Επιθεώρηση Κινωνικών Ερευνών Τμ. 78, 1990 θεωρία της πρακτικής τυ Pierre Bourdieu Παναγιωτόπυλς Ν. 10.12681/grsr.886 EKKE Copyright 1990 To cite this article: Παναγιωτόπυλς (1990). θεωρία της πρακτικής τυ Pierre Bourdieu. Επιθεώρηση Κινωνικών Ερευνών, 78, 32-65.
Ν. Παναγιωτόπυλς H ΘΕΩΡΙΑ ΤΣ ΠΡΑΚΤΙΚΣ ΤΥ PIERRE BOURDIEU «La théorie de la pratique en tant que pratique rappelle, contre le matériali sme positiviste, que les objets de connaissance sont construits, et non pas sivement enregistrés, et, contre l idéalisme intellectualiste, que le principe de cette construction est le système des dispositions structurées et structuran tes qui se constitue dans la pratique et qui est toujours orienté vers des fon ctions pratiques». P. BOURDIEU Le sens pratique Θα πρσπαθήσυμε να εκθέσυμε την ιδιαίτερη λγική της θεωρίας της πρα κτικής τυ P. Bourdieu μέσα από ένα «παιχνίδι» πυ μπρεί να θεωρηθεί π λιτικό αλλά με μια έννια εντελώς διαφρετική από αυτήν πυ δίνυν σ αυ τή τη λέξη τα ινστιτύτα των πλιτικών επιστημών και των δημσκπή σεων.*1 Ν. Παναγιωτόπυλς είναι ερευνητής στ ΕΚΚΕ. 1. Αν και τ κινωνιλγικό αυτό κείμεν, τ πί βασίζεται στην ανάλυση πυ πραγ ματπίησε P. Bourdieu ενός ανάλγυ «τεστ» (βλ. P. Bourdieu, La distinction, Minuit, 1979, σ. 625-640), συντάχθηκε για τις ανάγκες ενός συνόλυ θεωρητικών αρχών πυ βρί σκυν χώρ εφαρμγής στ πεδί της κινωνιλγίας της παραβατικότητας και, ειδικότερα, για να απδείξει, μεταξύ άλλων, ότι η ανάλυση της στερετυπίας, όπως αυτή συλλαμβάνεται συνήθως από τις κινωνιλγικές και κινωνικ-ψυχλγικές αναλύσεις, ταυτίζεται με την ανάλυση αυτύ τυ είδυς της κινωνικής στερετυπίας πυ κάνει τ σύνλ των φρέων ενός κινωνικύ σχηματισμύ να τείνει να συμφωνεί στην απνμή ρισμένων ιδιτήτων στα μέλη των διαφόρων κινωνικών τάξεων, πρσφέρντας, παράλληλα, τα κατάλληλα εργαλεία για τη σύλληψη της αρχής της παραγωγής των συλλγικών και ατμικών παραστάσεων σχε τικά με τ έγκλημα και τν εγκληματία ι πίες είναι, όπως έχει απδειχθεί, σημαντικί πα ράγντες της παραπμπής, δηλαδή της υπαγωγής μιας υπόθεσης πινικύ ενδιαφέρντς στυς μηχανισμύς τιμωρητικύ ελέγχυ τυ συστήματς της πινικής δικαισύνης (Ν. Panayotopoulos, Eléments pour une sociologie du crime, Institut de Sociologie de Strasbourg, 1988, σ. 255), παρυσιάζει ακόμα γενικότερ επιστημνικό και επιστημλγικό ενδιαφέρν
ΘΕΩΡΙΑ ΤΣ ΠΡΑΚΤΙΚΣ ΤΥ Ρ. BOURDIEU 33 Έχντας ρίσει ως αντικείμεν τυ «παιχνιδιύ» τυς «εγκληματίες»,2 παρυσιάσαμε λίστες με πέντε αντικείμενα (χρώματα, ζώα, αυτκίνητα, επαγγέλματα, συνικίες, παιχνίδια, σπρ) και ζητήσαμε από τυς ερωτηθέντες πυ απτέλεσαν τ «αυθόρμητ» δείγμα μας (n = 80)3 να απμείνυν ένα και ένα μόν από αυτά τα αντικείμενα σ ένα από τα πέντε ακόλυθα άτμα: Ν. Κεμτζή, Θ. Βενάρδ, Γ. Γκιωνάκη, Γ. Γύκ, Γ. Τσάτσ.4 αφύ φανερώνεται άλλη μια φρά πως στις κινές συμπεριφρές μας δηγύμαστε από πρα κτικά σχήματα, δηλαδή από «αρχές πυ επιβάλλυν την τάξη μέσα στη δράση», όπως έλεγαν ι σχλαστικί, από αυτή την «άγρια» λγική για την πία μίλαγε τελευταίς Heidegger πράγματι, τ ενδιαφέρν πυ παρυσιάζει τ κείμεν αυτό, πυ ξαναβρίσκει στ πεδί της σκέψης τυ κινωνικύ κόσμυ μια λγική ακριβώς όμια μ εκείνη πυ ενεργπιείται στις μυθικ-τελετυργικές πρακτικές των πρκαπιταλιστικών κινωνιών, είναι, όπως τ επισημαί νει P. Bourdieu, ότι απδεικνύει πως μόν η άγνια της ιδιόμρφης λγικής της πρακτικής είναι υπεύθυνη για την καθαρή διάκριση την πία η κινωνική επιστήμη δεν έπαψε να εγκα θιδρύει ανάμεσα στην λεγάμενη «πρωτόγνη» σκέψη και την «πλιτισμένη» σκέψη, ή ακόμη πως ι πι νόμιμι εγγυητές της πι νόμιμης κυλτύρας μας υπκύπτυν καμιά φρά σ αυτή τη λγική πυ νμάζυμε πρ-λγική (P. Bourdieu, Ce sens pratique, Minuit, 1980, και N. Παναγιωτόπυλς, «Από τν κανόνα στις στρατηγικές και από τ υπκείμεν στν δρώντα φρέα», Επ. Κιν. Ερευνών, 72, 1989, σ. 123-141). Αξίζει εδώ να θυμηθύμε πως Πλάτων ενεργπιεί αυτήν τη λγική: «Ανάμεσά τυς κάθνταν δικαστές πυ έβγαζαν την απόφασή τυς και πρόσταζαν τυς δίκαιυς ν ακλυθήσυν τ δρόμ πυ πήγαινε δεξιά και πάνω, μέσ από τν υρανό, αφύ πρωτύτερα τυς κρέμαγαν μπρστά σημάδια πυ έλεγαν τι απόφαση είχαν βγάλει γι αυτύς στη δίκη - τυς άδικυς τυς έστελναν να πάρυν τ δρόμ πρς τ αριστερά και κάτω αφύ κρέμαγαν και σ αυτύς, αλλ από πίσω, σημείωμα πυ έλεγε όλες τις πρά ξεις τυς.» (Πλάτων, Πλιτεία I 614 c,d) 2. Τα εισαγωγικά χρησιμπιήθηκαν για να υπενθυμίσυν ότι φείλει κινωνικός αυ τός ρισμός στυς μηχανισμύς καταστλής τυ πράγμα πυ δεν σημαίνει πως η εγκλημα τικότητα περιστέλλεται, όπως υπστηρίζυν πλλί, μέσω ενός νμιναλιστικύ παραδξλ γήματς στν ρισμό πυ νμιμπιεί θεσμός της καταστλής της. 3. λγική της χρησιμπίησης τυ δείγματς αυτύ τ πί συγκρτήθηκε κατ αρ χήν για τις ανάγκες μιας πρέρευνας πάνω στις κινωνικές χρήσεις τυ δικαιώματς της κα ταγγελίας, έχει όλες τις πιθανότητες να ενχλήσει τη λγική τυ τελετυργισμύ των διαδικα σιών στν πί δηγύνται, εμμέσως, ι μεθδλόγι από την ηθική τυ μεθδλγικύ κα θήκντς όταν ξεχνύν, όπως τ επισημαίνει Campbell, ότι όταν έχει γίνει απδεκτό πως ό λες ι πρτάσεις πυ περιλαμβάννται μέσα σ ρισμένα όρια είναι ισδύναμες και η ριζόμε νη κατά πρσέγγιση πρόταση τπθετείται μέσα σ αυτά τα όρια, η χρήση της πλησιέστερης μρφής είναι απόλυτα νόμιμη, N.R. Campbell, An Account of the Principles ofmeasurement and Calculation, Longman-Green, Λνδίν, Νέα Υόρκη, 1928, σ. 186, στ P. Bourdieu, J.-C. Chamboredon, J.-C. Passeron, Métier du sociologue, Mouton, 41983, σ. 22. Εξ άλλυ, σκ πεύυμε στη συνέχεια να επαληθεύσυμε σ ένα δείγμα αντιπρσωπευτικό σε εθνικό επίπεδ τ σύνλ των υπθέσεων πυ πρτείνυμε εδώ. 4. Πραγματπιώντας την έρευνα αυτή, τ καλκαίρι τυ 1987, η επιλγή των πρσώ πων, όπως και των αντικειμένων, δεσμεύτηκε από τη λγική της μρφής της ίδιας της έρευ νας, δηλαδή πως τα πρτεινόμενα αντικείμενα και πρόσωπα θα έπρεπε να ήταν γνωστά σε ό λυς τυς ερωτηθέντες (και είναι η ίδια λγική της έρευνας πυ υδετερπίησε τις επιδράσεις πυ μπρύσαν να ασκηθύν στυς ερωτηθέντες, εξαιτίας της διαφρετικής πινικής κατά στασης των πρτεινόμενων υπκειμένων) αλλά καθρίστηκε επίσης από την ανάγκη σύλλη
34 Ν. ΠΑΝΑΓΙΩΤΠΥΛΣ ι «εγκληματίες» δεν απτελύν εδώ παρά μόν την πρόφαση ενός παινιδιύ απνμής, κατηγριπίησης και τα πρτεινόμενα αντικείμενα χαρα κτηριστικά κατηγρήματς και κατηγρητήρια. Τ ζήτημα των κανόνων, των αρχών ή των σχημάτων πυ ρυθμίζυν αυτές τις απνμές έχει αντικειμενικά τεθεί από τ γεγνός ότι εκεί πυ θα περιμέναμε να καταγράψυμε μόν τυς τυχαίυς συνδυασμύς της φαντα σίας, παρατηρύμε στατιστική καννικότητα την πία δεν μπρύμε να την εξηγήσυμε παρά μόν υπθέτντας πως, αντί να πρβύν σε τυχαίυς ατ μικύς συνδυασμύς, τα ερωτώμενα άτμα κατευθύννται, μέσα στις ίδιες τις συσχετίσεις πυ διενεργύν, από κινές αρχές κρίσης και διάκρισης.5 Επειδή ι αρχές αυτές λειτυργύν στα πλαίσια της πρακτικής κατάστα σης και, μένντας μακριά από την επεξήγηση, δεν ελέγχνται ύτε στην εσω τερική τυς μρφή ύτε στυς όρυς εφαρμγής τυς, όλι ι φρείς δεν ενεργπιύν τ ίδι σχήμα για να σκεφτύν τ ίδι αντικείμεν. Δεδμένυ όμως ότι ι σημασίες κάθε πρτεινόμενυ αντικειμένυ πυ εκδηλώννται με αυτόν τν τρόπ είναι συγχρόνως περιρισμένες αριθμητικά (και όχι τόσ πλυάριθμες όσ τα ερωτώμενα άτμα, στην περίπτωση πυ η αρχή της απ νμής έπρεπε να αναζητηθεί στην ατμική ιστρία των υπκειμένων) και ά μεσα καταληπτές (ακόμα και χωρίς ρητή κωδικπίηση), έχυμε τ δικαίωμα να υπθέσυμε πως τα σχήματα, πυ τα ερωτώμενα άτμα μπρύν να εφαρ μόσυν σε κάθε περίπτωση, επιλέγντας τις διάφρες όψεις τυ ίδιυ αντικει μένυ ή τυ ίδιυ ατόμυ, είναι συγχρόνως περιρισμένα αριθμητικά και κι νά στ σύνλ των υπκειμένων, έτσι ώστε ι διάφρες ερμηνείες τυ ίδιυ αντικειμένυ να είναι καταληπτές από τ σύνλ των φρέων. Εάν η «επιλεχθείσα» σημασία δεν εμφανίζεται σε κάθε περίπτωση διφ ρύμενη, παρ όλη την πλυσημία των αντικειμένων όταν τα θεωρύμε απ μνωμένα, είναι διότι εκείν από τα αντικειμενικά εφαρμόσιμα σχήματα αντί ληψης πυ ενεργπιείται σε κάθε περίπτωση υπδεικνύεται καθαρά σαν τ μόν πυ επιτρέπει την καθιέρωση μιας διαρκύς και καταληπτής σχέσης αν τιστιχίας ή απκλεισμύ ανάμεσα στα θεωρύμενα αντικείμενα, άρα μια κα τανητή σχέση μεταξύ των όψεων, πυ διαμρφώθηκαν μ αυτό τν τρόπ, μέσω των πίων τα αντικείμενα αυτά, πράγματα ή άτμα, μπρύν να υπει- ψης της ειδικής λγικής της κινής σκέψης η πία, όπως τ έδειξε P. Bourdieu στ έργ τυ Le sens pratique, καθδηγύμενη όπως όλες ι σκέψεις πυ νμάζυμε «πρ-λγικές», δηλαδή πρακτικές, από ένα απλό «αίσθημα της αντίθεσης», ενεργεί κατ αντιπαράθεση, στι χειώδη μρφή διασάφησης πυ την δηγεί, για παράδειγμα, να δίνει στν ίδι όρ τόσα αντί θετα όσες είναι ι πρακτικές σχέσεις μέσα στις πίες μπρεί να εμπλακεί με τ άλλ. 5. Ευχαριστύμε την Κ. Κατσυγιάννη πυ έλεγξε με χ2 καλή εφαρμγή αν η κατανμή των χαρακτηριστικών (χρώματα, ζώα κλπ.) πυ δόθηκε σε κάθε άτμ διέφερε σε βαθμό στατι στικά σημαντικό απ αυτήν πυ θα αναμενόταν με βάση την τυχαία κατανμή.
