ΑΡΙΣΟΣΔΛΔΙΟ ΠΑΝΔΠΙΣΗΜΙΟ ΘΔΑΛΟΝΙΚΗ ΠΟΛΤΣΔΥΝΙΚΗ ΥΟΛΗ ΣΜΗΜΑ ΜΗΥΑΝΙΚΧΝ ΥΧΡΟΣΑΞΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΔΡΔΤΝΗΣΙΚΗ ΔΡΓΑΙΑ

Transcript

1 ΑΡΙΣΟΣΔΛΔΙΟ ΠΑΝΔΠΙΣΗΜΙΟ ΘΔΑΛΟΝΙΚΗ ΠΟΛΤΣΔΥΝΙΚΗ ΥΟΛΗ ΣΜΗΜΑ ΜΗΥΑΝΙΚΧΝ ΥΧΡΟΣΑΞΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΔΡΔΤΝΗΣΙΚΗ ΔΡΓΑΙΑ Η αλάπηπμε ηεο πόιεο θαη ηεο ππαίζξνπ θαη ε εμέιημε ηεο κεηαμύ ηνπο ζρέζεο Δπηβιέπνπζα Καζεγήηξηα: Δ. Παπαδνπνύινπ Φνηηήηξηα: Ρίζηα Διέλε Βέξνηα, Φεβξνπάξηνο 2009

2 Η ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΗ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΣΗ ΤΠΑΙΘΡΟΤ ΚΑΙ Η ΔΞΔΛΙΞΗ ΣΗ ΜΔΣΑΞΤ ΣΟΤ ΥΔΗ 2 ΔΡΔΤΝΗΣΙΚΗ ΔΡΓΑΙΑ Η αλάπηπμε ηεο πόιεο θαη ηεο ππαίζξνπ θαη ε εμέιημε ηεο κεηαμύ ηνπο ζρέζεο Φνηηήηξηα: Ρίζηα Διέλε Δπηβιέπνπζα Καζεγήηξηα: Δ. Παπαδνπνύινπ Βέξνηα, Φεβξνπάξηνο 2009

3 Η ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΗ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΣΗ ΤΠΑΙΘΡΟΤ ΚΑΙ Η ΔΞΔΛΙΞΗ ΣΗ ΜΔΣΑΞΤ ΣΟΤ ΥΔΗ 3 ΠΔΡΙΔΥΟΜΔΝΑ ΠΕΡΙΕΥΟΜΕΝΑ 3 ΤΝΣΟΜΟΓΡΑΦΙΕ 5 ΕΙΑΓΩΓΗ 6 Α. ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΗ ΠΟΛΗ 7 Α.1. Η έλλνηα ηνπ νηθηζκνύ θαη ηεο πόιεο 7 Α.2. Η δηαδηθαζία ηεο αζηηθνπνίεζεο 9 Α.2.1. Κνηλσληθέο ζεσξίεο γηα ηνλ αζηηθό ρώξν 14 Α.2.1.α. Η επξσπατθή ζεηηθηζηηθή πξνζέγγηζε 14 Α.2.1.β. Η καξμηζηηθή εξκελεία 16 Α.2.1.γ. Η νηθνινγηθή πξνζέγγηζε. ρνιή ηνπ ηθάγνπ 17 Α.2.1.δ. Η ιεηηνπξγηθή πξνζέγγηζε: Η ράξηα ησλ Αζελψλ 21 Α.2.2 Η αζηηθνπνίεζε ζηελ Διιάδα 22 Α.2.2.α. Ο αζηηθφο ρψξνο ζηε Βαιθαληθή ρεξζφλεζν θαηά ηελ Οζσκαληθή Απηνθξαηνξία πξηλ ηε δεκηνπξγία ηνπ λενειιεληθνχ θξάηνπο 22 Α.2.2.β. Σν λενειιεληθφ θξάηνο: Α.2.2.γ. Ο αζηηθφο ρψξνο ζηελ κεηαπνιεκηθή Διιάδα ( ) 27 Α.2.2.δ. Ο ζχγρξνλνο αζηηθφο ρψξνο ζηελ Διιάδα 29 Α.3. Θεσξίεο αζηηθήο αλάπηπμεο 30 Α.3.1. Θεσξίεο ηεο εμσγελνύο αζηηθήο αλάπηπμεο 30 Α.3.1.α. Μνληέιν θέληξνπ πεξηθέξεηαο 31 Α.3.1.β. Μνληέιν ησλ «ζπλφξσλ» (επνηθηζκνχ) 32 Α.3.1.γ. Μνληέιν ηεο δηάρπζεο 33 Α.3.2. Θεσξίεο ηεο ελδνγελνύο αζηηθήο αλάπηπμεο 34 Α.3.2.α. Θεσξία ησλ θεληξηθψλ ηφπσλ 34 Α.3.2.β. Αζηηθνπνίεζε θαη εθβηνκεράληζε 36 Α.3.2.γ. Θεσξία ηεο νηθνλνκηθήο βάζεο ησλ πφιεσλ 37 Α.3.2.δ. Θεσξία ησλ πφισλ αλάπηπμεο 38 Β. ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΗ ΤΠΑΙΘΡΟΤ 40 Β.1. Η έλλνηα ηεο ππαίζξνπ 40 Β.1.1. Γπζθνιία θαζνξηζκνύ ελόο εληαίνπ νξηζκνύ γηα ηελ ύπαηζξν 40 Β.1.2. Γηάθξηζε ησλ πεξηνρώλ ηεο ππαίζξνπ ζε δηεζλέο θαη επξσπατθό επίπεδν 41 Β.2. Η ειιεληθή ύπαηζξνο 43 Β.2.1. Σν πνξηξέην ηεο ειιεληθήο ππαίζξνπ 43

4 Η ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΗ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΣΗ ΤΠΑΙΘΡΟΤ ΚΑΙ Η ΔΞΔΛΙΞΗ ΣΗ ΜΔΣΑΞΤ ΣΟΤ ΥΔΗ 4 Β.2.2. Η ηππνινγία ησλ πεξηνρώλ ηεο ειιεληθήο ππαίζξνπ 45 Β.2.3. Πνιηηηθέο γηα ηελ αλάπηπμε ηεο ππαίζξνπ 47 Β.2.3.α. Δπξσπατθή πνιηηηθή γηα ηελ αλάπηπμε ηεο ππαίζξνπ 47 Β.2.3.β. Διιεληθή πνιηηηθή γηα ηελ αλάπηπμε ηεο ππαίζξνπ 49 Β.3. Θεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο γηα ηελ ύπαηζξν 50 Γ. ΥΕΗ ΠΟΛΗ ΤΠΑΙΘΡΟΤ 55 Γ.1. Γπζθνιία δηάθξηζεο κεηαμύ αζηηθώλ πεξηνρώλ θαη πεξηνρώλ ηεο ππαίζξνπ 55 Γ.2. Δμέιημε ηεο ζρέζεο πόιεο ππαίζξνπ 55 ΤΜΠΕΡΑΜΑΣΑ 59 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 62 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 62 ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ 65

5 Η ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΗ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΣΗ ΤΠΑΙΘΡΟΤ ΚΑΙ Η ΔΞΔΛΙΞΗ ΣΗ ΜΔΣΑΞΤ ΣΟΤ ΥΔΗ 5 ΤΝΣΟΜΟΓΡΑΦΙΔ Α.Δ.Π.: Αθαζάξηζην Δγρψξην Πξντφλ Δ.Δ.: Δπξσπατθή Έλσζε Δ..Τ.Δ.: Δζληθή ηαηηζηηθή Τπεξεζία Διιάδαο Δ.Σ.Β.Α.: Διιεληθή Σξάπεδα Βηνκεραληθήο Αλάπηπμεο Η.Π.Α.: Ηλσκέλεο Πνιηηείεο Ακεξηθήο Κ.Α.Π.: Κνηλή Αγξνηηθή Πνιηηηθή Κ.Γ.Π.: Κνηλή Γεσξγηθή Πνιηηηθή Κ.Π..: Κνηλνηηθφ Πιαίζην ηήξημεο Ο.Ο..Α.: Οξγαληζκφο Οηθνλνκηθήο πλεξγαζίαο θαη Αλάπηπμεο Π.Δ.Π.: Πεξηθεξεηαθφ Δπηρεηξεζηαθφ Πιαίζην Eurostat: Δπξσπατθή ηαηηζηηθή Τπεξεζία N.U.T.S.: Nomenclature of Territorial Units for Statistics

