ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΣΩΤΗΡΗΣ Στους γονείς μου, ως ελάχιστη αναγνώριση Ο Λουί Αλτουσέρ κατέχει μια σημαντική θέση στη σύγχρονη σκέψη. Προσπάθησε να διαμορφώσει στοιχεία μιας πρωτότυπης μαρξιστικής φιλοσοφίας και ταυτόχρονα αναμετρήθηκε με το ευρύτερο ερώτημα του ρόλου της φιλοσοφίας ως ιδιαίτερης θεωρητικής ενασχόλησης, αναδεικνύοντας το βαθύτερο πολιτικό της περιεχόμενο και την εξάρτησή της σε τελικά ανάλυση από τις εξελίξεις της πάλης των τάξεων. Αντικείμενο της παρούσας μελέτης είναι έτσι η εξέταση της διαδρομής, της πολιτικής και θεωρητικής περιπέτειας του Αλτουσέρ, η παρουσίαση και η κριτική αποτίμηση του συνόλου του έργου του, στο φόντο των διαφορετικών απαντήσεων πάνω στο ερώτημα της φιλοσοφίας που δόθηκαν μέσα στην ιστορία της μαρξιστικής σκέψης.βασική θέση της μελέτης είναι ότι το έργο του Αλτουσέρ, παρόλο τον αναγκαστικά αντιφατικό χαρακτήρα του και παρά τα ανοιχτά ερωτήματα που αφήνει, παραμένει ένας θεωρητικός κόμβος με τον οποίο οφείλει να αναμετρηθεί οποιαδήποτε προσπάθεια για μια σύγχρονη υλιστική φιλοσοφική πρακτική. Πρόλογος Ο τίτλος του βιβλίου δίνει με έναν τρόπο και το ερώτημα: Τι σημαίνει για την φιλοσοφία η συνάντησή της με το εργατικό κίνημα και τη θεωρία του. Γιατί ο Λουί Αλτουσέρ, όποια γνώμη κι αν κανείς σχηματίζει τελικά για το έργο του, περισσότερο ίσως από οποιονδήποτε άλλο μεταπολεμικό μαρξιστή, αναμετρήθηκε με το κρίσιμο ερώτημα: ποια η ειδική θέση, η σημασία και η λειτουργία της φιλοσοφίαςμέσα στη μαρξιστική θεωρία, αλλά και εντός των πολιτικών πρακτικών του εργατικού κινήματος, συνολικά μέσα στη σύνθετη και άνιση διαλεκτική ανάμεσα σε μαρξιστική θεωρία και κομμουνιστικό κίνημα. Ταυτόχρονα όμως το ερώτημα αυτό προσπάθησε να το ορίσει μέσα σε ένα στοχασμό της φιλοσοφίας συνολικά μέσα στη θεωρητική συζήτηση και πέρα από τα όρια του μαρξισμού. Με αυτή την έννοια, το έργο του Λουί Αλτουσέρ αποτελεί μια παρέμβαση σε αυτό που σφράγισε με τη μία ή την άλλη μορφή το φιλοσοφικό στοχασμό του αιώνα που τελειώνει: τη διαρκή συζήτηση -άρα και αμφισβήτηση- των ορίων και της αρμοδιότητας της φιλοσοφίας. Σε αυτή την ανάγκη να ξαναδιαβαστείο Αλτουσέρ προσπαθούμε να συμβάλουμε. Στόχος μας είναι να παρουσιάσουμε την αντιφατική πορεία και εξέλιξη της παρέμβασης του Αλτουσέρ, τις Σελίδα 1 / 10
