η αλιεία τείνει να είναι ο κυρίαρχος «θηρευτής» και τα θαλασσοπούλια δεν επιδρούν ιδιαίτερα στη δραστηριότητα αυτή. Από την άλλη, τα θαλασσοπούλια μπορεί να επηρεαστούν έντονα από την αυξημένη αλιευτική πίεση στα ψάρια που αποτελούν τροφή τους, όπως φαίνεται στην περίπτωση των «πουλιών γκουανό» (βλέπε πλαίσιο). Στοιχεία από αρκετά σύνολα χωρικών δεδομένων από όλο τον κόσμο δείχνουν ότι υπάρχει ένα κατώφλι στην αφθονία των ψαριών θηραμάτων κάτω από το οποίο τα θαλασσοπούλια εμφανίζουν μειωμένη και πιο κυμαινόμενη παραγωγικότητα. Το κατώφλι αυτό αντιστοιχεί περίπου στο ένα τρίτο της μέγιστης γνωστής βιομάζας του ιχθυοαποθέματος του είδους, όταν υπάρχουν διαθέσιμα μακροχρόνια στοιχεία για την εκτίμηση της σχέσης αυτής. Αυτό οδήγησε στη φράση «ένα τρίτο για τα πουλιά», αλλά δε σημαίνει ότι τα θαλασσοπούλια καταναλώνουν το ένα τρίτο των ψαριών. Απλά, κάτω από το κατώφλι αυτό η πυκνότητα και η κατανομή των ψαριών θα γίνουν πολύ αραιές και θα απαιτηθεί παραπάνω προσπάθεια από τα θαλασσοπούλια για να τα βρουν και να τα πιάσουν, προκαλώντας έτσι χαμηλότερη αναπαραγωγική απόδοση. Τοπικά, τα θαλασσοπούλια μπορούν να αποτελέσουν σημαντικό ανταγωνιστή των αλιέων, παρόλο που ο ρόλος τους είναι λιγότερο σχετικός με αυτό των άλλων κορυφαίων θηρευτών, όπως τα θαλάσσια λιοντάρια. Στη Μεσόγειο, η αλιεία είναι μακρά ο κυρίαρχος θηρευτής. Οι πληθυσμοί των θαλασσοπουλιών είναι σχετικά μικροί, γύρω στις εκατοντάδες χιλιάδες ατόμων. Σύμφωνα με μια πρόχειρη εκτίμηση, καταναλώνουν γύρω στους 20.000-40.000 τόνους ψαριών κάθε χρόνο, συμπεριλαμβανομένων των απορριπτόμενων αλιευμάτων και των θαλασσίων ειδών που αποτελούν παραλιεύματα. Συγκριτικά, η αλιεία λαμβάνει γύρω στους 1-2 εκατομμύρια τόνους ψαριών ετησίως στη Μεσόγειο (ή παραπάνω αν ληφθούν υπόψη οι απορρίψεις), 50 έως 100 φορές δηλαδή περισσότερο από τα θαλασσοπούλια. Markus Schroeder_CC BY 2.0 58
Σε τοπικό επίπεδο, όμως, υπάρχει ακόμα περιθώριο για μικρές διαμάχες ανάμεσα στα θαλασσοπούλια και την αλιεία. Οι διαμάχες αυτές απαιτούν ακριβή αξιολόγηση, καθώς συχνά προκαλούνται από παρεξηγήσεις. Εφόσον τεκμηριωθούν, τα μέτρα διαχείρισης πρέπει να είναι προσεκτικά μελετημένα και να εφαρμοστούν με τη μέγιστη προσοχή. Τυχαία παγίδευση Η σχέση μεταξύ των θαλασσοπουλιών και της αλιείας, ή η απλή χωρική και χρονική αλληλοεπικάλυψη τους, μπορεί να προκαλέσει την ευκαιριακή παγίδευση των πρώτων. Η τυχαία παγίδευση θεωρείται ως μία από τις πιο σοβαρές απειλές για πολλούς πληθυσμούς θαλασσοπουλιών, καθώς προκαλεί άμεση θανάτωση και μειώνει έτσι τα ποσοστά επιβίωσης των θαλασσοπουλιών, την πιο ευαίσθητη δημογραφική παράμετρο. Η επίλυση, ή τουλάχιστον η ελαχιστοποίηση, του προβλήματος πρέπει να είναι κοινός στόχος των περιβαλλοντολόγων, των επιστημόνων, της διοίκησης και των αλιέων. Για τους αλιείς, η τυχαία παγίδευση είναι αθέλητη και έχει συχνά αρνητικές επιπτώσεις γι αυτούς: ζημιά στα εργαλεία, απώλεια αλιευμάτων και προβλήματα. Παρακάτω θα αποκαλυφθεί το πρόβλημα εκτενώς. Συλλογή Δεν υπάρχει είδος αλιείας που στοχεύει στα θαλασσοπούλια, γι αυτό και η συλλογή τους θεωρείται ως ατεκμηρίωτη. Στο παρελθόν, η συλλογή αβγών, νεοσσών και ενήλικων αποτελούσε κοινή πρακτική σε πολλές αποικίες θαλασσοπουλιών σε όλο τον κόσμο, συμπεριλαμβανομένης και της περιοχής της Μεσογείου, την οποία ασκούσαν συχνά (αλλά όχι μόνο) οι τοπικές αλιευτικές κοινότητες. Σήμερα, η συλλογή απαγορεύεται σχεδόν παντού και τα περιστατικά λαθροθηρίας είναι λίγα. Υπάρχουν, όμως, ορισμένες εξαιρέσεις όπου συλλέγονται νόμιμα θαλασσοπούλια ακόμα, όπως σε αποικίες από άλκες και άλλα είδη στον Βόρειο Ατλαντικό και τον Αρκτικό Ωκεανό (ιδιαίτερα στις Νήσους Φερόες, την Ισλανδία και τη Γροιλανδία), και σε αποικίες Βραχύουρων Μύχων στην Αυστραλία. Στη θάλασσα, αλιείς έχουν πιάσει περιστασιακά θαλασσοπούλια για τροφή, αλλά αυτό δεν αποτελεί κοινή πρακτική. Η μοναδική ένδειξη εμπορικής σύλληψης θαλασσοπουλιών στη θάλασσα προέρχεται από το πρόσφατο περιστατικό των 21 εμπορευματοκιβωτίων που κατασχέθηκαν στις ακτές της Μαυριτανίας, δύο εκ των οποίων περιείχαν καθαρισμένα θαλασσοπούλια σε βαθιά κατάψυξη (βλέπε πλαίσιο). Παραμένει άλυτο ερώτημα αν το περιστατικό αυτό είναι μεμονωμένο ή αντιστοιχεί σε παράνομη πρακτική που περνά απαρατήρητη. Shankar S. CC BY 2.0 J.M. Arcos 59
2.5.- Απορρίψεις και θαλασσοπούλια Οι απορρίψεις αποτελούνται από ψάρια που πετιούνται πίσω στη θάλασσα επειδή ανήκουν σε είδη που δεν τρώγονται ή έχουν χαμηλή αξία, έχουν υποστεί ζημιά, είναι κάτω από το ελάχιστο μέγεθος εκφόρτωσης ή έχει ξεπεραστεί το ανώτατο όριο γι αυτά. Πρόκειται για εκτεταμένο φαινόμενο σε όλο τον κόσμο, με τις τράτες βυθού να είναι το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι απορρίψεις αντιστοιχούν σε σημαντικό ποσοστό της ψαριάς, σε ακραίες περιπτώσεις ξεπερνά το 80%, αν και συνήθως κυμαίνεται στο 5-30%. Η ποσότητα των ψαριών που απορρίπτονται σε όλο τον κόσμο εκτιμάται στα 10 εκατομμύρια τόνους ετησίως. Αυτή η τεράστια ποσότητα ψαριών έχει εξελιχθεί ως μια εύκολη πηγή τροφής για πολλούς θαλάσσιους οργανισμούς, συμπεριλαμβανομένων πολλών ειδών ασπόνδυλων, ψαριών, κητοειδών και θαλασσοπουλιών. Τα τελευταία είναι πιθανόν ο πιο σημαντικός υποστηρικτής της αλληλεπίδρασης αυτής, δεδομένης της έντονης παρουσίας των πουλιών που ακολουθούν τα αλιευτικά σκάφη. Πλεονεκτήματα των απορρίψεων για τα θαλασσοπούλια Για τα θαλασσοπούλια, οι απορρίψεις αποτελούν μια άφθονη πηγή τροφής, εύκολα διαθέσιμη και συνήθως προβλέψιμη ως προς τον χρόνο και τον χώρο. Για τα περισσότερα είδη, αποτελεί και είδος τροφής που δεν είναι φυσικά διαθέσιμη, καθώς σημαντικό μέρος των απορρίψεων συνίσταται από βενθικά είδη, στα οποία τα θαλασσοπούλια που τρέφονται στην επιφάνεια δεν έχουν άμεση πρόσβαση. Όλο αυτό, έχει ωφελήσει αρκετά είδη, και έχει πιθανόν συνεισφέρει στην αύξηση ορισμένων πληθυσμών σε όλο τον κόσμο, ιδιαίτερα γλάρους και άλλα καιροσκοπικά θαλασσοπούλια. Αρκετές μελέτες έχουν δείξει πώς η διαθεσιμότητα των απορρίψεων επηρεάζει τη βιολογία των θαλασσοπουλιών με πολλούς τρόπους: μεταβολές στη διατροφή, την αναπαραγωγική απόδοση, την ακτίνα και το ενδιαίτημα τροφοληψίας, τους ρυθμούς δραστηριότητας κλπ. Αυτό είναι πιο εμφανές στα καιροσκοπικά είδη, όπως αρκετοί γλάροι, αν και ο αριθμός των ειδών που έχουν μάθει πώς να ωφελούνται από τις απορρίψεις έχει αυξηθεί. J.M. Arcos 60
