66 IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH

66 IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH ΤΟ ΕΛΛΕΙΜΜΑ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ ΚΑΙ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΓΙΑ ΤΗΝ EΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑ ΑΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ Ε.Ε. Του Ιωάννη Χατζηκιάν 1. Εισαγωγή Σήµερα, γίνεται όλο και περισσότερο αποδεκτό ότι οι βιοµηχανίες έντασης γνώσης βρίσκονται στο κέντρο της ανάπτυξης και ότι εισερχόµεθα σε νέο τύπο οικονοµίας : την οικονο- µία της γνώσης, που σε γενικές γραµµές σηµαίνει την οικονοµία η οποία βασίζεται στην παραγωγή, τη διάδοση και τη χρησιµοποίηση της γνώσης και της πληροφορίας. Στο πλαίσιο της οικονοµίας της γνώσης, οι πολιτικές για την έρευνα και την τεχνολογία για την δηµιουργία και διάδοση της γνώσης αποκτούν µεγαλύτερη σηµασία και είναι αποδεκτό ότι η καινοτοµία, δηλ. η εµπορική εκµετάλλευση νέων ιδεών και γνώσεων στην παραγωγή, τις υπηρεσίες και στις διαδικασίες, αποτελεί τον καταλύτη για την οικονοµική ανάπτυξη µίας χώρας. Στην εργασία αυτή εξετάζουµε την καινοτοµική δραστηριότητα των Ελληνικών επιχειρήσεων, που δραστηριοποιούνται στον δευτερογενή και τριτογενή τοµέα της οικονοµίας, µε στόχο την καλύτερη κατανόηση και παρουσίαση των διαδικασιών δηµιουργίας της γνώσης στην Ελλάδα. Επιπρόσθετα, εξετάζουµε την καινοτοµική δραστηριότητα των Ελληνικών επιχειρήσεων στο πλαίσιο της εθνικής πολιτικής για την έρευνα και την τεχνολογική ανάπτυξη στην Ελλάδα από το 1950 έως σήµερα και την επίδραση της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην εθνική πολιτική. Τα κύρια ερωτήµατα, τα οποία επιχειρούµε να απαντήσουµε είναι : Ποια ήταν η εξέλιξη της κρατικής πολιτικής για την έρευνα και την τεχνολογική ανάπτυξη στη µεταπολεµική περίοδο στη χώρα µας ; Ποια είναι η σηµερινή πολιτική για την έρευνα και την τεχνολογία ; Ποιες είναι οι επιπτώσεις της ευρωπαϊκής πολιτικής για την έρευνα και την τεχνολογία ; Στην σύγχρονη οικονοµία που κυρίαρχο στοιχείο της είναι η γνώση, η καινοτοµία έχει αποκτήσει κεντρική θέση. Στη σύγχρονη οικονοµία της γνώσης, δίπλα στην τεχνολογική καινοτο- µία, υπάρχει η καινοτοµία που αναπτύσσεται µέσα από την δηµιουργία νέων επιχειρηµατικών και εταιρικών µοντέλων, νέων τρόπων οργάνωσης της εργασίας και νέων µοντέλων και τεχνικών σχεδίασης και µάρκετινγκ των προϊόντων και των υπηρεσιών. Το µάνατζµεντ και η αξιο- Ο ρ. Ιωάννης Χατζηκιάν είναι Επιστηµονικός Συνεργάτης του Τµήµατος ιοίκησης Επιχειρήσεων, Σ Ο του ΤΕΙ Αθήνας.

IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 67 ποίηση όλων των διαφορετικών κατηγοριών καινοτοµίας αποτελεί την µεγάλη σύγχρονη πρόκληση για τις επιχειρήσεις και τους οργανισµούς σήµερα. 2. Η εξέλιξη της ΕΤΑ στην Ελλάδα : 1950 έως 2005 Οελληνικός τοµέας έρευνας και τεχνολογίας αναπτύχθηκε ουσιαστικά µετά τη δηµιουργία ενός θεσµικού πλαισίου για την επιστηµονική έρευνα στη χώρα στις αρχές της δεκαετίας του 80. Η εγχώρια δραστηριότητα σε έρευνα και τεχνολογική ανάπτυξη (στο εξής : ΕΤΑ), κατά το χρονικό διάστηµα 1950 έως 1981 είναι σχεδόν ανύπαρκτη, τόσο στο επίπεδο της κρατικής πολιτικής όσο και στο επίπεδο των ιδιωτικών επιχειρήσεων. Η κυρίαρχη αντίληψη που επεκράτησε στην ελληνική οικονοµία, κατά τη χρονική αυτή περίοδο, ήταν