ΤΕΙ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΛΟΓΙΣΤΙΚΑ ΣΚΑΝΔΑΛΑ,ΗΘΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΚΩΣΤΟΥΔΑ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2013 ΕΠΟΠΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΜΑΝΔΗΛΑΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Εκπονηθείσα πτυχιακή εργασία απαραίτητη για την κτήση του βασικού πτυχίου
2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ...4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΓΕΝΙΚΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ...5 1.1 ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ...5 1.2 ΣΚΟΠΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ...6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΑΠΑΤΗ ΚΑΙ ΠΑΡΑΠΟΙΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜ.ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΝ...8 2.1 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ...8 2.1.1 ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ...8 2.1.2 ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΠΑΡΑΠΟΙΗΣΗΣ ΤΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΝ...9 2.1.3 ΤΡΟΠΟΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΠΑΡΑΠΟΙΗΣΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΝ...11 2.2 ΑΠΑΤΗ...12 2.2.1 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ...12 2.2.2 ΕΙΔΗ, ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΑΠΑΤΗΣ...13 2.3 THE FRAUD DIAMOND...17 2.4 THE FRAUD TRIANGLE...18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΛΟΓΙΣΤΙΚΑ ΣΚΑΝΔΑΛΑ-ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΕΤΑΙΡΕΙΩΝ...20 3.1 Η ΕΤΑΙΡΕΙΑ ENRON...20 3.2 Η ΕΤΑΙΡΕΙΑ PARMALAT...24 3.3 Η ΕΤΑΙΡΕΙΑ WorldCom...26 3.4 Η ΕΤΑΙΡΕΙΑ XEROX...29 3.5 Η ΕΤΑΙΡΕΙΑ AIG...31 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΗΘΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ 38 4.1 ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΕΤΑΙΡΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ. ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΕΠΙΡΡΟΕΣ...38 4.2 ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΗΘΙΚΗ.ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΑΠΕΙΛΕΣ ΠΡΟΣ ΑΥΤΗ...42 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ...46 5.1 ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ...46 5.2 ΜΕΘΟΔΟΣ ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑΣ...46 5.3 ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ...47 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ...49 6.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...49 6.2 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΗΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ...49 2
3 6.2.1 ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗΝ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ...49 6.2.2 ΗΘΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΗΘΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ...56 6.2.3 ΤΟ ΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ...62 6.3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΜΕΣΩΝ ΟΡΩΝ...63 6.3.1 ΦΥΛΟ...63 6.3.2 ΕΤΟΣ ΦΟΙΤΗΣΗΣ...66 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...69 7.1 ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...69 7.2 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ...70 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 71 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ... 73 3
4 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Τα οικονομικά και λογιστικά σκάνδαλα που συνέβησαν κυρίως στην ΗΠΑ συγκλόνισαν ολόκληρο τον κόσμο και έφεραν στο προσκήνιο το θέμα της λογιστικής απάτης και τους τρόπους πρόληψης και αντιμετώπισής τους. Η παρούσα εργασία αποτελείται από εφτά κεφάλαια. Αρχικά παρουσιάζεται μια σύντομη εισαγωγή σχετικά με το θέμα και τον σκοπό της εργασίας. Στο δεύτερο κεφάλαιο ακολουθεί η επεξήγηση των εννοιών της απάτης και των οικονομικών καταστάσεων καθώς και πως αυτές επιδρούν στις επιχειρήσεις. Αυτό το κεφάλαιο θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε ότι αναγράφεται στο τρίτο κεφάλαιο