Εξάπλωση και δραστηριότητα των Αιγαιόγλαρων στο Δέλτα του Ebro (ΒΔ Μεσόγειος) Ένα από τα θαλασσοπούλια που επηρεάστηκε περισσότερο από τη διαθεσιμότητα των απορρίψεων είναι ο Αιγαιόγλαρος, ένα ενδημικό θαλασσοπούλι της Μεσογείου. Η μεγαλύτερη αποικία στον κόσμο βρίσκεται στο Δέλτα του Ebro, όπου έχουν αναπαραχθεί έως και 15.000 ζευγάρια (πάνω από τα 2/3 του παγκόσμιου πληθυσμού). Κάθε χρόνο, λαμβάνει χώρα παύση της αλιείας με τράτα που συμπίπτει με την περίοδο αναπαραγωγής των γλάρων (Άνοιξη-Καλοκαίρι), έτσι μπορούμε να συγκρίνουμε την απόδοση των γλάρων με και χωρίς διαθέσιμες απορρίψεις. J.M. Arcos Όταν υπάρχουν διαθέσιμες απορρίψεις, μπορούν να φτάσουν το 70% της διατροφής των γλάρων και η απουσία της πηγής αυτής (κατά τη διάρκεια παύσης της τράτας) έχει συνδεθεί με χαμηλή αναπαραγωγική απόδοση, την αυξημένη ακτίνα τροφοληψίας, τις μεταβολές στους ρυθμούς δραστηριότητας και τη μειωμένη χρήση του θαλάσσιου περιβάλλοντος προς όφελος των υγροτοπικών ενδιαιτημάτων. Σχήμα. Μοντέλα κατανομής που δείχνουν τα πρότυπα τροφοληψίας των Αιγαιόγλαρων που αναπαράγονται στο Δέλτα του Ebro, με τη χρήση πουλιών με GPS τον Μάιο του 2011. Η περιοχή που ίσχυε η απαγόρευση αλιείας με τράτα κατά τη διάρκεια της μελέτης οριοθετείται από τις λευκές γραμμές (A, B) που φαίνονται στον κάτω αριστερά χάρτη. Κατά τις εργάσιμες ημέρες (χάρτες αριστερά) χρησιμοποιούν εκτεταμένα τη θάλασσα, τόσο τη νύχτα (πάνω) αλλά ιδιαίτερα το πρωί (κάτω). Τη νύχτα ακολουθούν τα γρι γρι, ενώ το πρωί ακολουθούν τις τράτες, και αποφεύγουν τις θαλάσσιες περιοχές που απαγορεύεται η αλιεία με τράτα. Τα Σαββατοκύριακα (χάρτες δεξιά), όταν δεν υπάρχει αλιευτική δραστηριότητα από τράτες και γρι γρι, τα πουλιά παραμένουν στα παράλια και κάνουν εκτεταμένη χρήση των κοντινών υγροτόπων, όπου τρέφονται κυρίως με Αμερικανικές Καραβίδες. 61
Παρόλα αυτά, τα πιο αυστηρά θαλάσσια είδη, όπως οι Αρτέμηδες και οι Μύχοι, επηρεάζονται λιγότερο από τις απορρίψεις. Στην περίπτωση των μύχων, σε ορισμένες περιοχές χρησιμοποιούν πολύ συχνά τον πόρο αυτό, αλλά η συμπεριφορά τους δεν είναι τόσο περιορισμένη όσο των γλάρων. Αναζητούν την τροφή τους στις ίδιες περιοχές ασχέτως της ύπαρξης απορρίψεων, αν και οι μετακινήσεις τους και οι τοπικές κατανομές μπορούν να μεταβληθούν από την ύπαρξη αλιευτικών σκαφών, κάτι που υποδηλώνει ότι οι απορρίψεις αποτελούν δευτερεύουσα πηγή τροφής. Στην περίπτωση των κέπφων, πολύ σπάνια ακολουθούν τα αλιευτικά σκάφη. Απορρίψεις και θαλασσοπούλια: η άλλη πλευρά του νομίσματος Παρά τα προφανή πλεονεκτήματα των απορρίψεων ως προς τα θαλασσοπούλια, υπάρχουν και ορισμένα μειονεκτήματα που χρήζουν προσοχής. Πρώτα απ όλα, παρόλο που μεγάλος αριθμός διαφορετικών θαλασσοπουλιών εκμεταλλεύονται τις απορρίψεις, ο πόρος αυτός έχει ωφελήσει ιδιαίτερα τα πιο καιροσκοπικά είδη. Για άλλα είδη, πιο εξειδικευμένα στη σύλληψη φυσικής λείας, οι απορρίψεις αποτελούν δευτερεύουσα πηγή τροφής. Αυτό έχει προκαλέσει αλλαγές στη δομή των κοινωνιών των θαλασσοπουλιών, προς όφελος των πιο καιροσκοπικών ειδών, όπως ορισμένοι γλάροι και ληστόγλαροι. Η αύξηση των ειδών αυτών μπορεί να έχει αρνητική επίδραση σε άλλα, π.χ. λόγω του αυξημένου ανταγωνισμού για τροφή και θέσεις φωλιάσματος ή μέσω της αυξημένης θήρευσης αβγών, νεοσσών και ενήλικων. Δεύτερον, η διαθεσιμότητα των απορρίψεων έχει αυξηθεί παράλληλα με την αλιευτική προσπάθεια, η οποία με τη σειρά της έχει προκαλέσει μείωση των ιχθυοαποθεμάτων (δηλ. της φυσικής λείας των θαλασσοπουλιών). Η αύξηση, λοιπόν, μιας πηγής τροφής έχει συνοδευθεί με τη μείωση μια άλλης. Και πάλι, εφόσον τα είδη που αξιοποιούν περισσότερο τις απορρίψεις δεν είναι τα ίδια με αυτά που αξιοποιούν περισσότερο τη φυσική λεία, έχει προκληθεί αλλοίωση στη δομή των κοινωνιών των θαλασσοπουλιών. Τρίτον, μεγάλο ποσοστό των απορρίψεων αποτελείται από είδη του βυθού που δεν είναι συνήθως διαθέσιμα για τα περισσότερα θαλασσοπούλια. Αυτά τα βενθικά είδη τείνουν να συσσωρεύουν υψηλότερα επίπεδα ρυπαντών και έτσι τα θαλασσοπούλια που τα καταναλώνουν συσσωρεύουν επίσης υψηλότερα επίπεδα ρυπαντών από τα είδη που βασίζονται σε μικρά πελαγικά ψάρια (τυπική φυσική λεία για τα περισσότερα θαλασσοπούλια). Επιπλέον, τα πελαγικά ψάρια έχουν υψηλότερη περιεκτικότητα σε λίπος και είναι επομένως ενεργειακά πιο πλούσια, ενώ τα είδη του βυθού είναι μακράν λιγότερα ενεργητικά. Για όλους αυτούς τους λόγους, μπορούμε να πούμε ότι οι απορρίψεις αποτελούν το «fast-food» για τα θαλασσοπούλια, εύκολα διαθέσιμα αλλά χαμηλότερης ποιότητας από τη τυπική φυσική λεία. Αυτό μπορεί να έχει αρνητικές συνέπειες για ορισμένα είδη, ιδιαίτερα κατά την κρίσιμη περίοδο της ανατροφής των μικρών. Τέλος, τα θαλασσοπούλια έχουν μάθει να προσεγγίζουν τα αλιευτικά σκάφη προς αναζήτηση των απορρίψεων και αυτό μπορεί να αυξήσει τις πιθανότητες της τυχαίας παγίδευσης. 62 J.M. Arcos
Τι θα γίνει αν απαγορεύσουμε τις απορρίψεις; Τα τελευταία χρόνια έχει αυξηθεί ο προβληματισμός του κόσμου για το πρόβλημα των απορρίψεων, από την άποψη της σπατάλης τροφής. Πέραν αυτού, είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι οι απορρίψεις περιλαμβάνουν μια μεγάλη ποικιλία ειδών, τα οποία συλλαμβάνονται (και τις περισσότερες φορές σκοτώνονται) και επιστρέφουν στη θάλασσα χωρίς να καταμετρώνται (δηλ. δεν υπάρχουν πληροφορίες για τις επιπτώσεις από την αλιεία τους). Μερικά από αυτά τα είδη μπορεί να εξαφανιστούν χωρίς να το αντιληφθούμε. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, οι ανησυχίες αυτές οδήγησαν σε απαγόρευση των απορρίψεων, υπό τη νέα Κοινή Αλιευτική Πολιτική (ΚΑΠ), που εγκρίθηκε το 2013. Σύμφωνα με το μέτρο αυτό, τα σκάφη θα πρέπει να εκφορτώνουν «όλα» τα αλιεύματά τους έως το 2019, συμπεριλαμβανομένου του ποσοστού που αυτή τη στιγμή απορρίπτεται. Αυτό έχει εγείρει αρκετά ζητήματα, ορισμένα εξ αυτών αφορούν τα θαλασσοπούλια. Η απαγόρευση των απορρίψεων μπορεί να είναι καλό μέτρο αν η κύρια προσέγγιση είναι η μείωση των αλιευμάτων που τώρα απορρίπτονται, βελτιώνοντας τα συστήματα ανώτατων ορίων και αυξάνοντας την επιλεκτικότητα της αλιείας. Αν, όμως, ο μοναδικός στόχος είναι η εκφόρτωση όλων των ψαριών που απορρίπτονταν στο παρελθόν, ασχέτως των βημάτων που έγιναν για την επίτευξη του στόχου αυτού, τότε υπάρχει σαφής κίνδυνος αποτυχίας του μέτρου για τη βελτίωση της υγείας του θαλάσσιου περιβάλλοντος. Στην πραγματικότητα, αυτό θα σημάνει την αφαίρεση σημαντικής ποσότητας βιομάζας (και ενέργειας) που μέχρι πρότινος επέστρεφε στη θάλασσα, προς όφελος των θαλασσοπουλιών και άλλων θαλάσσιων οργανισμών. Επιπλέον, αν η εκφόρτωση των πρώην απορρίψεων οδηγήσει στη δημιουργία νέων αγορών, θα μπορούσε να ασκηθεί επιπλέον πίεση σε ψάρια που ήταν ανεπιθύμητα. Η ΚΑΠ αποκλείει την πώληση των ψαριών αυτών για άμεση κατανάλωση από τον άνθρωπο, αλλά επιτρέπει τη χρήση τους για την παραγωγή προϊόντων, όπως τα ιχθυάλευρα. Αυτό θα μπορούσε να ωφελήσει την ανάπτυξη των υδατοκαλλιεργειών, που επίσης προωθούνται από την ΚΑΠ, αλλά δε προσέφερε μικρά οφέλη στο θαλάσσιο περιβάλλον. Όσον αφορά τα θαλασσοπούλια, η απαγόρευση των απορρίψεων θα μπορούσε να έχει σημαντικές συνέπειες στους πληθυσμούς τους, αν και αυτές θα πρέπει να είναι «αποδεκτές» αν το μέτρο συνεισφέρει πραγματικά στην ανάκαμψη των θαλάσσιων οικοσυστημάτων. Αν είναι έτσι, τα θαλασσοπούλια αναμένεται να προσαρμοστούν στη νέα κατάσταση και να επιστρέψουν σταδιακά στα φυσικά τους ενδιαιτήματα, ιδιαίτερα αν τα ιχθυοαποθέματα ανακάμψουν ως αποτέλεσμα της νέας αλιευτικής πολιτικής. Οι βραχυπρόθεσμες, όμως, (αρνητικές) συνέπειες που αναμένονται πρέπει να παρακολουθηθούν με ακρίβεια για να μετριαστούν, όπου αυτό είναι δυνατό. Οι αναμενόμενες βραχυπρόθεσμες επιπτώσεις της απαγόρευσης απορρίψεων στα θαλασσοπούλια περιλαμβάνουν: Μειωμένη διαθεσιμότητα τροφής για τα περισσότερα θαλασσοπούλια. Ακόμα και τα είδη που είναι πιο εξειδικευμένα στη σύλληψη φυσικής λείας, όπως οι μύχοι ή οι θαλασσοκόρακες, μπορεί να αντιμετωπίσουν δυσκολίες να αντισταθμίσουν την απώλεια των απορρίψεων, δεδομένης της μείωσης των περισσότερων ιχθυοαποθεμάτων. Η μείωση αυτή δικαιολογείται μερικώς από την υπεραλίευση αλλά και από άλλες πιέσεις στο θαλάσσιο περιβάλλον, όπως η ρύπανση, η μείωση των εισροών από τα ποτάμια και την κλιματική αλλαγή. Η μείωση των ευκαιριών τροφοληψίας για τα θαλασσοπούλια θα επηρεάσει ιδιαίτερα τα πιο καιροσκοπικά είδη με άμεσο τρόπο, αλλά έμμεσα μπορεί να επηρεάσει και άλλα, πιο ευαίσθητα, είδη. Για παράδειγμα, τα καιροσκοπικά θαλασσοπούλια μπορούν να αυξήσουν τις επιθέσεις τους σε άλλα θαλασσοπούλια, ιδιαίτερα στους τόπους αναπαραγωγής, για να αντισταθμίσουν την έλλειψη των απορρίψεων. Αυτό μπορεί να αυξήσει και την παροχή τροφής από άλλες πηγές, όπως οι υδατοκαλλιέργειες, αυξάνοντας τον κίνδυνο συγκρούσεων με τον άνθρωπο. Αύξηση των τυχαίων παγιδεύσεων θαλασσοπουλιών, ιδιαίτερα στα παραγάδια, καθώς τα πουλιά θα συνεχίσουν να ακολουθούν τα σκάφη αναζητώντας απορρίψεις και μπορεί να αγκιστρωθούν στα δολώματα. 63 J.M. Arcos
Πόσο αυστηρή θα είναι η απαγόρευση των απορρίψεων στη Μεσόγειο; Όπως περιγράφηκε παραπάνω, υπάρχουν αρκετοί λόγοι για να απορρίπτονται ψάρια: (1) ανήκουν σε είδη που δεν τρώγονται ή έχουν χαμηλή αξία, (2) παρουσιάζουν βλάβες, (3) είναι μικρότερα του ελάχιστου μεγέθους εκφόρτωσης και (4) υπάρχει υπέρβαση του ανώτατου ορίου. Στη Μεσόγειο, η αλιεία είναι πολυειδική, που σημαίνει ότι αλιεύονται ταυτόχρονα αρκετά διαφορετικά είδη. Η διαχείριση της αλιείας αυτής με τα συστήματα ανώτατων ορίων μπορεί να μην είναι πρακτική, καθώς μπορεί να απαιτούνται διαφορετικά όρια για κάθε είδος γι αυτό και το πια διαδεδομένο σύστημα ελέγχου της αλιείας είναι μέσω της αλιευτικής προσπάθειας. Οι απορρίψεις, επομένως, λόγω της υπέρβασης των ορίων είναι σπάνιες και μπορούν να αγνοηθούν. Από την άλλη, λόγω της πολυειδικής φύσης της αλιείας στη Μεσόγειο, είναι δύσκολο να ξεχωρίσουμε τα επιθυμητά από τα ανεπιθύμητα ψάρια (λόγω χαμηλής επιλεκτικότητας), και αλιεύεται και μεγάλη ποικιλία ανεπιθύμητων ψαριών (τα οποία απορρίπτονται) μαζί με τα εμπορεύσιμα. Επιπλέον, τα εμπορεύσιμα ψάρια κάτω του νόμιμου μεγέθους εκφόρτωσης επιστρέφουν στη θάλασσα και αυτά. Υπό αυτό το σενάριο, υπάρχουν τέσσερις τύποι απορρίψεων που περιγράφηκαν παραπάνω και είναι σημαντικοί στη Μεσόγειο. Μόνο οι απορρίψεις, όμως, που αντιστοιχούν σε εμπορικά είδη κάτω του ελάχιστου μεγέθους εκφόρτωσης υπόκεινται στους κανονισμούς εκφόρτωσης της ΚΑΠ. Οι υπόλοιπες απορρίψεις μπορούν ακόμα να επιστρέφουν στη θάλασσα με βάση τη τρέχουσα πολιτική αλιείας. Αυτό σημαίνει ότι μόνο γύρω στα 20 είδη ψαριών υπόκεινται στην απαγόρευση απορρίψεων, από τα 100 που απορρίπτονται τακτικά στη Μεσόγειο. Με όρους βιομάζας, αυτό ποικίλλει ανάλογα με τις περιοχές, αλλά είναι λογικά πάνω από το 50% των ψαριών που απορρίπτονται μπορεί να επιστρέφει πάλι πίσω στη θάλασσα. Επιπλέον, τα ψάρια που έχουν φθορές αποκλείονται από την απαγόρευση των απορρίψεων, όπως και τα είδη που έχουν μεγάλες πιθανότητες επιβίωσης όταν απορριφθούν. Τέλος, ένα μικρό ποσοστό της ψαριάς μπορεί να επιστραφεί για πρακτικούς λόγους (απαλλαγή de minimis). Με όλα αυτά υπόψη, το μέλλον είναι αβέβαιο. Ακόμα και κάτω από την αυστηρή τήρηση της δέσμευσης εκφόρτωσης, σημαντικό μέρος των ψαριών που απορρίπτοναι σήμερα θα εξακολουθήσει να επιστρέφει στη θάλασσα, ελαχιστοποιώντας τις αρνητικές συνέπειες της πλήρους απαγόρευσης των απορρίψεων. Η δέσμευση εκφόρτωσης, όμως, απαιτεί προσαρμογές των υποδομών των λιμανιών για την αποθήκευση των ψαριών που απορρίπτονταν έως τώρα (καθώς δεν μπορούν να διατεθούν άμεσα στο εμπόριο για κατανάλωση από τον άνθρωπο) και μπορεί να απαιτηθούν και τροποποιήσεις στα αλιευτικά σκάφη. Εφόσον γίνουν αυτές οι αλλαγές, οι αλιείς μπορεί να δουν ότι είναι ευκολότερη η εκφόρτωση όλων των αλιευμάτων, είτε επιτρέπονται ή όχι, οδηγώντας έτσι στην έλλειψη απορρίψεων. Τα επόμενα χρόνια θα δοθούν απαντήσεις στο ερώτημα αυτό. J.M. Arcos 64