6 Η ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΗ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΣΗ ΤΠΑΙΘΡΟΤ ΚΑΙ Η ΔΞΔΛΙΞΗ ΣΗ ΜΔΣΑΞΤ ΣΟΤ ΥΔΗ 6 ΔΙΑΓΧΓΗ Η παξνχζα εξεπλεηηθή εξγαζία κε ηίηιν «Η αλάπηπμε ηεο πφιεο θαη ηεο ππαίζξνπ θαη ε εμέιημε ηεο κεηαμχ ηνπο ζρέζεο», έρεη σο ζηφρν ηελ θαηαγξαθή ησλ ζηαδίσλ αλάπηπμεο απφ ηα νπνία πέξαζε ηφζν ε πφιε, φζν θαη ε χπαηζξνο θαηά ηε δηάξθεηα ησλ αηψλσλ, θαζψο επίζεο θαη ην πψο εμειίρζεθε ε κεηαμχ ηνπο ζρέζε. Η εξγαζία δηαθξίλεηαη ζε ηξία θπξίσο κέξε πξνζπαζψληαο λα ηθαλνπνηήζεη ηνπο παξαπάλσ ζηφρνπο. Πην ζπγθεθξηκέλα, ην πξψην κέξνο αλαθέξεηαη ζηελ αλάπηπμε ηεο πφιεο, ζην ηη είλαη πφιε, ζην θαηλφκελν ηεο αζηηθνπνίεζεο θαη πσο απηφ αλαπηχρζεθε ζηελ Διιάδα, θαζψο επίζεο θαη ζηηο δηάθνξεο ζεσξίεο πνπ έρνπλ κέρξη ζήκεξα δηαηππσζεί, γηα λα εμεγήζνπλ ην θαηλφκελν ηεο αζηηθήο αλάπηπμεο. ην δεχηεξν κέξνο θαηαγξάθνληαη νη δηάθνξνη νξηζκνί πνπ έρνπλ δηαηππσζεί γηα ηελ χπαηζξν, θαζψο θαη νη δηάθνξνη ηχπνη ησλ πεξηνρψλ ηεο ππαίζξνπ ηφζν δηεζλψο, φζν θαη ζηε ρψξα καο. Δπίζεο γίλεηαη κηα θαηαγξαθή ησλ θάζεσλ απφ ηηο νπνίεο πέξαζε ε εμέιημε ηεο ππαίζξνπ γεληθφηεξα, αιιά θαη ζηελ Διιάδα, αιιά θαη κηα παξάζεζε ησλ ζεσξεηηθψλ πξνζεγγίζεσλ πνπ έρνπλ θαηά θαηξνχο εθθξαζηεί γηα ηελ χπαηζξν θαη ηελ αλάπηπμή ηεο. ην ηξίην θαη ηειεπηαίν κέξνο ηεο παξνχζαο εξγαζίαο, αλαιχεηαη ε ζρέζε πνπ ππάξρεη αλάκεζα ζηελ πφιε θαη ηελ χπαηζξν θαη πσο απηή ε ζρέζε έρεη πάξεη δηάθνξεο κνξθέο απφ ηελ επνρή ηεο εκθάληζεο ησλ πξψησλ πφιεσλ έσο ζήκεξα. Κιείλνληαο απηή ηελ εηζαγσγή, ην βαζηθφ ζπκπέξαζκα ή κάιινλ παξαηήξεζε πνπ ζα πξέπεη λα βγεη απφ ηελ παξνχζα εξγαζία είλαη πσο ε αλάπηπμε ηεο πφιεο θαη ηεο ππαίζξνπ ζα πξέπεη λα είλαη εληαία. Γπζηπρψο απηφ ηη πεξηζζφηεξεο θνξέο δε ζπκβαίλεη. Σα πεξηζζφηεξα ζρέδηα θαη νη πξνηάζεηο αλάπηπμεο πνπ έρνπλ δηαηππσζεί θαηά θαηξνχο, ηφζν δηεζλψο, φζν θαη ζηε ρψξα καο δελ αληηκεησπίδνπλ ηα δχν απηά ζχλνια σο έλα εληαίν θαη αιιεινεπηδξψκελν - αιιεινεμαξηψκελν ζχλνιν, ζην νπνίν ε αλάπηπμε ηνπ ελφο επεξεάδεη θαη επεξεάδεηαη απφ ην άιιν, αιιά σο μερσξηζηέο νληφηεηεο. Απηφ έρεη σο απνηέιεζκα ηε κε ηζφξξνπε αλάπηπμε κεηαμχ πφιεο ππαίζξνπ, ηε δεκηνπξγία, πνιιέο θνξέο, ζεκαληηθψλ πξνβιεκάησλ (θνηλσληθψλ, νηθνλνκηθψλ, πεξηβαιινληηθψλ) θαη ηελ εκθάληζε αληζνηήησλ, θπξίσο, φζνλ αθνξά ζηηο ππνδνκέο, ζηηο ππεξεζίεο θαη ζηηο επθαηξίεο αλάπηπμεο.

7 Η ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΗ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΣΗ ΤΠΑΙΘΡΟΤ ΚΑΙ Η ΔΞΔΛΙΞΗ ΣΗ ΜΔΣΑΞΤ ΣΟΤ ΥΔΗ 7 Α. ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΗ ΠΟΛΗ Α.1. Η έλλνηα ηνπ νηθηζκνύ θαη ηεο πόιεο Σν αζηηθφ θαηλφκελν ππφθεηηαη ζπλερψο ζε κεηαζρεκαηηζκνχο, κε απνηέιεζκα λα κελ είλαη δπλαηφλ λα δηαηππσζεί έλαο ζπγθεθξηκέλνο νξηζκφο πνπ λα πξνζδηνξίδεη αθξηβψο, ην πεξηερφκελν ηεο έλλνηαο ηνπ νηθηζκνχ ή ηεο πφιεο. Ωο νηθηζκφο νξίδεηαη έλα άζξνηζκα θαηνηθηψλ, πνπ βξίζθνληαη ζε κηθξή απφζηαζε κεηαμχ ηνπο θαη ησλ νπνίσλ νη ηδηνθηήηεο αλαπηχζζνπλ θάπνηαο κνξθήο θνηλσληθή ζρέζε. Η έλλνηα ηνπ νηθηζκνχ πνιιέο θνξέο ζπλδέεηαη κφλν κε ηα θηίζκαηα πνπ ηνλ απνηεινχλ θαη φρη κε ηα λνηθνθπξηά πνπ δηαβηνχλ ζε απηφλ. χκθσλα κε ηνλ Αξαβαληηλφ (1997), ν νηθηζκφο πθίζηαηαη κφλν φηαλ ν αξηζκφο ησλ λνηθνθπξηψλ πνπ ηνλ απνηεινχλ είλαη ηθαλφο λα ζρεκαηίζεη θνηλσληθή νκάδα κεγαιχηεξε ηνπ ελφο λνηθνθπξηνχ. Ο Κ. Γνμηάδεο (1968), πξνβαίλεη ζηελ αλάιπζε ησλ βαζηθψλ ζηνηρείσλ πνπ ζπληζηνχλ ηνλ νηθηζκφ, ππνζηεξίδνληαο φηη είλαη: ε θχζε, ν άλζξσπνο, ε θνηλσλία, ηα θειχθε θαη ηα δίθηπα. ζνλ αθνξά ηελ έλλνηα ηεο πφιεο, δε κπνξεί θαλείο λα ηζρπξηζηεί φηη ν θάζε νηθηζκφο κπνξεί λα ζεσξεζεί πφιε. Γηα λα ζπκβεί απηφ ζα πξέπεη «ν αζηηθφο ζρεκαηηζκφο λα απνθηήζεη θάπνηα επηπιένλ γλσξίζκαηα φπσο, κηα θξίζηκε πιεζπζκηαθή βάζε κε ηα αλάινγα πνηνηηθά θαη πνζνηηθά ραξαθηεξηζηηθά σο πξνο ηε δεκνγξαθηθή ππξακίδα ησλ ειηθηψλ θαη νξηζκέλεο ιεηηνπξγηθέο ηδηφηεηεο πνπ ν ζρεκαηηζκφο απηφο λα εμππεξεηεί.» (Δ. Μαξκαξάο, 2002). ζνλ αθνξά ην πιεζπζκηαθφ κέγεζνο, ην 1987, ην Γηεζλέο Ιλζηηηνχην ηαηηζηηθήο επηρείξεζε λα εληάμεη ηνπο νηθηζκνχο κε πιεζπζκφ κεγαιχηεξν απφ θαηνίθνπο ζηελ θαηεγνξία ησλ πφιεσλ. Ωζηφζν, απηφ απνδείρζεθε αλεθάξκνζην, γηαηί θάζε ρψξα είρε ηηο δηθέο ηεο ζπλζήθεο θαη παξνπζίαδε σο θξίζηκε ηε δηθή ηεο πιεζπζκηαθή βάζε γηα ηνλ θαζνξηζκφ ησλ πφιεσλ. ηελ Διιάδα, γηα παξάδεηγκα, ε Δζληθή ηαηηζηηθή Τπεξεζία (Δ..Τ.Δ.), δηαθξίλεη ηνπο αζηηθνχο ζρεκαηηζκνχο ζε θψκεο ή ρσξηά, φηαλ ν πιεζπζκφο ηνπο είλαη θάησ απφ θαηνίθνπο, ζε θσκνπφιεηο ή εκηαζηηθά θέληξα, αλ έρνπλ πιεζπζκφ απφ έσο θαηνίθνπο θαη ηέινο ζε πφιεηο, φηαλ ν πιεζπζκφο ηνπο μεπεξλά ηνπο θαηνίθνπο. Γηαθνξεηηθφηεηα ππάξρεη κεηαμχ ησλ θξαηψλ θαη φζνλ αθνξά ζηα θξηηήξηα πνπ ζέηνληαη αλαθνξηθά κε ηηο ιεηηνπξγηθέο δξαζηεξηφηεηεο. ε νξηζκέλεο ρψξεο, ε πφιε