ΘΕΩΡΙΑ ΤΣ ΠΡΑΚΤΙΚΣ ΤΥ Ρ. BOURDIEU 35 σέλθυν στη σχέση αυτή. Κατ αυτόν τν τρόπ, τ σχήμα δυνατός/αδύνατς (πυ έχει αναμφίβλα σχεδόν την ίδια διάσταση με την αντίθεση, εγγε γραμμένη πλύ βαθιά στ σωματικό σχήμα, μεταξύ τυ αρσενικύ και τυ θηλυκύ) απτελεί φανερά την αρχή της αντίθεσης ανάμεσα στη Μερσεντές (μεγαλειώδης, ισχυρή) και τ Φίατ 850 (αδύναμ, εύθραυστ-ελαττωματικό), καθώς και της αντίθεσης μεταξύ τυ Τσάτσυ και τυ Κεμτζή. Αυτές ι δύ σχέσεις, ακόμα και αν παρήχθησαν διαδχικά, αλληλκαθρίζνται και μπ ρύν να εκφραστύν υπό μρφήν αναλγίας η Μερσεντές είναι σε σχέση με τ Φίατ 850 ό,τι σε σχέση με τν Κεμτζή. Σε μια άλλη περί πτωση έχυμε τ σχήμα ευγενής/αγενής πυ, εφαρμσμέν στα χρώματα και αν θεωρηθεί από την πτική της συμβλικής τυ αξίας, παρέχει την αιτιλ γία της αντίθεσης μεταξύ τυ μαύρυ, πυ όταν συνδυάζεται με τν Κεμτζή είναι χρώμα πένθιμ, ανατριχιαστικό, επικίνδυν, άγρι, αισχρό, και τυ ά σπρυ, χρώμα ευγενές, αθώ, ασυνείδητ, όταν συνδυάζεται με τν Τσάτσ παρόλ πυ μπρεί ν απδθεί στ μαύρ θετική αξία μέσω της μαύρης ση μαίας πυ μπρεί να αντικαταστήσει για ρισμένυς ερωτωμένυς την κόκ κινη σημαία σαν σύμβλ της ριζσπαστικής ανατρπής (δηλαδή «εξέχυσα», «ιθύνυσα» θέση). Τ μαύρ όμως ταυτίζεται ακόμα με τη φτώχεια (μαύ ρ ψωμί, τρώω μαύρ ψωμί, κ.ά.), τη βρώμα (όταν συνδυάζεται ιδίως με ρι σμένα επαγγέλματα, όπως κτίστης), αλλά και με την άγνια («νυχτωμένς», σε «μαύρ σκτάδι»), την βλακεία («κιμάται»), την κακήθεια και τ ελάττω μα (υπόκσμς, «μαύρ χάλι», «μαύρς», «μαύρη ψυχή»), κ.ά. Με άλλα λό για, η εφαρμγή δευτερευόντων σχημάτων πυ τ φέρνυν σε άλλες αντιθε τικές σχέσεις, σε άλλες αναλγίες, θα δηγήσει στ να απδθεί στ μαύρ (όπως στα άλλα αντικείμενα) μια λόκληρη σειρά από ιδιότητες πυ συν δένται λίγ-πλύ με τις βασικές τυς ιδιότητες. Σε μια άλλη περίπτωση, τ σχήμα λεπτός/χνδρός, τ πί, εφαρμ σμέν στα σπρ, απτελεί την αρχή της αντίθεσης μεταξύ της πυγμαχίας (αθλήματς για «παχύδερμυς», «χντρκέφαλυς», «άγαρμπυς», αλλά και θεωρύμεν υπό την συμβλική τυ αξία, για «ακατέργαστυς» («ακαλλιέρ γητυς») «άξεστυς», ακαλαίσθητυς, όπως και για «χωριάτες» και «βλάχυς», «αδρύς», για «μπατάλικυς ανθρώπυς», για «ανάγωγυς», για «αλή τες», «βάναυσυς», τ πί συνδέεται με τν Κεμτζή), και τυ γκλφ (σπρ για «εκλεκτύς», «ντελικάτυς», «για ανθρώπυς φίνυς», «ραφινάτυς», «κμψύς», «αέρινυς» και «ασύλληπτυς» τ πί συνδυάζεται με τν Τσάτσ). Τέλς, σε μια άλλη περίπτωση είναι τ σχήμα μναδικός/κινός, πυ είναι στην αρχή της αντίθεσης μεταξύ της Κηφισιάς συνικίας «ξεχω ριστής», «σπάνιας» («για να μένει κανείς εκεί»), «διακεκριμένης» («για ανθρώ πυς καθώς πρέπει»), «εξαιρετικής», «περιζήτητης» η πία συνδυάζεται με τν Τσάτσ, και της Τρύμπας, συνικίας «της σειράς», για ανθρώπυς «ευ-
36 Ν. ΠΑΝΑΓΙΩΤΠΥΛΣ ΣΥΝΛ (N =80) ΧΡΩΜΑΤΑ % C > Oh S 53,8 18,8 18,8 3 3 S 3,7 3 2 1 1 18,8 1 1 43,8 S 14 28,8 33,7 1 3 3 3,7 1 2 1 1 ΑΥΤΚΙΝΤΑ % ω ζ CQ ω e ω S υ 43,8 3 1 1 8,7 5 3 63,7 21,3 2 3,7 > θ 5 22,5 1 1 21,3 ΣΥΝΙΚΙΕΣ % θ a «3 5 5 1 1 (4 α > G s 3,7 31,2 31,2 33,7 1 1 1 14 21,3 21,3 13,7 18,8 ΣΠΡ % 5 hj 18,8 41,2 2 θ 5co Ϊ & θ Μ C S 1 3 4 1 21,3 1 1 1 2 3 62,5 1 3,7 [ CQ
ΘΕΩΡΙΑ ΤΣ ΠΡΑΚΤΙΚΣ ΤΥ Ρ. BOURDIEU 37 ΩΑ % ca 6,3 7 3,7 3,7 α, ί Ρ Μ 33,8 21,3 6,3 3,7 ca > 1 4 63.8 33.8 3 1 1 16,3 1 6,3 18,8 33,8 ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ % «2 η δ U Ρ > 68,7 1 1 2 4 4 21,3 18,8 1 21,3 18,8 3,7 3 5 18,8 18,8 31,2 68,7 2 Π] ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ % Ξ «1 21,3 52,5 IS S 3,7 1 4 QQ Ok 5 31,2 4 33,7 1 1 Ν 2 1 2
38 Ν. ΠΑΝΑΓΙΩΤΠΥΛΣ τελείς», «ανάξιυς», «ασήμαντυς», «μηδαμινύς», «σκιώδεις», «πιυσδήπτε», «τυχαίυς», «καταφρνητέυς», «χυδαίυς», «αγραίυς», «πρόστυχυς» η πία συνδυάζεται με τν Κεμτζή. Εξαιτίας τυ γεγνότς ότι η λγική τυ παιχνιδιύ και των πρτεινόμενων αντικειμένων πρσανατόλιζε την αναζήτηση των αντιστιχιών πρς την πλευρά τυ εγκλήματς, ι ερωτώμενι αναφερόντυσαν στις επιλγές πυ είχαν ήδη πραγματπιήσει σε μια άλλη σειρά, όταν καμιά άλλη άμεση σχέση δεν επιβαλλότανε. Σε κάθε σειρά, ι πρώτες επιλγές, ι μόνες πραγ ματικά καθρισμένες (μ αυτό τν τρόπ για τα χρώματα, η αντίθεση μεταξύ τυ άσπρυ και τυ μαύρυ), περιόριζαν όλες τις άλλες. Από την άλλη πλευρά όλα τείνυν να δείξυν πως η δυνατότητα χρησι μπίησης τυ συνόλυ των πρσφερόμενων δυναττήτων στις επιλγές αυ ξάνει με την αρμδιότητα πυ απρρέει από τ κινωνικό status, πυ επιτρέ πει την παραγωγή ενός μεγαλύτερυ αριθμύ αντιθέσεων, δηλαδή με τ επί πεδ μόρφωσης και τ φύλ. Για παράδειγμα, ι γυναίκες συνδυάζυν πλύ περισσότερ τ σκάκι με τν Τσάτσ, γιατί τ θεωρύν μόν σαν ένα «πνευ ματικό» παιχνίδι (διαφρά η πία, όπως άλλες πυ μπρύμε να παρατηρή συμε, στηρίζεται στ γεγνός ότι άνδρες περισσότερ πλιτικπιημένι, «πι αριστερί», συνδυάζυν λιγότερ τ σκάκι στν Τσάτσ, αναμφίβλα εξαιτίας της θέσης πυ κατέχει τ παιχνίδι αυτό στη Σβιετική Ένωση). Με τν ίδι τρόπ, είναι γιατί αναμφίβλα γνωρίζυν καλύτερα «την υπόθεση Γύκυ» και ι άντρες τν συνδυάζυν περισσότερ συχνά με την Κηφισιά και τ επάγγελμα τυ βιμήχανυ. Είναι κατανητό ότι αυτές ι διαφρές έ χυν να κάνυν με τ γεγνός τ πί δεν είναι ανεξάρτητ από τ πρη γύμεν ότι ι άντρες είναι πι ενημερωμένι, πι «πλιτικπιημένι», με τη γενική έννια τυ όρυ ή, πι γενικά, είναι περισσότερ «αρμόδιι» κι νωνικά. Έχυν δηλαδή τ δικαίωμα και την υπχρέωση, καλύτερα, είναι κι νωνικά αναγνωρισμένι σαν «άξιι» για ν ασχληθύν μ αυτές τις υπθέ σεις. ΓΓ αυτό τ λόγ, ι γυναίκες τείνυν πι εύκλα να καθδηγύνται από αναλγίες με μη-εγκληματικές ιδιότητες της πρσωπικότητας, όπως η σωμα τική έξις (συνδυάζντας τν Βενάρδ, τν «όμρφ ληστή», με την Πόρσε, με την Κηφισιά και τ Κλωνάκι). αρχή της συνχής των επιλγών δεν εντπίζεται στην πρόθεση συν χής αλλά στη σταθερότητα σ ένα σύστημα ταξινμικών σχημάτων, τ πί, αν και λειτυργεί κατά απόλυτ ασυνεχή τρόπ, συλλαμβάνει τα αντικείμενά τυ κατά τρόπ αντικειμενικά συνεπή. Κατ αυτόν τν τρόπ, βλέπυμε, για παράδειγμα, να σχηματίζεται σιγά-σιγά μ αυτή τη σειρά μεταφρών, ένα κι νωνικό πρτραίτ κινωνιλγικά συνχικό τυ κάθε «εγκληματία». Όλες ι εικόνες πυ συνδυάζνται με τν Κεμτζή έχυν ως κινή αρχή κάτι σαν την ιδέα της βιαιότητας, ανακαλύμενη από την πυγμαχία («βάρβαρ», «θη-
ΘΕΩΡΙΑ ΤΣ ΠΡΑΚΤΙΚΣ ΤΥ Ρ. BOURDIEU 39 KITPINC U. U U 1 3 42,5 2 1 3 3 1 3 3 3 3 λαχαν ΜΑΥΡ ΑΣΠΡ : ΑΝΤΡΕΣ (Ν= 40) 43,7 42,5 22,5 22,5 2 ΑΥΤΚΙΝΤΑ 7,0 3 3 4 3 6 3 1 ΣΥΝΙΚΙΕΣ % 4 5 42,5 3 1 1 1 21,5 3 3 2 7 1 ΣΠΡ % 42,5 42,5 42,5 1