2.6.- Τυχαίες παγιδεύσεις θαλασσοπουλιών Η τυχαία παγίδευση θαλασσοπουλιών ορίζεται ως η ακούσια σύλληψη πουλιών από αλιευτικά σκάφη και θεωρείται ως ένα από τα πιο σοβαρά προβλήματα που αντιμετωπίζουν πολλοί πληθυσμοί θαλασσοπουλιών παγκοσμίως. Η αυξανόμενη χρήση των απορρίψεων έχει αυξήσει την τάση των πουλιών να ακολουθούν τα αλιευτικά σκάφη και αυτό συχνά προκαλεί τυχαίες συλλήψεις που ούτε οι αλιείς επιθυμούν. Για πολύ καιρό το πρόβλημα αυτό παραβλεπόταν, καθώς συνέβαινε μακριά από τα μάτια του κοινού και, το πιο σημαντικό, των επιστημόνων. Επιπλέον, αν και σε ορισμένες περιπτώσεις παγιδεύονται μεγάλοι αριθμοί θαλασσοπουλιών, τις περισσότερες φορές οι τυχαίες παγιδεύσεις συμβαίνουν σποραδικά και οι αλιείς τις θεωρούν ως μικρής σημασίας (γι αυτούς αλλά και για τα θαλασσοπούλια). Και, τις περισσότερες φορές, κανείς δεν έδειξε ενδιαφέρον για τη συλλογή των παράπλευρων πληροφοριών. Ακόμα και όταν η τυχαία παγίδευση συμβαίνει σποραδικά, οι συνέπειές της μπορεί να είναι πολύ σημαντικές σε επίπεδο πληθυσμού (βλέπε κουτί για τις αθροιστικές συνέπειες). Γιατί είναι πρόβλημα η τυχαία παγίδευση θαλασσοπουλιών; Όπως περιγράφηκε παραπάνω, τα θαλασσοπούλια είναι οργανισμοί που ζουν πολλά χρόνια με σχετικά χαμηλούς ρυθμούς αναπαραγωγής και καθυστερούν να ωριμάσουν. Η πιο ευαίσθητη παράμετρος είναι η επιβίωση των ενήλικων, η οποία για αρκετά είδη είναι πάνω από 90% υπό «κανονικές» συνθήκες. Με άλλα λόγια, υπό κανονικές συνθήκες τα ενήλικα πουλιά έχουν πάνω από 90% πιθανότητες να επιβιώσουν από τον ένα χρόνο στον άλλο και αυτό το υψηλό ποσοστό επιβίωσης εξισορροπείται από τη χαμηλή παραγωγικότητα νεαρών πουλιών. Αν αυξήσουμε σημαντικά τη θνησιμότητα, η επακόλουθη μείωση των ποσοστών επιβίωσης των ενήλικων δεν μπορεί να αντισταθμιστεί από υψηλότερο ποσοστό αναπαραγωγής και έτσι ξεκινά η μείωση του πληθυσμού μέχρι να φτάσει στα πρόθυρα της εξαφάνισης. Αφαιρούμε, δηλαδή, περισσότερα πουλιά από τον πληθυσμό από αυτά που μπορούν να παραχθούν από τα υπόλοιπα πουλιά. Και αυτό συμβαίνει με την τυχαία παγίδευση, καθώς πρόκειται για πρόσθετη αιτία θανάτων. J.M. Arcos J.M. Arcos Παγκοσμίως, εκτιμάται ότι πάνω από μισό εκατομμύριο πουλιά πεθαίνουν κάθε χρόνο εξ αιτίας τυχαίων παγιδεύσεων. Ενώ αυτό το νούμερο από μόνο του δε μας παρέχει αρκετές πληροφορίες για να κατανοήσουμε πλήρως την επίπτωση του προβλήματος αυτού στους πληθυσμούς των θαλασσοπουλιών, μας δίνει τουλάχιστον μια συνοπτική εικόνα του μεγέθους του. Οι συνέπειες για τους πληθυσμούς των θαλασσοπουλιών ποικίλλουν ανάλογα το είδος και την περιοχή. 65
Μύχος των Βαλεαρίδων και τυχαίες παγιδεύσεις Ο Μύχος των Βαλεαρίδων αποτελεί ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα του προβλήματος της τυχαίας παγίδευσης των θαλασσοπουλιών. Το είδος αυτό αναπαράγεται μόνο στο αρχιπέλαγος των Βαλεαρίδων, παρόλο που η εξάπλωσή του περιλαμβάνει το μεγαλύτερο τμήμα της Δυτικής Μεσογείου κατά την αναπαραγωγή (Μάρτιος-Ιούνιος) και την προαναπαραγωγική περίοδο (Οκτώβριος-Φεβρουάριος), και τον ΒΑ Ατλαντικό μετά την αναπαραγωγή (Ιούνιος-Οκτώβριος). Ο αναπαραγόμενος πληθυσμός εκτιμάται σε λίγες χιλιάδες ζευγάρια, με σύνολο τα 25.000 άτομα.. Υπό «κανονικές» συνθήκες το είδος θα είναι ποσοστά επιβίωσης των ενήλικων γύρω στο 90-95%, λαμβάνοντας ως σημείο αναφοράς τα πιο συγγενικά είδη. Πρόσφατες μελέτες, όμως, εκτιμούν ότι το ποσοστό επιβίωσης του Μύχου των Βαλεαρίδων βρίσκεται κοντά στο 80%, που σημαίνει ότι κάθε χρόνο πεθαίνει το 20% του ενήλικου πληθυσμού. Επιπλέον, σχεδόν τα μισά πουλιά που πεθαίνουν φαίνεται ότι παγιδεύονται τυχαία, στη Μεσόγειο και τον Α Ατλαντικό. Λαμβάνοντας υπόψη την παράμετρο αυτή και τη μέση παραγωγικότητα του είδους, τα δημογραφικά μοντέλα δείχνουν μια ετήσια μείωση του πληθυσμού κατά 13% κατά μέσο όρο και με αυτόν τον ρυθμό το είδος θα εξαφανιστεί σε 60 χρόνια. Το ίδιο μοντέλο έδειξε ότι, για να κρατηθεί ο πληθυσμός σε ισορροπία, θα πρέπει να «αφαιρούνται» το πολύ 100 πουλιά από τον πληθυσμό κάθε χρόνο. Δηλαδή, οι τυχαίες παγιδεύσεις 100 πουλιών δε θα επηρέαζαν δυσμενώς το είδος, αλλά οτιδήποτε παραπάνω θα προκαλούσε μείωση. Ακόμα και όταν η τυχαία παγίδευση δεν αποτελεί καθημερινό φαινόμενο, γίνεται αναφορά από σκάφη σε όλη την περιοχή εξάπλωσής του (συμπεριλαμβανομένης της Μεσογείου και του Ατλαντικού) που χρησιμοποιούν ποικιλία εργαλείων. Σε ορισμένες περιπτώσεις έχουν συμβεί μαζικές παγιδεύσεις, με πάνω από 100 πουλιά τη φορά. Αν προσθέσουμε όλους αυτούς τους θανάτους που προκαλούνται από τον μεγάλο αριθμό σκαφών, το τρέχον σενάριο δε θα αποτελεί έκπληξη. 66 J.M. Arcos
Πού συμβαίνουν οι τυχαίες παγιδεύσεις; Οι πρώτες ανησυχίες για τις τυχαίες παγιδεύσεις ξεκίνησαν στις Νότιες Θάλασσες, στα τέλη του 1980 και τις αρχές του 1990, όταν η μεγάλη μείωση πολλών πληθυσμών άλμπατρος συνδέθηκε με την τυχαία θανάτωση των πουλιών από αλιευτικά σκάφη. Χιλιάδες πουλιά πέθαναν τότε και το ζήτημα έλαβε μεγάλης προσοχής τη δεκαετία του 1990. Στα χρόνια που ακολούθησαν, υπήρξε αυξημένη επίγνωση ότι η τυχαία παγίδευση θαλασσοπουλιών ήταν σχετικά συχνό φαινόμενο σε όλο τον κόσμο. Graham Robertson Τι είδους εργαλεία εμπλέκονται στην τυχαία παγίδευση; Οι αρχικές ανησυχίες για την τυχαία παγίδευση εστίασαν αρχικά στα παραγάδια, καθώς τα πουλιά που αναζητούσαν απορρίψεις συνήθιζαν να παίρνουν τα δολώματα κατά το στήσιμό τους και συχνά είτε αγκιστρώνονταν ή μπλέκονταν στα νήματα. Ο τύπος αυτός της τυχαίας παγίδευσης ήταν προφανής, καθώς τα πουλιά συρόντουσαν μαζί με τα παραγάδια. Σύντομα, όμως, παρατηρήθηκε ότι και άλλα εργαλεία, όπως οι τράτες, προκαλούσαν πολλά περιστατικά τυχαίας παγίδευσης στις Νότιες Θάλασσες. Στην περίπτωση αυτή, ένα μέρος των τυχαίων παγιδεύσεων προκαλούταν από την πρόσκρουση των άλμπατρος και των μεγάλων πετρίλων με τα συρματόσχοινα, ιδιαίτερα όταν οι καιρικές συνθήκες είναι κακές. Τα πουλιά σπάνε τα φτερά τους και μένουν τραυματισμένα χωρίς να τα προσέξει κανείς και επιπλέουν στη θάλασσα ή πνίγονται. Μικρότερα είδη πιάνονται στα δίχτυα των τράτων, ειδικότερα πιγκουίνοι και μικροί μύχοι. Όσο αυξανόταν η προσοχή στις τυχαίες παγιδεύσεις, φάνηκε σύντομα ότι και άλλα αλιευτικά εργαλεία προκαλούσαν τυχαίες