το οποίο περιλαμβάνει παραδείγματα λογιστικών σκανδάλων καθοριστικών στο χώρο της οικονομίας, όπως της ENRON, της PARMALAT και άλλα. Σε αυτό το κεφάλαιο αναλύονται τα αίτια που οδήγησαν στη παραποίηση των οικονομικών καταστάσεων σε αυτές τις επιχειρήσεις καθώς και τα κίνητρα που υπήρχαν από τα στελέχη. Στο τέταρτο κεφάλαιο τίθεται το θέμα του ηθικού υποβάθρου στη ζωή του λογιστή και κατά πόσο οι ηθικές αξίες και η ηθική εκπαίδευση επηρεάζει τη λήψη απόφασης σε πιθανά διλήμματα. Επιπλέον αναφέρονται κάποιες βασικές αρχές με βάση τις οποίες μπορεί να διαμορφωθεί η επαγγελματική ηθική για τους λογιστές. Τα επόμενα δύο κεφάλαια περιλαμβάνουν το ερευνητικό μέρος της εργασίας. Στο πέμπτο κεφάλαιο παρουσιάζεται μια εισαγωγή όσον αφορά το πώς δημιουργήθηκε το ερωτηματολόγιο, σε ποιους αναφέρεται και ποιοι ανταποκρίθηκαν σε αυτό για την ολοκλήρωση της έρευνας. Στο έκτο κεφάλαιο αναλύονται τα αποτελέσματα της έρευνας και χωρίζονται σε δύο μέρη, το πρώτο που σχετίζεται με τις ερωτήσεις του ερωτηματολογίου που είχαν θέμα τους παράγοντες που επηρεάζουν τη λογιστική δραστηριότητα και το δεύτερο μέρος που σχετίζεται με τις ερωτήσεις που αφορούν την ηθική εκπαίδευση και αντίληψη των φοιτητών που απάντησαν. Επίσης αναλύονται τα αποτελέσματα των φοιτητών ανάλογα με το φύλο και έτος φοίτησής τους. Στο τελευταίο κεφάλαιο της εργασίας παραθέτονται τα συμπεράσματα, αρχικά τα γενικά στο θεωρητικό κομμάτι και στη συνέχεια αυτά που προκύπτουν από την εμπειρική έρευνα. 4
5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΓΕΝΙΚΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1.1 ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Η εικόνα των σύγχρονων αγορών και κοινωνιών χαρακτηρίζεται από το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης των αγορών και των κεφαλαίων, του έντονου ανταγωνισμού, των μεγάλων ανισοτήτων και της υψηλής συγκέντρωσης κεφαλαίων από μεγάλες οικονομικές μονάδες, στοιχεία τα οποία καθιστούν την ανάγκη του ελέγχου επιτακτική. Το τελευταίο διάστημα διαβάζουμε όλο και πιο συχνά περιπτώσεις λογιστικής απάτης μέσω της παραποίησης των οικονομικών τους καταστάσεων, κυρίως στις Η.Π.Α αλλά και στην Ευρώπη. Το θέμα είναι τεράστιο γιατί εμπλέκονται εκτός από τα στελέχη της εταιρείας που παραποιεί, εταιρείες ορκωτών λογιστών καθώς και χρηματοπιστωτικοί οίκοι ( Σπαθής 2002 ). Το έντονα ανταγωνιστικό οικονομικό περιβάλλον σε συνδυασμό με τις πιέσεις που υφίστανται τα διοικητικά στελέχη των επιχειρήσεων να πετύχουν όλο και μεγαλύτερους στόχους ωθεί πολλές φορές στην αλλοίωση των λογιστικών καταστάσεων. Τα μεγάλα εταιρικά σκάνδαλα που έχουν εμφανιστεί τις τελευταίες δεκαετίες στην παγκόσμια οικονομία έχουν κλονίσει την εμπιστοσύνη όλων των εμπλεκόμενων φορέων στην λειτουργία της αγοράς στις Η.Π.Α και στην Ευρώπη (economics.gr 2010). Το κύμα αποκαλύψεων χρηματοοικονομικών σκανδάλων στις Η.Π.Α, την Ευρώπη και στον υπόλοιπο πλανήτη είναι πρωτόγνωρο τα τελευταία χρόνια της δεκαετίας του 1990 και στα πρώτα έτη της δεκαετίας του 2000. Μάλιστα σημειώνεται ότι κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα έχει γίνει μάρτυρας σε χρηματοοικονομικούς όρους, της μεγαλύτερης σε ύψος δολαρίων απάτης, 5
6 λογιστικών παραποιήσεων και μη ηθικής συμπεριφοράς στην εταιρική ιστορία και σίγουρα των περισσότερων οικονομικών σκανδάλων και αποτυχιών από τη δεκαετία του 1920. Οι διαστάσεις επιδημίας που προσέλαβαν τα κρούσματα λογιστικής απάτης στους επιχειρηματικούς κολοσσούς των Η.Π.Α, άρα και του πλανήτη, ήταν φυσικό να οδηγήσουν σε κρίση εμπιστοσύνης στα λογιστικά στοιχεία που δημοσιεύονται (epistimonikomarketing.gr 2012). Όλα αυτά τα λογιστικά μαγειρέματα,οι συνεχείς παραποιήσεις στις λογιστικές καταστάσεις, τα αλλεπάλληλα εταιρικά σκάνδαλα, οι εσωτερικές συγκρούσεις μεταξύ των εταιρικών συναδέλφων, η οικονομική και ψυχολογική κρίση οδηγούν την κοινωνία σε πλήρη καταστροφή. Μία απάτη ή ένα σκάνδαλο είναι πολύ απλό να ανακαλυφθεί, η ουσία είναι τι κρύβεται πίσω από αυτή, ποιοι ευθύνονται για αυτή την κατάληξη και ποιοί μάχονται για τη εμφάνισή της για τα δικά τους συμφέροντα ο καθένας. 