40 Ν. ΠΑΝΑΓΙΩΤΠΥΛΣ ΩΑ % CQ 8 ζ > ω > 3 62,5 5 3 1 Ξ Ρ 3 ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ % 2 ou 2 y 03 U * 1 3 72,5 6 3 5 2 3 1 Ν Î ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ % 3 42,5 ζ Ν ë 4 5 1 5 3 2 1
ΘΕΩΡΙΑ ΤΣ ΠΡΑΚΤΙΚΣ ΤΥ Ρ. BOURDIEU 41 ριωδία», ζωώδης κτηνωδία), από την Τρύμπα (συνικία πυ χαρακτηρίζεται από την πρνεία, «ζεστή συνικία»), από τ «τάβλι» και τ «μπαρμπύτι» («παιχνίδια για αλήτες», για «μάγκες», για τα «κυτσαβάκια», στα «καταγώ για» και στα «χασισπτεία»), στιχεία της υππρλεταριακής παράστασης, ενώ από την άλλη πλευρά ι εικόνες πυ συνδυάζνται με τν Τσάτσ έχυν ως κινή αρχή κάτι σαν την ιδέα της χάριτς (με τη διπλή έννια της λέξης), της αρετής και της αριστείας, τυ άφθαρτυ και τυ άφθαστυ, τυ άξιυ και τυ «άσπρυ», τυ πνευματικύ ανθρώπυ (ανθρώπυ από «ράτσα»). Μπρύμε να δεχτύμε, λιπόν, πως τ παιχνίδι αυτό δίνει μια αρκετά σαφή ιδέα της καθημερινής ταξικής διαπάλης η πία πλίζεται με ημιέννιες της αυθόρμητης κινωνιλγίας («τν είδες...», «τν αλήτη...», «πώς φαίνεται...», κ.ά.) πι συχνά με τη μρφή ύβρεως παρά κρίσης, για να ταξιν μηθύν, να «καταλγισθύν», να «εγκαθηλωθύν» ι αντίπαλι, «ι αντίθε τι», κντλγίς, να εγκλεισθύν μέσα σε μια «υσία»).5 Από τ γεγνός ότι η πρακτική λγική στην πία υπακύυν ι πρά ξεις απνμής πρβαίνει διαδχικά και άρα δεν μπρεί να συναντήσει τις ί διες της τις ασάφειες και από τ γεγνός ότι, δίχως να υπερβύμε τα όρια ενός καθρισμένυ συστήματς ταξινμικών σχημάτων, μπρύμε να συλλάβυμε τ ίδι αντικείμεν μέσω διαφρετικών σχημάτων, άρα να τ συσχετίσυμε με διάφρα αντικείμενα ή με τ ίδι τ αντικείμεν πυ εξετά ζυμε κάτω από διάφρες σχέσεις, όλες ι σημασίες τις πίες ι ατμικές πράξεις απνμής απδίδυν σ ένα αντικείμεν ή σ ένα πρόσωπ δεν είναι πάνττε απόλυτα συνεκτικές. Μ αυτόν τν τρόπ, δεν είναι εύκλ να συμβιβάσυμε αυτό πυ κάνει να συνδυάζεται, διάσημς ηθπιός, με τ τάβλι με όλες τις άλ λες ιδιότητες μέσω των πίων συνδυάζεται με την Μερσεντές, τ γκλφ ή τ επάγγελμα τυ δικηγόρυ. Δεδμένυ ότι ι παρατηρύμενες σχέσεις εί ναι τ απτέλεσμα της εφαρμγής σχημάτων πυ, λειτυργώντας στα πλαί σια της πρακτικής κατάστασης, αφήνυν απρσδιόριστα τα διακριτικά χαρα κτηριστικά τα πία εντπίζυν και τυς μεσλαβητικύς όρυς, πυ δεν ανάγνται πτέ στ επίπεδ της έννιας, πάνω στυς πίυς στηρίζνται ι απνμές, καθένα από τα πρόσωπα ή τα αντικείμενα πυ χρησιμπιύνται βρίσκεται φρτισμέν από ένα σύνλ λίγ-πλύ περιεσταλμέν (αλλά πάν ττε πλύ περιρισμέν) και λίγ-πλύ συνεκτικό από άνισα πιθανές σημα σίες. 5α. Κατ αυτόν τν τρόπ εξηγείται τ γεγνός ότι τ παιχνίδι αυτό έγινε τόσ εύκλα απδεκτό και κατανητό (τ εξαιρετικά χαμηλό πσστό άρνησης, 1%, φαίνεται να τ δεί χνει), αλλά και φανερώνεται πως η σύλληψη τυ κινωνικύ κόσμυ και τυ εγκλήματς πυ φανέρωσε είναι τελικά πλύ πι αληθινή από εκείνη πυ παράγυν τα ψευδ-επιστημνικά ερωτήματα της «εγκληματλγίας».
42 Ν. ΠΑΝΑΓΙΩΤΠΥΛΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ (Ν= 40) ΧΡΩΜΑΤΑ % 1 5 62,5 2 3 1 1 5 1 2 1 3 3 42,5 3 1 1 1 1 1 5 1 3 5 2 1 ΑΥΤΚΙΝΤΑ 5 3 2 42,5 62,5 1 2 ΣΥΝΙΚΙΕΣ 42,5 1 3 5 1 1 ΣΠΡ % ζ 5 3 1 1 1 6 1 1
ΘΕΩΡΙΑ ΤΣ ΠΡΑΚΤΙΚΣ ΤΥ Ρ. BOURDIEU 43 ΩΑ % 0-, > g CQ ί > 12.5 67.5 32.5 17.5 32.5 2 67.5 42.5 32.5 17.5 12.5 17.5 Ξ 0. 14 1 12.5 32.5 ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ % α 03 6 7 1 3 3 2 1 s w w Sow Ν ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ % Ξ Γ κιωνάκης 62,5 κ C 9 s 5 Oh Ν S 42,5 5 42,5 3 1 1 3
44 Ν. ΠΑΝΑΓΙΩΤΠΥΛΣ Εάν παραμερίσυμε τις κάπιες κωδικπιημένες σχέσεις (ή ημικωδικπιημένες), όπως εκείνην πυ δημιυργείται μεταξύ Μερσεντές και Τσάτσυ, η συγκέντρωση γύρω από μια κυρίαρχη σημασία είναι όλ και εν τνότερη όταν ι διάφρι φρείς συμφωνύν απόλυτα για τ σχήμα πυ ενεργπιύν για να κατασκευάσυν τα αντικείμενα και τις σχέσεις πυ τα ενώνυν. Κατ αυτόν τν τρόπ, η έρευνα η πία καταγράφει πράξεις απνμής σημασιών πυ παράγνται από την εφαρμγή σχημάτων λίγ-πλύ εντελώς υπερθεσίμων και η στατιστική ανάλυση πυ τα συνδέει αναπαράγυν μέσω μιας πειραματικής πρσπίησης τη διαδικασία παραγωγής συλλγικών πα ραστάσεων όπως η φήμη ενός πρσώπυ ή η κινωνική εικόνα ενός αντικει μένυ. ι αναπαραστάσεις αυτές μπρύν να είναι τ πρϊόν της εφαρμγής ενός ίδιυ σχήματς αντίληψης ή ενός κινύ συστήματς ταξινόμησης, χω ρίς να παύει όμως να είναι τ αντικείμεν κινωνικών ανταγωνιστικών χρή σεων. Εάν κάθε κατάληψη (aperception) εμπλέκει μια εκτίμηση, η σύμπτωση των σχημάτων κατάληψης δεν εμπλέκει τη σύμπτωση των σχημάτων εκτίμη σης. Όταν φρείς πυ κατέχυν διαφρετικές θέσεις στν κινωνικό χώρ (ή τν πλιτικό χώρ) ενεργπιύν τα ίδια ταξινμικά σχήματα, έρχνται πάν τα σε αντίθεση όσν αφρά την αξία πυ απδίδυν στα σήματα πυ παράγνται κατ αυτόν τν τρόπ. Για παράδειγμα, δεξιά και αριστερά, πλύσιι και φτωχί, «πλιτισμένι» και «άγριι» εφαρμόζυν αντίστιχα την αντίθεση μεταξύ τυ λινταριύ (βασιλιάς των ζώων) και της ύαινας (αιμβόρ ζώ) για να εκφραστεί η αντίθεση μεταξύ Τσάτσυ και Κεμτζή. Αυτή όμως η αν τίθεση, ανάλγα με τ αν χρησιμπιείται από παδύς τυ Παπανδρέυ ή τυς παδύς τυ Μητστάκη, λαμβάνει αντιδιαμετρικά αντίθετες αξίες, κα θώς ι πρώτι συνδυάζυν τ λιντάρι με τν Κεμτζή (σύμβλα της ριζ σπαστικής ανατρπής) ι δεύτερι με την ύαινα (σύμβλ τυ «απαίσιυ», «μχθηρύ», «διεστραμμένυ» ανθρώπυ). Είναι η ίδια λγική πυ δηγεί τυς παδύς τυ Παπανδρέυ να συνδυάζυν τ κράκι, τ «αρπακτικό», με τν Τσάτσ (και κατά δεύτερ λόγ με τν Γύκ) και ι παδί τυ Μητσ τάκη με τν Κεμτζή ή, ακόμη, είναι η ίδια λγική πυ δηγεί τη δεξιά να συνδυάζει τ «λύστρ» με τν Βενάρδ ενώ η αριστερά με τν Γκιωνάκη. Γίνεται, λιπόν, κατανητό πως αρκεί να μελετήσυμε τα σύμβλα ή τις κινές λέξεις στις πρακτικές τυς χρήσεις για ν ανακαλύψυμε την ανάγκη να περικλείσυμε στυς πλήρεις ρισμύς τυς την κύρια πλυσημία πυ φείλυν σ αυτές τις ανταγωνιστικές χρήσεις. ι καταστάσεις της πλιτικής διαπάλης των πίων αυτό τ παιχνίδι της κινωνικής αντίδρασης στ έγ κλημα και στν εγκληματία παρυσιάζει μια κατά πρσέγγιση εικόνα, θυμί ζυν πως ι λέξεις ή τα σημεία μπρύν να είναι κινά χωρίς πτέ αντίθετα με την αυταπάτη της συναίνεσης να είναι εντελώς υδέτερα, διότι εγκυμ-
ΘΕΩΡΙΑ ΤΣ ΠΡΑΚΤΙΚΣ ΤΥ Ρ. BOURDIEU 45 ΨΦΦΡΙ ΤΥ ΜΤΣΤΑΚ (Ν=40) ΧΡΩΜΑΤΑ % ζ 2 χ Γ κιωνάκης 2 2 3 62,5 1 1 4 3 3 3 3 1,5 1 ζ 1 ΑΥΤΚΙΝΤΑ % 3 5 1 62,5 1 5 1 2 ΣΥΝΙΚΙΕΣ % 1 30,9 42,5 62,5 1 2 2 3 2 2 1 5 2 ΣΠΡ % 5 1 1 3