παγιδεύσεις σε αρκετές περιοχές του κόσμου, Για παράδειγμα, τα δίχτυα βυθού είναι άλλο ένα είδος εργαλείων που προκαλεί τυχαίες παγιδεύσεις θαλασσοπουλιών όπου υπάρχει παρουσία ειδών που βουτούν στα βαθιά, όπως οι θαλασσόπαπιες, οι κορμοράνοι, οι θαλασσοκόρακες, οι κέπφοι και οι πιγκου. Τα γρι γρι προκαλούν επίσης πολλές τυχαίες παγιδεύσεις ορισμένων θαλασσοπουλιών, ιδιαίτερα τους μύχους Ardenna creatopus στη Χιλή, ή τους μύχους Ardenna carneipes στην Αυστραλία. Συνοπτικά, η τυχαία παγίδευση προκαλείται από μεγάλη ποικιλία αλιευτικών εργαλείων, ανάλογα την περιοχή και τις ιδιαιτερότητες των κοινωνιών θαλασσοπουλιών που κατοικούν στην εκάστοτε περιοχή. Το πρόβλημα αγνοείται ακόμα σε πολλές περιοχές αλλά υπάρχει αυξημένη συλλογή πληροφοριών. Ως γενικός κανόνας, υπάρχουν περισσότερες πληροφορίες από τη βιομηχανική αλιεία καθώς μεταφέρουν και παρατηρητές για τη συλλογή πληροφοριών για τα αλιεύματα αλλά και τα παραλιεύματα. Η μη βιομηχανική αλιεία είναι πιο δύσκολο να αντιμετωπιστεί, αλλά υπάρχουν και εκεί ολοένα και περισσότερες αποδείξεις ότι προκαλεί μεγάλο αριθμό τυχαίων παγιδεύσεων. Ποιες είναι οι κύριες ανησυχίες για τη Μεσόγειο; Η αλιεία στη Μεσόγειο είναι κατά κύριο λόγο μη βιομηχανική, και επιχειρεί συνήθως σε μικρές κλίμακες, με μεγάλη ποικιλία εργαλείων και πρακτικών. Ο μεγάλος αριθμός και η ποικιλία των σκαφών που εμπλέκονται καθιστά δύσκολη την αντιμετώπιση των τυχαίων παγιδεύσεων, ειδικά καθώς τα προγράμματα παρακολούθησης αποτελούν την εξαίρεση. Οι ολοένα και περισσότερες, όμως, αποδείξεις ότι η τυχαία παγίδευση προέρχεται από διαφορετικές πηγές, συμπεριλαμβανομένων και αδημοσίευτων αναφορών από αλιείες, ερωτηματολόγια, ειδικές μελέτες με παρατηρητές στα σκάφη, πληροφορίες από κέντρα περίθαλψης άγριας ζωής κλπ. Τα πιο ευαίσθητα είδη στην τυχαία παγίδευση στη Μεσόγειο είναι οι τρεις ενδημικοί μύχοι, αν και επηρεάζεται και ο Θαλασσοκόρακας. Αναφέρονται λιγότερο ή περισσότερο συχνά και άλλα είδη αλλά φαίνεται ότι δεν επηρεάζονται σοβαρά τα επίπεδα των πληθυσμών τους. Μεγάλη ποικιλία εργαλείων έχει εμπλακεί σε τυχαίες παγιδεύσεις αλλά η σχετική τους σημασία κυμαίνεται έντονα ανάλογα με το είδος και τη συχνότητα των τυχαίων παγιδεύσεων. Παρακάτω βλέπουμε μια αρχική επισκόπηση των πιο κοινών εργαλείων που εμπλέκονται σε τυχαίες παγιδεύσεις στην περιοχή. 67
Παραγάδι βυθού Το παραγάδι βυθού στη Μεσόγειο χρησιμοποιείται συνήθως για αλιεία μικρής ή μεσαίας κλίμακας. Εμπλέκονται μικρά σκάφη πολλαπλών χρήσεων που χρησιμοποιούν διαφορετικά εργαλεία αλλά και σκάφη μεσαίου και μεγάλου μεγέθους (συχνά έως 15 μ. μήκος) που χρησιμοποιούν μόνο παραγάδι βυθού σε επιχειρήσεις μικρής και μεγάλης κλίμακας. Τα σκάφη αυτά επιχειρούν συνήθως στην υφαλοκρηπίδα και τα υφαλοπρανή, και έχουν ως στόχους Μπακαλιάρους και Τσιπούρες, χρησιμοποιώντας για δόλωμα μικρά πελαγικά ψάρια (όπως η σαρδέλα). Γι αυτό και βρίσκονται στις ίδιες περιοχές τροφοληψίας των τριών μύχων της Μεσογείου και συχνά χρησιμοποιούν δόλωμα που είναι ιδανική λεία για τα πουλιά αυτά. Επιπλέον, οι μύχοι τείνουν να συγκεντρώνονται σε ομάδες στις περιοχές τροφοληψίας και υπάρχει το ενδεχόμενο να παγιδεύονται πολλοί μύχοι από ένα παραγάδι. Τα αγκίστρια των παραγαδιών βυθού, από την άλλη, είναι σχετικά μικρά και κατάλληλα για πουλιά μεσαίου μεγέθους. Αυτές οι παγιδεύσεις συμβαίνουν πιο συχνά κατά τη διάρκεια της αναπαραγωγικής περιόδου των μύχων, ιδιαίτερα όταν ταΐζουν τα μικρά τους που οι ανάγκη για τροφή είναι μεγαλύτερη. Όλες αυτές οι ιδιαιτερότητες καθιστούν τα παραγάδια βυθού ως τα πιο επικίνδυνα εργαλεία στη Μεσόγειο. Σε τακτική βάση παγιδεύονται μικροί αριθμοί πουλιών, αλλά μερικές φορές μπορούν να παγιδευτούν δεκάδες, εκατοντάδες ή και χιλιάδες μύχων. Αλιείς ανέφεραν περιστατικά για πάνω από 3.000 θαλασσοπούλια που παγιδεύτηκαν σε ένα μόνο συμβάν, τα περισσότερα εκ των οποίων ήταν μύχοι! Αυτό είναι σίγουρα ένα σοβαρό πρόβλημα για τα θαλασσοπούλια αλλά και για τους αλιείς, αφού χάνουν αγκίστρια, δολώματα και αλιεύματα. Τέτοια φαινόμενα είναι, όμως, σχετικά σπάνια και παρά τις επιπτώσεις τους στους πληθυσμούς των μύχων, οι ψαράδες τα παραβλέπουν ως σποραδική όχληση. Εξαίρεση αποτελούν οι περιπτώσεις όπου οι αλιείς ρίχνουν τα παραγάδια σε πολύ σημαντικές για τα θαλασσοπούλια περιοχές, για παράδειγμα κοντά σε αποικίες αναπαραγωγής. Εκεί, το πρόβλημα είναι απτό για την αλιευτική κοινότητα και οι αλιείς αναζητούν λύσεις με δική τους πρωτοβουλία. Εκτός από μύχους, άλλα είδη όπως οι γλάροι, οι Σούλες και οι θαλασσοκόρακες αγκιστρώνονται ή μπλέκονται στα παραγάδια βυθού. Παραγάδι επιφανείας Το παραγάδι επιφανείας τοποθετείται από σκάφη μεσαίου μεγέθους σε μεσαίας κλίμακας επιχειρήσεις, έχοντας τη δυνατότητα να παραμείνουν στη θάλασσα για αρκετές μέρες. Ρίχνουν συνήθως τα παραγάδια σε επιφανειακά νερά κοντά ή πέρα από τα υφαλοπρανή, και στοχεύουν σε μεγάλα πελαγικά ψάρια όπως ο τόνος και ο ξιφίας. Χρησιμοποιούν μεγαλύτερο δόλωμα από τα παραγάδια βυθού (π.χ. καλαμάρια και σαυρίδια) αλλά και μεγαλύτερα αγκίστρια. Αν και τα παραγάδια επιφανείας προκαλούν μεγάλους αριθμούς τυχαίων παγιδεύσεων σε άλλες περιοχές, στη Μεσόγειο φαίνεται ότι αυτός ο τρόπος αλιείας είναι λιγότερο επικίνδυνος από τα παραγάδια βυθού. Αυτό οφείλεται στη μικρότερη αλληλεπικάλυψη τις κύριες περιοχές τροφοληψίας των θαλασσοπουλιών (καθώς τα περισσότερα είδη είναι πιο κοινά στην υφαλοκρηπίδα) και τη χρήση μεγαλύτερων δολωμάτων και αγκιστριών που δεν καταπίνονται εύκολα από τα σχετικά μικρά θαλασσοπούλια όπως ο Μύχος και ο Μύχος των Βαλεαρίδων. Παρόλα αυτά, υπάρχουν περιστατικά τυχαίας παγίδευσης και μπορούν να εμπλακούν απειλούμενα είδη, ιδιαίτερα όταν τα αλιευτικά σκάφη έχουν ως στόχο μικρούς τόνους κοντά στην υφαλοκρηπίδα. Το πιο συχνό είδος που παγιδεύεται είναι ο Αρτέμης (μεγαλύτερος από τους μύχους και πιο πελαγικός) αλλά και Σούλες και, περιστασιακά, γλάροι. J.M. Arcos J.M. Arcos 68
