9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 2009 - Πρακτικά, Τόμος ΙΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΗΘΙΚΩΝ ΖΗΤΗΜΑΤΩΝ ΣΤΙΣ ΥΔΑΤΟΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ Γρηγοράκης Κ., Γιαλαμάς Ι. Ινστιτούτο Υδατοκαλλιεργειών, Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών, kgrigo@ath.hcmr.gr, jgiala@ath.hcmr.gr Περίληψη Βάσει τροποποίησης του σχήματος του Συμβουλίου Ηθικής Τροφίμων για ηθική αξιολόγηση των νεοφανών τροφίμων επιχειρούνται να καλυφθούν τα ηθικά ζητήματα που εγείρουν οι υδατοκαλλιέργειες κατά τα διάφορα στάδια παραγωγής. Για τον παραγωγό προκύπτουν ζητήματα σχετικά με την ασφάλεια της παραγωγικής διαδικασίας (ηθική αρχή της ευζωίας) και γύρω από τη λειτουργία του εμπορίου (ηθική αρχή της δικαιοσύνης). Ο καταναλωτής εμπλέκεται σε θέματα που αφορούν στην ασφάλεια, την ποιότητα και τη διατροφική αξία του τροφίμου, το δικαίωμα της επιλογής ή μη του τροφίμου και της πληροφορίας γύρω από αυτό (ηθική αρχή της αυτονομίας), και της δυνατότητας απόκτησης του τροφίμου (δικαιοσύνη). Όσον αφορά στο περιβάλλον τα ηθικά ζητήματα ενέχουν τη διατήρηση της βιοποικιλότητας και την αποφυγή ρύπανσης από διάφορες πηγές και μετάδοσης ασθενειών. Τα ηθικά ζητήματα που εγείρονται γύρω από τον εκτρεφόμενο οργανισμό καθ αυτόν έχουν να κάνουν με θέματα ευζωίας και ελευθερίας της συμπεριφοράς του. Επιχειρείται, τέλος, η εύρεση των χαρακτηριστικών που πρέπει να έχει μία ανάλογη ηθική αξιολόγηση. Πρέπει να να μην εξαντλείται στην ανάλυση των επιστημονικών δεδομένων αλλά να έχει και ηθική συνιστώσα, να έχει ολιστική προσέγιση και να είναι συγκριτική έναντι των διαφόρων πιθανών εναλλακτικών. Λέξεις κλειδιά: Ηθική, υδατοκαλλιέργειες, ηθικές αρχές, αειφορία, πρώτες ύλες. EVALUATION OF ETHICAL ISSUES IN AQUACULTURE Grigorakis K., Gialamas I. Institute of Aquuaculture, Hellenic Centre of Marine Research, kgrigo@ath.hcmr.gr, jgiala@ath.hcmr.gr Abstract The ethical issues raised in acuaculture can be spherically analyzed, within the various production stages, by the alteration of the matrix developed by the Food Ethics Council for the evaluation of novel foods. For the producer, the ethical issues include aspects in regard to the safety of the production (ethical principle of wellbeing) and the justice of trade (ethical principle of justice). The consumer is involved in issues regarding the safety, the quality and the nutritional value of the produced food (wellbeing), his/her right of choice of the food and of the information regarding the food (ethical principle of autonomy), and the accessibility to the food (justice). In regard to the environment, ethical issues include the conservation (autonomy), e.g. genetic interactions of aquacultured and wild organisms, and the aquaculture-derived pollution and the transfer of diseases (wellbeing). The treated organism is involved in issues regarding its wellbeing through the whole production cycle and killing (wellbeing), and its behavioral freedom (autonomy). The necessary characteristics of an ethical evaluation have been examined through the example of the use of plant raw materials in the fish feeds. An ethical evaluation should have three characteristics: not to be exhausted as a scientific data analysis (risk or cost-benefit analysis) but also to include an ethical load, to have a holistic approach, and to be comparative within the various possible alternatives. Keywords: Ethics, moral, aquaculture, ethical principles, sustainability, raw materials. 1. Εισαγωγή Οι υδατοκαλλιέργειες, όπως και όλες οι παραγωγικές διαδικασίες τροφίμων εγείρουν κάποια ηθικά διλήμματα. Αυτό έχει γίνει κατανοητό ήδη εδώ και χρόνια από τους ανθρώπους του κλάδου και κάποιες γενικές κατευθύνσεις έχουν δοθεί μέσα από τους υπεύθυνους φορείς. Δύο βασικές σχετικές προσεγγίσεις είναι ο κώδικας δεοντολογίας της Ομοσπονδίας των Ευρωπαίων Παραγωγών Υδατοκαλιέργειας (FEAP) (www.feap.info) και οι οδηγοί του FAO για υπεύθυνη αλιεία (FAO, 1995). Ωστόσο τα παραπάνω παρέχουν μία θεωρητική γενική κατευθυντήρια γραμμή σχετικά με την -1141-
9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, 2009 - Proceedings, Volume ΙΙ ηθική των υδατοκαλλιεργειών. Η πραγματική ηθική αξιολόγηση απαιτεί μία συστηματική προσέγγιση των ηθικών διλημμάτων που τίθενται και των σύγχρονων επιστημονικών δεδομένων. Στόχος της παρούσας εγασίας είναι να καλύψει σφαιρικά τα ηθικά ζητήματα που δημιουργούνται γύρω από τις υδατοκαλλιέργειες και να αξιολογήσει τα χαρακτηριστικά που πρέπει να έχει η ηθική αξιολόγηση. 2. Μεθοδολογία Χρησιμοποιήθηκε το σχήμα του Συμβουλίου Ηθικής Τροφίμων (Food Ethics Council) για ηθική αξιολόγηση των νεοφανών τροφίμων (Food Ethics Council, 1999), όπως αυτό τροποιήθηκε αργότερα από τον Mepham (2000). Το συγκεκριμένο σχήμα, το επονομαζόμενο «υπόστρωμα» ( matrix ), περιλαμβάνει τα τέσσερα εμπλεκόμενα μέρη της παραγωγής, τους παραγωγούς, τους καταναλωτές, το περιβάλλον και τον εκτρεφόμενο οργανισμό, όπως επίσης και τις τρεις βασικές ηθικές αρχές, την αυτονομία, την ευζωία και τη δικαιοσύνη (που προκύπτουν από τη δεοντοκρατική θεωρία του Καντ, τη θεωρία του ωφελιμισμού των J. Bentham, και S. Mill και τη θεωρία της δικαιοσύνης του J. Rawls, αντίστοιχα). (Πίν. 1) Πίνακας 1: Υπόστρωμα ηθικής αξιολόγησης νεοφανών τροφίμων, όπως αυτό αναπτύχθηκε από το Συμβούλιο Ηθικής Τροφίμων και τροποποιήθηκε από τον Mepham (2000). (Πηγή: Grigorakis, 2006) Περιβάλλονοικοσύστημα Παραγωγοί Καταναλωτές ευζωία αυτονομία δικαιοσύνη Διατήρηση (προστασία του περιβάλλοντος) Επαρκές εισόδημα και εργασιακές συνθήκες Ασφάλεια και αποδοχή του τροφίμου Διατήρηση βιοποικιλότητας Ελευθερία υιοθέτησης ή όχι τεχνολογιών παρασκευής Δυνατότητα επιλογής του τροφίμου Οργανισμός Ζητήματα ευζωίας Ελευθερία συμπεριφοράς Αειφορικότητα των βιοτικών πληθυσμών Δικαιοσύνη στο εμπόριο Δυνατότητα απόκτησης φαγητού Τέλος (Αριστοτελική έννοια του όρου) Παρότι το παραπάνω σχήμα αναπτύχθηκε αναφορικά με τα νεοφανή τρόφιμα (π.