1.2 ΣΚΟΠΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Στο θεωρητικό κομμάτι της εργασίας, αφού πρώτα διασαφηνιστεί η έννοια της λογιστικής απάτης και παραποίησης οικονομικών καταστάσεων σκοπός της εργασίας είναι η παρουσίαση κάποιων από τα μεγαλύτερα οικονομικά σκάνδαλα που συνέβησαν τα τελευταία χρόνια και επηρέασαν ριζικά τις παγκόσμιες αγορές,ανέτρεψαν τα οικονομικά δεδομένα και προκάλεσαν μεγάλες ζημίες στους επενδυτές. Στη συνέχεια θα σχολιαστεί κατά πόσο η ηθική αντίληψη και εκπαίδευση επηρεάζει το οικονομικό περιβάλλον και όχι μόνο,αλλά και με ποιο τρόπο και σε ποιες περιπτώσεις χρησιμοποιείται ανάλογα την κατάσταση.επιπλέον στόχος είναι να αναφερθεί και επεξηγηθεί η έννοια της λογιστικής ηθικής και σε τι διαδικασία μπορεί να προβεί κάποιος εργαζόμενος επηρεαζόμενος από αυτή. Όσον αφορά το κομμάτι της έρευνας,θα βγάλουμε σημαντικά συμπεράσματα για τις απόψεις νέων φοιτητών λογιστικής, με την βοήθεια του ερωτηματολογίου, σχετικά 6
7 με την αντιμετώπισή τους σε κάποια λογιστικά γεγονότα και τις αντιλήψεις τους περί ηθικής. Στόχος είναι να φανερωθούν σαφέστατα οι απόψεις των νέων, αλλά και να σχολιαστεί η διαφορετικότητα σε αυτές ανάλογα με το έτος φοίτησης και το φύλο. 7
8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΑΠΑΤΗ ΚΑΙ ΠΑΡΑΠΟΙΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΝ 2.1 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ 2.1.1 ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ Οι οικονομικές καταστάσεις είναι πίνακες στους οποίους εμφανίζονται τα στοιχεία του ισολογισμού και ορισμένων άλλων λογαριασμών των οικονομικών μονάδων, κεφαλαιώδους σημασίας. Σύμφωνα με το Διεθνές Λογιστικό πρότυπο Νο 1 Παρουσίαση των οικονομικών καταστάσεων, μια πλήρη σειρά οικονομικών καταστάσεων περιλαμβάνει τις ακόλουθες επιμέρους καταστάσεις: Ισολογισμό Κατάσταση αποτελεσμάτων Κατάσταση μεταβολών της οικονομικής θέσης (statement of changes in financial position). Είναι μια κατάσταση που να δείχνει είτε όλες τις μεταβολές των ιδίων κεφαλαίων (all changes in equity), είτε τις μεταβολές των ιδίων κεφαλαίων, εκτός από εκείνες που ανακύπτουν από κεφαλαιακές πράξεις με τους ιδιοκτήτες. Στην Ελλάδα είναι περισσότερο γνωστή ως κατάσταση πηγών και χρήσεων κεφαλαίων (statement of sources and applications of funds). Κατάσταση ταμειακών ροών (cash flow statement) 8
9 Λογιστικές μεθόδους και επεξηγηματικές σημειώσεις Οι οικονομικές καταστάσεις αποτελούν μια δομημένη οικονομική απεικόνιση της οικονομικής θέσης μιας επιχείρησης και των συναλλαγών που έχουν υιοθετηθεί από αυτή. Βασική επιδίωξη είναι η παροχή πληροφοριών σχετικά με την οικονομική θέση,την απόδοση και τις ταμιακές ροές της επιχείρησης που είναι χρήσιμες για ευρύ κύκλο χρηστών (Μανδήλας 2010). Κυρίως όμως αποσκοπούν στην πληροφόρηση των ενδιαφερόμενων ομάδων που βρίσκονται έξω από την επιχείρηση, δηλαδή των μετόχων, πιστωτών, εργαζομένων στην επιχείρηση, πελατών, εργατικών ενώσεων και γενικά του κοινού. Πρωτίστως και είναι γενικά αποδεκτό ότι καταρτίζονται για την πληροφόρηση των μετόχων και των πιστωτών, δηλαδή των χρηματοδοτών της επιχειρήσεως, οι οποίοι ενδιαφέρονται κυρίως για τη χρηματοοικονομική της θέση, για την παρούσα και μέλλουσα κερδοφόρο ικανότητά της και γενικά για την ικανότητα της επιχειρήσεως για επιβίωση και προσαρμογή στο συνεχώς μεταβαλλόμενο οικονομικό περιβάλλον (Σακέλλης 2003). Συμπερασματικά, οι καταστάσεις κατέχουν ύψιστη σημασία για την επιχείρηση και οφείλουν να παρέχουν αξιόπιστα, ορθά και συναφή στοιχεία. 2.1.2 ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΠΑΡΑΠΟΙΗΣΗΣ ΤΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΝ Σύμφωνα με το αναμορφωμένο Διεθνές Ελεγκτικό Πρότυπο Νο 240, που αναφέρεται σε παραποιήσεις και λάθη που εντοπίζονται στις οικονομικές καταστάσεις, ο όρος παραποίηση αναφέρεται σε εκούσια,εσκεμμένη ενέργεια από ένα ή περισσότερα άτομα της διοίκησης, των εργαζομένων ή τρίτου μέρους που έχουν ως αποτέλεσμα την ψεύτικη παρουσίαση των οικονομικών καταστάσεων. Με γνώμονα την καλύτερη προσέγγιση των εννοιών παρατίθενται εννοιολογικοί ορισμοί αναφερόμενοι τόσο με τον όρο λάθος, όσο και με την λογιστική απάτη με την οποία θα ασχοληθούμε παρακάτω. O όρος λάθος ή σφάλμα (error) αναφέρεται σε ακούσια, μη σκόπιμα λάθη στις οικονομικές καταστάσεις, όπως: (α) Αριθμητικά ή λάθη από αβλεψία του προσωπικού του λογιστηρίου που αφορούν καταχωρίσεις και αποδεικτικά στοιχεία (β)εκ παραδρομής ή παρερμηνεία της πραγματικής κατάστασης που αφορούν συναλλαγές (γ)μη σωστή εφαρμογή των αρχών και προτύπων της λογιστικής. 9