8 Η ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΗ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΣΗ ΤΠΑΙΘΡΟΤ ΚΑΙ Η ΔΞΔΛΙΞΗ ΣΗ ΜΔΣΑΞΤ ΣΟΤ ΥΔΗ 8 πξνζδηνξίδεηαη απφ έλα είδνο δηνηθεηηθήο αξκνδηφηεηαο πνπ δηαζέηεη, ελψ ζε άιιεο απηφ δελ απαηηείηαη. (Δ. Μαξκαξάο, 2002). Ωζηφζν, έλαο πνζνηηθά κεγάινο νηθηζκφο, ν νπνίνο εμππεξεηεί κφλν κηα εμεηδηθεπκέλε ιεηηνπξγία δελ κπνξεί λα ζεσξεζεί σο πφιε, δηφηη δε δηαζέηεη άιιεο βαζηθέο πνιενδνκηθέο ιεηηνπξγίεο (Αξαβαληηλφο, 1997). Δπνκέλσο γίλεηαη αληηιεπηφ φηη γηα λα νξηζηεί έλαο νηθηζκφο σο πφιε δελ αξθεί κφλν ην κεγάιν πιεζπζκηαθφ κέγεζνο ή κηα ζπγθεθξηκέλε ιεηηνπξγηθή δξαζηεξηφηεηα, ζα πξέπεη λα ζπληξέρνπλ θη άιινη παξάγνληεο. Σέηνηνη παξάγνληεο κπνξεί λα είλαη ηφζν ε πςειή ππθλφηεηα ησλ θηηξίσλ, φζν θαη νη ιεηηνπξγίεο πνπ πξέπεη λα εμππεξεηνχλ ηηο βαζηθέο αλάγθεο ησλ θαηνίθσλ γηα θαηνηθία, απαζρφιεζε, εθπαίδεπζε θαη θπθινθνξία. Απφ θνηλσληνινγηθή άπνςε, ε έλλνηα ηεο πφιεο εμαξηάηαη απφ ηηο ζρέζεηο ζπγγέλεηαο πνπ αλαπηχζζνληαη αλάκεζα ζε γεηηνληθνχο αζηηθνχο ζρεκαηηζκνχο, αιιά θαη απφ ηηο έλλνηεο ηεο θηλεηηθφηεηαο, ησλ ζχλζεησλ επαγγεικάησλ θαη ηεο ηαμηθήο δηαζηξσκάησζεο. (Δ. Μαξκαξάο, 2002) Ο Tim Hall (2005) ζην βηβιίν ηνπ «Αζηηθή Γεσγξαθία», ππνζηεξίδεη φηη «νη πφιεηο δελ απνηεινχλ απιά ζπιινγέο πιηθψλ αληηθεηκέλσλ, αιιά είλαη θαη ηφπνη κέζα απφ ηνπο νπνίνπο εθθξάδνληαη ηδενινγίεο, πξνβάιινληαη πνιηηηζηηθέο αμίεο θαη αζθείηαη εμνπζία. Ωζηφζν, ηνλίδεη φηη νη έλλνηεο ηεο πφιεο κπνξνχλ λα θαηαγξαθνχλ κφλν ζε ζπλάξηεζε κε απηνχο πνπ ηηο παξάγνπλ, νη νπνίνη θηλνχληαη κέζα ζε πνιηηηθά θαη ηαμηθά πιαίζηα, κε απνηέιεζκα νη έλλνηεο απηέο λα κελ είλαη απιψο ηδηφκνξθεο θαη αηνκηθέο, αιιά θαη λα αληηθαηνπηξίδνπλ απφςεηο πνπ πξνέξρνληαη απφ ηελ ηάμε, ην θεθάιαην, ην έζλνο, ηε ζξεζθεία ή απφ άιια πνιηηηζηηθά πιαίζηα». χκθσλα κε παιαηφηεξε γεσγξαθηθή αληίιεςε (E.Jones), ε έλλνηα ηεο πφιεο ζπλδέεηαη κε ηελ πεξηθέξεηα ζηελ νπνία ππάγεηαη γεσγξαθηθά. Η πφιε, θαίλεηαη λα εμαξηάηαη απφ ηελ αγξνηηθή πεξηνρή πνπ ηελ πεξηβάιιεη, κε ηελ έλλνηα φηη ζπκβάιιεη ζεκαληηθά ζηε δηαηξνθή ησλ θαηνίθσλ ηεο. Παξάιιεια, φκσο, ε πφιε πξνζθέξεη ππεξεζίεο πνπ ηθαλνπνηνχλ ηηο αλάγθεο ηεο πεξηθέξεηαο ηεο. Έηζη, κπνξνχκε λα πνχκε φηη, ε πφιε απνηειεί ην θέληξν ησλ αληαιιαγψλ κηαο κηθξήο ή κεγαιχηεξεο πεξηθέξεηαο. (Δ. Μαξκαξάο, 2002). Ο Emrys Jones (1966) πξνηείλεη φηη, επεηδή δελ κπνξεί λα ππάξμεη έλαο θνηλφο νξηζκφο γηα ην ηη ζεσξείηαη σο πφιε απφ φινπο, ε θάζε ρψξα ζα πξέπεη ηειηθά λα ιακβάλεη ππφςε ηνλ νξηζκφ πνπ δίλεη απηή γηα ηελ δηθή ηεο πεξίπησζε. Με απηφ ηνλ ηξφπν, ηνλίδεη, φηη ν νξηζκφο απηφο ζα πεξηθιείεη ηηο ηνπηθέο ηδηαηηεξφηεηεο θάζε

9 Η ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΗ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΣΗ ΤΠΑΙΘΡΟΤ ΚΑΙ Η ΔΞΔΛΙΞΗ ΣΗ ΜΔΣΑΞΤ ΣΟΤ ΥΔΗ 9 ρψξαο, έζησ θη αλ απηφ είλαη αληίζεην ζε κηα πξνζπάζεηα ηππνπνίεζεο ηνπ φινπ ζέκαηνο γηα ιφγνπο θπξίσο ζηαηηζηηθνχο. ηνλ 21 ν αηψλα, φκσο, κε ηελ ηερλνινγία λα βξίζθεηαη ζην απφγεην ηεο, ε έλλνηα ηεο πφιεο έρεη ππεξβεί φιεο ηηο παξαπάλσ πξνζπάζεηεο νξηζκνχ ηεο. Δλδεηθηηθφ είλαη ην γεγνλφο φηη, ην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ πιαλήηε, ζήκεξα, θαηνηθεί πιένλ ζε αζηηθνχο ζρεκαηηζκνχο ή ζσζηφηεξα δεη κε αζηηθφ ηξφπν. Με δεδνκέλν απηφ, κπνξνχκε λα ηζρπξηζηνχκε φηη ε έλλνηα ηεο πφιεο έρεη θαηαιήμεη λα ζπλδέεηαη πεξηζζφηεξν κε ηνλ ηξφπν δσήο θαη ηηο επθνιίεο πνπ πξνζθέξνπλ ηα ηερλνινγηθά επηηεχγκαηα, παξά κε ηε ζέζε ηνπ γεσγξαθηθνχ ρψξνπ πνπ έρνπλ επηιέμεη νη άλζξσπνη γηα ηελ θαηνηθία ηνπο. (Δ. Μαξκαξάο, 2002). Α.2. Η δηαδηθαζία ηεο αζηηθνπνίεζεο Σν θαηλφκελν ηεο αζηηθνπνίεζεο αλαθέξεηαη ζηνπο παξάγνληεο εμέιημεο ηεο πφιεο θαη είλαη ζηελ νπζία ην θαηλφκελν ζπγθέληξσζεο ηνπ πιεζπζκνχ ζε πφιεηο. Η θνηλσλία, γηα λα θηάζεη ζηε θάζε ηεο αζηηθνπνίεζεο πέξαζε απφ ηέζζεξα βαζηθά ζηάδηα: ην πξώην ζηάδην, ζην νπνίν νη άλζξσπνη είλαη ζπιιέθηεο θαξπψλ, ςαξάδεο, θπλεγνί θαη πεξηπιαλψκελνη ζε κηθξέο νκάδεο, ην δεύηεξν ζηάδην, φπνπ νη άλζξσπνη είλαη θαη βνζθνί εθηφο ησλ άιισλ, αιιά εμαθνινπζνχλ λα είλαη πεξηπιαλψκελνη, ην ηξίην ζηάδην, ζην νπνίν αξρίδνπλ λα αζρνινχληαη κε ηελ θαιιηέξγεηα ηεο γεο, πξάγκα πνπ ζεκαίλεη φηη παχνπλ πιένλ λα πεξηπιαληνχληαη θαη εγθαζίζηαληαη κφληκα ζε θάπνηα πεξηνρή θαη ηέινο ην ηέηαξην ζηάδην, ζην νπνίν αξρίδεη λα εκθαλίδεηαη ην θαηλφκελν ηεο αζηηθνπνίεζεο. (Λ. Λακπξηαλίδεο, 2006) Σν κνληέιν, βέβαηα απηφ, ακθηζβεηείηαη αξθεηά απφ νξηζκέλνπο κειεηεηέο πνπ ππνζηεξίδνπλ φηη πφιεηο ππήξμαλ ήδε απφ ην πξψην ζηάδην εμέιημεο, αθνχ ήδε απφ ην ζηάδην απηφ εκθαλίδεηαη θαη ην εκπφξην ζε καθξηλέο απνζηάζεηο. Καηαιπηηθφ γεγνλφο πνπ απνηέιεζε ηελ απαξρή ηεο δεκηνπξγίαο ησλ πξψησλ πφιεσλ, απνηέιεζε ε Αγξνηηθή Δπαλάζηαζε (7 κε 10 ρηιηάδεο ρξφληα πξηλ). Σν γεγνλφο απηφ νδήγεζε ζε πνιιέο βαζηθέο αιιαγέο, θάπνηεο απφ ηηο νπνίεο ήηαλ, φηη: α) ν άλζξσπνο πιένλ δελ εμαξηάηαη απνθιεηζηηθά απφ ηε θχζε, β) πνιινί άλζξσπνη κπνξνχζαλ λα δνπλ ν έλαο θνληά ζηνλ άιιν κε πην αλεβαζκέλν επίπεδν δηαβίσζεο,