χ. γενετικώς τροποποιημένα), μπορεί να αποτελέσει βάση για την αξιολόγηση οποιασδήποτε διαδικασίας παραγωγής τροφίμων. Το συγκεκριμένο σχήμα τροποποιήθηκε ώστε να εφαρμοσθεί σε κάθε στάδιο της παραγωγής ξεχωριστά. Τα στάδια παραγωγής περιλαμβάνουν την αναπαραγωγή του οργανισμού, την εκτροφή του πάχυνση, χειρισμούς όπως αντιμετώπιση ασθενειών, μεταφορά και θανάτωση των οργανισμών. Τέλος περιλαμβάνει το στάδιο της μεταποίησης και εμπορίας του τροφίμου. Επίσης, προκειμένου να βρεθούν τα χαρακτηριστικά εκείνα που πρέπει να έχει μια ηθική αξιολόγηση εξετάστηκε το παράδειγμα της χρήσιμοποίησης φυτικών πρώτων υλών έναντι ιχθυάλευρων και ιχθυέλαιων. 3. Αποτελέσματα Στον Πίνακα 2 εμφανίζονται όλα τα ηθικά ζητήματα που προκύπτουν στα πλαίσια της πλήρους διαδικασίας παραγωγής της υδατοκαλλιέργειας και για τα τέσσερα εμπλεκόμενα μέρη. -1142-
9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 2009 - Πρακτικά, Τόμος ΙΙ Πίνακας 2: Ηθικά ζητήματα των Υδατοκαλλιεργειών. Εντός παρενθέσεως με πλάγια γράμματα εμφανίζεται η ηθική αρχή η οποία αποτελεί βάση του συγκεκριμένου ζητήματος. Ασθένειες / θεραπείες Μεταφορά οργανισμών Θανάτωση οργανισμών Παραγωγοί Καταναλωτές Περιβάλλον Οργανισμός Αναπαραγωγή Ασφαλείς συνθήκες εργασίας Ασφάλεια διαδικασιών για το προσωπικό Ασφάλεια προσωπικού κατά τη θανάτωση Δικαιοσύνη εμπορίου (Δικαιοσύνη) Εκτροφή - Πάχυνση Διατροφική αξία και ασφάλεια του παραγόμενου ψαριού Άλλοι χειρισμοί Ασφάλεια του καταναλωτή: 1. χρόνος αποδρομής χημειοθεραπευτικών 2. Παράσιτα, ασθένειες και βιοτοξίνες προερχόμενα απο τα προϊόντα υδατ/γειας Επίδραση της θανάτωσης στην ποιότητα του τελικού προϊόντος Μεταποίηση / Εμπορία Α) 1. Ασφάλεια και αποδοχή του τελικού προϊόντος. 2. Επίδραση του τροφίμου στη δημόσια υγεία. Β) Επιλογή: ζητήματα ιχνηλασιμότητας Γ) Επάρκεια και δυνατότητα απόκτησης του φαγητού (Δικαιοσύνη) Διατήρηση βιοποικιλότητας Α) Ρύπανση από τροφή και απεκκρίματα. Χρήση περιβαλλοντικών πόρων Β) 1. Διαφυγή οργανισμών 2. Μεταφορά, μετάδοση παθογόνων. 3. Επίδραση σε θηρευτές Α) Διατήρηση οικοσυστήματος: 1. μετάδοση ασθενειών 2. ρύπανση από τα χημειοθεραπευτικά μέσα Β) Δημιουργία ανθεκτικών στελεχών παθογόνων Α) Χειρισμός / απόρριψη των βιομηχανικών αποβλήτων. Β) Κοινωνικός αντίκτυπος της παραγωγικής δραστηριότητας της υδατοκαλλιέργειεας (Αυτονομία) Ελευθερία συμπεριφοράς κατά την αναπαραγωγή Α) Ευζωία του οργανισμού: 1. πυκνότητα πληθυσμού. 