Ν. ΠΑΝΑΓΙΩΤΠΥΛΣ 46 BQ >> Ε Μ g > 5 2 2 1 5 2 62,5 3 42,5 2 1 2 Γ ύκς Ξ Ρ. U 2 2 ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ 12.5 32.5 67.5 65.0 20.0 Ξ 2 s 5 1 42,5 1 32.5 5 42.5 12.5 2 17.5 3 12.5 ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ % CQ 4 1 3 5 3 1 Ρ- Ν 3
ΘΕΩΡΙΑ ΤΣ ΠΡΑΚΤΙΚΣ ΤΥ Ρ. BOURDIEU 47 νύν τη δυναμικότητα των ανταγωνιστικών χρήσεων για τις πίες πρσφέρνται. Όταν πρόκειται να ταξινμήσυμε κινωνικά ταξινμημένα και ταξιν μικά αντικείμενα, δηλαδή άνισα κατανεμημένα στις κινωνικές τάξεις, και συνεπώς άνισα απνεμημένα στις κινωνικές τάξεις μέσα στυς ρητύς ή άρ ρητυς συσχετισμύς, παρατηρύμε την ίδια συμφωνία πάνω στη σημασία τη συνδυασμένη με την ίδια διαφωνία για την αξία των ταξινμημένων αντι κειμένων. Μ αυτόν τν τρόπ, όπια κι αν είναι η θέση τυς μέσα στη δμή των ταξικών σχέσεων (συλλαμβανόμενη εδώ μέσα από τ εισόδημα)6 και τη σχέση τυς με τη θέση αυτή (δηλωμένη από την πρτίμησή τυ για τν Μητστάκη ή τν Παπανδρέυ), ι ερωτώμενι συμφωνύν με την άπψη ό τι τ γκλφ είναι αστικό παιχνίδι (συνδυάζντάς τ με τν Τσάτσ και, κατά δεύτερ λόγ, με τν Γκιωνάκη), αφήνντας την πυγμαχία για τν Κεμτζή (στη «λαϊκή μάζα», στη «φτωχλγιά» της πίας είναι μέλς). Εκδηλώνυν μάλιστα την ίδια πρακτική γνώση της σχέσης πυ συνδέει τα αγαθά και τις πρακτικές με τις κινωνικές τάξεις όταν απνέμυν τ σκάκι στν Τσάτσ, τ Φίατ 850 στν Κεμτζή (και κατά δεύτερ λόγ στν Βενάρδ), την Μερσεντές στν Τσάτσ (και κατά δεύτερ λόγ στν Γκιωνάκη και τν Γύκ) κτλ. Καθδηγύμενι από την αίσθηση των κινωνικών πραγματικτήτων πυ επιτρέπει την εκτίμηση της ευπρέπειας και της μικρπρέπειας, τυ συμ βιβαστικύ και τυ μη-συμβιβαστικύ χαρακτήρα της κινωνικής λγικής, ι ερωτώμενι συνδυάζυν πρόσωπα με αντικείμενα, ή πρόσωπα μεταξύ τυς σύμφωνα με τη θέση τυς μέσα στις κατανμές, πραγματπιώντας με τν τρόπ αυτό ζεύγη πυ θεωρύνται αμέσως ταιριαστά απ όλυς εκείνυς πυ κατέχυν την ίδια πρακτική γνώση των κατανμών. Στην πραγματικότητα, ι πλιτικές διαφρές, ι διαφρές στν τρόπ αντίδρασης στ έγκλημα και τν εγκληματία σχετίζνται με την αναγνώρι ση και όχι με την (πρακτική) γνώση των αντικειμενικών δμών. ι καλύτερα 6. Θα πρέπει εδώ ίσως να υπενθυμίσυμε ρισμένες γενικές παρατηρήσεις: στην κινωνιλγία, η μελέτη και η ερμηνεία των στατιστικών πινάκων παρυσιάζει μια ειδική δυσκλία. απσαφήνιση των συσχετισμών περιπλέκεται πραγματικά συχνά: μεταξύ άλλων, από τ γε γνός ότι ι «μεταβλητές» πυ συγκρατύμε δεν είναι σχεδόν πάντα παρά ενδείξεις, δείκτες, και όχι επεξηγηματικές μεταβλητές. Όπως τ παράδειγμα τυ διπλώματς δεν είναι παρά ένας ατελής, ελλιπής, δείκτης τυ πλιτισμικύ κεφαλαίυ πίς δεν λαμβάνει υπόψη τις πρ σωπικές πλιτισμικές απκτήσεις (αυτδίδακτι), ύτε αυτό πυ νμάζυμε «πλιτισμική αρ χαιότητα της ικγένειας» στην πία ανήκει τ ερωτώμεν άτμ, έτσι και η κινωνικεπαγγελματική κατηγρία δεν συγκρτεί παρά μια κατά πρσέγγιση πληρφρία πάνω στην κινωνική τάξη πυ ανήκει τ ερωτώμεν άτμ, αφύ δεν υπλγίζει ύτε την κινωνική τρχιά, ύτε την επαγγελματική σταδιδρμία, ύτε την κινωνική θέση πυ κατέχυν τα άλ λα μέλη της ικγένειας, ύτε, ακόμη πι γενικά, τ δίκτυ των κινωνικών σχέσεων τυ ατό μυ, δηλαδή όλα αυτά τα δεδμένα πυ ρίζυν την κινωνική θέση και τα πία δεν μπ ρύν να αναχθύν μόν στ επάγγελμα τη στιγμή της έρευνας.
Ν. ΠΑΝΑΓΙΩΤΠΥΛΣ 48 ΨΦΦΡΙ ΤΥ ΠΑΠΑΝΔΡΕΥ (N =38) ΧΡΩΜΑΤΑ % t χ u Z 15,8 13,2 55,3 10,5 13,1 21,0 2 2 > t 15,8 13.1 21.1 47.3 7,9 21.0 21.1 26.3 S χ 0. Ε w ω Û g ë 0. 2 47,3 13,1 52,6 60,5 _ ^h 5 N SΘ 21,0 13,1 52,6 1 ΚΑΡΑΒΑΙΣ ΑΥΤΚΙΝΤΑ % 13,1 ΣΥΝΙΚΙΕΣ % e 13,1 39,4 60,5 c 7 * U H 21,0 O U 21,0 39,4 13,1 E > O 2 z G O U f- 60,5 47,3 s ΣΠΡ % O S S 5ce 2 f- e U c oc 13,1 39,4 13,1 81,5 13,1 O >O O & e w O [I] s 60,5 O
ΘΕΩΡΙΑ ΤΣ ΠΡΑΚΤΙΚΣ ΤΥ Ρ. BOURDIEU 94,7 5 13,1 2,6 15,7 60,5 47,3 39,4 15,7 2,6 23,6 13,1 49 21,0 23,6 ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ % 21,0 56,7 65,7 42,1 47,3 21,0 ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ % 13,1 52,6 13,1 31,5 47,3 21,0 65,7 13,1 15,7 21,0 21,0 15,7 13,1 36,8 13,1
50 Ν. ΠΑΝΑΓΙΩΤΠΥΛΣ τπθετημένι στις κατανμές (δηλαδή ι κάτχι των υψηλτέρων εισ δημάτων) είναι επίσης πι επιρρεπείς στ να τις αναγνωρίσυν ως σωστά θε μελιωμένες, μέσω μιας στρατηγικής αναστρφής, απδίδντας στυς «εξυσιαστές-υπόδικυς» άρα σ αυτύς τυς «μπάσταρδυς εξυσιαστές», δη λαδή στυς μη-«αγνύς» εξυσιαστές στ πρόσωπ τυ Τσάτσυ (και τυ Γκιωνάκη), τα χαρακτηριστικά πυ έχυν κάθε πιθανότητα να μην είναι δικά τυς, δηλαδή τα «λιγότερ περιζήτητα», τα πλέν «ξεπεσμένα», τα πι «κινά», όπως «ικδόμι», «λύστρι», «πυγμάχι», «μπντυμπιλντάδες». Αντίθετα, η μερίδα εκείνων πυ, ανατρέπντας την ιεραρχία των κατανμών, περιβάλλυν τν Βενάρδ, για παράδειγμα, με χαρακτηριστικά τυπικά αστι κά (δικηγόρς, Πόρσε) ή τν Κεμτζή με τ κόκκιν, ή γενικότερα τυ εξυ σιαζόμενυ με τις πι τυπικές αστικές πρακτικές, αυξάνει όσ κατεβαίνυμε στις πραγματικές ιεραρχίες.7 Αυτό είναι τ δίλημμα τ πί τίθεται στυς εξυσιαζόμενυς: να πρδώσυν τν τρόπ πυ αναγνωρίζυν την καθεστηκυία ιεραρχία, συνδέντας τα χαρακτηριστικά των κυριάρχων και κυρίως τις κυρίαρχες θέσεις στα υπκείμενα της κυρίαρχης τάξης, εκδηλώνντας τ πό σ δύσκλ είναι να διαχωρισθεί η αναγνώριση της καθεστηκυίας τάξης από εκείνης των ιεραρχιών πυ εμπεριέχει (τπθετώντας τν Κεμτζή μεταξύ των «κακών», συνδέντας λιγότερ με τ «άσπρ» αντιστιχία πυ αυξάνει όσ κατεβαίνυμε στην κινωνική ιεραρχία) ή να πρδώσυν τν τρόπ πυ αναγνωρίζυν τις αρχές της ισχύυσας ιεραρχίας αντιστρέφντας απλώς την κατανμή των παραβατών της κυρίαρχης τάξης και των παραβατών της λαϊκής τάξης, σύμφωνα με τις αρχές αυτές. νμιμπίηση της καθεστηκυίας τάξης δεν είναι τ πρϊόν μιας δρά σης απφασιστικά πρσανατλισμένης από συμβλική επιβλή. Απρρέει από τ γεγνός ότι ι φρείς εφαρμόζυν στις αντικειμενικές δμές τυ κι νωνικύ κόσμυ, δμές σύλληψης και εκτίμησης ι πίες είναι πρϊόντα αν τικειμενικών δμών και τείνυν, εξαιτίας αυτύ τυ γεγνότς, να θεωρύν τν κόσμ σαν πρφανή και αυτνόητ και συνεπώς, στην περίπτωσή μας, ν αναπαράγυν τις αντικειμενικές συνθήκες πυ επιτρέπυν την παραγωγή της συμβλικής υπεραξίας της κυρίαρχης παράστασης τυ αξιότιμυ ανθρώπυ, τυ «ανθρώπυ πέραν πάσης αμφιβλίας». Εάν πρέπει εδώ να υπενθυμίσυμε πως ι κυριαρχύμενι συμβάλλυν πάντα στην κυριαρχία πυ υφίστανται, πρέπει επίσης να υπενθυμίσυμε πως «ι διαθέσεις πυ τυς κάνυν να κλίνυν πρς αυτή την συνενχή είναι επί σης τ απτέλεσμα, ενσωματωμέν, της κυριαρχίας». Τ ίδι μπρύμε να 7. ι τάσεις αυτές θα εκδηλώννταν ίσως καθαρότερα αν η έρευνα περιλάμβανε άτμα με μηνιαί εισόδημα άνω των 120.000 δρχ.