Δίχτυα βυθού Τα δίχτυα βυθού όπως τα απλάδια είναι μη βιομηχανικού τύπου, και χρησιμοποιούνται στη μικρής κλίμακας αλιεία. Μπορούν να συλλάβουν θαλασσοπούλια που βουτούν όταν ψάχνουν για τροφή. Στην περιοχή της Μεσογείου, επηρεάζεται κυρίως ο Θαλασσοκόρακας, το μόνο αναπαραγόμενο είδος που μπορεί να φτάσει τα 50 μ. βάθος όταν βουτά. Οι Θαλασσοκόρακες έχουν σχετικά μικρή ακτίνα τροφοληψίας, το οποίο σημαίνει ότι τείνουν να αναζητούν την τροφή τους κοντά στις αναπαραγωγικές αποικίες ή τους τόπους που κουρνιάζουν, συνήθως όχι μακρύτερα από 10-15 χλμ. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος, συνεπώς, βρίσκεται στα ρηχά, παράκτια ύδατα κοντά στις περιοχές συνάθροισης. Οι μύχοι και ο Αρτέμης έχουν περιορισμένες ικανότητες κατάδυσης και τα μικρότερα είδη (Μύχος και Μύχος των Βαλεαρίδων) μπορούν να φτάσουν τα 30 μ. Γι αυτό και μπλέκονται περιστασιακά σε δίχτυα. Πληροφορίες από τη Γαλλία δείχνουν ότι αυτό συνέβαινε συχνά τη δεκαετία του 1970 αλλά έκτοτε δεν έχουμε άλλα στοιχεία. Άλλα είδη που μπορούν να μπλεχθούν είναι οι κέπφοι, οι θαλασσόπαπιες και οι κορμοράνοι, που επισκέπτονται την περιοχή τον χειμώνα. Γρι γρι Ιδιαίτερης προσοχής χρήζουν στη Μεσόγειο τα γρι γρι που έχουν ως στόχο τα μικρά πελαγικά ψάρια. Πρόκειται για μεσαίου ή (σχετικά) μεγάλου μεγέθους σκάφη που εμπλέκονται σε επιχειρήσεις μικρής ή μεσαίας κλίμακας και χρησιμοποιούν ένα κυκλωτικό δίχτυ για να πιάσουν τα μικρά αγελαία ψάρια που συγκεντρώνονται κοντά στην επιφάνεια με τη χρήση ισχυρών λαμπών τη νύχτα. Καθώς τα θαλασσοπούλια τρέφονται με την ίδια λεία, προσελκύονται από τα σκάφη και προσπαθούν να πιάσουν τα ψάρια που συγκεντρώνονται από τις λάμπες και τα κυκλωτικά δίχτυα. Συχνά, ιδιαίτερα όταν α δίχτυα ρίχνονται νωρίς το πρωί, τα πουλιά μπαίνουν μέσα όταν αυτό αρχίζει και κλείνει και σέρνονται μαζί του. Αυτό μπορεί να προκαλέσει σοβαρές κακώσεις (συνήθως κατάγματα στα οστά των φτερών) και ασφυξία. Οι μύχοι είναι τα πουλιά που επηρεάζονται περισσότερο. Ο τύπος αυτής της τυχαίας παγίδευσης είναι, σύμφωνα με στοιχεία από ερωτηματολόγια, σχετικά σπάνιος στην περιοχή αλλά υπαρκτός. Για τον Μύχο των Βαλεαρίδων, όμως, αυτός ο τύπος τυχαίας παγίδευσης δείχνει ότι είναι σημαντικό όταν βρίσκονται στον Ατλαντικό, ιδιαίτερα ανοιχτά της Πορτογαλίας και της δυτικής Ισπανίας. Τράτες Οι τράτες είναι τα μεγαλύτερα αλιευτικά σκάφη που επιχειρούν στη Μεσόγειο, με την εξαίρεση των γρι γρι που ψαρεύουν τόνο. Έχουν μήκος 10-35 μέτρα και επιχειρούν σε μικρή ή μεσαία κλίμακα, στοχεύοντας σε μεγάλη ποικιλία βενθικών και πελαγικών ψαριών. Υπάρχουν περιστατικά τυχαίας παγίδευσης, συμπεριλαμβανομένων των Μύχων και των Μύχων των Βαλεαρίδων που μπλέκονται στα δίχτυα ή γλάρων που προσκρούουν στα συρματοπλέγματα. Αυτό φαίνεται ότι είναι σχετικά μικρό πρόβλημα σε σχέση με άλλες περιοχές, ιδιαίτερα τις Νότιες Θάλασσες. Οι προσκρούσεις, όμως, χρήζουν προσοχής καθώς αυτός ο τύπος τυχαίας παγίδευσης εύκολα περνά απαρατήρητος: τα πουλιά μένουν πίσω και δεν τα βλέπει κανείς και αυτό συμβαίνει πιο συχνά όταν οι καιρικές συνθήκες είναι κακές και δεν υπάρχουν παρατηρητές στο κατάστρωμα. 69
Πώς λύνουμε το πρόβλημα της τυχαίας παγίδευσης; Έχει γίνει μεγάλη προσπάθεια τις τρεις τελευταίες δεκαετίες για την ανάπτυξη μέτρων μετριασμού του προβλήματος σε όλο τον κόσμο. Τα μέτρα είναι είτε τεχνικά ή λειτουργικά και έχουν ως σκοπό τη σημαντική μείωση των τυχαίων παγιδεύσεων. Οι γενικές αρχές ανάπτυξης των μέτρων αυτών περιγράφονται στο ACAP 4 Κριτήρια και Ορισμός Ορθών Πρακτικών Μετριασμού της Τυχαίας Παγίδευσης Θαλασσοπουλιών (2015), με βάση τις οδηγίες ορθής πρακτικής του FAO (1999) και τη μετέπειτα εργασία ερευνητών και οργανισμών: 1. Σημαντική μείωση των θανάτων στα χαμηλότερα επίπεδα που μπορούν να επιτευχθούν σύμφωνα με την πειραματική έρευνα. 2. Σαφείς και αποδεδειγμένες προδιαγραφές και ελάχιστα πρότυπα απόδοσης για τη χρήση τους. 3. Να είναι πρακτικά, ασφαλή, αποδοτικά και εύκολα διαθέσιμα. 4. Να μην αυξάνουν σημαντικά την τυχαία παγίδευση άλλων ζώντων οργανισμών. 5. Να μη μειώνουν σημαντικά τα ποσοστά αλίευσης των ειδών στόχων. 6. Να συμπεριλαμβάνουν κατευθύνσεις για την παρακολούθηση και τήρηση των προτεινόμενων ορθών τεχνολογιών και πρακτικών αλιείας, συμπεριλαμβανομένων των προδιαγραφών τους και των ελάχιστων προτύπων απόδοσης. Η ανάγκη για συνεργατική προσέγγιση Πέραν των γενικών αρχών της ACAP, πρέπει να θυμηθούμε ότι το ζήτημα της τυχαίας παγίδευσης θαλασσοπουλιών πρέπει να αποτελεί κοινό στόχο για τους αλιείς, τους περιβαλλοντολόγους, τους επιστήμονες και τις αρχές. Κανείς δε θέλει να πιάνονται θαλασσοπούλια ή να φθείρονται αλιευτικά εργαλεία χωρίς λόγο. Επομένως, για τη σωστή προσέγγιση και την αποτελεσματική υλοποίηση των μέτρων μετριασμού, πρέπει να είναι όλοι μαζί για την κατανόηση και αναγνώριση του προβλήματος και να ενώσουν τις προσπάθειές τους να βρεθεί λύσεις. Η συνεργατική προσέγγιση είναι ο καλύτερος τρόπος για να στεφθεί η προσπάθεια με επιτυχία. Με αυτό τον τρόπο, όλοι συνεισφέρουν με τις γνώσεις τους για να βρεθούν οι καλύτερες λύσεις. Οι επιστήμονες και οι περιβαλλοντολόγοι γνωρίζουν τα θαλασσοπούλια καλύτερα και μπορούν να φέρουν τεχνογνωσία από άλλες περιοχές αλλά οι ψαράδες είναι εκείνοι που γνωρίζουν καλύτερα τα εργαλεία τους και τη ρουτίνα τους γι αυτό και η εμπλοκή τους είναι αναγκαία για να βρεθούν λύσεις. Οι αρχές μπορούν να λειτουργήσουν ως συνδετικός κρίκος ανάμεσα στους υπόλοιπους εμπλεκόμενους και να υιοθετήσουν ό,τι συμφωνηθεί από όλους. Υπό το σενάριο αυτό, της συλλογικής εργασίας, είναι σημαντικό να έχουμε υπόψη τα παρακάτω σημεία για να βρούμε και να υλοποιήσουμε σωστά τις λύσεις: Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε με ακρίβεια το πρόβλημα. Ερωτήματα όπως «Πόσα θαλασσοπούλια πιάνονται; Πότε συμβαίνουν οι τυχαίες παγιδεύσεις; Ποιοι παράγοντες μετριάζουν την τυχαία παγίδευση; Ποια είδη επηρεάζονται;» είναι σημαντικά προκειμένου να ορίσουμε το πρόβλημα και να γνωρίζουμε πού μπορούμε να κάνουμε σημαντικές αλλαγές για να το ελαχιστοποιήσουμε. Σε σχέση με τα παραπάνω, είναι σημαντικό να γνωρίζουμε τις λεπτομέρειες για τη διαμόρφωση των εργαλείων και τον τρόπο λειτουργίας των αλιευτικών σκαφών για να βρούμε τις πιο απλές λύσεις. Όταν σχεδιάζουμε τα μέτρα, είναι χρήσιμο να εξετάζουμε εμπειρίες από άλλες περιοχές του κόσμου. Κάθε στόλος και περιοχή, όμως, έχουν τις δικές τους ιδιαιτερότητες και είναι σημαντικό να προσαρμόζουμε τα μέτρα στις τοπικές ιδιαιτερότητες, όπου είναι απαραίτητο. 4 Η ACAP είναι η Συμφωνία για τη Διατήρηση των Άλμπατρος και των Πετρίλων, μια διεθνής συμφωνία που συνάφθηκε το 2004 για τη βελτίωση της διατήρησης των απειλούμενων άλμπατρος, πετρίλων και μύχων, εστιάζοντας κυρίως στο πρόβλημα της τυχαίας παγίδευσης. Η συμφωνία αφορά κυρίως τις Νότιες Θάλασσες αλλά καλύπτει και ορισμένα είδη του Βόρειου Ημισφαιρίου, συμπεριλαμβανομένου του Μύχου των Βαλεαρίδων. Η Ισπανία και η Γαλλία είναι οι μόνες χώρες της Μεσογείου που έχουν υπογράψει τη συμφωνία αυτή. 70