ότι η επένδυση σε δραστηριότητες έρευνας και τεχνολογικής ανάπτυξης δεν είναι συµφέρουσα για µια µικρή χώρα σαν την Ελλάδα και, µάλιστα, θεωρήθηκε, ως σπατάλη στη συγκεκριµένη αναπτυξιακή πορεία της χώρας (Βαίτσος Κ. και Γιαννίτσης Τ., 1987, σελ. 71 και 72). Η χρονική αυτή περίοδος χαρακτηρίζεται από τον έντονο κρατικό παρεµβατισµό, συνοδευόµενος από ένα άκρως προστατευτικό πλαίσιο, που δηµιουργούσε συνθήκες θερµοκηπίου για τα επενδυµένα κεφάλαια και τις υπάρχουσες επιχειρήσεις και ταυτόχρονα υπονόµευε τις α- ναπτυξιακές δυνατότητες της χώρας, και δεν ευνοούσε την τεχνολογική ανανέωση(σακελλαρόπουλος Θ., 1993, σελ. 235). Η ανανέωση και ο τεχνολογικός εκσυγχρονισµός παρεµποδίστηκε και από έναν άλλο παράγοντα που αφορά στη βοήθεια και χρηµατοδότηση που απολάµβαναν οι λίγες µεγάλες, µονοπωλιακού χαρακτήρα, βιοµηχανικές επιχειρήσεις από το κρατικό τραπεζικό σύστηµα (Σακελλαρόπουλος Θ., 1993, σελ. 236). Οι σηµαντικοί αυτοί περιορισµοί υπονόµευαν την ανταγωνιστικότητα της οικονοµίας και απορρίπτοντας την δέσµευση δαπανών σε έρευνα και τεχνολογία, απαξιώνονταν τεχνολογικά η οικονοµία ολόκληρης της χώρας. Οι πρώτες θεσµικές βάσεις για µια πολιτική έρευνας και τεχνολογικής ανάπτυξης τίθενται µε τον νόµο 706/77 κα προωθείται ένα εθνικό πρόγραµµα χρηµατοδότησης της έρευνας. Το 1982 δηµιουργείται το Υπουργείο Έρευνας και Τεχνολογίας, το οποίο τρία χρόνια αργότερα µετατρέπεται σε Γενική Γραµµατεία Έρευνας και Τεχνολογίας (ΓΓΕΤ), που σήµερα υπάγεται στο Υπουργείο Ανάπτυξης (Βαίτσος Κ. και Γιαννίτσης Τ., 1987, σελ. 73). Βασικός φορέας χάραξης και εφαρµογής της πολιτικής ΕΤΑ στην Ελλάδα είναι η Γενική Γραµµατεία Έρευνας και Τεχνολογίας (ΓΓΕΤ), η οποία υπάγεται στο Υπουργείο Ανάπτυξης (ΥΠΑΝ). Η ΓΓΕΤ συντονίζει τα ερευνητικά έργα που χρηµατοδοτούνται από τα διαρθρωτικά προγράµµατα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. H είσοδος της ελληνικής οικονοµίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, επηρέασε σηµαντικά και την ερευνητική και τεχνολογική πολιτική της χώρας. Η κρατική στρατηγική για την ΕΤΑ κατά την εικοσαετία 1980-1999 περιελάµβανε παρεµβάσεις για τον εµπλουτισµό του ελληνικού ερευνητικού ιστού και, δευτερευόντως, για την ενίσχυση της βιοµηχανικής έρευνας. Η συγκεκριµένη προσπάθεια είχε ως αποτελέσµατα την αύξηση των δαπανών για την έρευνα από 0,33% του ΑΕΠ (1986) σε 0,67 % του ΑΕΠ (1999) και το διπλασιασµό των επιχειρήσεων µε δραστηριότητες ΕΤΑ (ΕΜΠ-ICAP, 2002, σελ. 65). Η πολιτική ΕΤΑ, που έκτοτε ασκήθηκε, εφαρµόσθηκε µέσω των διαρθρωτικών προγραµ- µάτων ΕΠEΤ Ι, STRIDE και ΕΠΕΤ ΙΙ κατά τις περιόδους 1990-1995 και 1995-2000 αντίστοιχα. Τα προγράµµατα αυτά, εντεταγµένα στα Α & Β KΠΣ των αντιστοίχων περιόδων, είχαν ως κύριους στόχους, την ενίσχυση της υποδοµής του ερευνητικού και τεχνολογικού ιστού της χώρας µέσω δηµιουργίας µιας σειράς φορέων ΕΤΑ (ερευνητικών ινστιτούτων και κέντρων, κλαδικών εταιριών κλπ) και την ενίσχυση των επιχειρήσεων και των συνεργασιών τους µε τους ερευνητικούς φορείς µε στόχο την βελτίωση της ανταγωνιστικότητός τους. Με τα ανωτέρω προγράµ-