ΘΕΩΡΙΑ ΤΣ ΠΡΑΚΤΙΚΣ ΤΥ Ρ. BOURDIEU 51 ΕΙΣΔΜΑ 50.000 (Ν=32) ΧΡΩΜΑΤΑ % Ε >" 31,2 31,2 46,8 21,8 3 3 S 62,5 46,8 31,2 15,6 α* 2 ΣΥΝΙΚΙΕΣ % Γ κιωνάκης 15,6 46,8 15,6 53,1 5 21,8 9,3 21,8 9,3 21,8 40,6 3 21,8 21,8 15,6 15,6 ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ % 21,9 31,3 31,2 7 56,3 9,4 21,8 6,3 43,8 5 34,3 15,6 9,4 18,8 21,8 21,8 15,6 15,6 15,6 62,5 ΣΠΡ % ζ 21,8 31,2 46,8 15,6 31,2 68,7 15,6 40,6 15,6 15,6
Ν. ΠΑΝΑΓΙΩΤΠΥΛΣ 52 ΕΙΣΔΜΑ >50.000 και 100.000 (Ν=35) ΧΡΩΜΑΤΑ % 14,2 2 14,2 14,2 62,8 8,5 21,4 28,5 8,5 2 21,4 28,5 14,2 8,5 42,8 5,7 5,7 8,5 5,7 8,5 22,8 8,5 8,5 37,1 22,8 42,8 22,8 2 14,2 14,2 ΣΥΝΙΚΙΕΣ 17,1 14,2 42,8 51,4 17,1 14,2 5,7 5,7 2 28,5 14,2 22,4 28,5 ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ % a s 5 δ 14,2 8,5 22,8 68,5 71,4 8,5 14,2 14,2 57,1 57,1 25,7 Cu > 14,2 42,8 2 2,8 14,2 2 2 2,8 22,8 6 48,5 22,8 68,5 2,5 17,7 5,7 14,2 Ν Πϊ ΣΠΡ % ζ 1 2 5,7 14,2 22,8 57,1 8,5 14,2 22,8
ΘΕΩΡΙΑ ΤΣ ΠΡΑΚΤΙΚΣ ΤΥ Ρ. BOURDIEU 53 πύμε «γι αυτές πυ κάνυν, όπως λέει Marx, τυς κυρίαρχυς να κυριαρ χύνται από την κυριαρχία τυς».7 Αλλά, γενικότερα, η ανάλυση πυ πρηγείται8 δείχνει καθαρά πως ι συζητήσεις πυ αναπτύχθηκαν τόσ μεταξύ των εθνλόγων όσ και μεταξύ των κινωνιλόγων (κυρίως των εθνμεθδλόγων) γύρω από τα συστήματα κατάταξης έχυν σαν κινό χαρακτηριστικό τ ότι ξεχνύν πως αυτά τα ερ γαλεία γνώσης πληρύν λειτυργίες ι πίες δεν είναι αυτές της καθαρής γνώσης:9 μπρύμε, σύμφωνα με τν Ρ. Bourdieu, να δεχτύμε πως η πρα 7α. Ρ. Bourdieu, La noblesse d Etat, Grandes Ecoles et esprit de corps, Minuit, 1989, σ. 12. 8. Βασισμένη πάνω στην έρευνα πυ παρυσιάσαμε, και η πία χρησιμεύει σαν ένα σχε δόν πειραματικό εργαλεί, επιτρέπντας τ συσχετισμό τυ «εγκληματικύ χώρυ» και τυ κινωνικύ χώρυ και τη σύλληψη, μέσα από τις πι συνηθισμένες αλληλδράσεις της καθη μερινής ζωής της «πάλης των τάξεων», για την πία μίλαγε Marx και η πία με αυτή τη μρφή δεν γίνεται γενικά αντιληπτή αφύ δεν εκφράζεται μέσα στν «σφό» λόγ της πάλης των τάξεων (τ λόγ «των υλιστών χωρίς υλικό», όπως λέει κάπυ Ρ. Bourdieu) πυ χρησι μπιεί μαρξιστικός φιλσφικός αριστκρατισμός, αλλά περισσότερ σ αυτόν των «συμ παθειών» και των «αντιπαθειών» (όπως έδειξε Ε. Goffman, La mise en scène de la vie quoti dienne (1957, 1971), τ. 1,2, Minuit, 1973. E. Goffman, Les rites d interactions (1962), Minuit, 1974), η ανάλυση αυτή επιτρέπει να κατανήσυμε πως τ πι σβαρό εμπόδι στην κινωνιλγία εδράζεται στην ικειότητα με τ υλικό των ερευνών εξαιτίας της αίσθησης τυ αυτ νόητυ πυ αυτό παρέχει, πράγμα τ πί κάθε άλλ παρά πρσφέρεται εύκλα στην αναζή τηση των επεξηγηματικών σχέσεων αφύ δημιυργεί τις συνθήκες γέννησης της «αυθόρμητης κινωνιλγίας» για την πία μιλάει Ρ. Bourdieu (Ρ. Bourdieu, J.-C. Chamboredon, J.-C. Passeron, Le métier de sociologue, Mouton, 1968). Επειδή υπάρχει η πεπίθηση ότι είναι γνω στό αυτό πυ είναι μόν ικεί, κινωνιλόγς πρέπει να επιχειρήσει μια άδική πρσπάθεια, για να απκαλύψει αυτό τ είδς τυ πλιτισμικύ ασυνείδητυ μέσω τυ πίυ συλλαμβά νει, χωρίς να τ γνωρίζει, τν κινωνικό κόσμ, στν πί ανήκει. ι στατιστικές κατανμές πυ αναλύσαμε δεν θα μπρύσαν να κατανηθύν παρά μόν αν ενεργπιύσαμε συστημα τικά και επεξηγηματικά μια λόκληρη πρακτική γνώση και μια εθνική παιδεία πυ, αναμφίβ λα σε διαφρετικύς βαθμύς, κατανέμεται σ όλυς, όχι μόν στα ερωτηθέντα υπκείμενα αλ λά και στν κινωνιλόγ πυ κατασκεύασε τ ερωτηματλόγι. Από την άλλη πλευρά, η ανάλυση αυτή δεν μπρεί να αξιλγηθεί ακριβώς απ αυτύς πυ, πρδιατεθειμένι να διαφυ λάξυν τις σχλικές ταξινμήσεις μ έναν τρόπ ανάλγ μ αυτόν των λεκτόρων της Με σαιωνικής παράδσης, θα «βρυν» την ευκαιρία να παίξυν τ παιχνίδι των χαρακτηρισμών (étiquettes) της εφαρμγής των επιστημνικών ταυττήτων, δηλαδή της κατασκευής εγκλει σμών και απκλεισμών, απστάσεων και ταυτίσεων (είναι περισσότερ κινωνιλγία της πα ρέκκλισης ή πλιτική κινωνιλγία, όπως θα έλεγαν αν είχαμε χρησιμπιήσει αντί για εγ κληματίες πλιτικύς ή είναι κινωνιλγία της γνώσης κ.ά.) επιτρέπντας έτσι, περισσότε ρ ασυνείδητα, τη μετατρπή των ελλείψεων της εκπαίδευσής τυς σε πρόκριτη άρνηση (βλ. Ρ. Bourdieu, Pour une sociologie des sociologues στ P. Bourdieu, Questions de sociologie, Mi nuit, 1984, σ. 79-85, P. Bourdieu, «Le champ scientifique», Actes de la Recherche en Sciences Sociales, ap. 2-3, 1976, σ. 88-104). 9. P. Bourdieu, M. de Saint Martin, «Les catégories de l entendement professoral», Actes de la Recherche en Sciences Sociales, ap. 3, 1975, σ. 68-93, 68. Πρέπει εδώ va υπενθυμίσυμε πως η πρόταση να συλληφθύν ι πρακτικές ταξινμήσεις σαν εργαλεία γνώσης και επικινω νίας βρίσκει την αρχή της στην πρόθεση, εδώ αντικειμενική και συνειδητή, να δθεί μια επι-
54 Ν. ΠΑΝΑΓΙΩΤΠΥΛΣ κτική συνεπάγεται πάντα μια πράξη γνώσης, δηλαδή μια πράξη λιγότερ ή περισσότερ πλύπλκης κατάταξης, η πία δεν είναι ύτε παθητική κατα γραφή ύτε καθαρή διανητική κατασκευή. πρακτική γνώση είναι μια πρα κτική ενέργεια κατασκευής η πία ενεργπιεί, μέσω αναφρών σε πρακτι κές λειτυργίες, συστήματα κατάταξης (ταξινμήσεις) τα πία ργανώνυν την αντίληψη, την εκτίμηση και δμύν την πρακτική. «ι πρακτικές ταξιν μήσεις, εργαλεία γνώσης και επικινωνίας, τα πία είναι η συνθήκη της συγκρότησης τυ νήματς και της συναίνεσης πάνω στ νόημα, ασκύν την δμπιητική τυς επίδραση μόνν όταν είναι ι ίδιες δμημένες».10 Για να κατανήσυμε την τμή πυ επιχειρεί P. Bourdieu στη θεωρία της κινωνιλγικής γνώσης, πρέπει να αναλύσυμε τη θεωρία της πρακτι κής πυ πρτάσσει: «θεωρία της πρακτικής πυ ενεργπιύν ι επιστήμες τυ ανθρώπυ, συχνότερα σιωπηλή, όταν πρέπει να εξηγήσυν την ικν μία των πρακτικών, δηλαδή την ενυπάρχυσα στις πράξεις λγική και τ αν τικειμενικό νόημα των έργων και των θεσμών, αμφιταλαντεύεται πέραν των διαφρών μεταξύ των θεωρητικών παραδόσεων, μεταξύ τυ μηχανισμύ και μιας γενικά ιντελλεκτυαλιστικής εκδχής τυ φιναλισμύ. Αν δεν αναγνω ρίζυμε τίπτε άλλ παρά διαφρετικές παραλλαγές της ρθλγιστικής δρά σης ή της μηχανικής αντίδρασης σε μιαν απόφαση τέτια όπως περιρι σμός της τιμής πυ έχει διαμρφωθεί μηχανικά από την αγρά, απαγρεύυ με στν εαυτό μας να κατανήσει τη συγκεκριμένη λγική όλων των δρά σεων πυ είναι λγικές χωρίς να είναι τ πρϊόν ενός πρμελετημένυ σχε δίυ ή, ακόμη περισσότερ, ενός ρθλγικύ υπλγισμύ, εμφρύμενες από ένα είδς αντικειμενικής σκπιμότητας χωρίς να είναι συνειδητά ργα νωμένες σε σχέση μ ένα σκπό ρητά ρισμέν, κατανητές και συνεκτικές χωρίς να πρέρχνται από μια ευφυή πρόθεση και μια ενσυνείδητη απόφαση, πρσαρμσμένες στ μέλλν χωρίς να είναι τ πρϊόν ενός πρτάγματς ή ενός σχεδίυ».11 αρχή της ιστρικής δράσης, κατά τν P. Bourdieu, δεν στημνική απάντηση στ Καντιανό πρόβλημα της γνώσης στην πι γενική τ μρφή. θεωρητική αυτή πρόθεση βρίσκεται και στν Durkheim, πίς, θεωρώντας την κινωνιλγία της θρησκείας σαν μια διάσταση της κινωνιλγίας της γνώσης, πρσπαθεί να ξεπεράσει την αντίθεση μεταξύ απριρισμύ και εμπειρισμύ και να βρει μέσα σε μια «κινωνιλγική θεωρία της γνώσης» (Ε. Durkheim, Les Formes élémentaires de la vie religieuse, PUF, 71960, 1985, σ. 1-29), η πία δεν είναι τίπτα άλλ παρά μια κινωνιλγία των συμβλικών μρ φών, τ «θετικό» και «εμπειρικό» θεμέλι τυ καντιανύ απριρισμύ (Ε. Durkheim, Les For mes, ό.