10 Η παραποίηση των οικονομικών καταστάσεων αναφέρεται στον σκόπιμο χειρισμό στοιχείων τους, όπως υπερτίμηση στοιχείων ενεργητικού, πωλήσεων και κερδών ή υποτίμηση των υποχρεώσεων, εξόδων ή ζημιών με σκοπό να επιτευχθεί το επιθυμητό ύψος τους. Οι χειρισμοί αυτοί έχουν ως αποτέλεσμα τη σημαντική αλλοίωση της ορθής εικόνας των οικονομικών καταστάσεων. Ως μέσα για την πραγματοποίηση των παραποιήσεων χρησιμοποιούνται διάφοροι μέθοδοι που περιλαμβάνονται στον όρο δημιουργική ή επινοητική λογιστική (Σπαθής 2002). Ως δημιουργική λογιστική (creative accounting) ορίζεται ο μετασχηματισμός των λογιστικών πόρων από το τι πραγματικά είναι στο τι οι καταρτίζοντες των λογιστικών καταστάσεων επιθυμούν να είναι, εκμεταλλευόμενοι τους υπάρχοντες κανόνες και πρότυπα. «Δημιουργική λογιστική είναι το μεγαλύτερο κόλπο μετά το Δούρειο Ί ππο» (Griffiths 1981). Σύμφωνα με τους Lendez και Korevec (1999),οι παραποιημένες οικονομικές καταστάσεις μπορούν να περιλαμβάνουν, α)το χειρισμό, την αλλαγή ή την παραποίηση των λογιστικών αρχείων που χρησιμοποιούνται για την προετοιμασία των οικονομικών καταστάσεων, β)διαστρεβλώσεις ή σκόπιμες παραλείψεις σημαντικών γεγονότων ή συναλλαγών από τις οικονομικές καταστάσεις,γ)την σκόπιμη κακή εφαρμογή των κανόνων της λογιστικής(lendez,korevec 1999). Η διοίκηση μιας επιχείρησης μπορεί να επηρεάσει την αξιοπιστία των οικονομικών της καταστάσεων και πιο συγκεκριμένα την ακρίβεια των οικονομικών της αποτελεσμάτων. Υπάρχουν τρείς βασικοί τρόποι με τους οποίους αυτό μπορεί να επιτευχθεί(καζαντζής 2006). Η πρώτη περίπτωση αφορά την ηθελημένη παραβίαση ενός λογιστικού προτύπου. Ενώ, δηλαδή, έχει θεσπιστεί ένα πρότυπο που καθορίζει τον τρόπο αντιμετώπισης ενός λογιστικού θέματος, η διοίκηση το παραβλέπει και εφαρμόζει τους δικούς της κανόνες έτσι ώστε να παρουσιάσει την εικόνα που αυτή επιθυμεί. Η αντιμετώπιση αυτή, αγγίζει τα όρια της απάτης και δεν 10
11 τιμωρείται μόνο από τους συμμετέχοντες στην αγορά αλλά και από τα όργανα της Πολιτείας. Η δεύτερη περίπτωση αφορά τα κενά που το ίδιο το πλαίσιο των λογιστικών προτύπων αφήνει σε πολλά ζητήματα, όταν δηλαδή δεν υπάρχει ένα πρότυπο που να ρυθμίζει ένα συγκεκριμένο λογιστικό θέμα, οπότε η δημιουργική παρέμβαση της διοίκησης είναι αναπόφευκτη. Η τρίτη περίπτωση αφορά τα περιθώρια επιλογών που τα ίδια τα λογιστικά πρότυπα αφήνουν στην αντιμετώπιση διαφόρων θεμάτων. Ενώ, δηλαδή, υπάρχουν λογιστικά πρότυπα που ρυθμίζουν ένα θέμα, είναι κατά τέτοιο τρόπο διατυπωμένα που αφήνουν τεράστια περιθώρια υποκειμενισμού και άσκησης κρίσης από την πλευρά της διοίκησης. 2.1.3 ΤΡΟΠΟΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΠΑΡΑΠΟΙΗΣΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΝ Σε μια επιχείρηση, το οικονομικό κόστος από τη παραποίηση των οικονομικών καταστάσεων ενδέχεται να είναι δυσβάσταχτο, χωρίς να ξεχνάμε την ενδεχομένως αρνητική επίδραση που μπορεί αυτή να έχει στη φήμη,στην πελατεία και στη βιωσιμότητα της επιχείρησης.επιβάλλεται σωστή λειτουργία και συνεργασία όλων των μελών μιας επιχείρησης όπως διευθυντικών στελεχών, υπαλλήλων, λογιστών, εσωτερικών ελεγκτών, επενδυτών και χρηματοδοτών. Για να υπάρξει σωστή λειτουργία όμως πρέπει η επιχείρηση να έχει διαμορφώσει τη δική της κουλτούρα, τους δικούς της στόχους και κίνητρα, οι οποίοι να είναι σύμφωνοι με τα υπόλλοιπα μέλη, με αποτέλεσμα να διατηρείται το ηθικό των υπαλλήλων υψηλό και παραγωγικό. Επιπλέον να έχει δημιουργήσει το δικό της τρόπο διοίκησης και τον δικό της σωστό εσωτερικό έλεγχο. Η δημιουργία και η σωστή λειτουργία σε έναν οργανισμό τμήματος εσωτερικού ελέγχου καθώς και ένα πλαίσιο αξιολόγησης κινδύνων διάπραξης απάτης συντείνουν σε μεγάλο βαθμό στον περιορισμό της 11