68 IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH µατα και τις δράσεις τους έχει επιτευχθεί σηµαντική βελτίωση στην ερευνητική υποδοµή της χώρας και εξοικείωση, ως ένα βαθµό, των επιχειρήσεων µε την ΕΤΑ και την µεταφορά τεχνολογίας. Το Επιχειρησιακό Πρόγραµµα Ε&Τ 1989-93 (ΕΠΕΤ Ι) είχε προϋπολογισµό 100 εκ. ECU περίπου. Ο βασικός του στόχος ήταν η ενίσχυση της υποδοµής ΕΤΑ και ιδιαίτερα αυτής του κρατικού τοµέα. Το πρόγραµµα Κοινοτική Πρωτοβουλία STRIDΕ είχε παραπλήσιο προϋπολογισµό µε το ΕΠΕΤ Ι, 80 εκ. ECU περίπου, και εφαρµόστηκε την ίδια περίπου περίοδο. Ένας άξονας δράσης ήταν η επέκταση και ο εκσυγχρονισµός της υποδοµής ΕΤΑ και επί πλέον χρηµατοδοτήθηκαν µεγάλα έργα ΕΤΑ στα οποία συµµετείχαν και παραγωγικοί φορείς. Το Επιχειρησιακό Πρόγραµµα Ε&Τ 1994-99 (ΕΠΕΤ ΙΙ) υπήρξε η µεγαλύτερη δράση τόσο από άποψη διάρκειας (6 έτη) όσο και από άποψη προϋπολογισµού (δηµοσία δαπάνη περίπου 400 εκ. ECU). Στόχευε κατά κύριο λόγο στην κινητοποίηση της δηµιουργηθείσας υποδοµής και κατά δεύτερο στην διεύρυνσή της. Ο στόχος για κάποια σχετική αποκέντρωση των δραστηριοτήτων ΕΤΑ δεν επετεύχθη και το µεγαλύτερο µέρος των πόρων (µεγαλύτερο του 50%) έµεινε στην Αττική. Τα Επιχειρησιακά Προγράµµατα για την ΕΤΑ (ΕΠΕΤ Ι και ΕΠΕΤ ΙΙ) που εφαρµόστηκαν από το 1989 ως το 1999 συνέβαλαν αποφασιστικά στην µεγέθυνση, τη διαφοροποίηση αλλά και την άνοδο της ποιότητας του συστήµατος. Σήµερα, στο πλαίσιο του Γ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης (2000-2006) επιδιώκεται η µεγέθυνση αλλά ταυτόχρονα και η εξισορρόπηση του συστήµατος έρευνας και τεχνολογικής ανάπτυξης, δίνοντας προτεραιότητα στις δράσεις που αφορούν τις επιχειρήσεις. Το κύριο εργαλείο για την υλοποίηση της εθνικής στρατηγικής ΕΤΑ είναι το Επιχειρησιακό Πρόγραµµα Ανταγωνιστικότητα, 2000-2006. Ο συνολικός προϋπολογισµός για την τεχνολογική καινοτοµία και έρευνα, στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράµµατος του Υπουργείου Ανάπτυξης, είναι 497,10 (43,28%) εκατ. ευρω εκ των οποίων τα 215,17 εκατ. ευρω αποτελούν την κοινοτική συµµετοχή, τα 86,29 (17,35%) εκατ. ευρω την εθνική δηµόσια συµµετοχή και τα 195,64 (39,35%) εκατ. ευρω την ιδιωτική συµ- µετοχή. 3. Επιδόσεις ΕΤΑ : Η περίπτωση της Ελλάδας και σύγκριση µε ΕΕ και τα κράτη µέλη Ορισµένες βασικές επιδόσεις της χώρας σε ΕΤΑ κατά την δεκαετία του 90 παρουσιάζουµε στους Πίνακες 1 και 2. Στον Πίνακα 1 παρουσιάζεται η ποσοστιαία συµµετοχή του συνόλου της εγχώριας δαπάνης στην έρευνα και την τεχνολογική ανάπτυξη ως ποσοστό (%) του ΑΕΠ των κρατών µελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, του συνόλου της ΕΕ, των ΗΠΑ και της Ιαπωνίας κατά το χρονικό διάστηµα 1991 έως και το 1999. Η Σουηδία εµφανίζει το υψηλότερο και ετησίως αυξανόµενο ποσοστό εγχώριας δαπάνης σε έρευνα και τεχνολογική ανάπτυξη (3,78% για το 1999) στη δεκαετία του 1990 και ακολουθεί η Φινλανδία (3,22%). Μετά τις δύο αυτές χώρες ακολουθούν η Ιαπωνία (2,94%) και οι ΗΠΑ (2,64%). Υψηλό ποσοστό εµφανίζει επίσης η Γερµανία (2,44%). Υψηλότερο ποσοστό του µέσου ό- ρου της ΕΕ (1,93% για το 1999) εµφανίζουν η Γαλλία (2,18%), η ανία (2,09%), η Ολλανδία (2,02%) και το Βέλγιο (1,96%). Χαµηλότερο ποσοστό αλλά πλησίον του µέσου όρου της ΕΕ εµφανίζουν η Μ. Βρετανία (1,85%) και η Αυστρία (1,83%). Η Ελλάδα είναι το ακριβώς αντίθετο της Σουηδίας και βρίσκεται στο χαµηλότερο άκρο της κλίµακας διότι εµφανίζει το χαµηλότερο ποσοστό συνολικής εγχώριας δαπάνης στην έρευνα ό- χι µόνο το 1999 (0,67%) αλλά καθ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας.

IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 69 Παρά το γεγονός αυτό η Ελλάδα βρίσκεται µεταξύ των χωρών ( ανία, Αυστρία, Πορτογαλία, Φινλανδία) που εµφανίζουν σαφή αύξηση της δαπάνης για έρευνα σε ολόκληρη την διάρκεια της δεκαετίας του 1990. Σαφή µείωση της δαπάνης στην έρευνα εµφανίζουν η Μ. Βρετανία, η Ιταλία και η Γαλλία. Την Ελλάδα ακολουθεί η Πορτογαλία (0,76% για το 1999). Η Ελλάδα κατά την τελευταία δεκαετία έχει σηµειώσει σηµαντική πρόοδο και παρουσιάζει σηµαντικές βελτιώσεις στην έρευνα και την τεχνολογική ανάπτυξη και ο µέσος ετήσιος ρυθµός αύξησης του ποσοστού ΕΤΑ του ΑΕΠ σηµείωσε σταθερή αύξηση κατά τη χρονική περίοδο 1991-1999. Το ποσοστό της εγχώριας δαπάνης ΕΤΑ του ΑΕΠ αυξήθηκε από 0,20 στις αρχές της δεκαετίας του 80 σε 0,67% το 1999 (GSRT, 2003, p. 2). Η Ελλάδα µεταξύ 1995 και 1999 εµφάνισε την υψηλότερη µέση ετήσια αύξηση : 8,71% έναντι 1,53% της ΕΕ (GSRT, 2003, p. 5). Πίνακας 1 : απάνες ΕΤΑ ως ποσοστό (%) του ΑΕΠ, 1991 1999 Χώρα 1991 1993 1995 1997 1999 ΕΕ 1,94 1,92 1,84 1,82 1,93 Βέλγιο 1,62 1,58 1,58 1,58 1,96 ανία 1,64 1,74 1,83 1,89 2,09 Γερµανία 2,54 2,42 2,31 2,31 2,44 Ελλάδα 0,36 0,49 0,49 0,51 0,67 Ισπανία 0,84 0,91 0,85 0,86 0,88 Γαλλία 2,37 2,45 2,34 2,24 2,18 Ιρλανδία 0,93 1,2 1,36 1,43 1,21 Ιταλία 1,23 1,14 1,01 1,0 1,04 Ολλανδία 1,97 2,0 2,07 2,12 2,02 Αυστρία 1,47 1,49 1,59 1,82 1,83 Πορτογαλία 0,51 0,62 0,58 0,65 0,76 Φινλανδία 2,04 2,21 2,35 2,78 3,22 Σουηδία 2,79 3,39 3,59 3,85 3,78 Μ. Βρετανία 2,07 2,15 2,02 1,87 1,85 ΗΠΑ - - 2,53* 2,56 2,64 Ιαπωνία - - 2,77* 2,83 2,94 Πηγές: α) ΓΓΕΤ, Τµήµα Τεκµηρίωσης Επιστηµονικών και Τεχνολογικών εικτών, β) Science and Technology Indicatorsfor the European Research Area(STI-ERA) Σηµείωση : *αφορά το έτος 1996 Στον Πίνακα 2 παρουσιάζεται η ποσοστιαία συµµετοχή στην έρευνα και την τεχνολογική α- νάπτυξη κατά πηγή χρηµατοδότησης των κρατών µελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, του συνόλου της ΕΕ, των ΗΠΑ και της Ιαπωνίας το 2001 (για την Ελλάδα τα τελευταία διαθέσιµα στοιχεία αναφέρονται στο 1999).

70 IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH Πίνακας 2 : Ακαθάριστη Εγχώρια απάνη για ΕΤΑ (ΑΕ ΕΤΑ) κατά πηγή χρηµατοδότησης (%), 2001* Χώρα Κράτος Επιχειρήσεις Άλλες εθνικές πηγές Εξωτερικό ΕΕ 34,0 56,1 2,2 7,7 Βέλγιο 23,2 66,2 3,3 7,3 ανία 32,6 58,0 3,5 5,3 Γερµανία 31,5 66,0 0,4 2,1 Ελλάδα 48,7 24,2 2,5 24,7 Ισπανία 39,9 47,2 5,3 7,7 Γαλλία 38,7 52,5 1,6 7,2 Ιρλανδία 22,6 66 2,6 8,9 Ιταλία 50,8 43,0-6,2 Ολλανδία 35,9 50,1 2,6 11,4 Αυστρία 42,1 39,0 0,3 18,6 Πορτογαλία 61,2 32,4 2,1 4,4 Φινλανδία 25,5 70,8 1,2 2,5 Σουηδία 21,0 71,9 3,8 3,4 Μ. Βρετανία 30,2 46,2 5,7 18,0 ΗΠΑ 28,7 66,2 5,1 - Ιαπωνία 18,5 73,0 8,1 0,4 Πηγές : α) ΓΓΕΤ, Τµήµα Τεκµηρίωσης Επιστηµονικών και Τεχνολογικών εικτών, β) DG Research Key Figures 2003-2004 Σηµειώσεις : * ή τα τελευταία διαθέσιµα στοιχεία : Ιταλία : 1996, Βέλγιο, ανία, Ελλάδα, Ιρλανδία : 1999, Γαλλία, Ολλανδία : 2000, ΗΠΑ : 2002. Οι πηγές χρηµατοδότησης ταξινοµούνται σε τέσσερις βασικές κατηγορίες : α) το κράτος, οι δαπάνες του οποίου αφορούν τον κρατικό προϋπολογισµό και άλλες κρατικές πηγές και τους γενικούς προϋπολογισµούς των ΑΕΙ, β) τις επιχειρήσεις, γ) τις άλλες εθνικές πηγές, στις οποίες περιλαµβάνονται οι ίδιοι πόροι φορέων από εκµετάλλευση περιουσίας και τα ΝΠΙ ιδιωτικού τοµέα µη κερδοσκοπικού χαρακτήρα και δ) το εξωτερικό, όπου εντάσσονται τα διαρθρωτικά προγράµµατα (κονδύλια Ε.Ε.), τα Προγράµµατα Πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και άλλες πηγές εξωτερικού. Στην Ιαπωνία το ποσοστό των επιχειρήσεων είναι το υψηλότερο, 73%. Στις ΗΠΑ η χρηµατοδότηση από τις επιχειρήσεις καλύπτει το 66% του συνόλου της έρευνας. Η ΕΕ ακολουθεί µε 56%. Τελείως αντίθετα το ποσοστό συµµετοχής του κράτους στην ΕΕ είναι το υψηλότερο, 56%, ενώ στις ΗΠΑ είναι 29% και στην Ιαπωνία 18%. Ο επιχειρηµατικός τοµέας έχει ηγετικό ρόλο στη χρηµατοδότηση της έρευνας και ης τεχνολογικής ανάπτυξης σε όλα τα κράτη µέλη εκτός α- πό την Πορτογαλία (32,4%), την Ελλάδα (24,2%), την Ιταλία (43,0%) και την Αυστρία (39,0)%. Μετά την Ιαπωνία ακολουθεί η Σουηδία (72%) και η Φινλανδία (71%).

IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 71 Ο τοµέας των επιχειρήσεων στο Βέλγιο, στην Ιρλανδία και στην Γερµανία καλύπτουν το 66% περίπου. Σε µεγάλες οικονοµίες της ΕΕ, όπως η Γαλλία, η Ιταλία και η Μ. Βρετανία, η ποσοστιαία συµµετοχή των επιχειρήσεων στην έρευνα και την τεχνολογική ανάπτυξη είναι κάτω του µέσου όρου της ΕΕ (56,1%) και επιπρόσθετα στην Ελλάδα και στην Πορτογαλία είναι ε- ξαιρετικά πολύ κάτω του µέσου όρου της ΕΕ. Σε γενικές γραµµές διαπιστώνουµε ότι οι ίδιες χώρες που εµφανίζουν τα υψηλότερα ποσοστά χρηµατοδότησης της έρευνας από τις επιχειρήσεις εµφανίζουν επίσης τα χαµηλότερα ποσοστά χρηµατοδότησης της έρευνας από το κράτος. Η κρατική χρηµατοδότηση είναι µικρότερη του 30% στη Σουηδία, την Ιρλανδία, το Βέλγιο και την Φινλανδία. Στο χαµηλότερο άκρο της κλίµακας οι οικονοµίες της Πορτογαλίας (61,2%), της Ιταλίας (50,8%) και της Ελλάδας (48,7%) εµφανίζουν πάρα πολύ µεγάλη εξάρτηση από την κρατική χρηµατοδότηση. Η χρηµατοδότηση από το εξωτερικό στο σύνολο της ΕΕ είναι 7,7% και το µεγαλύτερο ποσοστό εµφανίζει η Ελλάδα (24,7%) και ακολουθούν η Αυστρία (18,6%) και η Μ. Βρετανία (18,0%). Η κατάσταση είναι τελείως αντίθετη στην Γερµανία και στην Φινλανδία που εµφανίζουν χαµηλό ποσοστό χρηµατοδότησης από το εξωτερικό, κάτω του 3%. 4. Ο Ευρωπαϊκός Χώρος Έρευνας και η Εθνική πολιτική Τον Ιανουάριο του 2000 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή σε ανακοίνωσή της πρότεινε τη δηµιουργία του Ευρωπαϊκού Χώρου Έρευνας (EC, 2000, 26-27). Το εν λόγω σχέδιο προσέφερε έναν νέο ορίζοντα για την επιστηµονική και τεχνολογική δραστηριότητα και την ερευνητική πολιτική στην Ευρώπη. Επειδή η προώθηση της γνώσης και της καινοτοµίας, που βασίζεται στην έρευνα και την τεχνολογική ανάπτυξη, αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της στρατηγικής της Λισσαβόνας και η Ευρώπη υστερεί απέναντι στους ανταγωνιστές της ως προς την επένδυση σε νέα γνώση, στην ευρωπαϊκή συνάντηση κορυφής της Βαρκελώνης, τον Μάρτιο του 2002, τέθηκε ως στόχος η αύξηση της χρηµατοδότησης της έρευνας σε 3% του ΑΕΠ του συνόλου της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η αύξηση του ποσοστού χρηµατοδότησης των επιχειρήσεων (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2002, 2-8). Στο πλαίσιο αυτό, η Ελλάδα καλείται να ακολουθήσει. Στην ευρωπαϊκή συνάντηση κορυφής της Βαρκελώνης, τον Μάρτιο του 2002, τέθηκε ως στόχος η αύξηση της χρηµατοδότησης της έρευνας σε 3% του ΑΕΠ του συνόλου της Ευρωπαϊκής Ένωσης µε την προϋπόθεση ότι τα 2/3 των δαπανών θα χρηµατοδοτούνται από τις επιχειρήσεις, πράγµα το οποίο θα µπορούσε να οδηγήσει σε αύξηση του ΑΕΠ κατά 0,5% και σε 400.000 επιπλέον θέσεις εργασίας κάθε έτος στο σύνολο της ΕΕ, µέχρι το 2010. Η Ελλάδα υιοθέτησε το στόχο του 1,5% µε συµµετοχή των ε- πιχειρήσεων στο 40% της χρηµατοδότησης (από 0,67% του ΑΕΠ και από 24% το 1999, αντίστοιχα) (ΓΓΕΤ, Νοέµβριος 2003, σελ. 14). 5. Συµπεράσµατα ιαπιστώνουµε ότι για την Ελλάδα η κρατική χρηµατοδότηση κατά κύριο λόγο και η κοινοτική χρηµατοδότηση αποτελούν τις βασικές πηγές χρηµατοδότησης της ΕΤΑ και εξαρτούν πλήρως την πορεία, την κατεύθυνση, τους στόχους και τη στρατηγική για την έρευνα και την τεχνολογία στη χώρα µας. Βασικό χαρακτηριστικό του τοµέα ΕΤΑ στην Ελλάδα είναι, κυρίως, η µεταφορά και διάχυση τεχνογνωσίας µέσω τεχνολογικών επενδύσεων και εκπαίδευσης και όχι η ανάπτυξη νέων προϊόντων και νέας γνώσης. Η ερευνητική δραστηριότητα υποστηρίζει περισσότερο την αφοµοίωση και την προσαρµογή της υπάρχουσας τεχνολογίας και όχι τη δηµιουργία νέας γνώσης. Ο τεχνολογικός εκσυγχρονισµός των επιχειρήσεων γίνεται κυρίως µε