εντάσεις που τη διαπερνούν, έτσι ώστε να αναδειχτεί η σημασία της για την αποσαφήνιση των ορίων, αλλά και της αναγκαιότητας της φιλοσοφικής παρέμβασης. Γιατί θεωρούμε θεωρητικά κρίσιμη μια υλιστική παρέμβαση που, χωρίς να έχει αυταπάτες γνωσιολογικής ή οντολογικής θεμελίωσης, προσπαθεί με την χάραξη κρίσιμων διαχωριστικών γραμμών ανάμεσα στο επιστημονικό και το ιδεολογικό, το ιδεαλιστικό και το υλιστικό, να υπερασπιστεί την επιστημονική αντικειμενικότητα (του μαρξισμού και όχι μόνο), αλλά και την πολιτική δραστικότητα της μαρξιστικής θεωρίας. Ολόκληρη η φιλοσοφική παρέμβαση του Αλτουσέρ διαπερνάται μια σειρά κρίσιμους κόμβους: την έμφαση στα πολιτικά αποτελέσματα και την πολιτική διακύβευση της θεωρίας, όχι μέσα από κάποια εξίσωση γνώσης και εξουσίας ή ιδεολογίας, αλλά μέσα από την ανάδειξη της διαλεκτικής ανάμεσα σε ταξική πάλη και επιστημονική αντικειμενικότητα. Την παραδοχή ότι το πεδίο της μαρξιστικής θεωρίας διαπερνάται από την ίδια την ταξική σύγκρουση στην οποία παρεμβαίνει, ώστε σε τελική ανάλυση η ίδια η επιστημονική αντικειμενικότητά της να είναι μια στιγμή της πάλης των τάξεων. Την σημασία που έχει το πεδίο της θεωρίας ως τόπος συμπύκνωσης στρατηγικών πολιτικών και ιδεολογικών αντιφάσεων και στοιχείων κρίσης του κομμουνιστικού κινήματος. Την παραδοχή ότι η φιλοσοφία είναι μια ιδιαίτερη θεωρητική ενασχόληση, που προϋποθέτει τα αποτελέσματα των επιστημονικών τομών και των μεγάλων πολιτικοϊδεολογικών αντιπαραθέσεων, αλλά και την ταυτόχρονη διαπίστωση της αδυναμίας απόδοσης γνωστικού περιεχομένου -με τον τρόπο των επιστημών- στις φιλοσοφικές τοποθετήσεις. Την εμμονή ότι η αντίθεση ανάμεσα σε υλισμό και ιδεαλισμό όχι μόνο αποτελεί τη καταστατική αντίθεση που διαπερνά την φιλοσοφία σε όλη την ιστορία της, αλλά και το πεδίο εντός του οποίου συμπυκνώνονται τα θεωρητικά αποτελέσματα της πάλης των τάξεων. Σε αυτά τα πλαίσια προσπαθούμε να δείξουμε ότι η αντίληψη του Αλτουσέρ για την φιλοσοφία ως σε τελική ανάλυση ταξική πάλη στη θεωρία μπορεί να αποτελέσει ένα κατευθυντήριο νήμα για τον προσδιορισμό του πεδίου της. Κατά τη γνώμη μας οι έννοιες του ιστορικού υλισμού δίνουν τη δυνατότητα ενός θεωρητικού προγράμματος που θα επιτρέπει τον εντοπισμό του τόπου και τρόπου της φιλοσοφίας, αλλά και θα αναδεικνύει τη διαλεκτική ανάμεσα στην ταξική πάλη και την αναπαραγωγή της αντίθεσης υλισμού και ιδεαλισμού. Η πορεία αυτή -ουσιαστικά μια απόπειρα αναδίπλωσης της φιλοσοφίας στον ιστορικό υλισμό- αναδεικνύει ότι λόγω της διαρκούς επενέργειας της ταξικής σύγκρουσης αναδεικνύονται και αναπαράγονται ειδικά φιλοσοφικές απορίες σε μια διαδικασία χωρίς τέλος, αναπαράγονται παραλλαγές της αντίθεσης υλισμού και ιδεαλισμού. Η αναγκαστική ανισότητα που η ιστορία των ταξικών αγώνων και η δραστικότητα της κυρίαρχης ιδεολογίας εγγράφουν στο επιστημονικό σώμα του ιστορικού υλισμού και στην πολιτική στρατηγική του εργατικού