2. επαρκής διατροφή 3. ασθένειες Β) Ελευθερία συμπεριφοράς Κατάλληλη θεραπεία Ευζωία του οργανισμού κατά τη μεταφορά Κατάλληλοι τρόποι θανάτωσης Για τον παραγωγό προκύπτουν ζητήματα γύρω από την ασφάλειά του κατά τις διαδικασίες της παραγωγής, βάσει της αρχής της ευζωίας, και γύρω από τη δικαιοσύνη του εμπορίου του παραγώμενου προϊόντος, βάσει της αρχής της δικαιοσύνης. Ο καταναλωτής, στα πλαίσια της ηθικής αρχής της ευζωίας εμπλέκεται σε ζητήματα που αφορούν την ασφάλεια, την ποιότητα και τη διατροφική αξία του τροφίμου. Επίσης, βάσει της προάσπισης της αυτονομίας του πρέπει να έχει το δικαίωμα της επιλογής ή μη του τροφίμου και της πληροφορίας γύρω από αυτό. Τέλος, στα πλαίσια της δικαιοσύνης πρέπει να έχει πρόσβαση στο παραγόμενο τρόφιμο. Όσον αφορά στο περιβάλλον τα ηθικά ζητήματα ενέχουν τη διατήρηση της ποικιλότητάς του, βάσει της αρχής της αυτονομίας επίσης, την ορθολογική χρήση των περιβαλλοντικών πόρων, την αποφυγή ρύπανσης από διάφορες πηγές και μετάδοσης ασθενειών στα πλαίσια της ευζωίας του οικοσυστήματος. Τα ηθικά ζητήματα που εγείρονται γύρω από τον εκτρεφόμενο οργανισμό καθ αυτόν έχουν να κάνουν με θέματα ευζωίας κατά τους χειρισμούς του και ελευθερίας της συμπεριφοράς του ως επακόλουθο της αυτονομίας του. 4. Συμπεράσματα Συζήτηση Βάσει του παραπάνω σχήματος μπορεί να αξιολογηθεί στην πράξη η ηθική της λειτουργίας της υδατοκαλλιέργειας, μεμονωμένα, ή στα πλαίσια μιας γεωγραφικής περιοχής ή ακόμα και συνολικά -1143-
9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, 2009 - Proceedings, Volume ΙΙ σε θεωρητική βάση. Επίσης μπορεί να αξιολογηθεί ένα συγκεκριμένο είδος ενέργειας που αφορά στην παραγωγική διαδικασία (π.χ. η χρήση συγκεκριμένων πρώτων υλών στις τροφές, η χρήση συγκεκριμένων χημειοθεραπευτικών μέσων, ή συγκεκριμένων χειρισμών κ.λπ.). Η ανάγκη για ηθική αξιολόγηση στην πράξη προκύπτει με καθαρά ωφελιμιστικούς όρους, δηλαδή από το γεγονός ότι πολλές ενέργειες μπορεί να έχουν όφελος για κάποιους από τους εμπλεκόμενους, αλλά ζημία για κάποιους. Αυτό όμως δε συνεπάγεται ότι και η αξιολόγηση καθεαυτή πρέπει αποκλειστικά να βασίζεται στον ωφελιμισμό. Η διερεύνηση των ηθικών προεκτάσεων μέσα από ένα παράδειγμα που σχετίζεται με τη χρήση των βιολογικών πόρων μπορεί να δώσει τα χαρακτηριστικά που πρέπει να έχει η ηθική αξιολόγηση. Η ραγδαία ανάπτυξη των υδατοκαλλιεργειών αντίστοιχα επέβαλλε την αύξηση στην παραγωγή ιχθυοτροφών. Η παρασκευή ιχθυοτροφών κατά κύριο λόγο βασίζεται σε ιχθυάλευρα και ιχθυέλαια, τα οποιά όμως είναι μή ανανεώσιμες πηγές, και υπάρχει στροφή από τα ιχθυάλευρα και τα ιχθυέλαια προς χερσαίες φυτικές πρώτες ύλες, με στόχο την επιτέυξη της αειφορίας στις υδατοκαλλιέργειες (Watanabe, 2002). Ταυτόχρονα όμως με τη χρήση των χερσαίων πρώτων υλών τίθενται και τα ακόλουθα ηθικά ζητήματα. Οι τροφές αυτές είναι πολύ απομακρυσμένες από τη διατροφή που επιβάλλει η φύση του ψαριού. Ως εκ τούτου έχουν μειωμένη διατροφική αξία και πεπτικότητα για τα ψάρια (Gatlin III et