72 IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH την αγορά ενσωµατωµένης τεχνολογίας και η καινοτοµία έχει περισσότερο εµπορικό παρά τεχνολογικό περιεχόµενο (ΕΜΠ-ICAP, 2002, σελ. 65). Το ελληνικό σύστηµα έχει πλέον αποκτήσει µια σηµαντική εµπειρία στο σχεδιασµό και υλοποίηση πολιτικής για την έρευνα και την τεχνολογική ανάπτυξη στη χώρα µας και, επίσης, έ- χουν επιτευχθεί ορισµένα θετικά αποτελέσµατα που αφορούν το ανταγωνιστικό ανθρώπινο δυναµικό (αύξηση και βελτίωση των δεξιοτήτων του ανθρώπινου ερευνητικού δυναµικού), τη δικτύωση µε το εξωτερικό κυρίως µέσω του Προγράµµατος Πλαισίου, ορισµένα ικανοποιητικά αποτελέσµατα στη βασική έρευνα και σηµαντική βελτίωση των υποδοµών. Όµως παραµένει χαµηλή η απόδοση της παραγωγικής βάσης του συστήµατος ΕΤΑ, κύρια αίτια της οποίας είναι η έλλειψη κατανόησης από τους παραγωγικούς φορείς για την αναγκαιότητα ανάληψης έργων ΕΤΑ, µεταφοράς τεχνολογίας και καινοτοµίας, η έλλειψη συνεργασίας µεταξύ των ερευνητικών ιδρυµάτων και των παραγωγικών φορέων, η ανισοµερής κατανοµή µεταξύ βασικής και εφαρµοσµένης έρευνας, η µεταπρατική κυρίως δραστηριότητα των ΜΜΕ και η έλλειψη κινήτρων λήψης επιχειρηµατικού κινδύνου, το περιορισµένο σχετικά ερευνητικό δυναµικό, η έλλειψη συντονισµού ερευνητικών δραστηριοτήτων, η ανισοµερής ανάπτυξη του ερευνητικού ιστού της χώρας, η έλλειψη καινοτοµικής - τεχνολογικής κουλτούρας στην Ελλάδα, το ανεπαρκές σύστηµα υλοποίησης, ελέγχου, προβολής και διάχυσης των αποτελεσµάτων της ΕΤΑ και η υστέρηση έναντι της ΕΤΑ ανεπτυγµένων οικονοµιών. Η αντίληψη που πλέον κυριαρχεί σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι ότι η επένδυση στην έρευνα και τεχνολογία είναι εκ των ων ουκ ανευ προκειµένου η ευρωπαϊκή οικονοµία να γίνει, όχι απλώς ανταγωνιστική, αλλά η πλέον ανταγωνιστική µέχρι το 2010. Για τη Ελλάδα, η εξέλιξη αυτή σηµατοδοτεί την έναρξη µιας νέας περιόδου στον τοµέα της πολιτικής για την έ- ρευνα και την τεχνολογική ανάπτυξη, της οποίας οι γενικές κατευθύνσεις και στόχοι θα καθορίζονται σε ευρωπαϊκό επίπεδο µε βάση την από κοινού ανάλυση και θα προσδιορίζονται από τις συνθήκες ανταγωνισµού µεταξύ Ευρωπαϊκής Ένωσης αφ ενός και ΗΠΑ και Ιαπωνίας αφ ετέρου και όχι σε επίπεδο κράτους µέλους. Η νέα πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι προσανατολισµένη προς την αύξηση της οικονοµικής συµµετοχής του ιδιωτικού τοµέα και των επιχειρήσεων στην χρηµατοδότηση έργων για την έρευνα και την τεχνολογική ανάπτυξη. Η κυριαρχούσα αυτή αντίληψη φαίνεται ότι συ- µπαρασύρει την Ελλάδα προς το αντίθετο άκρο της κλίµακας συγκριτικά µε την µεταπολεµική περίοδο στη χώρα µας, δηλαδή προς την κατεύθυνση επίτευξη της αριστείας στον τοµέα έ- ρευνας και τεχνολογικής ανάπτυξης και όχι µόνο. Οι νέες συνθήκες ανάπτυξης, στο πλαίσιο της από κοινού ανάλυσης και του ανοικτού συντονισµού, είναι, επίσης, θερµοκηπιακού τύπου ανάπτυξης και φαίνεται ότι θα ωφελήσουν εκείνους τους οργανισµούς που έχουν τους απαιτούµενους πόρους και ικανότητες για να ακολουθήσουν στη νέα κατεύθυνση και οι φορείς αυτοί φαίνεται ότι αποτελούν ένα ελάχιστο τµή- µα της ελληνικής οικονοµίας. Η εξέλιξη αυτή, κατά την γνώµη µας, θα ενισχύσει ακόµη περισσότερο το φαινόµενο του δυϊσµού στην Ελλάδα, δηλαδή αφ ενός την ύπαρξη των µεγάλων επιχειρήσεων και οργανισµών (πανεπιστηµιακών και ερευνητικών φορέων κυρίως) που είναι ικανοί να προχωρήσουν σε διεθνείς συνεργασίες για τον σχεδιασµό, υλοποίηση και προβολή ερευνητικών και τεχνολογικών έργων, προϊόντων και υπηρεσιών και αφ ετέρου την ύπαρξη της συντριπτικής πλειοψηφίας των οικογενειακών µικροµεσαίων επιχειρήσεων, οι οποίες δεν έχουν την ερευνητική και τεχνολογική βάση για την ανάληψη παρόµοιων δραστηριοτήτων στον τοµέα της έρευνας και της τεχνολογικής ανάπτυξης, µε σηµαντικές κοινωνικές επιπτώσεις, ιδιαίτερα στην απασχόληση. Το ευρωπαϊκό παράδοξο που σηµαίνει µια οικονοµία που υπερτερεί των ΗΠΑ σε επιστη- µονική παραγωγή αλλά υστερεί ουσιαστικά σε ικανότητα εµπορικής εκµετάλλευσης των νέων γνώσεων αφορά, κατά κύριο λόγο, τις αναπτυγµένες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι κύριοι ωφελούµενοι µέχρι σήµερα, φαίνεται ότι βρίσκονται µεταξύ των πανεπιστηµιακών και ερευνητικών φορέων της Ελλάδας, και το παρελθόν µας διδάσκει ό,τι και στη νέα φά-

IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 73 ση (από το 2000 και µετά) του Ευρωπαϊκού Χώρου Έρευνας, στους χώρους αυτούς θα βρίσκονται, για µια ακόµη φορά, οι κύριοι ωφελούµενοι, και, επίσης, σ ένα ελάχιστο αριθµό επιχειρήσεων που έχουν τις ικανότητες και τους πόρους, την εσωτερική οργάνωση και την οικονοµική δυνατότητα, που απαιτούνται για την υλοποίηση έργων έρευνας και τεχνολογικής ανάπτυξης σε διεθνές επίπεδο και δικτύωση. Κατά τη γνώµη µας είναι επείγουσα η ανάγκη να γίνει διάγνωση και ανάλυση των ικανοτήτων και των πόρων του ελληνικού συστήµατος έρευνας και τεχνολογικής ανάπτυξης, στο πλαίσιο της οποίας θα συγκρίνουµε το τι έχουµε µε το τι θέλουµε για να καταστεί εφικτό να αναδειχθεί το πραγ- µατικό χάσµα µεταξύ των ικανοτήτων και πόρων που θέλουµε να αποκτήσουµε και εκείνων που διαθέτουµε και να οικοδοµηθεί µια στρατηγική που θα λαµβάνει υπόψη της (και σε συνάρτηση µε) τις επιπτώσεις της στο σύνολο του οικονοµικού και κοινωνικού συστήµατος της Ελλάδας. Η Ελλάδα, παρά το γεγονός ότι έχει την ερευνητική και τεχνολογική ικανότητα, δεν είναι παραγωγός έρευνας και τεχνολογίας, αλλά χρήστης τεχνολογίας εδώ και δεκαετίες. Ο βασικός εταίρος στη νέου τύπου ανάπτυξη, δηλαδή οι οικογενειακές µικροµεσαίες επιχειρήσεις στην Ελλάδα δεν φαίνεται να έχουν τους πόρους και τις ικανότητες που απαιτούνται προς την κατεύθυνση αυτή, όχι µόνο διότι είναι µικρές επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται σε µικρού µεγέθους αγορά, αλλά, κατά τη γνώµη µας, και διότι υπάρχει ένας παράγοντας, στον οποίο δεν έ- χει δοθεί η δέουσα σηµασία : Η έλλειψη της σχετικής νοοτροπίας, στάσης και αντίληψης όχι µόνο από τον επιχειρηµατικό κόσµο στη χώρα µας αλλά και από τον κρατικό τοµέα εν γένει. Ο παράγοντας αυτός πρέπει να µελετηθεί σε βάθος ώστε να καταστεί εφικτό να φωτισθεί µε επάρκεια η υστέρηση της Ελλάδας στον τοµέα της έρευνας και της τεχνολογίας. Οι νέες στρατηγικές µπορεί να ενισχύσουν την Ευρωπαϊκή Ένωση, ως διακριτή οντότητα, για την µείωση του χάσµατος µε τις ΗΠΑ και Ιαπωνία στον τοµέα της έρευνας και της τεχνολογικής ανάπτυξης (χωρίς να είναι εξασφαλισµένη η αποτελεσµατικότητα των στόχων), αλλά για την Ελλάδα αυτό σηµαίνει εισαγόµενο τεχνολογικό εκσυγχρονισµό και ενίσχυση του µοντέλου της καπιταλιστικής οικονοµικής ανάπτυξης, στο πλαίσιο της οποίας θα εντατικοποιηθεί και θα νοµιµοποιηθεί ακόµη περισσότερο η υποκατάσταση της ανθρώπινης εργασίας από την τεχνολογία. Βιβλιογραφία Christensen, C. (1997). The Innovator s Dilemma, Harper Collins. Deniozos, G. (1993). Technology Perspective, in Giannitsis, T. (ed.) Industrial and Technological Policy, Themelio, Athens. Drucker, P. (1997). Looking ahead implications of the present, HBR, Sept/Oct. Edquist, D. (1997). Systems of Innovation. Technologies, Institutions and Organisations, London, Pinter. European Commission, 1995, Green Paper on Innovation COM(1995) 688. European Commission, (2000). Towards a European Research Area, COM (2000)06 of 18 January 2000. European Commission (2004). Innovation Results for the EU, Iceland and Norway, Data 1998-2001 (CIS III), Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities. European Commission-DG Enterprise (2004). Innovation Management and the Knowledge - Driven Economy, ECSC-EC-EAEC Brussels-Luxembourg. Hatzikian, J. Comparative evaluation of the development of enterprises and the position of Greece in the innovation sector. In: Dioikitiki Enimerosi, 25, Jan 2003, pp. 74-83. Athens : Eidiki Ekdotiki, 2003, ISSN 1106-4749. (in Greek journal). Hatzikian, John, (2004). The Research and Technological Development Policy : the Case of Greece, in Sakellaropoulos, Th., (ed.) (2004). Economy and Politics in Modern Greece, Vol. B, Athens : Dionikos, (in Greek). Foray, D. (2000). Characterising the Knowledge Base: Available and Missing Indicators, pp. 239-255, in OECD. ed. Knowledge Management in the Learning Society, Paris, OECD. GSRT (2001). National Innovation Survey (CIS II) in Greek Enterprises 1994-1998, Athens: Ministry of Development GSRT. GSRT, (2003). Research & Development in Greece, Ministry of Development, Athens.