10 Η ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΗ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΣΗ ΤΠΑΙΘΡΟΤ ΚΑΙ Η ΔΞΔΛΙΞΗ ΣΗ ΜΔΣΑΞΤ ΣΟΤ ΥΔΗ 10 κε απνηέιεζκα λα αλαπηπρζνχλ κηθξνί νηθηζκνί θαη ρσξηά, γ) δεκηνπξγήζεθε κηα θνηλσληθή νξγάλσζε γηα ηελ επίιπζε ησλ απμεκέλσλ πξνζηξηβψλ πνπ εκθαλίζηεθαλ ιφγσ ηεο θαηνίθεζεο πνιιψλ αηφκσλ καδί, δ) ε δσή έγηλε πην εχθνιε θαη πην αζθαιήο. Δμάιινπ, ε εκθάληζε θαη ε αλάπηπμε ησλ πφιεσλ πξνυπνζέηεη κηα ζρεηηθά επεκεξνχζα αγξνηηθή νηθνλνκία, πνπ εμαζθαιίδεη ην αλαγθαίν πιεφλαζκα, ηε δηαθίλεζε θαη ηελ απνζήθεπζε ηξνθίκσλ πνπ κπνξνχλ λα ππνζηεξίμνπλ έλαλ κε αγξνηηθφ πιεζπζκφ. (Λ. Λακπξηαλίδεο, 2006). Οη πξψηεο πφιεηο, εκθαλίζηεθαλ πεξίπνπ ην π.υ., ζηηο παξαπνηάκηεο θνηιάδεο ηνπ Νείινπ ζηελ Αίγππην, ηνπ Σίγξε θαη ηνπ Δπθξάηε ζηελ πεξηνρή ηνπ ζεκεξηλνχ Ιξάθ, αιιά θαη ζηνλ Ιλδφ πνηακφ, ζην ζεκεξηλφ Παθηζηάλ. Η Βαβπιψλα ( θάηνηθνη) ήηαλ κηα απφ απηέο. Δπίζεο, ε Ρψκε ήηαλ ε κεγαιχηεξε πφιε ζηελ επνρή ηνπ απηνθξάηνξα Απγνχζηνπ ( θάηνηθνη). Απφ ηελ εκθάληζε ησλ πξψησλ πφιεσλ έσο ζήκεξα, ε πφιε έρεη πεξάζεη απφ δηάθνξεο θάζεηο εμέιημεο, νη νπνίεο κπνξνχλ λα νκαδνπνηεζνχλ ζε δχν θαηεγνξίεο: ηελ πξνβηνκεραληθή πφιε ή παξαδνζηαθή πφιε θαη ηε βηνκεραληθή πφιε. Κάπνηνη ππνζηεξίδνπλ φηη ππάξρεη θαη κηα ηξίηε νκάδα, ε κεηαβηνκεραληθή πφιε. Η πξνβηνκεραληθή πόιε, εκθαλίδεη θνηλά ραξαθηεξηζηηθά αλά ηφπν θαη ρξφλν, φπσο: 1) ηα ηείρε πνπ ηελ πεξηβάιινπλ γηα ιφγνπο άκπλαο θαη δηάθξηζεο ηεο απφ ηελ χπαηζξν, ηα νπνία κεηά ηνλ 17ν αηψλα αξρίδνπλ θαη εθιείπνπλ, 2) ην θέληξν ηεο πφιεο πνπ πεξηειάκβαλε ηελ αγνξά, φρη κε ηελ εκπνξηθή έλλνηα πνπ ηεο δίλνπκε ζήκεξα, αιιά σο έλα κεγάιν δεκφζην ρψξν ζπγθέληξσζεο ησλ πνιηηψλ, ζηνλ νπνίν ιακβάλνληαη ζεκαληηθέο απνθάζεηο θαη ηα ζεκαληηθφηεξα θηίξηα ηεο πφιεο (λανί, παιάηηα, δηθαζηήξηα), 3) ηηο θαηνηθίεο ηεο άξρνπζαο ηάμεο (κεγαινγαηνθηήκνλεο θαη επγελείο), νη νπνίεο έηεηλαλ λα ζπγθεληξψλνληαη κέζα ή θνληά ζην θέληξν, 4) ηηο θαηνηθίεο ησλ ιηγφηεξν πξνλνκηνχρσλ λα βξίζθνληαη ζηηο παξπθέο ηεο πφιεο θαη θάπνηεο θαη έμσ απφ απηήλ, 5) ηηο δηάθνξεο εζλνηηθέο θαη ζξεζθεπηηθέο νκάδεο πνπ ήηαλ ζπρλά εγθαηεζηεκέλεο ζε δηαθνξεηηθέο πεξηνρέο, πεξηηνηρηζκέλεο πνιιέο θνξέο θαη κε ηείρε, 6) ηελ χπαξμε, ζηηο πεξηζζφηεξεο πφιεηο, ειάρηζησλ δξφκσλ, αλ θαη ππήξραλ θαη παξαδνζηαθέο πφιεηο πνπ είραλ νδηθέο αξηεξίεο θαη ηέινο 7) ηελ ζπλχπαξμε, γηα ηνπο πεξηζζφηεξνπο, ζην ίδην νίθεκα ηεο εξγαζίαο θαη ηεο θαηνηθίαο. (Α. Giddens, 2002).

11 Η ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΗ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΣΗ ΤΠΑΙΘΡΟΤ ΚΑΙ Η ΔΞΔΛΙΞΗ ΣΗ ΜΔΣΑΞΤ ΣΟΤ ΥΔΗ 11 Δηθόλα 1: Υαξαθηεξηζηηθό κνληέιν παξαδνζηαθήο /πξνβηνκεραληθήο πόιεο Πεγή: 18/12/08 Γπν βαζηθά κνληέια απφ ηα νπνία πέξαζε ε παξαδνζηαθή πφιε ήηαλ απηφ ηεο πνιηηηθήο θαη ηεο εκπνξηθήο πφιεο. Η πνιηηηθή πφιε, ζπλνδεχεη ηελ εγθαζίδξπζε κηαο νξγαλσκέλεο θνηλσληθήο δσήο ηεο γεσξγίαο θαη ηνπ ρσξηνχ. ηελ πφιε απηή, ηελ άξρνπζα ηάμε απνηεινχλ νη ηεξείο, νη πνιεκηζηέο, νη επγελείο, νη ζηξαηησηηθνί, νη δηνηθεηέο θαη νη γξαθείο, ελψ ηελ θαηψηεξε ηάμε απνηεινχλ νη ηερλίηεο, νη εξγάηεο θαη νη έκπνξνη. Μάιηζηα, φζνη αζρνινχληαη κε ηηο εκπνξηθέο δξαζηεξηφηεηεο ζεσξνχληαη πεξηζσξηνπνηεκέλνη θαη ε αθνκνίσζε ηνπο απφ ηελ πφιε δηαξθεί αηψλεο. Κάησ απφ ηε δηνίθεζε θαη ηνλ έιεγρν ηεο πφιεο βξίζθεηαη κηα κεγάιε ελδνρψξα, ε νπνία απνηειείηαη απφ έλα ζχλνιν νηθηζκψλ. Η εκπνξεπκαηηθή πφιε, εκθαλίδεηαη κεηά ηνλ Μεζαίσλα, φηαλ νη έκπνξνη, ηα εκπνξεχκαηα θαη ε αγνξά εηζρσξνχλ ζηελ πφιε. Η αγνξά θαηαιακβάλεη θεληξηθή ζέζε θαη γχξσ απφ απηήλ ρσξνζεηνχληαη ηα κεγάια δεκφζηα θηίξηα (δεκαξρείν, εθθιεζία, θ.ιπ.). Ο αζηηθφο ρψξνο γίλεηαη ρψξνο ζπλάληεζεο αλζξψπσλ θαη αληαιιαγήο αγαζψλ. Γχξσ απφ ηελ αγνξά θηίδνληαη νη πξψηεο πφιεηο θξνχξηα. Σελ πεξίνδν απηή (14νο αηψλαο), ζηηο ρψξεο ηεο Γχζεο, ε ζρέζε πφιεο ππαίζξνπ αληηζηξέθεηαη, κε ηελ χπαηζξν λα απνηειεί ην πεξηβάιινλ ηεο πφιεο. Σελ άξρνπζα ηάμε πιένλ απνηεινχλ πινχζηνη έκπνξνη θαη αξρηηερλίηεο θαη φρη νη