κινήματος σημαίνει ότι υπάρχει διαρκώς ανάγκη για μια υλιστική φιλοσοφική πρακτική και παρέμβαση που να προσφέρει όχι θεμέλια ή εγγυήσεις, αλλά κρίσιμες διαχωριστικές γραμμές, κριτικές και αυτοκριτικές οριοθετήσεις. Προϋπόθεση όμως για να δούμε την θεωρητική περιπέτειατου Αλτουσέρ είναι και ο τρόπος με τον οποίο τέθηκε το ερώτημα της φιλοσοφίας μέσα στο μαρξισμό. Στόχος δεν είναι να διατυπωθεί κάποια σύνοψη της ιστορίας της μαρξιστικής φιλοσοφίας αλλά να καταδειχθεί η πολλαπλότητα, την αντιφατικότητα, αλλά και τη σημασία των απαντήσεων που κατά καιρούς δόθηκαν, όλο το φάσμα των πραγματικών αποριών με τις οποίες αναμετρήθηκε ο Αλτουσέρ. Από εκεί και πέρα ο κύριος όγκος του βιβλίου είναι μια συστηματική προσπάθεια ανάγνωσης του Αλτουσέρ για να καταγραφούν τα κρίσιμα ερωτήματα, οι θεωρητικές μετατοπίσεις, οι καθοριστική κόμβοι μιας σκέψης που θα Σελίδα 2 / 10
προσπαθήσει να αναγάγει την αυτοκριτική και τη διόρθωση σε βασική θεωρητική και σε τελική ανάλυση πολιτική στρατηγική. Τα όποια συμπεράσματα αποπειρόμαστε να διατυπώσουμε στο τελευταίο μέρος αποτελούν περισσότερο πιθανές προεκτάσεις για το ερώτημα και την αναγκαιότητα σήμερα μιας υλιστικής φιλοσοφικής πρακτικής. Συνολικός μας στόχος να καταδείξουμε ότι το έργο του Αλτουσέρ με όλη την αντιφατικότητά του αναμετριέται με ερωτήματα και προβλήματα που οποιαδήποτε φιλοσοφική προσπάθεια εντός (αλλά και εκτός) εκτός του μαρξισμού οφείλει να αναμετρηθεί. Τελειώνοντας δεν μπορούμε παρά να αναφέρουμε τις οφειλές μας: Στον αείμνηστο Θ. Βέικο γιατί μας δίδαξε ότι η εντός της ακαδημίας φιλοσοφία μπορεί ενίοτε να είναι κριτική και μάχιμη. Στον Αιμίλιο Μεταξόπουλο για την συμβολή του στην αρχική μορφή της εργασίας ως διδ. διατριβής. Στον Γιάννη Μηλιό για τον γόνιμο και ουσιώδη διάλογο. Στο Σπύρο Σακελλαρόπουλο για το πάντα θετικό πνεύμα του. Στην Δέσποινα Κουτσούμπα για όλα όσα χρειάστηκε να υπομείνει, και τα οποία μόνο αυτή ξέρει. Στους συντρόφους της αέναης αναζήτησης μιας άλλης αριστεράς, γιατί χωρίς τις μάχες που δώσαμε σε πείσμα των καιρών και των συρμών η πραγματική αφορμή αυτών των γραμμών δεν θα είχε ποτέ υπάρξει... Περιεχόμενα ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: Το ερώτημα της φιλοσοφίας στο μαρξισμό - οι περιπέτειες μιας άνισης σχέσης Σελίδα 3 / 10
1.1 Η απάντηση των κλασσικών(μαρξ) 1.1.1 Τα νεανικά έργα 1.1.2 Η αναζήτηση μιας φιλοσοφικής ρήξης 1.1.3 Η τομή του ιστορικού υλισμού - Οι φιλοσοφικές συνέπειες μιας φιλοσοφικής σιωπής - Η κρίσιμη ανισότητα 1.2 Η παρέμβαση του Ένγκελς 1.3. Η απάντηση της Β' Διεθνούς 1.4 Η λενιστική τομή 1.4.1 Υλισμός και Εμπειριοκριτικισμός 1.4.2 Λένιν και Χέγκελ 1.5 Η ιστορικιστική απάντηση 1.5.1 Η περίπτωση Κορς 1.5.2 Ο Λούκατς και το Ιστορία και Ταξική Συνείδηση 1.5.3 Πάνεκουκ 1.6 Γκράμσι Σελίδα 4 / 10