Η ανταλλαγή απόψεων και γνώσεων μεταξύ των άμεσα εμπλεκόμενων είναι το ιδανικό σενάριο για την εύρεση λύσεων. Είναι σημαντικό να ξοδέψουμε χρόνο στον έλεγχο και τη βελτίωση των μέτρων για να δείξουμε πειραματικά την αξία τους και να τα καταστήσουμε όσο το δυνατόν πιο αποδοτικά. Η υλοποίηση μη-συμφωνημένων λύσεων μπορεί να οδηγήσει σε παραβίαση και αναποτελεσματικότητά του. Το μοντέλο της BirdLife International H BirdLife International είναι μια από τις οργανώσεις που εργάζεται για την εύρεση λύσεων για τις τυχαίες παγιδεύσεις πουλιών. Για μεγάλο χρονικό διάστημα, όμως, υπήρχε ασυνέχεια μεταξύ αυτών που συζητούταν σε πολιτικό επίπεδο μέσω διεθνών συμφωνιών και του τι συνέβαινε στα καταστρώματα των αλιευτικών σκαφών. Για την κάλυψη του κενού αυτού, η BirdLife International, με άμεση εμπλοκή του εταίρου της στο ΗΒ (τη Βρετανική Ορνιθολογική Εταιρεία RSPB) ίδρυσε το 2004 την Ομάδα Εργασίας για τα Άλμπατρος, (Albatros Task Force, ATF), ξεκινώντας στη Νότια Αφρική και επεκτεινόμενη στη συνέχεια στη Νότια Αμερική. Η ATF αποτελείτο από ένα «πλήρωμα» ειδικών στις τυχαίες παγιδεύσεις οι οποίοι συμμετείχαν σε συνεργατική εργασία πάνω σε αλιευτικά σκάφη, δουλεύοντας μαζί με τους αλιείες για να βρουν τις καλύτερες λύσεις για την ελαχιστοποίηση των τυχαίων παγιδεύσεων. Δούλεψαν μαζί με τις αλιευτικές κοινότητες και στη στεριά, εκπαιδεύοντας τους αλιείς και ενημερώνοντας τις τοπικές κοινωνίες για το πρόβλημα της τυχαίας παγίδευσης και τις δυνατές λύσεις. To έργο συμπληρώθηκε με την προώθησή του σε τοπικό, εθνικό και διεθνές επίπεδο. Από το 2014, το μοντέλου της ATF έχει επεκταθεί και σε Ευρωπαϊκά ύδατα, με τη δημιουργία της Ομάδας Εργασίας για τα Θαλασσοπούλια (Seabird Task Force, STF), που βρίσκεται επίσης υπό την σκέπη της BirdLife International. Ένα από τα σημεία έναρξης της STF ήταν η ΒΔ Μεσόγειος, ιδιαίτερα ανοιχτά της Καταλονίας, όπου η SEO/BirdLife ήταν επικεφαλής της αξιολόγησης της συχνότητας τυχαίας παγίδευσης στα παραγάδια βυθού (δίνοντας ιδιαίτερη προσοχή στους μικρούς μύχους της Μεσογείου) και της εργασίας μαζί με τους ντόπιους αλιείς για τη δημιουργία και τη δοκιμή των πιθανών λύσεων. Η STF σκοπεύει να επεκτείνει τις δραστηριότητες της τα επόμενα χρόνια, προκειμένου να καλύψει και άλλες περιοχές και εργαλεία σε όλη τη λεκάνη της Μεσογείου. J.M. Arcos 71
Μέτρα περιορισμού - παραδείγματα Όπως σχολιάστηκε παραπάνω, τα μέτρα περιορισμού μπορεί να είναι τεχνικές ή λειτουργικές τροποποιήσεις που συνεισφέρουν στην ελαχιστοποίηση των κινδύνων παγίδευσης θαλασσοπουλιών. Ιδανικά, τα μέτρα αυτά θα πρέπει να είναι όσο το δυνατόν πιο απλά, αποτελεσματικά και να μην επηρεάζουν αρνητικά την αλιευτική ικανότητα των εργαλείων. Θα πρέπει επίσης να μην αυξάνουν την τυχαία σύλληψη άλλων οργανισμών. Και, για τη σωστή υλοποίηση, είναι σημαντική η συμμετοχή των αλιέων. Έχουν δημιουργηθεί μέτρα περιορισμού για πλήθος εργαλείων, αν και τα παραγάδια έχουν τύχει ιδιαίτερης προσοχής Εδώ μπορείτε να δείτε τα πληροφοριακά δελτία που φτιάχτηκαν πρόσφατα ως αποτέλεσμα συνεργασίας της BirdLife International και της Συμφωνίας για τη Διατήρηση των Άλμπατρος και των Πετρίλων (ACAP). Ακολουθεί η επισκόπηση των μέτρων περιορισμού για τα διάφορα αλιευτικά εργαλεία. Παραγάδι Τα θαλασσοπούλια πιάνονται στα παραγάδια κυρίως όταν τα σκάφη ρίχνουν τα παραγάδια, και τα θαλασσοπούλια αγκιστρώνονται ή μπλέκονται όταν προσπαθούν να πιάσουν το δόλωμα. Γι αυτό και τα μέτρα περιορισμού θα πρέπει να ελαχιστοποιούν τον κίνδυνο πρόσβασης των θαλασσοπουλιών στα δολωμένα ψάρια, και αυτό μπορεί να γίνει με τους ακόλουθους τρόπους: Πιο ταχεία βύθιση του νήματος. Αυτό μπορεί να γίνει με την προσθήκη βαρών στο νήμα, ή την εύρεση πιο ταχέων μηχανισμών πόντισης, ή την άμεση πόντιση των αγκιστριών. Τα βάρη φαίνεται ότι είναι η πιο υποσχόμενη προσέγγιση, αν και η αποτελεσματικότητά τους θα εξαρτηθεί από τον συγκεκριμένο τύπο παραγαδιού που χρησιμοποιείται. Ένα ιδιαίτερα αποδοτικό σύστημα για τη διασφάλιση της ταχείας πόντισης του νήματος είναι η κάθετη και όχι η οριζόντια πόντιση, γνωστό και ως «Χιλιανό σύστημα». Η χρήση των λεγόμενων κυματιζουσών ταινιών. Αυτές αποτελούνται από σχοινιά διαφορετικού μήκους με έντονα χρώματα πίσω από την πρύμνη των σκαφών κατά τη πόντιση των παραγαδιών προκειμένου να αποτραπεί η επίθεση των πουλιών στα δολωμένα αγκίστρια. Είναι το πιο διαδεδομένο μέτρο περιορισμού στα παραγάδια αν και η αποτελεσματικότητά του μπορεί να είναι μειωμένη στα μικρότερα σκάφη που ρίχνουν παραγάδια σε χαμηλότερη ταχύτητα καθώς υπάρχει κίνδυνος να μπλεχτούν στα εργαλεία. Νυχτερινή πόντιση. Η προσέγγιση αυτή μπορεί να είναι πολύ αποτελεσματική σε περιοχές όπου τα περισσότερα θαλασσοπούλια είναι ημερόβια, καθώς η νυχτερινή πόντιση μειώνει σημαντικά τις πιθανότητες να πιαστούν τα πουλιά. Η νυχτερινή πόντιση, όμως, μπορεί να είναι όσο απλή φανταζόμαστε και η επιχείρηση πόντισης μπορεί να επεκταθεί μέχρι τις πρωινές ώρες ακόμα και εκεί όπου ο κανόνας είναι η νυχτερινή πόντιση. Στα μεγάλα γεωγραφικά πλάτη, είναι ανέφικτη η νυχτερινή πόντιση την άνοιξη και το καλοκαίρι. Άλλες προσεγγίσεις. Υπάρχουν και άλλες προσεγγίσεις, κυρίως λειτουργικές, που μπορούν να μειώσουν τον κίνδυνο τυχαίας παγίδευσης. Αυτές περιλαμβάνουν την αποφυγή του καθαρισμού ή της απόρριψης ψαριών κατά τη πόντιση των παραγαδιών για την ελαχιστοποίηση του κινδύνου προσέλκυσης θαλασσοπουλιών. Η αλλαγή των δολωμάτων για την ελαχιστοποίηση της προσελκυστικότητας είναι άλλο ένα μέτρο (π.χ. χρησιμοποιώντας τεχνητά δολώματα, δολώματα με μπλε βαφή ή δολώματα λιγότερο ελκυστικά όπως τα καβούρια). 72 Source: BirdLife Internatiloal. http://www.birdlife.org/bycatch