al., 2007), ενώ έχουν αναφερθεί και μεταβολές στη φυσιολογία του εντέρου τους, στο ανοσοποιητικό σύστημα, καθώς και παθολογία (εντερίτιδα) και άλλες αρνητικές επιδράσεις στην ευζωία τους (Baeverfjord & Krogdahl, 1996; Sitjà-Bobadilla et al., 2005; Pickova & Mørkøre, 2007; Bonaldo et al., 2008; Montero et al., 2008). Κατά δεύτερο λόγο, οι φυτικές πρώτες ύλες δεν είναι πλούσιες σε πολυακόρεστα. Το προφίλ λιπαρών του ψαριού αντανακλά τα διατροφικά του λιπαρά, και παρόλο που με τη χρήση τελικών σιτηρεσίων που περιέχουν ιχθυέλαια υπάρχει αποκατάσταση των πολυακορέστων λιπαρών, αυτή συχνά δεν είναι πλήρης (Glencross et al., 2003; Izquierdo et al., 2005; Montero et al., 2005). Τίθεται συνεπώς ένα ζήτημα σχετικό με την ποιότητα και τη διατροφική αξία του τελικού προϊόντος. Επιπλέον υπάρχουν σημαντικές ενδείξεις ότι υπάρχει αρνητική επίδραση της χρήσης των φυτικών πρωτεϊνών και στην οργανοληπτική ποιότητα του ψαριού (Gatlin III et al., 2007). Στον αντίποδα βέβαια δημιουργείται ένα πλεονέκτημα για την ασφάλεια του καταναλωτή, λόγω της απουσίας ρυπαντών (Persistent Organic Pollutants, POP) που απαντούν στα ιχθυέλαια (Bell & Tocher, 2008). Με τη χρήση ιχθυάλευρων και ιχθυέλαιων τίθεται ένα ζήτημα μεταφοράς θρεπτικών (P, N), όχι απλά από ένα υδάτινο οικοσύστημα σε ένα άλλο, αλλά από ένα χερσαίο οικοσύστημα σε ένα υδάτινο. Από την άλλη η εκτίμηση της περιβαλλοντικής επίδρασης συγκριτικά έδειξε ότι οι χερσαίες φυτικές πρώτες ύλες έχουν σημαντικό πλεονέκτημα στην οικονομία της φύσης αναφορικά με την παραγωγή και τη χρήση τους στις υδατοκαλλιέργειες, έναντι των ιχθυάλευρων και ιχθυέλαιων (Boyd et al., 2007). Επίσης η στροφή από τα ιχθυάλευρα και τα ιχθυέλαια στις φυτικές πρώτες ύλες συνεπάγεται μία κρίση στους παραγωγούς των πρώτων (τόσο σε επίπεδο ατόμων - ψαράδων, όσο και σε επίπεδο χωρών παραγωγών) και μία αύξηση της ευζωίας στους παραγωγούς των δεύτερων (οικονομικό κέρδος, αύξηση ζήτησης εργασίας κ.λπ). Η αξιολόγηση των επιστημονικών δεδομένων μπορεί να δώσει απαντήσεις σχετικά με το ποιος είναι ο βαθμός αυτών των επιδράσεων, ή ακόμα και πώς μπορούν να βελτιωθούν κάποια πράγματα (αύξηση της διατροφικής αξίας των ιχθυοτροφών, βελτίωση του τελικού προϊόντος, μείωση παρενεργειών στη φυσιολογία του ψαριού, μείωση περιβαλλοντικής επίδρασης), όχι όμως και να απαντηθούν ζητήματα όπως του τι είναι προτιμότερο: η μείωση της ευζωίας του ψαριού, μείωση της ευζωίας των παραγωγών ιχθυαλέυρων ιχθυελαίων και ενδεχόμενα και του καταναλωτή, ή η βελτί- -1144-