1.7 Η φιλοσοφική πρακτική του Μάο 1.8 Η στιγμή της κριτικής θεωρίας 1.9 Ο διαλεκτικός υλισμός ως καθολική επιστήμη: ανάπτυξη του σοβιετικού μαρξισμού, παραλλαγές και ετεροδοξίες 1.9.1 η σοβιετική εκδοχή 1.9.2 Η αντιφατική επέκταση του προτύπου εκτός της ΕΣΣΔ (Γαλλία) 1.10 Οι πολλαπλές εκδοχές -και χρήσεις- του μαρξιστικού ανθρωπισμού 1.11 Η Ιταλική Σχολή: Ντέλλα Βολπε - Κολλέτι 1.12 Νεώτερες αναζητήσεις και τοποθετήσεις 1.13 Συμπεράσματα Πρώτου μέρους ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: Η στιγμή της θεωρίας. Τα κείμενα του Αλτουσέρ της περιόδου 1960-65 Σελίδα 5 / 10
Εισαγωγή 2.1 Το γενικό περίγραμμα 2.2 Η ενασχόληση με τον νεαρό Μαρξ 2.3 Το ερώτημα για τη μαρξιστική διαλεκτική 2.4 Από τη μαρξιστική διαλεκτική στη Θεωρία της θεωρητικής πρακτικής 2.5 Ο θεωρητικός αντιανθρωπισμός και το ερώτημα της ιδεολογίας 2.6 Τα πρωτόκολα μιας ανάγνωσης του Μαρξ 2.7 Από την ανάγνωση στη φιλοσοφία του Μαρξ 2.8 Ο ιστορικισμός ως κομβικός θεωρητικός αντίπαλος 2.9 Από την επιστημονική αντικειμενικότητα στην επιστημονική φιλοσοφία 2.10 Ανακεφαλαιώνοντας: η πρώτη κίνηση του Αλτουσέρ, μια θεωρητικήαπάντηση στο πολιτικόπρόβλημα της θεωρίας Παράρτημα: Ο Αλτουσέρ πριν τον Αλτουσέρ - Τα κείμενα της περιόδου 1946-1959 ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ: Αυτοκριτική και διόρθωση: Τα κείμενα του Αλτουσέρ της περιόδου '66-'75 Εισαγωγή 3.1 Οι επάλληλες απόπειρες διόρθωσης - Ένα θεωρητικό πρόγραμμα σε μετάβαση Σελίδα 6 / 10
- Το μετέωρο βήμα της θεωρίας του λόγου 3.1.3 Μια τυπολογία για το κενό της φιλοσοφικής πρακτικής 3.1.4 Η σχέση φιλοσοφίας και επιστημών ως ερώτημα 3.1.5 Η έννοια των φιλοσοφικών θέσεων 3.1.6 Η Αυθόρμητη Φιλοσοφία των Επιστημόνων 3.1.7 Η θεωρία της γνώσης και οι παραλλαγές του φιλοσοφικού ιδεαλισμού 3.1.8 Ανακεφαλαιώνοντας: Η σημασία του επαναπροσδιορισμού του τόπου και τρόπου της φιλοσοφικής παρέμβασης 3.1.9 Η προσπάθεια ορισμού του πεδίου της φιλοσοφικής παρέμβασης 3.1.10 Παραγωγή και πρακτική, επαναπροσδιορίζοντας τη σχέση 3.1.11 Το ερώτημα για τη φιλοσοφία 3.1.12 Ο Λένιν και η Φιλοσοφία 3.1.13 Ξαναγυρνώντας στο ερώτημα για τον Χέγκελ 3.2 Το ερώτημα της ιδεολογίας στον Αλτουσέρ 3.2.1 Εισαγωγή 3.2.2 Ιδεολογία: οι περιπέτειες μιας έννοιας μέσα στην ιστορία του μαρξισμού 3.2.3 Η τοποθέτηση του Αλτουσέρ για την ιδεολογία στην πιο ολοκληρωμένη μορφή της: Για το Sur la Reproduction (1970) 3.2.4 Μια συνολική αποτίμηση 3.3. Από την φιλοσοφία ως ταξική πάλη στη θεωρία στη σύγκρουση με το επίσημο κομμουνιστικό κίνημα Σελίδα 7 / 10