Τράτες Έχουν σχεδιαστεί μέτρα και για τις τυχαίες παγιδεύσεις σε τράτες, δίνοντας ιδιαίτερη προσοχή στις προσκρούσεις σε συρματόσχοινα. Τα πιο αποδοτικά είναι τα ακόλουθα: Διαχείριση απορρίψεων και εντόσθιων. Ο καλύτερος τρόπος για την αποφυγή των προσκρούσεων στα συρματόσχοινα είναι να παραμένουν τα σκάφη μη ελκυστικά για τα θαλασσοπούλια και η καλύτερη λύση γι αυτό είναι η αποφυγή της ρίψης ψαριών ή εντοσθίων όταν σύρεται η τράτα. Η μελλοντική απαγόρευση των απορρίψεων μπορεί να αποδειχθεί επωφελής για τα θαλασσοπούλια σε αυτό το θέμα, αν και έως τώρα υπάρχουν λίγα στοιχεία που αποδεικνύουν ότι οι προσκρούσεις είναι σημαντικό πρόβλημα στη Μεσόγειο. Κυματίζουσες ταινίες. Όπως και στο παραγάδι, οι ταινίες αυτές χρησιμοποιούνται καλύτερα σε ζεύγη (ένα από κάθε πλευρά της πρύμνης) και είναι ένα απλό σύστημα για να μένουν τα θαλασσοπούλια μακριά από το σκάφος, μειώνοντας έτσι τον κίνδυνο συγκρούσεων. Έχουν δημιουργηθεί και άλλες αποτρεπτικές συσκευές για τις τράτες αν και είναι πιο περίπλοκες και η αποτελεσματικότητά τους δεν είναι πάντα μεγάλη: ανακλαστικά νήματα κ.α. Αυτά τα μέτρα περιορισμού συνεισφέρουν και στην αποτροπή μπλεξίματος στα δίχτυα, τουλάχιστον όταν το δίχτυ είναι κοντά στην επιφάνεια. Απαιτείται, όμως, περαιτέρω εργασία για τη σωστή αντιμετώπιση του θέματος. Δίχτυα βυθού Υπάρχουν αρκετά περιστατικά τυχαία παγίδευσης σε δίχτυα βυθού αλλά δεν έχει γίνει πολλή εργασία για τη δημιουργία μέτρων περιορισμού στην περίπτωση των παραγαδιών και των τρατών γι αυτό και υπάρχουν λιγότερες διαθέσιμες λύσεις. Το πρόβλημα είναι πιο περίπλοκο στην περίπτωση των διχτυών βυθού, καθώς η τυχαία παγίδευση μπορεί να συμβεί οποιαδήποτε στιγμή και μακριά από το σκάφος, όταν αφήνονται τα δίχτυα στη θάλασσα. Καμία λύση δεν έχει αποδειχθεί ότι είναι αποτελεσματική, παρόλο που έχει επιτευχθεί μερική επιτυχία με τη χρήση διαφόρων προσεγγίσεων. Ακουστικές αποτρεπτικές συσκευές. Με τη χρήση ακουστικών αποτρεπτικών συσκευών σε απλάδια μπορούμε να αποτρέψουμε τα πουλιά από το να πλησιάσουν και να μπλεχθούν. Έχουν γίνει δοκιμές στο ΒΑ Ειρηνικό και έχουν μειώσει μερικώς τις τυχαίες παγιδεύσεις. Η αποτελεσματικότητά τους, όμως, είναι περιορισμένη σε ορισμένα είδη, ιδιαίτερα τον Λεπτόραμφο Κέπφο Uria aalge. Οπτικά σημάδια. Στόχος της προσέγγισης αυτής είναι να γίνουν τα δίχτυα κάτω από το νερό πιο ορατά στα θαλασσοπούλια αλλά να παραμένουν αόρατα στα ψάρια. Έχουν δοκιμαστεί διαφορετικές προσεγγίσεις και έχουν βρεθεί ως μερικώς αποτελεσματικά, όπως οι αλλαγές στον τύπο του νήματος, οι αλλαγές στα χρώματα και στη χρήση φύλλων με οπτικά σχέδια που μπορούν εύκολα να εντοπιστούν από τα θαλασσοπούλια. Εποχιακοί και χωρικοί περιορισμοί. Δεδομένης της περιορισμένης απόδοσης των τεχνικών μέτρων περιορισμού στα δίχτυα μέχρι τώρα, ο περιορισμός της χρήσης των εργαλείων αυτών στις πιο ευαίσθητες περιοχές και περιόδους πρέπει να θεωρηθεί ως η καλύτερη λύση. Ενώ δεν είναι το επιθυμητό αποτέλεσμα μπορεί να είναι απαραίτητο σε συγκεκριμένες περιπτώσεις όπως η γειτνίαση σημαντικών αποικιών με θαλασσοπούλια που είναι επιρρεπή στο να μπλεχθούν στα δίχτυα. Εν τω μεταξύ, θα πρέπει να δοθεί μεγαλύτερη σημασία στη δημιουργία τεχνικών μέτρων που θα δουλέψουν σωστά με αυτό τον τύπο εργαλείων. Γρι γρι Source: BirdLife Internatiloal. http://www.birdlife.org/bycatch Η τυχαία παγίδευση θαλασσοπουλιών σε γρι γρι έχει μελετηθεί πολύ λίγο και τα μέτρα περιορισμού βρίσκονται ακόμα στο στάδιο της δημιουργίας. Πρόσφατες μελέτες έδειξαν ότι το κόψιμο των διχτυών που εξέχουν μπορεί να μειώσει τις τυχαίες παγιδεύσεις μύχων ενώ και ο περιορισμός της δραστηριότητας τις νυχτερινές ώρες μπορεί να μειώσει σημαντικά την τυχαία παγίδευση των θαλασσοπουλιών που επηρεάζονται περισσότερο. 73
Το παράδειγμα της CCMLAR Η Επιτροπή Διατήρησης των Θαλάσσιων Ζωντανών Πόρων της Ανταρκτικής (CCAMLR) είναι μια διεθνής σύμβαση που ιδρύθηκε το 1982 και είναι υπεύθυνη για τη διαχείριση της αλιείας στα θαλάσσια οικοσυστήματα της Ανταρκτικής. Δημιουργήθηκε λόγω του αυξημένου εμπορικού ενδιαφέροντος για το κριλ της Ανταρκτικής και της προϊστορίας υπερεκμετάλλευσης διαφόρων άλλων θαλάσσιων πόρων στις Νότιες Θάλασσες. Δημιουργήθηκε ένα μοντέλο για τη διαχείριση με βάση το οικοσύστημα, με παραδειγματικό σύστημα επιστημονικών παρατηρητών, αποφάσεων διαχείρισης που λαμβάνουν υπόψη τα ιχθυοαποθέματα και το ευρύτερο οικοσύστημα και ένα αποτελεσματικό σύστημα παρακολούθησης, επιβολής και ελέγχων της αγοράς. Η μείωση των τυχαίων παγιδεύσεων των θαλασσοπουλιών αποτελεί ένα από τα επιτεύγματα της CCMLR, δίνοντας το παράδειγμα για τις υπόλοιπες περιοχές του κόσμου. Οι θάνατοι θαλασσοπουλιών μειώθηκαν από χιλιάδες πουλιών ετησίως σε σχεδόν μηδέν σε περιοχές που ελέγχεται η αλιεία από τη CCAMLR, μέσω της υλοποίησης συνδυασμού μέτρων όπως οι εποχιακές απαγορεύσεις, η νυχτερινή πόντιση, η ανάπτυξη κυματιζουσών ταινιών, η προσθήκη βαρών στα νήματα για να ποντίζονται γρηγορότερα, η απαγόρευση των απορρίψεων ψαριών ή εντοσθίων κατά την πόντιση και ρυμούλκηση και η χρήση των αποτρεπτικών συσκευών για τα πουλιά γύρω από το σημείο ρυμούλκησης. Η μείωση αυτή ήταν εμφανής ακόμα και όταν αυξήθηκε η αλιευτική προσπάθεια στην περιοχή, δίνοντας έτσι ένα σαφές παράδειγμα ότι η ελαχιστοποίηση των τυχαίων παγιδεύσεων δεν έρχεται ενάντια στην αλιεία. J.M. Arcos Σχήμα. Εξέλιξη των τυχαίων παγιδεύσεων θαλασσοπουλιών (κόκκινη γραμμή) και της αλιευτικής προσπάθειας με παραγάδια (γαλάζια γραμμή) στην αλιεία που ρυθμίζεται από τη CCMLR. Αυτό είναι ένα ξεκάθαρο παράδειγμα μεγάλης μείωσης των τυχαίων παγιδεύσεων χωρίς τη μείωση της αλιευτικής προσπάθειας. 74
Σχήμα. Εκτός από την εφαρμογή μέτρων περιορισμού στην αλιεία που ρυθμίζεται από τη CCMLR, η τυχαία παγίδευση θαλασσοπουλιών έχει μειωθεί σημαντικά και από την προσπάθεια μείωσης της παράνομης αλιείας στην περιοχή της Ανταρκτικής. J.M. Arcos 75