12 δημιουργίας ευκαιριών παραποίησης οικονομικών καταστάσεων, όπως αναφέρεται από τους Τσολάκη et al (2011). Ο εντοπισμός αλλά και η πρόληψη των παραποιημένων χρηματοοικονομικών καταστάσεων, επιτυγχάνονται κυρίως μέσα από τη διαφάνεια των εσωτερικών λειτουργιών και την ενδυνάμωση του εσωτερικού ελέγχου των επιχειρήσεων burner 1999). Για την πρόληψη, λοιπόν, των παραποιημένων οικονομικών καταστάσεων, σημαντικά σημεία που προτείνονται είναι τα εξής: S Η δημιουργία ενός θετικού περιβάλλοντος ελέγχου S Η πρόσληψη έντιμων ατόμων S Η παροχή εκπαίδευσης στους εργαζομένους για τον εντοπισμό κάποιας παραποίησης S καθώς και η ανάπτυξη ενός ξεκάθαρου και κατανοητού κώδικα ηθικής. Τεχνικές πρόληψης είναι και τα τείχη προστασίας (firewalls), οι σαρωτές περιεχομένου ιστοσελίδων και ηλεκτρονικών μηνυμάτων (website / email content scanners) και οι κάρτες ελέγχου πρόσβασης (identity card access controls). Ο εντοπισμός εστιάζεται στο σχεδιασμό κατάλληλων προγραμμάτων, τα οποία ειδοποιούν το αρμόδιο προσωπικό σε περίπτωση απάτης. Στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται και οι τεχνικές εσωτερικού ελέγχου με τη χρήση ηλεκτρονικών προγραμμάτων. 2.2 ΑΠΑΤΗ 2.2.1 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ O όρος (λογιστική) απάτη (fraud) αναφέρεται: 12
13 (α)στον χειρισμό, τη νόθευση ή την αλλοίωση των καταχωρίσεων ή των αποδεικτικών στοιχείων. (β)στη μη σωστή παρουσίαση των στοιχείων του ενεργητικού της επιχείρησης. (γ)στην απόκρυψη ή παράλειψη αναφοράς των επιπτώσεων των παραπάνω καταχωρίσεων ή των αποδεικτικών στοιχείων. (δ)στην καταχώριση συναλλαγών χωρίς ουσία (εικονικές συναλλαγές) (ε)στην κακή εφαρμογή των αρχών και προτύπων της λογιστικής (Σπαθής 2002). Μια απάτη δεν θεωρείται μόνο ως μια χρηματική απώλεια. Δημιουργεί ένα κλίμα έλλειψης εμπιστοσύνης, καχυποψία μεταξύ των μελών της επιχείρησης και οδηγεί σε εφαρμογή αυστηρών μέτρων που σε άλλη περίπτωση θα είχαν αποφευχθεί. Απάτη μπορεί να διαπραχθεί μεταξύ εργαζομένων για προσωπικό όφελος, εν αγνοία της επιχείρησης. Απάτη μπορεί να συμπραχθεί μέσω συνεργασίας εργαζομένων της μιας επιχείρησης με μερικούς εργαζομένους της άλλης που μπορεί να είναι προμηθευτές ή πελάτες μεταξύ τους. Επίσης το συνηθέστερο είναι να διαπράττεται υπό την καθοδήγηση της διοίκησης, με τον γνωστό τρόπο της αλλοίωσης των στοιχείων του ισολογισμού. Οι απάτες τις περισσότερες φορές συνοδεύονται από πλαστά δικαιολογητικά (τιμολόγια, τραπεζικές συναλλαγές, μισθοδοσίες), αριθμητικά λάθη,παράληψη μεταφοράς ποσών, αυξομείωση της απογραφής, παρουσίαση αλλότριων περιουσιακών στοιχείων ως δικά τους και από αλλαγή μεθόδου αποτίμησης αποθεμάτων. 2.2.2 ΕΙΔΗ, ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΑΠΑΤΗΣ Τα λογιστικά λάθη μπορούν να κατηγοριοποιηθούν ως προς: 13
14 λάθη λογιστικής ερμηνείας, λάθη παραλείψεων, λάθη απόδοσης, λάθη αρχών, λάθη αριθμητικά και λάθη εκτέλεσης της λογιστικής εργασίας (Τσακλάγκανος 2005). Σύμφωνα με την Ένωση Πιστοποιημένων Ελεγκτών Κατά Της Απάτης (ΛΌΕΕ 2008) μπορεί να γίνει μία ειδική ταξινόμηση, στο πλαίσιο της οποίας καταρτίζεται κατάλογος με τα είδη απάτης που μπορεί να αντιμετωπίσει ένας οργανισμόςεπιχείρηση. Η Ένωση διαιρεί την απάτη σε τρία είδη απάτης ως σημείο εκκίνησης για να προσδιορίσει ένας οργανισμός τους τομείς οι οποίοι είναι ευάλωτος στην απάτη. Εσκεμμένη κατάρτιση αναληθών οικονομικών καταστάσεων Οποιοδήποτε είδος παράνομης ιδιοποίησης ενσώματων ή άυλων περιουσιακών στοιχείων Διαφθορά, δωροδοκία, υπεξαίρεση Συμπερασματικά και σύμφωνα με έρευνα του Καζαντζή (2006), οι πιο συνήθεις μορφές απάτης των οικονομικών καταστάσεων είναι οι εξής: Παραποίηση, νόθευση ή αλλοίωση στοιχείων ή παραστατικών. Όπου παρατηρούμε αλλαγή της ημερομηνίας των τιμολογίων αγορών, αλλαγή 14