π., σ. 26). Έτσι, Durkheim άνιξε τν δρόμ στην ανάπτυξη της «ταυτηγρικής», όπως έλεγε Schelling, ή της δμικής ανάλυσης, η πία στη συνέχεια περιόρισε τις λειτυρ γίες των αρχών δόμησης τυ κόσμυ στις λγικές και γνωσιλγικές λειτυργίες τυς (Βλ. Ρ. Bourdieu, «Genèse et structure du champ religieux», Revue Française de Sociologie, II, 1971, σ. 295-334). 10. P. Bourdieu, Le sens pratique, Minuit, 1979, σ. 159. 11. P. Bourdieu, «Les stratégies matrimoniales dans le système de reproduction», Annales
ΘΕΩΡΙΑ ΤΣ ΠΡΑΚΤΙΚΣ ΤΥ Ρ. BOURDIEU 55 βρίσκεται ύτε στη συνείδηση ύτε στα πράγματα αλλά μέσα στη σχέση με ταξύ των δύ καταστάσεων τυ κινωνικύ: δηλαδή της αντικειμενπιημένης ιστρίας και της ενσωματωμένης ιστρίας, με τη μρφή συστημάτων μό νιμων διαθέσεων, των έξεων. ι έξεις, σύμφωνα με τ εννιλγικό πλαίσι τυ Bourdieu, είναι πρϊόντα των εξαρτήσεων πυ συνδένται με μια ιδιαίτερη τάξη συνθηκών υπάρξεως, δηλαδή διαρκή και μεταθέσιμα συστήματα διαθέσεων, δμημένες δμές πρδιατεθειμένες να λειτυργύν σαν δμπιητικές δμές, σαν αρχές πυ δημιυργύν και ργανώνυν πρακτικές και παραστάσεις ι πίες μπ ρύν να πρσαρμστύν στ στόχ τυς χωρίς να υπτίθεται μια συνειδητή στόχευση των σκπών και η ενεργός κυριαρχία των απαραίτητων διεργα σιών για την επίτευξή τυς. «έξις, πρϊόν της ιστρίας, παράγει ατμικές και συλλγικές πρακτικές και, άρα, παράγει ιστρία, σύμφωνα με τα σχήματα πυ ευγνωμνύνται από την ιστρία εξασφαλίζει την ενεργητική παρυσία των παρελθυσών εμπειριών ι πίες, αφύ απθηκευτύν σε κάθε ργανι σμό με τη μρφή των σχημάτων αντίληψης, σκέψης και δράσης, τείνυν με μεγαλύτερη βεβαιότητα απ όλυς τυς αυστηρύς και ρητύς κανόνες να εγγυηθύν την μιμρφία των πρακτικών και τη συνέχειά τυς μέσα στ χρόν».12 Κντλγίς, χωρίς να μπύμε στις λεπτμέρειες της θεωρίας της έ ξεως, πράγμα πυ κάναμε αλλύ,13 η έξις, σύστημα γενετήριων σχημάτων, μόνιμων διαθέσεων (και άρα πρ-διαθέσεων) («Τθς άνθρώπφ δαίμων», έλε γε ράκλειτς), επιτρέπει την ελεύθερη παραγωγή όλων των σκέψεων, των αντιλήψεων και των δράσεων ι πίες εγγράφνται στα συμφυή όρια των ιδιαιτέρων συνθηκών της παραγωγής της και μόν μέσα σ αυτά σύστημα διαθέσεων για την πρακτική, η έξις είναι ένα αντικειμενικό θεμέλι καννι κών συμπεριφρών, άρα της καννικότητας των συμπεριφρών, και αν κά πις μπρεί να πρβλέψει τις πρακτικές, είναι γιατί η έξις είναι αυτή πυ κάνει τυς φρείς της να συμπεριφέρνται κατά έναν ρισμέν τρόπ σε ρι σμένες περιστάσεις. Τα σχήματα αντίληψης και εκτίμησης στα πία μια μάδα εναπθέτει τις θεμελιώδεις δμές της και τα σχήματα έκφρασης, χάρη στα πία της εξα E.S.C., 4-5, Ιύλις - κτώβρις 1972, σ. 1105-1127, σ. 1105. κριτική τυ θεωρητικύ λό γυ πυ πραγματπίησε Ρ. Bourdieu για να ξεπεράσει τη φαινμενική αντινμία των δύ τρόπων γνώσης, τυ υπκειμενιστικύ και τυ αντικειμενιστικύ, πυ διαιρύν τ χώρ της κινωνικής επιστήμης υπβάλλντας την επιστημνική πρακτική σε μια γνώση τυ «υπκει μένυ της γνώσης», δηλαδή μέσω μιας κριτικής αντικειμενπίησης των επιστημλγικών και κινωνικών συνθηκών πυ καθιστύν δυνατύς αυτύς τυς δύ τρόπυς γνώσης (βλ. κυρίως Ρ. Bourdieu, Le sens, ό.π., και Ρ. Bourdieu, Homo Academicus, Minuit, 1984) θα αναλυθεί και θα εφαρμσθεί σ ένα υπό δημσίευση άρθρ μας. 12. Ρ. Bourdieu, Le sens..., ό.π., σ. 91. 13. Ν. Παναγιωτόπυλς, Από τν κανόνα..., ό.π.
56 Ν. ΠΑΝΑΓΙΩΤΠΥΛΣ σφαλίζει μια αρχή αντικειμενπίησης και, κατ επέκταση, μια ενδυνάμωση, παρεμβάλλνται, σύμφωνα με τν P. Bourdieu, ευθύς εξ αρχής ανάμεσα στ άτμ και τ σώμα τυ. Και είναι αναγκαί, για να κατανήσυμε τη λγική της πρακτικής, όπως τη θεωρεί P. Bourdieu, να αναφερθύμε στ ρόλ πυ κατέχει τ σώμα μέσα στη θεωρία της πρακτικής αίσθησης (και για να κατα λάβυμε έμμεσα γιατί «μαθηματικί λόγι ύκ έχυσιν ήθς», όπως έλεγε Αρισττέλης). Σύμφωνα με τν P. Bourdieu, «η πρακτική πίστις δεν είναι μια κατά σταση ψυχής ή, ακόμη λιγότερ, ένα είδς απφασιστικής ένταξης σ ένα σώμα δγμάτων και θεσμπιημένων θεωριών ( των πεπιθήσεων ), αλλά, αν επιτρέπεται η έκφραση, μια κατάσταση σώματς. πρωταρχική δόξα εί ναι αυτή η σχέση άμεσης ένταξης πυ εδραιώνεται στην πρακτική ανάμεσα σε μια έξι και τ πεδί στ πί εντάσσεται, αυτή η βυβή πείρα τυ κό σμυ σαν αυτνόητη πυ παρέχει η πρακτική αίσθηση. πίστη σε πράξεις, εγχαραγμένη από τις πρωτγενείς μαθητείες ι πίες, σύμφωνα με μια λγι κή τυπικά Πασκαλική, αντιμετωπίζυν τ σώμα ως ένα ενθύμημα, ως ένα αυ τόματ πυ εμπεριέχει τ πνεύμα χωρίς να τ σκέπτεται και συγχρόνως ως απθήκη όπυ φυλάσσνται ι πλυτιμότερες αξίες, είναι η κατ εξχήν μρ φή αυτύ τυ είδυς τυφλής ή ακόμη συμβλικής σκέψης (cogitatio caeca vel symbolica) για την πία μιλεί Leibniz, αναλγιζόμενς κατ αρχήν την άλγεβρα και η πία απτελεί τ πρϊόν διαθέσεων σχεδόν σωματικών, τελεστικών σχημάτων, ανάλγων τυ ρυθμύ ενός στίχυ τυ πίυ έχυμε χάσει τις λέξεις ή πρς τη λγική ακλυθία μιας μιλίας πυ αυτσχεδιάζε ται, μεταθέσιμων τρόπων, κόλπων, τρυκ, τεχνασμάτων ή πνηριών παραγμένων ως συνέπεια της μεταφράς αναρίθμητων πρακτικών μεταφρών χω ρίς αμφιβλία περίπυ τόσ κενών από αντίληψη και αισθήματα όσ και ι κωφές σκέψεις τυ αλγεβριστή».14 Με άλλα λόγια, τ σώμα, αυτή η ιδιότυ πη εστία δύναμης, είναι γεμάτ από «ναρκωμένες πρσταγές». εφαρμγή θεμελιωδών σχημάτων στ ίδι τ σώμα απτελεί αναμφίβλα μια από τις πρνμιύχες περιπτώσεις των ενσωματώσεων των σχημάτων, «και δεν θα καταλήγαμε να απαριθμύμε τις αξίες πυ έχυν γίνει σώμα με την μετυ σίωση πυ επιχειρεί η λαθραία πειθώ μιας σιωπηρής παιδαγωγικής, ικανής να εγχαράξει μια λόκληρη κσμλγία, μια ηθική, μια μεταφυσική, μια π λιτική, διαμέσυ εντλών τόσ ασήμαντων όπως στάσυ όρθις ή μην κρατάς τ μαχαίρι συ με τ αριστερό χέρι και να εγγράψει στις πλέν ασή μαντες φαινμενικά λεπτμέρειες της διαγωγής, της συμπεριφράς ή των σω ματικών και λεκτικών τρόπων τις θεμελιώδεις αρχές τυ πλιτισμικύ αυθαι ρέτυ, τπθετημένες έτσι έξω από τα όρια της συνείδησης και της διασάφη 14. P. Bourdieu, Le sens..., ό.π., σ. 115-116.