9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 2009 - Πρακτικά, Τόμος ΙΙ ωση της αειφορίας και συνεπώς της ευζωίας του περιβάλλοντος. Ούτε απαντάει στο ποια βαρύτητα πρέπει να έχει κάθε μία από αυτές τις συνιστώσες. Αυτά είναι ένα καθαρά ηθικό δίλλημα και οφείλει να απαντηθεί με αντίστοιχους όρους. H χρήση των φυτικών πρώτων υλών πρέπει να αξιολογηθεί, όχι μόνο έναντι της αντίστοιχης των ιχθυάλευρων και ιχθυέλαιων, αλλά και έναντι άλλων πιθανών εναλλακτικών (π.χ. εύρεση ανανεώσιμων ποσοτήτων ιχθυάλευρων και ιχθυέλαιων, χρήση άλλων θαλάσσιων ανανεώσιμων πρώτων υλών). Επίσης η στροφή από ιχθυέλαια και ιχθυάλευρα σε άλλες πρώτες ύλες δε σημαίνει ότι λύνει το πρόβλημα της αειφορίας, τη στιγμή που μια ενδεχόμενη συνεπακόλουθη πτώση της ζήτησης για υδατοκαλλιέργειες και της τιμής τους μπορεί να σημάνει χρήση τους σε υψηλότερα επίπεδα από άλλους κλάδους (π.χ. τροφές χερσαίων ζώων). Συνεπώς στο ηθικό ζήτημα της αειφορίας του περιβάλλοντος με την αντικατάσταση των ιχθυάλευρων και ιχθυέλαιων πρέπει να ληφθούν υπόψη και οι αλληλεπιδράσεις άλλων δραστηριοτήτων πλην των υδατοκαλλιεργειών. Από το τελευταίο φαίνεται ότι μία ενέργεια μπορεί να είναι αναγκαία αλλά όχι ικανή συνθήκη για επίτευξη μιας λύσης, οπότε για να έχει το επιδιωκόμενο ηθικό αποτέλεσμα χρειάζονται και ταυτόχρονες ή συνακόλουθες ηθικές αξιολογήσεις σε άλλους ανθρώπινους τομείς. Συμπερασματικά, η ηθική αξιολόγηση πρέπει να έχει τρία στοιχεία: 1. Να μην περιορίζεται στην απλή ανάλυση των επιστημονικών δεδομένων. Θα πρέπει να τονιστεί ότι η αξιολόγηση δεν είναι απλά μία ανάλυση κινδύνων ή μία ανάλυση κόστους-οφέλους βασιζόμενη στα επιστημονικά δεδομένα. Αντιθέτως επιβάλλει και μία ηθική συνιστώσα. 2. Να έχει ολιστική προσέγιση. Να επιδιώκει να είναι σφαιρική, να καλύπτει δηλαδή όλες τις συνιστώσες και να μην περιορίζεται σε μία στενή αξιολόγηση για τη φαινομενική της έκταση. 3. Να είναι συγκριτική έναντι των εναλλακτικών λύσεων και όχι απλά να δίνει μια ηθική βαρύτητα για μία συγκεκριμένη λύση. Δεν αναζητείται απλά πόσο ηθικά ορθή ή όχι είναι μία ενέργεια αλλά πώς είναι συγκριτικά έναντι άλλων εναλλακτικών ενεργειών. 5. Βιβλιογραφικές Αναφορές Baeverfjord, G. & Krogdahl, Å., 1996. Development and regression of soybean meal induced enteritis in Atlantic salmon, Salmo salar L., distal intestine: A comparison with the intestines of fasted fish. Journal of Fish Diseases, 19(5): 375-387. Bell, J.G. & Tocher, D.R., 2008. Dietary oil sources: current position and future challenges. Proceedings in the XIII Symposium on Fish Nutrition and Feeding., Florianopolis, Brazil, p.12, (full presentation available in www.isfnf2008.com.br/, last assessed 29 Sept. 2008) Bonaldo, A., Roem, A.J., Fagioli, P., Pecchini, A., Cipollini, I. & Gatta, P.P., 2008. Influence of dietary levels of soybean meal on the performance and gut histology of gilthead sea bream (Sparus aurata L.) and European sea bass (Dicentrarchus labrax L.). Aquaculture Research, 39(9): 970-978. Boyd, C.E., Tucker, C., Mcnevin, A., Bostick, K. & Clay, J., 2007. Indicators of Resource Use Efficiency and Environmental Performance in Fish and Crustacean Aquaculture. Reviews in fisheries Science, 15: 