12 Η ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΗ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΣΗ ΤΠΑΙΘΡΟΤ ΚΑΙ Η ΔΞΔΛΙΞΗ ΣΗ ΜΔΣΑΞΤ ΣΟΤ ΥΔΗ 12 κεγαινγαηνθηήκνλεο. Ο ρψξνο θαηνηθίαο θαη εξγαζίαο εμαθνινπζεί λα είλαη ρσξνζεηεκέλνο ζην ίδην νίθεκα. Η εκπνξηθή πφιε αθνινπζείηαη απφ ηε βηνκεραληθή πόιε, ε νπνία εκθαλίδεηαη ιίγν πξηλ ηε Βηνκεραληθή Δπαλάζηαζε (19νο 20νο αη.). Η θχξηα νηθνλνκηθή δξαζηεξηφηεηα ηεο πφιεο ζηεξίδεηαη ζηελ παξαγσγή βηνκεραληθψλ πξντφλησλ. Η άξρνπζα ηάμε κεηαθηλείηαη απφ ην θέληξν ηεο πφιεο πνπ έσο ηφηε θαηνηθνχζε, ζηα πξνάζηηα απηήο γηα ιφγνπο θαιχηεξσλ ζπλζεθψλ δηαβίσζεο (πξναζηηνπνίεζε). Σε ζέζε ηνπο θαηαιακβάλνπλ θαηψηεξεο ηάμεηο πιεζπζκνχ. Η πξναζηηνπνίεζε απηή εληάζεθε κε ηελ επξεία θπθινθνξία ηνπ απηνθηλήηνπ θαη ηε βειηίσζε ησλ δηθηχσλ κεηαθνξάο θαη επηθνηλσληψλ. ε πνιιέο πφιεηο εκθαλίδεηαη ην θαηλφκελν ηεο δσλνπνίεζεο ησλ ρξήζεσλ γεο, δειαδή ηεο ζπγθέληξσζεο ηδίσλ ρξήζεσλ ζε ζπγθεθξηκέλεο πεξηνρέο, κε απνηέιεζκα ηελ εκθάληζε θαηλνκέλσλ θνηλσληθήο αληζφηεηαο, ηελ κεηαηξνπή νξηζκέλσλ πεξηνρψλ ζε ππλσηήξηα, θαη άιισλ ζε πεξηνρέο εκπνξίνπ θαη ππεξεζηψλ, έξεκσλ θαη επηθίλδπλσλ γηα ηελ θπθινθνξία ην βξάδπ. Δηθόλα 2: Μηα ραξαθηεξηζηηθή βηνκεραληθή πόιε, έληνλα δσλνπνηεκέλε ΚΑΣΟΙΚΙΑ ΔΜΠΟΡΙΟ ΒΙΟΜΗΥΑΝΙΑ Πεγή: 18/12/08

13 Η ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΗ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΣΗ ΤΠΑΙΘΡΟΤ ΚΑΙ Η ΔΞΔΛΙΞΗ ΣΗ ΜΔΣΑΞΤ ΣΟΤ ΥΔΗ 13 Η βηνκεραληθή πφιε ζηελ πξψηε ηεο θάζε, ηνπιάρηζηνλ, δε δηαζέηεη θαλέλα ζρεδφλ ζηνηρεηψδε θνηλσληθφ εμνπιηζκφ, κε ηηο ζπλζήθεο θαηνηθίαο θαη πγηεηλήο λα είλαη απαξάδεθηεο, κε κεγάιεο θνηλσληθέο αληηζέζεηο θαη εθκεηάιιεπζε ζηελ εξγαζία. Οη ζπλζήθεο απηέο νδήγεζαλ ζηελ αλάγθε δηαρείξηζεο ηεο πφιεο θαη ζηελ ζχγρξνλε πνιενδνκία. ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο, ν ξπζκφο αζηηθνπνίεζεο έρεη επηηαρπλζεί αθφκε πεξηζζφηεξν. Ωζηφζν, νη κεγάιεο πφιεηο δελ ζηεξίδνληαη πιένλ ζηε βηνκεραληθή παξαγσγή, αιιά ζηελ αλάπηπμε ηνπ ηξηηνγελή ηνκέα (ππεξεζίεο, ηνπξηζκφο). ηηο αλεπηπγκέλεο ρψξεο ε αζηηθνπνίεζε έρεη νδεγήζεη ζηελ ζπγρψλεπζε γεηηνληθψλ πφιεσλ θαη ζηε δεκηνπξγία κεηξνπνιηηηθψλ θέληξσλ. Δηθόλα 3: Παξάδεηγκα ζύγρξνλεο κεγαινύπνιεο ζε αλεπηπγκέλε ρώξα. Νέα Τόξθε Πεγή: 18/12/08 ηηο αλαπηπζζφκελεο ρψξεο, φκσο, ε αζηηθή αλάπηπμε αθνινπζεί δηαθνξεηηθή κνξθή. Υαξαθηεξίδεηαη απφ επηηαρπλφκελε αλάπηπμε ησλ αζηηθψλ θέληξσλ (ιφγσ ηεο έληνλεο αχμεζεο ηνπ πιεζπζκνχ θαη ηεο εζσηεξηθήο κεηαλάζηεπζεο) θαη ππεξζπγθέληξσζε ζηηο κεγάιεο πφιεηο, θαζψο θαη απφ ηελ χπαξμε ζην εζσηεξηθφ ησλ πφιεσλ ελφο κεγάινπ αξηζκνχ ππναπαζρνινχκελνπ θαη άλεξγνπ πιεζπζκνχ. ζνλ αθνξά ηελ εζσηεξηθή δνκή ησλ πφιεσλ, νη αλψηεξεο θνηλσληθέο ηάμεηο επηιέγνπλ γηα ηφπν θαηνηθίαο ηνπο ην θέληξν, ελψ ζηηο πεξηθέξεηεο ησλ πφιεσλ αλαπηχζζνληαη παξαγθνππφιεηο (slums) θαη απζαίξεηνη νηθηζκνί. Η θαηαλνκή ησλ θνηλσληθψλ νκάδσλ ζηηο αλαπηπζζφκελεο πφιεηο είλαη αληίζηξνθε απφ ην νηθνινγηθφ

14 Η ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΗ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΣΗ ΤΠΑΙΘΡΟΤ ΚΑΙ Η ΔΞΔΛΙΞΗ ΣΗ ΜΔΣΑΞΤ ΣΟΤ ΥΔΗ 14 κνληέιν ησλ νκφθεληξσλ θχθισλ ηνπ Burgess. Σν βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ηεο αζηηθνπνίεζεο ζηηο ρψξεο απηέο είλαη ε χπαξμε κηαο «θπξίαξρεο» πφιεο, φπνπ ν πιεζπζκφο είλαη πνιχ κεγαιχηεξνο νπνηαζδήπνηε άιιεο, θαζψο θαη ε χπαξμε πνιιψλ απζαίξεησλ θαηνηθηψλ. Δηθόλα 4: Παξάδεηγκα αζηηθήο αλάπηπμεο ζε κηα ππαλάπηπθηε ρώξα (Slums), Νατξόκπη Πεγή: 18/12/08 Α.2.1. Κνηλσληθέο ζεσξίεο γηα ηνλ αζηηθό ρώξν Οη θπξηφηεξεο ζχγρξνλεο ζεσξίεο γηα ηνλ αζηηθφ ρψξν έρνπλ σο θνηλφ ζεκείν αλαθνξάο ηελ έλλνηα ηεο πφιεο. Ωζηφζν, θάζε κηα απφ ηηο ζεσξίεο απηέο ρξεζηκνπνηεί δηαθνξεηηθά θξηηήξηα, είηε ζηε βάζε ελφο ζπγθεθξηκέλνπ παξάγνληα, (νηθνλνκηθνχ, θνηλσληθνχ), είηε αθνινπζψληαο κηα δηαθνξεηηθή κεζνδνινγία γηα ηελ αλάιπζε ηνπ αληηθεηκέλνπ ηεο. Α.2.1.α. Η επξσπατθή ζεηηθηζηηθή πξνζέγγηζε Η ζεηηθηζηηθή πξνζέγγηζε εκθαλίζηεθε ζηα κέζα ηνπ 19νπ αηψλα ζηελ Δπξψπε θαη αξρηθά πξνζαλαηφιηζε ηηο κειέηεο ηεο ζ έλα ζεζκηθφ επίπεδν αζηηθήο αλάιπζεο. Ωζηφζν, ζχκθσλα κε ηε Νηθνιατδνπ (1993), νη Γεξκαλνί θνηλσληνιφγνη Ferdinand Tonnies, Max Weber θαη Georg Simmel, θαζψο θαη νη Γάιινη Auguste Comte θαη Emile Durkheim, κειεηψληαο ηηο ζπλέπεηεο ηεο κεηάβαζεο απφ ηηο παξαδνζηαθέο θαη ζπλεθηηθέο κνξθέο θνηλφηεηαο ζηηο αλψλπκεο κνξθέο θνηλσλίαο ησλ αζηηθψλ