15 ημερομηνιών στα δελτία αποστολής, αλλαγή των ποσών στα τιμολόγια δαπανών, προσθήκη ανειλικρινών δελτίων απογραφής εμπορευμάτων Συγκάλυψη ή παράλειψη απεικόνισης των επιπτώσεων των συναλλαγών που πραγματοποιήθηκαν στα παραστατικά και στα βιβλία της επιχείρησης και κακή εφαρμογή λογιστικών πολιτικών. Όπου γίνεται παράλειψη καταχώρησης των τιμολογίων, δημιουργία φανταστικών πελατών, παγιοποίηση εξόδων πρώτης εγκατάστασης και δημιουργία ανεπαρκών προβλέψεων. Παράλειψη αποκάλυψης σημαντικών πληροφοριών. Με αποτέλεσμα την απόκρυψη της απομείωσης της αξίας ορισμένων περιουσιακών στοιχείων, την απόκρυψη εκκρεμών οικονομικών διεκδικήσεων από τρίτους και τέλος την παράλειψη αναφοράς μιας μεταβολής στη λογιστική πολιτική της επιχείρησης. Η λογιστική απάτη, μέσω της παραποίησης των οικονομικών καταστάσεων, συνίσταται στη σκόπιμη απόπειρα των επιχειρήσεων να εξαπατήσουν ή να παραπλανήσουν τους χρήστες των δημοσιευμένων χρηματοοικονομικών καταστάσεων με τη σύνταξη και δημοσίευση αλλοιωμένων οικονομικών καταστάσεων (Ζοπουνίδης 2009). Η λογιστική απάτη λοιπόν περιλαμβάνει τα παρακάτω χαρακτηριστικά: Νόθευση, παραποίηση ή αθέμιτη τροποποίηση οικονομικών μεγεθών Σκόπιμα εσφαλμένες δηλώσεις, παραλείψεις ή διαστρεβλώσεις γεγονότων,εμπορικών συναλλαγών και άλλων σημαντικών πληροφοριών. Σκόπιμα κακή εφαρμογή, ερμηνεία και εκτέλεση των λογιστικών προτύπων,αρχών και των πρακτικών που χρησιμοποιούνται για την αναγνώριση και αναφορά οικονομικών συναλλαγών. 15
16 Εσκεμμένη παράβλεψη και αποκάλυψη ή παρουσίαση ανακριβών λογιστικών προτύπων. Χρήση λογιστικών τεχνασμάτων για τη διαχείριση παράνομων κερδών. Μεθοδεύσεις λογιστικών τεχνικών που βρίσκονται μέσα στα όρια των νόμων, αλλά είναι εύκολο να μεταβληθούν μέσα από τα παραθυράκια αυτών. Σύμφωνα με τον Καζαντζή (2006) δύο είναι οι μεγάλες κατηγορίες που αναγνωρίζονται για την λογιστική απάτη α)προς όφελος της επιχείρησης και β)εις βάρος της επιχείρησης. α) Η απάτη προς όφελος της επιχείρησης προκύπτει ως αποτέλεσμα εκμετάλλευσης ενός άδικου ή ανήθικου πλεονεκτήματος, που μπορεί να εξαπατάει ένα τρίτο πρόσωπο. Τέτοιου είδους απάτες είναι η πώληση ή εκχώριση φανταστικών ή παραπλανητικών απεικονισμένων στοιχείων του ενεργητικού. Επίσης είναι η εκούσια-εσφαλμένη παρουσίαση ή αποτίμηση συναλλαγών, στοιχείων του ενεργητικού, των υποχρεώσεων ή του εισοδήματος. Επιπλέον είναι η φορολογική απάτη και η εκούσια αποτυχία να καταγραφούν σημαντικές πληροφορίες που θα βελτίωναν τη χρηματοοικονομική εικόνα της επιχείρησης στους εκτός της επιχείρησης. β) Η απάτη εις βάρος της επιχείρησης μπορεί να είναι κλοπή περιουσιακών στοιχείων, δωροδοκία υπαλλήλων από πελάτες,παραποιήσεις αποθεμάτων και αναγνώριση αυτών ψευδώς ως άχρηστα. Επίσης μπορεί να είναι απάτη από προμηθευτές και εργολάβους, όπως και δωροδοκία υπαλλήλων από προμηθευτές και παραποιήσεις τιμολογίων προμηθευτών. 16
17 Ολοκληρώνοντας και αφήνοντας λίγο στην άκρη τα χαρακτηριστικά και τις κατηγορίες και τα είδη απάτης, σημαντικό είναι να σημειωθεί ότι τα λειτουργικά χαρακτηριστικά μιας εταιρείας και ενός οργανισμού είναι αυτά που πολλές φορές δημιουργούν τις προϋποθέσεις για την δημιουργία απάτης. Η ίδια η φύση της επιχείρησης, η δραστηριότητά της και η κουλτούρα της δημιουργούν τις προδιαγραφές για απάτη. «Οι περισσότεροι από τους γεννήτορες αυτού που αποκαλώ αθώα απάτη δεν βρίσκονται ηθελημένα στην υπηρεσία της. Δεν έχουν επίγνωση του τρόπου διαμόρφωσης των απόψεών τους, του πώς τις αποκτούν. Δεν τίθεται νομικό ζήτημα.η αντίδραση προέρχεται από τα προσωπικά και κοινωνικά πιστεύω και όχι από την καταπάτηση του νόμου. Δεν υπάρχει αίσθηση ενοχής, αλλά αυτοαποδοχής.»(οαλγαΐώ 2006). 2.3 THE FRAUD DIAMOND Η απάτη μέσω της παραποίησης των οικονομικών καταστάσεων παρουσιάζει τέσσερα σημαντικά χαρακτηριστικά τα οποία είναι γνωστά ως «Διαμάντι της Απάτης» (Wolfe et al 2004). Πολλές απάτες δεν θα είχανε γίνει πραγματικότητα αν δεν υπήρχαν τα κατάλληλα χαρακτηριστικά για να πραγματοποιηθεί. Τα τέσσερα παρακάτω χαρακτηριστικά μπορούν να συνδυαστούν έτσι ώστε τα άτομα να μπορέσουν να σκεφτούν την απάτη. Το βασικό ερώτημα στο οποίο απαντάει το «διαμάντι της απάτης» είναι πώς και ποιος θα μπορούσε να μετατρέψει μια ευκαιρία για απάτη σε πραγματικότητα. S Κ ΙΝ Η Τ Ρ Ο (Θέλω ή έχω την ανάγκη να διαπράξω την απάτη) 17