74 IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH GSRT (2004). National Innovation Survey (CIS III) in Greek Enterprises 1998-2000,Athens : GSRT - General Secretariat for Research and Technology - Ministry of Development, 2004 (in Greek). Lundvall, B.A. (1995). National Systems of Innovation, London. Machlup, F. (1962). The Production and Distribution of Knowledge in the United States. Princeton University Press. Maskell, P. (1999). Social Capital, Innovation and Competitiveness, Oxford, Oxford University Press. Mowery, D.C. and Rosenberg, N. (1978). The Influence of Market Demand upon Innovation: a Critical Review of some recent Empirical Studies, Research Policy, 8, April. Myers, S. and Marquis, D.G. (1969). Successful Industrial Innovation,Washington, D.C., National Science Foundation. Myers, P.(1996). Knowledge Management Tools, USA, Butterworth-Heinemann. Nelson, R.R. (1993). National Innovation Systems: a Comparative Analysis, Oxford, Oxford Univ Press. Niosi, J. (1993). National Systems of Innovation in Search of a Workable Concept, Technology in Society, 3, pp. 77-95. NTUA and ICAP (2002). Evaluation of Partnerships and networking between research and industrial organizations (1995 2001), Ministry of Development-GRST, Athens (in Greek). OECD (1993), Frascati Manual, Paris. OECD (1996). The Knowledge-Based Economy. Paris. STI Outlook. OECD (1997). Creativity, Innovation and Job Creation, Paris. OECD (1997). Industrial Competitiveness in the Knowledge-based Economy, The New Role of Governments, Paris. OECD (1999). Boosting Innovation. The Cluster Approach, Paris. OECD (1999). Managing National Innovation Systems, Paris. OECD (2000). Knowledge Management in the Learning Society, Paris. OECD (2001). Innovative Clusters: Drivers of National Innovation Systems, Paris. OECD (1993), Frascati Manual, Paris. OECD (1996). The Knowledge-Based Economy. Paris. STI Outlook. OECD (1997). Creativity, Innovation and Job Creation, Paris. OECD (1997). Industrial Competitiveness in the Knowledge-based Economy, The New Role of Governments, Paris. OECD (1999). Boosting Innovation. The Cluster Approach, Paris. OECD (1999). Managing National Innovation Systems, Paris. OECD (2000). Knowledge Management in the Learning Society, Paris. OECD (2001). Innovative Clusters: Drivers of National Innovation Systems, Paris. Patel, P. and Pavitt, K. (1994). National Innovation Systems: why they are important and how they might be measured and compared, Economics of Innovation and New Technology, 3, pp. 77-95. Sakellaropoulos, T., (1993). State and Economy in Greece. An historical typology, in Sakellaropoulos, T., Modern Greek Society. Historical and Critical Approaches, Critiki, Athens. Soete, L. & A. Arundel, (eds.), (1993). An Integrated Approach to European Innovation and Technology Diffusion Policy: A Maastricht Memorandum, Publication nr. EUR 15090 EN of the Commission of the European Communities, Brussels-Luxembourg. Schmookler, J. (1996). Invention and Economic Growth, Cambridge, Harvard University Press. Teece, D.J. (1992). Competition, Cooperation and Innovation: Organizational Arrangements for Regimes of Rapid Technological Progress, Journal of Economic Behavior and Organization, 18, pp.1-25. Teece, D.J., Pisano, G. and Shuen, A. (1997). Dynamic Capabilities and Strategic Management, Strategic Management Journal, vol 18-7, pp. 509-5 53. Tsipouri L. et. al., (1994). Research and Technology management in Enterprises : Issues for Community Policy, Case Study in Greece, Luxembourg. Vaitsos, K. and Giannitsis, T. (1987). Technological Transformation and Economic Development. The Greek experience and international perspectives, Gutenberg, Athens (in Greek). Von Hippel, E. (1994). The Sources of Innovation, Oxford, Oxford University Press. Winter, S.G. (1987). Knowledge and Competence as Strategic Assets, in Teece D. J. ed. The Competitive Challenge. Strategies for Industrial Innovation and Renewal, USA, Harper & Row. World Bank (1998). Knowledge for Development, World Development Report, New York, Oxford University Press.