15 Η ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΗ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΣΗ ΤΠΑΙΘΡΟΤ ΚΑΙ Η ΔΞΔΛΙΞΗ ΣΗ ΜΔΣΑΞΤ ΣΟΤ ΥΔΗ 15 θέληξσλ ησλ αξρψλ ηνπ 20 νπ αηψλα, ζέηνπλ λέεο βάζεηο ζηα ζέκαηα ηεο αζηηθήο αλάιπζεο. Ο Tonnies (1887), ζηε κειέηε ηνπ «Κνηλφηεηα θαη θνηλσλία» αζρνιείηαη κε ηελ αλάιπζε δχν ηδεαηψλ ηχπσλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ: ηελ θνηλφηεηα θαη ηελ θνηλσλία. χκθσλα κε απηφλ, ε έλλνηα ηεο θνηλφηεηαο ζπλδέεηαη κε ηηο θνηλσληθέο νκάδεο πνπ ραξαθηεξίδνληαη απφ ζρέζεηο ζπγγέλεηαο, γεηηνλίαο θαη ζξεζθεπηηθνχο ζεζκνχο. Υαξαθηεξηζηηθά ηνπο είλαη: ε ζηαζεξφηεηα θαη ε δηάξθεηα, ν παξαδνζηαθφο ηξφπνο δσήο, νη θαζνξηζκέλνη θνηλσληθνί ξφινη, ν ζηελφο θνηλσληθφο έιεγρνο θαη νη πεξηνξηζκέλεο θνηλσληθέο ζπγθξνχζεηο. Απφ ηελ άιιε, ζηελ έλλνηα ηεο θνηλσλίαο αληηζηνηρεί ηηο νξγαλσκέλεο ηππηθέο θαη απξφζσπεο θνηλσληθέο ζρέζεηο πνπ είλαη απνηέιεζκα νξζνινγηθψλ, κε ζπλαηζζεκαηηθψλ θξηηεξίσλ, ζηεξηγκέλσλ ζηελ επηζηεκνληθή γλψζε. Καηά ηνλ Tonnies, ε έλλνηα ηεο θνηλσλίαο είλαη απηή πνπ παξαπέκπεη ζηελ έλλνηα ηεο πφιεο. Η αληίιεςε απηή, ηνπ Tonnies, εκθαλίδεη νκνηφηεηεο θαη δηαθνξέο κε απηήλ ηνπ Durkheim. Ο Durkheim (1932) ζην έξγν ηνπ, «Ο θνηλσληθφο θαηακεξηζκφο ηεο εξγαζίαο» θάλεη αλαθνξά ζε δχν δηαθνξεηηθέο κνξθέο θνηλσληθνχ δεζκνχ, ηε κεραληθή θαη ηελ νξγαληθή αιιειεγγχε. Η κεραληθή αιιειεγγχε ραξαθηεξίδεη ηηο πξνβηνκεραληθέο θνηλσλίεο θαη αληηζηνηρεί ζε απηφ πνπ ν Tonnies νλνκάδεη θνηλφηεηα. Αληίζεηα, ε νξγαληθή αιιειεγγχε αλαθέξεηαη ζε ζεζκνχο πνπ δηακνξθψλνληαη ζηε βηνκεραληθή θνηλσλία θαη αληηζηνηρεί ζηελ έλλνηα ηεο θνηλσλίαο ηνπ Tonnies. Η δηαθνξά αμηνιφγεζεο νθείιεηαη ζηε δηαθνξεηηθή ηδενινγηθή ηνπνζέηεζε ησλ δχν θνηλσληνιφγσλ. Ο Weber (1958), ζε αληίζεζε κε ηνλ Tonnies, πξνρσξάεη ζε κηα πην ηζηνξηθή πξνζέγγηζε ηεο αζηηθήο δσήο, ε νπνία είλαη απνηέιεζκα πνιχπινθσλ αιιειεπηδξάζεσλ κεηαμχ νηθνλνκηθψλ θαη κε δξαζηεξηνηήησλ πνπ ιακβάλνπλ ρψξα ζηνλ αζηηθφ ρψξν. Πξνζπαζεί λα δηαηππψζεη κηα πην νινθιεξσκέλε ζεσξία γηα ηε δεκηνπξγία ηνπ αζηηθνχ θαηλνκέλνπ. Καηά ηνλ Weber, ην αζηηθφ θαηλφκελν πξσηνεκθαλίζηεθε ζηε Γχζε θαη ήηαλ απνηέιεζκα ηεο δξαζηεξηφηεηαο ηεο θνηλσληθήο νκάδαο. Η πφιε απνηειεί θνηλφηεηα κε βαζηθά ηεο ραξαθηεξηζηηθά: 1. ηελ χπαξμε νρχξσζεο, 2. ηελ παξνπζία αγνξάο, 3. ηνπο θαλφλεο δηθαίνπ θαη ηε ιεηηνπξγία δηθαζηεξίνπ, 4. ηελ ζπκκεηνρή ησλ θαηνίθσλ ζηα θνηλά, 5. ηελ έσο έλα βαζκφ δηνηθεηηθή απηνδπλακία. Ο ηδεαηφο απηφο ηχπνο ηεο πφιεο δελ αληηζηνηρεί ζε θαλέλαλ απφ ηνπο ππαξθηνχο ηχπνπο πφιεσλ ηνπ 19 νπ αηψλα, ρξεζηκνπνηείηαη φκσο

16 Η ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΗ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΣΗ ΤΠΑΙΘΡΟΤ ΚΑΙ Η ΔΞΔΛΙΞΗ ΣΗ ΜΔΣΑΞΤ ΣΟΤ ΥΔΗ 16 σο κεζνδνινγηθφ εξγαιείν γηα ηελ επεμήγεζε ησλ αζηηθψλ θέληξσλ, σο θέληξσλ πνιηηηζκνχ θαη ζεκαληηθψλ ηζηνξηθψλ αιιαγψλ. ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 60, ε δηφγθσζε ησλ αζηηθψλ πξνβιεκάησλ ησλ κεγαινππφιεσλ, θαζψο θαη ε επηδείλσζε ησλ ζπλζεθψλ ζηέγαζεο ηνπ πιεζπζκνχ κέζα ζε απηέο, επαλέθεξαλ ζην πξνζθήλην ηηο βεκπεξηαλέο αληηιήςεηο. «Η λέν βεκπεξηαλή πξνζέγγηζε πξνζπάζεζε λα εξκελεχζεη ηηο επηδξάζεηο ηεο αζηηθήο αλάπηπμεο ζηηο επηκέξνπο θνηλσληθέο νκάδεο θαη λα εμεγήζεη ηηο αηηίεο απνθιεηζκνχ ή εγθαηάζηαζήο ηνπο ζε κηα πεξηνρή, σο απνηέιεζκα ζπλδπαζκνχ αλεμάξηεησλ κεηαβιεηψλ θαη φρη κφλν σο ζπλάξηεζε ηεο θνηλσληθά επαγγεικαηηθήο ηάμεο ζηελ νπνία αλήθνπλ θνηλσληθά. Κχξηα ζπκβνιή ηεο είλαη ε παγίσζε ηεο αληίιεςεο φηη νη αζηηθέο ζπλζήθεο είλαη απνηέιεζκα ηδηαίηεξσλ κνξθψλ θνηλσληθνπνιηηηθψλ ζπγθξνχζεσλ.» (. Νηθνιατδνπ,1993). Α.2.1.β. Η καξμηζηηθή εξκελεία Η καξμηζηηθή πξνζέγγηζε εκθαλίζηεθε ζηα κέζα ηνπ 19νπ αηψλα, κε θχξηνπο εθθξαζηέο ηεο, ηνπο Karl Marx θαη Friedrich Engels. Η πξνζέγγηζε απηή, ζεσξεί σο θχξην ζηνηρείν δηακφξθσζεο θαη αιιαγήο ησλ θνηλσληθψλ δνκψλ, ηε δηαδηθαζία ηεο παξαγσγήο. ηα πιαίζηα απηά «ε πφιε δελ αληηκεησπίδεηαη σο απηφλνκε ελφηεηα, αιιά σο παξάγσγν ελφο θαζνξηζκέλνπ θνηλσληθφ-νηθνλνκηθνχ ζρεκαηηζκνχ, κηαο ζπγθεθξηκέλεο θνηλσληθήο δνκήο. Οη ιεηηνπξγίεο θαη ε επξχηεξε νξγάλσζε ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ θαζνξίδνληαη απφ ηνλ θπξίαξρν ηξφπν παξαγσγήο» (. Νηθνιατδνπ,1993). Με βάζε απηφ, ν Marx (1845) δηαθξίλεη ηηο παξαθάησ θαηεγνξίεο: 1. ηδηνθηεζία ηεο πξσηόγνλεο θνηλόηεηαο, πνπ αληηζηνηρεί ζε πνιχ ρακειφ επίπεδν παξαγσγήο, 2. αξραία θνηλνηηθή θαη θξαηηθή ηδηνθηεζία, πνπ πξνέξρεηαη απφ ηε ζπλέλσζε πνιιψλ θπιψλ ζε κηα πφιε, κε θνηλή ζπκθσλία ή κε βίαηε θαηάθηεζε θαη εμαθνινπζεί λα ζπλνδεχεηαη απφ δνπιεία, 3. θενπδαξρηθή ηδηνθηεζία ησλ θιεηζηώλ νξγαλσκέλσλ νκάδσλ, ε νπνία ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ εθηεηακέλε γαηνθηεζία, ηε δνπινπαξνηθία θαη ζηηο πφιεηο, ηελ ζπληερληαθά νξγαλσκέλε βηνηερλία, 4. θεθαιαηνθξαηηθή ή θαπηηαιηζηηθή θνηλσλία κε ηελ αλάπηπμε ηεο βηνκεραλίαο, ηελ εκθάληζε ηνπ πξνιεηαξηάηνπ, ηελ αλάπηπμε ηεο βηνκεραληθήο παξαγσγήο, ηελ απνδπλάκσζε ηεο ππαίζξνπ θαη ηελ φμπλζε ηεο αληίζεζεο πφιεο ππαίζξνπ.