18 ^ Ε Υ Κ Α ΙΡ ΙΑ (Υπάρχει μια αδυναμία στο σύστημα,την οποία το σωστό πρόσωπο θα μπορούσε να την εκμεταλλευτεί. Η απάτη είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί.) ^ Ε Ξ Ο Ρ Θ Ο Λ Ο Γ ΙΣ Μ Ο Σ (Εχω πείσει τον εαυτό μου ότι αυτή η δόλια πράξη ή συμπεριφορά μου αξίζει τους πιθανούς κινδύνους.) ΙΚ Α Ν Ο Τ Η Τ Α (Διαθέτω τα αναγκαία γνωρίσματα και ικανότητες για να πραγματοποιηθεί η απάτη.) 2.4 THE FRAUD TRIANGLE Εκτός από το «Διαμάντι της απάτης» υπάρχει και το «Τρίγωνο της απάτης». Υπάρχουν πολλές ομοιότητες μεταξύ τους. Σύμφωνα με αυτή την θεωρία και την μελέτη των Turner et al (2003) υπάρχουν τρεις παράγοντες που επηρεάζουν την διάπραξη της απάτης : Η συμπεριφ ορά του ατόμου κ α ι η εκλογίκευση τη ς α πάτη ς Πρόκειται για συγκεκριμένη συμπεριφορά,χαρακτήρα ή το σύνολο ηθικών αξιών που επιτρέπουν σε ένα ή περισσότερα άτομα να διαπράξουν σκόπιμα μια ανειλικρινή πράξη, ή για μια πράξη όπου τα άτομα είναι ικανά να αιτιολογήσουν τη διάπραξη μιας ανειλικρινούς πράξης. Ορισμένα παραδείγματα είναι η επιθυμία για εκδίκηση, η αίσθηση ότι κάποιος κακοπληρώνεται και η πεποίθηση ότι κάποιος δουλεύει υπερβολικά. Η πίεση που α ντιμ ετω πίζει το άτομο κ α ι τα κ ίνη τρ α που έχει. Πρόκειται για τα κίνητρα ή την πίεση που δέχονται τα ανώτατα στελέχη της διοίκησης ή άλλοι εργαζόμενοι ώστε να παραποιήσουν τις 18
19 χρηματοοικονομικές καταστάσεις της επιχείρησης. Μερικές από τις πιέσεις μπορεί να είναι η ψύχωση για επιτυχία, τα υψηλά προσωπικά χρέη και οι έλλειψη σεβασμού ή δυσαρέσκεια από την επιχείρηση. Η ευ καιρ ία να διαπράξει τη ν απάτη. Υπάρχουν συνθήκες οι οποίες προσφέρουν την ευκαιρία να παραποιηθούν οι οικονομικές καταστάσεις. Τέτοια παραδείγματα είναι τα αδύναμα συστήματα εσωτερικού ελέγχου, η έλλειψη ηθικής καθοδήγησης και ηγεσίας και οι συναλλαγές με συνδεδεμένα μέρη. 19
20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΛΟΓΙΣΤΙΚΑ ΣΚΑΝΔΑΛΑ-ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΕΤΑΙΡΕΙΩΝ 3.1 Η ΕΤΑΙΡΕΙΑ ENRON H αμερικανική εταιρεία ENRON ιδρύθηκε το 1985 ως μια εταιρεία παροχής φυσικού αερίου. Το 1989 άρχισε την εμπορία φυσικού αερίου καθώς και σχετικών με αυτό οικονομικών συμβολαίων. Το 1994 άρχισε να εμπορεύεται ηλεκτρικό ρεύμα και οικονομικά συμβόλαια που σχετίζονται με αυτό. Το 1999 αποκτά τη δική της ιστοσελίδα στο διαδίκτυο στην οποία καθιερώνεται ως παγκόσμια εταιρεία εμπορίας ενέργειας και συμβολαίων. Η εταιρεία μετατρέπεται από εταιρεία παροχής φυσικού αερίου σε παγκόσμιο ηγέτη όσον αφορά το πετρέλαιο, το φυσικό αέριο και την ηλεκτρική ενέργεια. Η αξία των μετοχών της φτάνει τα $45/ μετοχή. Το 2000 η αξία ανέρχεται στα $ 91/ μετοχή. Το 2001 ο πρόεδρος της εταιρείας Sherron Watkins γράφει ανώνυμο γράμμα στον τότε επικεφαλή και ανώτατο διοικητικό στέλεχος τον Ken Lay ότι η εταιρεία αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα με διάφορες συνεργασίες που έχει κάνει, όσον αφορά το λογιστικό τμήμα αυτών, το ρόλο του Επικεφαλή των Οικονομικών και Διοικητικών Υπηρεσιών σ αυτές, καθώς και το πιθανό αρνητικό αντίκτυπο που θα είχαν αν αποκαλύπτονταν πληροφορίες για αυτές στις διάφορες επενδυτικές αγορές. Την ίδια εποχή πουλήθηκαν μετοχές της εταιρείας αξίας $41 εκατομμυρίων. Άλλα μέλη της εταιρείας πούλησαν $71 εκατομμύρια σε μετοχές. Στους εργαζόμενους απαγορεύθηκε η πώληση μετοχών από συνταξιοδοτικούς λογαριασμούς, εκτός αν έβγαιναν στη σύνταξη ή αν σταματούσαν να δουλεύουν. Μετά το τρομοκρατικό χτύπημα της 11ης Σεπτεμβρίου η τιμή της μετοχής πέφτει στα $28 ανά μετοχή (Κατραμάδου 2002). 20
21 Ένα μήνα μετά η εταιρεία κάνει αναφορά για $618 εκατομμύρια ζημία κατά το τρίτο τρίμηνο, η οποία σε συνδυασμό με παλαιότερες αναφορές ανέρχεται στα 1.2 δισεκατομμύρια δολάρια. Η ζημία προέρχεται από συγκεκριμένες συνεργασίες που δημιουργήθηκαν από τον τότε Επικεφαλή των Οικονομικών και Διοικητικών Υπηρεσιών τον Andrew Fastow. Η Επιτροπή Ασφαλείας και Συναλλαγών (SEC) ζητάει περαιτέρω εξηγήσεις και πληροφορίες για τη συγκεκριμένη ζημία. Ο Andrew Fastow παραμένει ήσυχος λόγω της θέσεως του. Τα προβλήματα της εταιρείας σχετίζονται κυρίως με αναφορές που αφορούσαν τον δανεισμό που εμφανίζονταν στον ισολογισμό της, τα κέρδη της από πωλήσεις, καθώς και τα κέρδη και τις εισροές/εκροές κεφαλαίου που προέκυπταν από λειτουργίες εντός της επιχείρησης (Thomas 