327-360. FAO, 1995. Code of Conduct for Responsible Fisheries. Rome, FAO, p 41 (available online in www.fao.org/docrep/005/ v9878e/v9878e00.htm, last assessed 29 Sept. 2008) Food Ethics Council, 1999. Novel Foods: Beyond Nuffield. The second report of Food Ethics Council. http://foodethicscouncil.org/novelfoods.pdf, last assessed 30 Sept. 2008 Gatlin III, D.M., Barrows, F.T., Brown, P., Dabrowski, K., Gaylord, T.G., Hardy, R.W., Herman, E., Hu, G., Krogdahl, Å., Nelson, R., Overturf, K., Rust, M., Sealey, W., Skonberg, D., Souza, E.J., Stone, D., Wilson, R. & Wutrele, E., 2007. Expanding the utilization of sustainable plant products in aquafeeds: a review. Aquaculture Research, 38: 551-579. Glencross, B.D., Hawkins, W.E. & Curnow, J.G., 2003. Restoration of the fatty acid composition of red seabream (Pagrus auratus) using a fish oil finishing diet after grow-out on plant oil based diets. Aquaculture Nutrition, 9: 409-418. Grigorakis, K., 2006. Ethics in Food Safety. p.647-677. In:/ Safety in the agri-food chain, / P.A. Luning, F. Devlieghere & R. Verhe (Eds), Wageningen, Wageningen Academic Publishers. Izquierdo, M.S., Montero, D., Robaina, L., Caballero, M.J., Rosenlund, G. & Gines, R., 2005. Alterations in fillet fatty acid profile and flesh quality in gilthead seabream (Sparus aurata) fed vegetable oils for long term period. Recovery of fatty -1145-
9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, 2009 - Proceedings, Volume ΙΙ acid profiles by fish oil feeding. Aquaculture, 250: 431 444. Mepham, B., 2000. A framework for the ethical analysis of novel foods: the ethical matrix. Journal of Agricultural and Environmental Ethics, 12: 165-176. Montero, D., Robaina, L., Caballero, M.J., Gines, R. & Izquierdo, M.S., 2005. Growth, feed utilization and flesh quality of European sea bass (Dicentrarchus labrax) fed diets containing vegetable oils: a time-course study on the effect of a refeeding period with a 100% fish oil diet. Aquaculture, 248: 121 134. Montero, D., Caballero, M.J., Ganga, R., Mathlouthi, F., Tort, L., Robaina, L., Izquierdo, M.S., 2008. Replacing fish oils by vegetable oils in marine fish: an overview of the effects on fish health. Proceedings in the XIII Symposium on Fish Nutrition and Feeding., Florianopolis, Brazil, p50 Pickova, J. & Mørkøre, T., 2007. Alternate oils in fish feeds. European Journal of Lipid Science and Technology, 109: 256-263. Sitjà-Bobadilla, A., Peña-Llopis, S., Gómez-Requeni, P., Médaje, F., Kaushik, S. & Pérez-Sánchez, J., 2005. Effect of fish meal replacement by plant protein sources on non-specific defence mechanisms and oxidative stress in gilthead sea bream (Sparus aurata). Aquaculture, 249(1-4): 387-400. Watanabe, T., 2002. Strategies for further development of aquatic feeds. Fisheries Science, 68: 242-252. -1146-