17 Η ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΗ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΣΗ ΤΠΑΙΘΡΟΤ ΚΑΙ Η ΔΞΔΛΙΞΗ ΣΗ ΜΔΣΑΞΤ ΣΟΤ ΥΔΗ 17 ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 60 ε καξμηζηηθή ζεσξία επεξεάδεη θαζνξηζηηθά ηηο αληηιήςεηο ησλ εξεπλεηψλ πνπ αζρνιήζεθαλ κε ηελ εξκελεία ησλ πξνβιεκάησλ ηεο αζηηθήο αλάπηπμεο, φπσο νη H. Lefebvre, M. Castells, J.Lojkine θαη J.Simi. Οη κειεηεηέο απηνί, αληίζεηα κε ηηο κέρξη ηφηε πξνζεγγίζεηο πνπ εμέηαδαλ ηα αζηηθά πξνβιήκαηα σο πξνεξρφκελα απνθιεηζηηθά απφ ηε θχζε ηεο πφιεο ή απφ ηνλ αζηηθφ ηξφπν δσήο, ζπλδένπλ ηνλ πξνβιεκαηηζκφ γηα ηα ζέκαηα ηεο πφιεο κε ηε δηαδηθαζία παξαγσγήο ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ ζπζηήκαηνο. Α.2.1.γ. Η νηθνινγηθή πξνζέγγηζε. ρνιή ηνπ ηθάγνπ Η πεξίνδνο ηνπ Μεζνπνιέκνπ ( ), ραξαθηεξίδεηαη απφ ζεκαληηθέο νηθνλνκηθφ θνηλσληθέο θαη δεκνγξαθηθέο αιιαγέο, απφ έληνλα θνηλσληθά θαηλφκελα θαη νμπκέλα θνηλσληθά πξνβιήκαηα. Σελ θαηάζηαζε απηή πξνζπαζεί λα εξκελεχζεη ε νηθνινγηθή πξνζέγγηζε, γλσζηή θαη σο ρνιή ηνπ ηθάγνπ. χκθσλα κε ηελ πξνζέγγηζε απηή, ε δσή ησλ αλζξψπσλ είλαη ζηελά ζπλδεδεκέλε κε ηε δσή ησλ άιισλ εηδψλ, θαζψο θαη κε ηηο ζπλζήθεο πνπ επηβάιιεη ε θχζε. Οη πξψηνη ζεσξεηηθνί απηήο ηεο πξνζέγγηζεο ήηαλ νη Robert Park, Ernest Burgess θαη Roderick McKenzie. Η πφιε απνηειεί γη απηνχο ηνλ θεληξηθφ άμνλα ησλ πξνβιεκαηηζκψλ ηνπο, αληηπξνζσπεχνληαο ην ζεκαληηθφηεξν πξντφλ ηεο αλζξψπηλεο δεκηνπξγίαο θαη ηνλ ηφπν φπνπ ζα πξαγκαηνπνηεζνχλ νη κειινληηθέο εμειίμεηο. (. Νηθνιατδνπ,1993). χκθσλα κε ηνπο εξεπλεηέο ηνπ ηθάγνπ, ε πφιε, φπσο θαη φινη νη ππφινηπνη νξγαληζκνί, αθνινπζεί κηα πνξεία απφ ηηο θαηψηεξεο κνξθέο εμέιημεο ζηηο αλψηεξεο, κέζσ ελφο ζπλφινπ δηαδηθαζηψλ, ηηο νπνίεο ηηο δηαθξίλνπλ ζε: α) ζπγθέληξσζεο, β) θεληξηθφηεηαο, γ) εμεηδίθεπζεο, δ) εηζβνιήο, ε) δηαδνρήο, ζη) απνθέληξσζεο, δ) ηππνπνίεζεο ζρέζεσλ θαη ηέινο ε) θπξηαξρίαο. Δηδηθφηεξα: α) ζχκθσλα κε ηε δηαδηθαζία ηεο ζπγθέληξσζεο, ηα άηνκα θαη νη δξαζηεξηφηεηεο κηαο θνηλσλίαο ηείλνπλ λα ζπγθεληξψλνληαη ζε πεξηνρέο, φπνπ επηθξαηνχλ επλντθφηεξεο ζπλζήθεο γηα ηελ ηθαλνπνίεζε ησλ βαζηθψλ αλαγθψλ. Η δηαδηθαζία απηή είλαη ζεκαληηθή γηα ην ζρεκαηηζκφ ηεο ζχγρξνλεο πφιεο κε ηε κνξθή ηεο αζηηθνπνίεζεο, κέζα ζ έλα επξχηεξν ζχζηεκα πνπ πεξηιακβάλεη κηα πεξηθέξεηα, ηνπο νηθηζκνχο θαη ηηο ζρέζεηο ηνπο, β) ε δηαδηθαζία ηεο θεληξηθόηεηαο ζεσξείηαη ζπλέρεηα ηεο δηαδηθαζίαο ηεο ζπγθέληξσζεο, κφλν πνπ δίλεη κεγαιχηεξε έκθαζε ζηελ πχθλσζε ησλ αηφκσλ θαη ησλ δξαζηεξηνηήησλ ζε νξηζκέλα θεληξηθά ζεκεία ηεο πφιεο,

18 Η ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΗ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΣΗ ΤΠΑΙΘΡΟΤ ΚΑΙ Η ΔΞΔΛΙΞΗ ΣΗ ΜΔΣΑΞΤ ΣΟΤ ΥΔΗ 18 γ) ε δηαδηθαζία ηεο εμεηδίθεπζεο πξνθαιεί ηελ ζπγθέληξσζε ζε μερσξηζηέο πεξηνρέο παξφκνησλ δξαζηεξηνηήησλ θαη αηφκσλ, δεκηνπξγψληαο έηζη πνιιέο ππνπεξηνρέο κέζα ζηελ πφιε, δ) ε δηαδηθαζία ηεο εηζβνιήο αθνξά ηηο παξαπάλσ πεξηνρέο εμεηδίθεπζεο, νη νπνίεο δελ έρνπλ κφληκν ραξαθηήξα, αιιά φζν επεθηείλεηαη ε πφιε κπνξεί λέεο ιεηηνπξγίεο ή θνηλσληθέο νκάδεο λα ηηο θαηαιάβνπλ, ε) ε δηαδηθαζία ηεο δηαδνρήο αθνινπζεί ηε δηαδηθαζία ηεο εηζβνιήο θαη ραξαθηεξίδεηαη απφ αιιαγέο ζηελ νηθνινγηθή νξγάλσζε ηνπ αζηηθνχ θέληξνπ, δειαδή αιιαγέο ηφζν ζηε δνκή ηνπ πιεζπζκνχ, φζν θαη ζηε ρξήζε ηεο αζηηθήο γεο, ζη) ε δηαδηθαζία ηεο απνθέληξσζεο ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ ηάζε νξηζκέλσλ θνηλσληθψλ νκάδσλ ή δξαζηεξηνηήησλ λα κεηαθηλνχληαη καθξηά απφ ηα θεληξηθά ζεκεία γηα ιφγνπο πνπ έρνπλ λα θάλνπλ κε ηελ ζπαληφηεηα ηνπ ρψξνπ, ηελ πςειή αμία ηεο γεο, ηα πξνβιήκαηα ιφγσ ζπλσζηηζκνχ θαη ξχπαλζεο, αιιά θαη κε ηελ αλάπηπμε ηεο ηερλνινγίαο κε δπλαηφηεηεο γξήγνξεο κεηαθνξάο αλζξψπσλ θαη αγαζψλ, δ) ε δηαδηθαζία ηεο ηππνπνίεζεο ησλ ζρέζεσλ, αλάκεζα ζηηο πεξηνρέο ηεο πφιεο πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηελ επαλάιεςε ησλ ίδησλ βαζηθψλ δξαζηεξηνηήησλ πνπ ιακβάλνπλ ρψξα κέζα ζε κηα πφιε (ε κεηαθίλεζε απφ ην ρψξν θαηνηθίαο ζην ρψξν εξγαζίαο, ε κεηαθνξά εκπνξεπκάησλ θιπ), ε) ε δηαδηθαζία ηεο θπξηαξρίαο πνπ αθνξά ηνλ ζπληνληζκφ ηεο νηθνινγηθήο νξγάλσζεο κηαο πφιεο κέζα απφ έλα δίθηπν ζρέζεσλ θπξηαξρίαο θαη εμάξηεζεο, ην νπνίν ζπλδέεη ηα επηκέξνπο ζηνηρεία κεηαμχ ηνπο. Η έληαζε ηεο θπξηαξρίαο δελ είλαη πάληα ζηαζεξή, αιιά εμαξηάηαη απφ δηάθνξνπο παξάγνληεο (απφζηαζε, επθνιία επηθνηλσλίαο θιπ). (. Νηθνιατδνπ, 1993). Οη παξαπάλσ απφςεηο ζπγθεληξψλνληαη ζρεκαηηθά ζε ηξία κνληέια αλάπηπμεο: ησλ νκόθεληξσλ θύθισλ ηνπ E.W.Burgess, ησλ ηνκέσλ ηνπ H.Hoyt (1939) θαη ησλ πνιιαπιώλ ππξήλσλ ησλ C.D.Harris θαη E.L.Ullman (1945). Μνληέιν ησλ νκφθεληξσλ θχθισλ ηνπ E.W.Burgess: ε αζηηθή αλάπηπμε αθνινπζεί κηα δηαδηθαζία νξγάλσζεο θαη απνδηνξγάλσζεο πνπ ζρεκαηηθά νδεγεί ζηνλ ζρεκαηηζκφ κηαο ζεηξάο νκφθεληξσλ θχθισλ. ηελ θεληξηθή δψλε, φπνπ αλαπηχζζνληαη νη βηνκεραληθέο δξαζηεξηφηεηεο, ν αληαγσληζκφο νδεγεί ζηελ αχμεζε ηεο αμίαο ηεο αζηηθήο γεο. Γχξσ απφ ην βηνκεραληθφ θέληξν ππάξρεη κηα δψλε πνπ απνηειεί έλαλ ελδηάκεζν ρψξν γηα ηελ κειινληηθή επέθηαζε ηνπ θέληξνπ. Αθνινπζνχλ νη πεξηνρέο θαηνηθίαο ησλ θαηψηεξσλ, κεζαίσλ θαη αλψηεξσλ, θαηά