2002). Το Νοέμβριο της ίδιας χρονιάς γίνεται πλέον επίσημη έρευνα για την ENRON. Η ίδια δηλώνει ότι τα κέρδη της κατά την τελευταία πενταετία είχαν υπερτιμολογηθεί κατά 586 εκατομμύρια. Η δημόσια εταιρεία ορκωτών λογιστών, η Arthur Andersen, ελέγχεται από την SEC όσον αφορά τα αρχεία της που περιείχαν στοιχεία για τους λογαριασμούς της ENRON. Η ίδια η ENRON προσπαθεί να αυξήσει τις χρηματικές της εισροές καθυστερώντας την πληρωμή των δάνειων της και ψάχνοντας νέες πηγές βραχυπρόθεσμων κεφαλαίων. Τον Δεκέμβριο του 2001 καταφεύγει στο άρθρο 11 για προστασία από την πτώχευση. Το ανώτατο διοικητικό στέλεχος της Arthur Andersen λέει στο Κογκρέσο ότι η ENRON θα πρέπει να έχει παραβεί τους νόμους που αφορούν την ασφάλεια. Το 2002 το υπουργείο Δικαιοσύνης ξεκινάει εγκληματολογική έρευνα σχετική με την αποτυχία της εταιρείας. Αποκαλύπτεται ότι η Arthur Andersen και η ENRON παραποίησαν τα έγγραφα τους αφού τους ανακοινώθηκε ότι θα γίνει έρευνα από την SEC. Η ENRON κατέχει πλέον μετοχές με αξία που κυμαίνεται από 0.2 έως 0.5 δολάρια/ μετοχή. Από τον Φεβρουάριο ως τον Αύγουστο συνεχίζονται οι έρευνες και εταιρείες, όπως η Merrill Lynch, η Citicorp και η J.P. Morgan Chase καλούνται να καταθέσουν για τις διαπραγματεύσεις τους με την ENRON. Επίσης, ερευνάται ο ρόλος της όσον αφορά την ενεργειακή κρίση στην Καλιφόρνια. Οι εργαζόμενοί της έχουν μαζικές απώλειες όσον φορά τους συνταξιοδοτικούς τους λογαριασμούς και τις απολύσεις τους. Η κυβέρνηση αναθεωρεί την ανάγκη για καινούρια νομοθεσία που σχετίζεται με τη συνταξιοδότηση, την λειτουργία των δημόσιων επιχειρήσεων και την επιχειρηματική 21
22 απάτη.από μια πρώτη ματιά φαίνεται ότι ο Skilling και ο Fastow είναι οι βασικοί ύποπτοι για την αποτυχία της ENRON. Ωστόσο, ισχυρίζονται ότι ενεργούσαν με τη συγκατάθεση του διοικητικού συμβουλίου της εταιρείας. Το δε διοικητικό συμβούλιο της εταιρείας εξακολουθούσε να εμπιστεύεται την Arthur Andersen, η οποία ισχυρίζονταν ότι οι λογιστικές καταστάσεις της ENRON αποδείκνυαν ότι τα έτη 1998,1999 και 2000 η ENRON ήταν αξιόπιστη όσον αφορά τις οικονομικές της αναφορές. Η Arthur Andersen χρησιμοποιούσε ένα λογιστικό σύστημα το οποίο αναπτύχθηκε από την ENRON μαζί με τη συμβολή της ίδιας. Το σύστημα αυτό αναπτύχθηκε και για να συμβαδίζει με τις Γενικά Αποδεκτές Λογιστικές Αρχές της Arthur Andersen και κατά ένα μέρος με τις «νόμιμες» επιχειρήσεις που είχαν άποψη πάνω στα λογιστικά και τα φορολογικά της ENRON όσον αφορά τις συνεργασίες της. Τόσο όσοι είχαν εμπλακεί στις συνεργασίες αυτές, όσο και η ίδια η Arthur Andersen έδιναν ο ένας στον άλλο τη συγκατάθεση τους για τις λογιστικές και επιχειρηματικές πρακτικές τους, οι οποίες ξαφνικά έπαψαν όταν άρχισε η έρευνα για την ENRON. Την προηγούμενη περίοδο η ENRON πλήρωσε 50 εκατομμύρια στην Arthur Andersen για τις συμβουλευτικές της υπηρεσίες. Οι υπόλοιπες εταιρείες που παρείχαν εξίσου συμβουλευτικές υπηρεσίες στην ENRON έλαβαν και αυτές το ίδιο ποσό. Συνέπεια αυτού ήταν ότι όλοι οι εμπλεκόμενοι στο σκάνδαλο είχαν τη σιγουριά ότι δρούσαν σε ένα σύστημα όπου ο καθένας κάλυπτε τις ενέργειες του από τους άλλους (Fusaro et al 2002). Επίσης, δεν θα πρέπει να μη λάβουμε υπόψη και τα υπόλοιπα μέλη της οικονομικής κοινότητας, δηλαδή τις τράπεζες, καθώς και άλλες πιστωτικές και ασφαλιστικές εταιρείες. Πιο συγκεκριμένα, αποκαλύφθηκε ότι τράπεζες όπως η J.P. Morgan Chase και η Citibank ήταν και αυτές εμπλεκόμενες στο σκάνδαλο. Παρείχαν χρήματα στην εταιρεία για τις καθημερινές της οικονομικές δραστηριότητες με τέτοιο τρόπο που θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως λειτουργικές δραστηριότητες αντί για χρηματοδότηση ενάντια στην πτώχευση. Οι τράπεζες έβρισκαν τρόπους που θεωρούνταν εξωτερικά νόμιμοι ώστε να δεσμεύσουν την ENRON σε πρακτικές που «έκρυβαν» τα χρέη που έδειχνε ο ισολογισμός της και ταυτόχρονα εμφάνιζε αναφορές με κέρδη και εισροές από επιχειρήσεις. Σε μία από τις συνεργασίες της ENRON με τη χρηματιστηριακή εταιρεία Merrill Lynch, της επιτράπηκε να κάνει αναφορά για 12 εκατομμύρια δολάρια εκτός των κερδών που είχε στο τέλος της διαχειριστικής περιόδου 1999. Η 22