ΘΕΩΡΙΑ ΤΣ ΠΡΑΚΤΙΚΣ ΤΥ Ρ. BOURDIEU 57 σης».15 Καταλαβαίνυμε καλύτερα γιατί η σχέση με τ σώμα, θεμελιώδης διάσταση της έξεως («πυ είναι αναπόσπαστη από μια σχέση με τη γλώσσα και τν Χρόν», όπως τ σημειώνει ακόμη Ρ. Bourdieu) δεν περιρίζεται σε μια «εικόνα τυ σώματς, δηλαδή από μια υπκειμενική αναπαράσταση πυ θα απτελείτ από την αναπαράσταση τυ σώματς πυ παράγυν και απδί δυν ι άλλι «...κυρίως διότι η διαδικασία κτήσεως, πρακτική μίμησης (μι μητισμύ) η πία ως πρσπίηση, εμπλέκντας μια καθλική σχέση συνταύτισης, δεν είναι παρά μια απμίμηση πρϋπθέτντας την συνειδητή πρ σπάθεια για την αναπαραγωγή μιας πράξης, μιας μιλίας ή ενός αντικειμένυ σαφώς ρισμένυ ως πρτύπυ, και η διαδικασία αναπαραγωγής η πία, ως πρακτική επανενεργπίηση, αντιτίθεται τόσ σε μια ανάμνηση όσ σε μια γνώση, τείνυν να λκληρωθύν χωρίς να φτάνυν στ επίπεδ της συνεί δησης και της έκφρασης, άρα της ανασκπικής απόστασης πυ πρϋπθέ τυν».16 Μπρύμε να κατανήσυμε τώρα γιατί θεωρεί Ρ. Bourdieu πως αυτό πυ έχει μαθευτεί διά σώματς δεν είναι κάτι πυ έχυμε, σαν μια γνώ ση πυ μπρύμε να την κρατήσυμε και να την πρβάλυμε, αλλά κάτι πυ είμαστε, και άρα πως ι δμές πυ συμβάλλυν στην κατασκευή τυ κόσμυ των αντικειμένων κατασκευάζνται μέσα στην πρακτική ενός κόσμυ αντι κειμένων κατασκευασμένων σύμφωνα με τις ίδιες δμές. «Αυτό τ υπκεί μεν, γεννημέν από τν κόσμ των αντικειμένων δεν υψώνεται ως υπκει μενικότητα απέναντι μιας αντικειμενικότητας: αντικειμενικός κόσμς είναι φτιαγμένς από αντικείμενα πυ είναι τ πρϊόν σειράς δμημένων διεργα σιών αντικειμενπίησης, σύμφωνα με τις ίδιες τις δμές πυ τυ εφαρμό ζει η έξις».17 Κντλγίς, η πρακτική αίσθηση, η λεγάμενη «αισθητηριακή» αντίλη ψη, κινωνική αναγκαιότητα πυ έγινε φύση, έχντας μετατραπεί σε κινητή ρι σχήμα και σε σωματικό αυτματισμό, είναι αυτή πυ κάνει ώστε ι πρα κτικές να είναι λγικές, δηλαδή να εμφρύνται από έναν κινό νυ. Έτσι, η ιδέα της λγικής των πρακτικών, όπως την εννεί Ρ. Bour dieu, δηλαδή η ιδέα της πρακτικής λγικής, «λγική καθεαυτή», χωρίς συνει δητό στχασμό ή λγικό έλεγχ, δεν έχει να κάνει με τη λγική λγική αυ τή η παράδξη λγική είναι αυτή κάθε πρακτικής ή, καλύτερα, κάθε πρακτι κής αίσθησης. «Δεν είναι εύκλ να μιλήσυμε για την πρακτική παρά με αρνητικό τρόπ και πρπάντων για την πρακτική σ αυτό πυ έχει πι μηχα νικό φαινμενικά, πι αντίθετ πρς τη λγική της σκέψης και τυ λόγυ. 15. Ρ. Bourdieu, ό.π., σ. 117. 16. Ρ. Bourdieu, ό.π., σ. 122-123. 17. Ρ. Bourdieu, ό.π., σ. 130. Και «Επειδή ι φρείς δεν γνωρίζυν πτέ εντελώς αυτό πυ κάνυν, γι αυτό αυτό πυ κάνυν έχει περισσότερ νόημα απ όσ τ γνωρίζυν», σ. 116.
58 Ν. ΠΑΝΑΓΙΩΤΠΥΛΣ (...) Πρέπει ν αναγνωρίσυμε στην πρακτική μια λγική πυ δεν είναι αυτής της λγικής για ν απφύγυμε να της ζητήσυμε περισσότερη λγική απ ό ση μπρεί να δώσει και να καταδικασθύμε έτσι ώστε να της απσπάσυμε ασυναρτησίες είτε να της επιβάλυμε μια αναγκαστική συνχή. ανάλυση των διαφόρων χαρακτηριστικών, στενά αλληλεξαρτημένων άλλωστε, απ αυτό πυ μπρύμε ν απκαλέσυμε φαινόμεν θεωρητικπίησης (effet de théorisation) (αναγκαστικός συγχρνισμός τυ διαδχικύ και τεχνητή λπίηση, υδετερπίηση των λειτυργιών, και υπκατάσταση τυ συστήμα τς των πρϊόντων στ σύστημα των αρχών παραγωγής κλπ.) πρκαλεί την εμφάνιση, σε αρνητικό, ρισμένων από τις ιδιότητες της λγικής, της πρακτι κής πυ διαφεύγυν εξ ρισμύ κατά τη θεωρητική σύλληψη. Αυτή η πρα κτική λγική με τη διπλή έννια τυ όρυ δεν μπρεί να ργανώσει όλες τις σκέψεις, τις αντιλήψεις και τις δράσεις μέσω κάπιων γενετήριων αρχών στενά συνδεδεμένων μεταξύ τυς και με τη συγκράτηση ενός όλυ πρακτι κά λκληρωμένυ, γιατί όλη η ικνμία της, πυ στηρίζεται στην αρχή της ικνμίας λγικής, πρϋπθέτει τη θυσία της ακρίβειας πρς όφελς της απλότητας και της γενικότητας και επειδή βρίσκει στην πλυθεσία τις πρϋπθέσεις της καλής χρήσης της πλυσημείας. Αυτό σημαίνει ότι τα συμβλικά συστήματα φείλυν την πρακτική συνχή τυς, δηλαδή την ενό τητά τυς και τις καννικότητές τυς, αλλά και την ασάφεια και τις αρρυθ μίες τυς και ιδίως τις ασάφειές τυς και τις μεν και τις δε εξίσυ αναγ καίες, γιατί είναι εγγεγραμμένες στη λγική της γέννησής τυς και στν τρό π λειτυργίας τυς στ γεγνός ότι απτελύν τ πρϊόν πρακτικών πυ δεν μπρύν να εκτελέσυν τις πρακτικές λειτυργίες τυς παρά στ μέτρ πυ εμπλέκυν, στην πρακτική κατάσταση, αρχές πυ δεν είναι μόν συνχικές, δηλαδή ικανές να δημιυργήσυν πρακτικές εγγενώς συνχικές και συγ χρόνως εναρμνιζόμενες με τις αντικειμενικές συνθήκες, αλλά και πρακτικές, με την έννια τυ βλικές (commode) δηλαδή εύχρηστες και ευπρόσιτες επειδή υπακύυν σε μια λγική πτωχή και ικνμική».18 Με άλλα λόγια, η πρακτική αίσθηση «επιλέγει» αντικείμενα και πράξεις και κατ επέκταση ρι σμένα από τα χαρακτηριστικά τυς (και, κρατώντας αυτά πυ καθρίζυν τι πρέπει να γίνει σε μια δεδμένη κατάσταση, διακρίνει ιδιότητες πυ είναι κα τάλληλες και άλλες πυ δεν είναι) μέσα στη «λγική τυ περίπυ και τυ ασαφύς» «κυριευμένη απ αυτό περί τυ πίυ πρόκειται, λκληρωτικά παρύσα στ παρόν και στις πρακτικές λειτυργίες πυ ανακαλύπτει με τη μρφή αντικειμενικών δυναττήτων, η πρακτική απκλείει την επιστρφή στν εαυτό της (δηλαδή στ παρελθόν) αγνώντας τις αρχές πυ την υπαγ ρεύυν και τις δυνατότητες πυ περικλείει και τις πίες δεν μπρεί ν ανα 18. P. Bourdieu, ό.π., σ. 135, 144-145.