3.3.1 Η φιλοσοφία ως ταξική πάλη. Η Απάντηση στον Τζων Λιούις 3.3.2 Από την κριτική στον ουμανισμό, στην κριτική στην ΕΣΣΔ 3.3.3 Η αυτοκριτική ως φιλοσοφική στρατηγική - Τα Στοιχεία Αυτοκριτικής 3.3.4 Φιλοσοφική Αυτοκριτική και αποτίμηση μιας πορείας 3.4 Συμπεράσματα τρίτου μέρους ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ: Από την κρίση του μαρξισμού στα όρια του υλισμου Τα κείμενα του Αλτουσέρ της περιόδου '76-'86 Εισαγωγή 4.1 Οι προϋποθέσεις του στοχασμού της κρίσης του κομμουνιστικού κινήματος 4.1.1 Ο μετασχηματισμός της φιλοσοφίας 4.1.2 Η ανάδειξη της προλεταριακής θέσης σε καθοριστικό παράγοντα 4.2 Το ερώτημα της κρίσης του μαρξισμού 4.3 Ο εντοπισμός αντιφάσεων και στον πυρήνα του έργου του Μαρξ 4.3.1 Δοκιμάζοντας τις αντιφάσεις στα όριά τους 4.3.2 Οι αντιφάσεις στον πυρήνα του Κεφαλαίου Σελίδα 8 / 10
4.3.3 Τα κενά στη θεωρία 4.3.4 Ανακεφαλαιώνοντας το στοχασμό πάνω στο Κράτος 4.4.1 Συμπεράσματα για τα κείμενα της κρίσης του μαρξισμού 4.4.2 Διαλεκτική της διαγραφής 4.5 Για έναν υλισμό του αστάθμητου: τα φιλοσοφικά κείμενα του Αλτουσέρ μετά το 1980 4.5.1 Ο υλισμός της συνάντησης 4.5.2 Ξαναγράφοντας τη θεωρία 4.5.3 Αναζητώντας τη γραμμή του υλισμού 4.5.4 Αλτουσέρ και Μακιαβέλι 4.5.5 Συμπεράσματα για τα κείμενα του Αλτουσέρ μετά το 1980 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: Αλτουσέρ και ψυχανάλυση ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Εισαγωγή 1. Θεωρία και πολιτική, οι αντιφάσεις μιας άνισης σχέσης Σελίδα 9 / 10
2. Η παρέμβαση του Αλτουσέρ ως προσπάθεια στοχασμού του ειδικού πεδίου της φιλοσοφίας 3. Επιστήμη, ιδεολογία και υλισμός - Η αναπαραγωγή της αντίθεσης υλισμού και ιδεαλισμού - Η στιγμή της επιστήμης - Ιδεολογία και ιδεαλισμός - Η ασταθής στιγμή της αντικειμενικότητας - Η διαρκής αναπαραγωγή του ίχνους του υλισμού - Αναγκαίες διευκρινήσεις - Προλεταριακή ιδεολογία και αυθόρμητος υλισμός - Υλισμός και ταξική πάλη - Ανακεφαλαιώνοντας - Φιλοσοφική οντολογία; - Ο ιδεαλισμός της οντολογίας - Διαλεκτική της φύσης; - Ιστορικός και Διαλεκτικός Υλισμός, η ανισότητα (αλλά και αναγκαιότητα) μιας σχέσης - Σχισματική επιστήμη και αναγκαστική ανισότητα - Αναγκαστική ανισότητα και η αναπαραγόμενη αναγκαιότητα μιας υλιστικής παρέμβασης Εν κατακλείδι ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ Εκδόσεις ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑΕμμ. Μπενάκη 59, 10681 Αθήνα, τηλ. 3891820 - fax 3836658Διευθυντής σειράς Γιάννης Μηλιός Σελίδα 10 / 10