ΘΕΩΡΙΑ ΤΣ ΠΡΑΚΤΙΚΣ ΤΥ Ρ. BOURDIEU 59 καλύψει παρά με τ να τις κινητπιεί, δηλαδή με τ να τις ξεδιπλώνει μέσα στ χρόν».19 Με λίγα λόγια, θα μπρύσαμε να πύμε πως η θεωρία της πρακτικής πυ πρτείνει Ρ. Bourdieu γεννιέται κατά ένα μέρς από την απάντηση πυ δίνει στην ερώτηση «πώς ι πρακτικές μπρύν να πρσανατλίζνται σε σχέση με σκπύς χωρίς να δηγύνται συνειδητά σ αυτύς τυς σκπύς ή εξαιτίας της υπταγής σ έναν κανόνα». έννια της έξεως κατασκευάστηκε από τν Ρ. Bourdieu για ν απαντήσει σ αυτό τ πρόβλημα. έξις, «αυτός εσωτερικός ρίζντας» πυ μας δηγεί (όπως έλεγε Husserl), τ πρϊόν της ενσωμάτωσης της αντικειμενικής αναγκαιότητας, διαρκή και μεταθέσιμα συ στήματα διαθέσεων, ή, καλύτερα, τα γενετήρια σχήματα, ως πρακτική αίσθη ση, όπως σημειώνει Ρ. Bourdieu, ως αίσθηση τυ παιχνιδιύ, δηλαδή τ εν σωματωμέν κινωνικό παιχνίδι, παράγει πρακτικές πυ είναι λγικές μιας πρακτικής λγικής, δηλαδή αναγκαία και ικανή για την πρακτική. Γενετήρις αυθρμητισμός πυ βεβαιώνεται μέσα στην αυτσχεδιασμένη αντιμετώ πιση των καταστάσεων, η έξις υπακύει στην πρακτική λγική, αυτήν τυ ασαφύς και τυ περίπυ, πυ καθρίζει την κινή σχέση με τν κόσμ, αυ τή τη «φυσική στάση» για την πία μιλύσε Husserl και στη συνέχεια Α. Schütz. Έτσι εξηγείται τ γεγνός ότι ι συμπεριφρές πυ γεννά η έξις δεν έχυν την όμρφη καννικότητα των συμπεριφρών πυ παράγνται από μια νμθετική αρχή. Γι αυτό τ λόγ κινωνιλόγς πρέπει να μεταθέσει την πρσχή τυ από τ έργ στην ενέργεια, όπως λέει Ρ. Bourdieu, χρησιμπιώντας τη διάκριση τυ ithew van Humboldt από τα αντικείμενα ή τις συμπεριφρές στην αρχή της παραγωγής τυς, από «την πραγματπιημένη μεταφρά, τε τελεσμέν γεγνός και νεκρό γράμμα (α. β. γ. δ) πυ εξετάζει η αντικειμενιστική ερμηνευτική, στην αναλγική πρακτική ως μεταφρά σχημάτων πυ διενεργεί η έξις πάνω στη βάση κεκτημένων ισδυναμιών, διευκλύνντας τη δυνατότητα υπκατάστασης μιας αντίδρασης από μια άλλη και επιτρέπν τας τν έλεγχ, μ ένα είδς πρακτικής γενίκευσης, όλων τυ ιδίυ τύπυ πρβλημάτων πυ μπρύν ν ανακύψυν σε νέες καταστάσεις».20 Καταλα βαίνυμε γιατί πρέπει, όπως τ πρτείνει Ρ. Bourdieu, ν ανασυγκρτήσυ με τ κινωνικά συγκρτημέν σύστημα των αδιαχώριστα γνωστικών και απτιμητικών δμών πυ ργανώνυν την αντίληψη τυ κόσμυ και τη δρά ση μέσα στν κόσμ, σύμφωνα με τις αντικειμενικές δμές μιας καθρισμέ νης κατάστασης τυ κινωνικύ κόσμυ («Τ στυλ δεν είναι ζήτημα τεχνι κής αλλά θέασης», έλεγε Proust). «Αν ι πρακτικές και ι τελετυργικές πα 19. Ρ. Bourdieu, ό.π., σ. 154. 20. Ρ. Bourdieu, ό.π., σ. 158.
60 Ν. ΠΑΝΑΓΙΩΤΠΥΛΣ ραστάσεις είναι πρακτικά συνεκτικές, είναι γιατί απτελύν τ πρϊόν συν δυαστικύ τρόπυ λειτυργίας ενός μικρύ αριθμύ γενετηρίων σχημάτων ενωμένων με σχέσεις πρακτικής δυνατότητας υπκατάστασης, δηλαδή ικα νών να παράγυν απτελέσματα ισδύναμα από την άπψη των λγικών απαντήσεων της πρακτικής. Αν η συστηματικότητα αυτή παραμένει ασαφής και κατά πρσέγγιση, είναι γιατί τα σχήματα αυτά δεν μπρύν να λάβυν την σχεδόν καθλική εφαρμγή πυ τυς έχει δθεί παρά επειδή λειτυργύν στην πρακτική κατάσταση, δηλαδή χωρίς να φτάνυν στην επεξήγηση και, κατά συνέπεια, έξω από κάθε έλεγχ και σε σχέση με πρακτικύς σκπύς κατάλληλυς να τυς επιβάλλυν και να τυς παράσχυν μια αναγκαιότητα η πία δεν είναι αυτής της λγικής».21 Έτσι, η συνχή πυ παρατηρύμε σ όλα τα πρϊόντα της εφαρμγής των ίδιων σχημάτων σκέψης και δράσης δεν έχει άλλ θεμέλι παρά τη συν χή πυ ι συστατικές γενετή ριες αρχές της έξεως αυτής φείλυν στις κινω νικές δμές των πίων απτελύν τ πρϊόν και τις πίες τείνυν να ανα παράγυν «υπό μετασχηματισμένη και παραγνωρισμένη μρφή», εισάγντάς τες στη δμή ενός συστήματς συμβλικών σχέσεων. «Είναι πράγματι διαμέ συ της λειτυργίας η πία, μέσα στην περίπλκη σχέση ανάμεσα σ ένα τρόπ παραγωγής και σ ένα τρόπ αντίληψης σχετικά αυτόνμ, βρίσκεται παραχωρημένη στην πρακτική, αδιάσπαστα τεχνική και τελετυργική, και των τελεστικών σχημάτων πυ έχυν ενεργπιηθεί για να την συμπληρώ συν, πυ βρίσκεται πρακτικά επιτελεσμένη, σε κάθε πρακτική, και όχι σε κάπια συνάρθρωση μεταξύ των συστημάτων, η σχέση ανάμεσα στις ικ νμικές συνθήκες και τις συμβλικές πρακτικές».22 Τ «παιχνίδι» πυ παρυσιάσαμε πρακτική ενεργπίηση των αρχών της θεωρίας πυ εκθέσαμε, και η πία θα θέλει να συμβάλλει, μεταξύ άλλων, στη δημιυργία ρήξης με αυτό πυ νμάζυμε σήμερα «θεωρία», δηλαδή τυς σχλιασμύς των «ιερών» συγγραφέων, πρϊόντα κατά ένα μέρς των στρατηγικών αυτών των φρέων πυ σκπεύυν να νμιμπιηθύν ως συγ γραφείς παρυσιάζντας μ ένα νόμιμ τρόπ, εδώ, καθαρά «θεωρητικό», ν μιμπιημένυς συγγραφείς, ή, αν θέλυμε, πυ σκπεύυν να νμιμπιη θύν ως «δημιυργί» εκθέτντας (συχνά με τη διπλή έννια τυ όρυ) «δη μιυργύς» (μέσω μιας «ανώτερης δημιυργίας», όπως λένε ot «φιλόσφι») ικειπιύμενι την «πλύστρα ρμή τυ δημιυργικύ ίστρυ τυ δη μιυργύ», γιατί την παρυσιάζει μ ένα τρόπ πυ φείλεται σ ένα «αιφνίδι όραμα» καταδεικνύει, σύμφωνα με την ανάλυση πυ πρτείνει η θεωρία της πρακτικής τυ P. Bourdieu, πως η ανάλυση των αντικειμενικών δμών είναι 21. P. Bourdieu, ό.π., σ. 159. 22. P. Bourdieu, ό.π., σ. 164.
ΘΕΩΡΙΑ ΤΣ ΠΡΑΚΤΙΚΣ ΤΥ Ρ. BOURDIEU 61 επίσης, και παράλληλα, μια ανάλυση των γνωστικών δμών πυ ι φρείς ενεργπιύν μέσα στην πρακτική: υπάρχει μια αντιστιχία μεταξύ των κι νωνικών δμών και των νητικών δμών, μεταξύ των αντικειμενικών διακρί σεων τυ κινωνικύ κόσμυ διακρίσεων κατά φύλα, κατά γενεές, αλλά κυ ρίως ανάμεσα σε κυρίαρχυς και κυριαρχύμενυς στα διάφρα πεδία και των αρχών κρίσης και διάκρισης πυ ι φρείς τυς εφαρμόζυν23 (τα ήθη πρέπει να είναι «άρμόττντα», όπως έλεγε Αρισττέλης). Αν και ι δύ αυ τές πρσεγγίσεις, πυ μπρύμε να τις χαρακτηρίσυμε σαν «στρυκτυρα λιστική» και «κατασκευαστική», όπως τ πρτείνει Ρ. Bourdieu, συνδέν ται, ι ανάγκες της έρευνας υπχρεώνυν συχνά τυς ερευνητές να υπερτνί ζυν πότε την ανάλυση των αντικειμενικών δμών, πότε, αντίθετα, την ανά λυση των γνωστικών δμών όπως στην περίπτωσή μας πυ ι φρείς ι πίι δρυν σαν γνωστικές μηχανές ταυτόχρνα ανεξάρτητες και αντικειμε νικά ενρχηστρωμένες, επενδύυν μέσα στις δράσεις και τις παραστάσεις, μέσω των πίων κατασκευάζυν την κινωνική πραγματικότητα, και διαπραγματεύνται τις συνθήκες μέσα στις πίες πραγματπιύν τις επικινωνιακές τυς συναλλαγές.24 Όταν αναλύαμε παραπάνω τις στατιστικές κινωνικότητες, μιλώντας για σχήματα εκτίμησης, για ταξινμητικά σχήματα, δηλαδή σχήματα της έ ξεως, δεν κάναμε τίπτε άλλ από τ να συμπεριλάβυμε μέσα στ αντικείμε ν τη γνώση πυ έχυν ι φρείς, ι πίι είναι μέρς τυ αντικειμένυ, για τ αντικείμεν, και τη συμβλή της γνώσης αυτής στην πραγματικότητα τυ αντικειμένυ δηλαδή απνείμαμε σ αυτήν τη γνώση μια συγκρτύσα εξυ σία (μια δύναμη ταξιθετύσα), μια εξυσία πυ ι αντικειμενιστικές θεωρή σεις της αντικειμενικότητας δεν αναγνώριζαν.25 Έτσι, «ι κινωνικί φρείς 23. Ρ. Bourdieu, La Noblesse d Etat..., ό.π., και Ρ. Bourdieu, Espace social et pouvoir sym bolique, στ P. Bourdieu, Choses dites, Minuit, 1987, σ. 147-166. Μπρύμε, ύστερα απ ό,τι πρηγείται, να κατανήσυμε γιατί η αντίληψη πυ έχει Bourdieu για την ιστρία δεν έχει τίπτα κινό με την ακρωτηριασμένη, την αφηρημένη ιδέα της «αναπαραγωγής» πυ ρισμέ νι μελετητές τυ απδίδυν και η πία πηγάζει συχνά, σύμφωνα με τν ίδι, από την απλή έννια της λέξης αυτής. Για τν λόγ αυτό, είναι χρήσιμ, όταν αναφερόμαστε, για πα ράδειγμα, στις μελέτες τυ Ρ. Bourdieu πάνω στηνκινωνιλγία της εκπαίδευσης και της παιδείας, να μην ξεχνάμε τις εργασίες τυ, πυ είναι μάλιστα πργενέστερες της La Reproduction, Minuit, 1970, όπως Ρ. Bourdieu, J.-C. Passeron, M. de Saint-Martin, Rapport pédagogique et communication, Παρίσι, Mouton, 1965. 24. Είναι σαφές λιπόν ότι η ανάλυση, και είναι τ όρι της δικιάς μας μελέτης, των πρά ξεων κατασκευής πυ ι φρείς επιτελύν, τόσ μέσα στις πρακτικές όσ και μέσα στις παρα στάσεις τυς, για να απκτήσυν όλ τ νόημά τυς, πρέπει να συλλάβει, επίσης, την κινω νική γέννηση των «principium importans ordinem ad actum», όπως έλεγαν ι σχλαστικί, Ε. Panofsky, Gothic Architecture and Scolasticism, Νέα Υόρκη, 1957, σ. 28, στ Ρ. Bourdieu, «Système d enseignement et systèmes de pensée», Revue Internat, des Sciences Sociales, I, 3, 1967, σ. 367-389, 373. 25. P. Bourdieu, La distinction, Critique sociale du jugement, Minuit, 1979, σ. 544.