19 Η ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΗ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΣΗ ΤΠΑΙΘΡΟΤ ΚΑΙ Η ΔΞΔΛΙΞΗ ΣΗ ΜΔΣΑΞΤ ΣΟΤ ΥΔΗ 19 ζεηξά, θνηλσληθά ηάμεσλ. χκθσλα κε ηνλ Burgess, ε πνηφηεηα ηνπ ρψξνπ δηαθνξνπνηείηαη θαη βειηηψλεηαη φζν νη πεξηνρέο απνκαθξχλνληαη απφ ην θέληξν, θαζψο επίζεο θαη φζν ηα άηνκα αλέξρνληαη ζηελ θνηλσληθή ηεξαξρία, ηφζν εγθαζίζηαληαη ζηελ πεξηθέξεηα. Δηθόλα 5: Μνληέιν ησλ νκόθεληξσλ δσλώλ ηνπ Burgess Πεγή:. Νηθνιατδνπ, «Η θνηλσληθή νξγάλσζε ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ», εθδφζεηο Παπαδήζε, Αζήλα 1993 Μνληέιν ησλ ηνκέσλ ηνπ H.Hoyt: ε πφιε νξγαλψλεηαη ζε δηαθνξεηηθνχο ηνκείο, αλάινγα κε ηελ αλάπηπμε ηνπ ζπγθνηλσληαθνχ δηθηχνπ, ην νπνίν απμάλεη ηηο δπλαηφηεηεο επηθνηλσλίαο, απμάλνληαο έηζη ηελ αμία ηεο γεο θαη επεξεάδνληαο ηηο δξαζηεξηφηεηεο ηνπ θάζε ηνκέα.

20 Η ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΗ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΣΗ ΤΠΑΙΘΡΟΤ ΚΑΙ Η ΔΞΔΛΙΞΗ ΣΗ ΜΔΣΑΞΤ ΣΟΤ ΥΔΗ 20 Δηθόλα 6: Μνληέιν ησλ ηνκέσλ ηνπ Η.Hoyt Πεγή:. Νηθνιατδνπ, «Η θνηλσληθή νξγάλσζε ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ», εθδφζεηο Παπαδήζε, Αζήλα 1993 Μνληέιν ησλ πνιιαπιψλ ππξήλσλ ησλ C.D.Harris θαη E.L.Ullman: είρε ζηφρν λα μεπεξάζεη ηηο αδπλακίεο ησλ πξνεγνχκελσλ δχν κνληέισλ θαη λα ηνλίζεη ηε δπλακηθή εμέιημε ηεο πφιεο κε βάζε ηα ηζηνξηθφ θνηλσληθά θαη γεσγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά. χκθσλα κε ηε ζεσξία ηνπο, ην αζηηθφ θαηλφκελν δελ είλαη ζηαηηθφ, νχηε αλαπηχζζεηαη γχξσ κφλν απφ έλαλ ππξήλα (ζε αληίζεζε κε ηα δπν πξνεγνχκελα), αιιά γχξσ απφ πνιινχο ππξήλεο δηαθνξεηηθήο ιεηηνπξγίαο θαη δπλακηθφηεηαο. Δηθόλα 7: Μνληέιν ησλ πνιιαπιώλ ππξήλσλ ησλ C.D.Harris θαη E.L.Ullman Πεγή:. Νηθνιατδνπ, «Η θνηλσληθή νξγάλσζε ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ», εθδφζεηο Παπαδήζε, Αζήλα 1993

21 Η ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΗ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΣΗ ΤΠΑΙΘΡΟΤ ΚΑΙ Η ΔΞΔΛΙΞΗ ΣΗ ΜΔΣΑΞΤ ΣΟΤ ΥΔΗ 21 ηα πιαίζηα ησλ ζεσξεηηθψλ πξνζεγγίζεσλ ηεο ρνιήο ηνπ ηθάγνπ, εληάζζεηαη θαη ε αλάιπζε ηνπ L.Wirth, ν νπνίνο άζθεζε θξηηηθή ζηηο νηθνινγηθέο πξνζεγγίζεηο θαη πξνζπάζεζε λα νξίζεη ηελ πφιε θνηλσληνινγηθά. Θεσξεί φηη ν αζηηζκφο απνξξέεη απφ ηέζζεξα ραξαθηεξηζηηθά: ην κέγεζνο, ηελ ππθλφηεηα, ηε δηάξθεηα θαη ηελ πιεζπζκηαθή αλνκνηνγέλεηα. Σν έξγν ηνπ επεξέαζε ηηο αληηιήςεηο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 50, σζηφζν αξγφηεξα δέρζεθε ζθιεξή θξηηηθή γηα ην φηη δελ κπφξεζε λα δηαρσξίζεη ηηο επηπηψζεηο ησλ αζηηθψλ ζπλζεθψλ απφ εθείλεο πνπ πξνμελνχληαη απφ ηε βηνκεραληθή αλάπηπμε. πκπεξαζκαηηθά, ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο νηθνινγηθήο ζεσξίαο γηα ηελ πφιε, αζρνιείηαη κε ηνλ θαζνξηζκφ ησλ ηδηνηήησλ ησλ δηαθφξσλ δσλψλ θαη ηε δηάθξηζε ησλ θπζηθψλ πεξηνρψλ κέζα ζε απηέο, ρσξίο φκσο λα αλαιχεηαη ηδηαίηεξα ην θνηλσληθφ ζχζηεκα θαη ε θνηλσληθή δνκή σο αηηίεο δεκηνπξγίαο απηψλ ησλ ηδηνηήησλ. Η αλζξψπηλε νηθνινγία δελ εμεηάδεη εθείλεο ηηο έλλνηεο πνπ είλαη βαζηθέο γηα ηελ επεμήγεζε ηεο θνηλσληθήο δνκήο ηεο πφιεο, δελ εμεηάδεη ζηελ νπζία ηηο αηηίεο πνπ νδεγνχλ ζηε δεκηνπξγία πξνβιεκάησλ κέζα ζηελ πφιε. Ωζηφζν, παξά ηηο φπνηεο αδπλακίεο φζνλ αθνξά ηελ εξκελεία ηνπ αζηηθνχ θαηλνκέλνπ, νη κειέηεο ηεο ρνιήο ηνπ ηθάγνπ βνήζεζαλ ζηε γλψζε ηεο ιεηηνπξγίαο θάπνησλ επηκέξνπο κεραληζκψλ ηεο πφιεο, ηνλίδνληαο ηελ ζρέζε κεηαμχ ηεο θνηλσληθήο δνκήο ηεο πφιεο θαη θάπνησλ εμσηεξηθψλ θπζηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ απηήο. (. Νηθνιατδνπ,1993). Α.2.1.δ. Η ιεηηνπξγηθή πξνζέγγηζε: Η ράξηα ησλ Αζελώλ Η πξνζέγγηζε απηή πνπ επεξέαζε ηελ θνηλσληθή νξγάλσζε ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ κεηά ηνλ Β Παγθφζκην πφιεκν, επηρείξεζε λα εμεγήζεη ηα θνηλσληθά θαηλφκελα κε βάζε ηελ έλλνηα ηεο ιεηηνπξγίαο. Η έλλνηα ηεο ιεηηνπξγίαο, φκσο, ηαπηίζηεθε θαη ζπγρχζηεθε κε ηελ έλλνηα ηεο ρξεζηκφηεηαο θαη ηεο εμππεξέηεζεο ησλ αλζξψπηλσλ αλαγθψλ, νδεγψληαο πνιιέο θνξέο ζε παξαλνήζεηο. Οη αξρέο ηνπ ιεηηνπξγηζκνχ ζε πνιενδνκηθφ επίπεδν εθθξάζηεθαλ κέζα απφ ηε Υάξηα ησλ Αζελψλ, πνπ ρξεζίκεπζε σο ζεσξεηηθφ πιαίζην γηα ηελ εμέιημε θαη νξγάλσζε ησλ πφιεσλ κεηά ηνλ πφιεκν. Οη πφιεηο, εθείλε ηελ πεξίνδν, έρνπλ λα αληηκεησπίζνπλ πνιιά θνηλσληθά θαη πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα, φπσο ηελ θαθή πνηφηεηα ηνπ πεξηβάιινληνο, ηηο ππνβαζκηζκέλεο ζπλζήθεο δσήο, ηελ χπαξμε θνηλσληθψλ αληζνηήησλ. Έηζη, ε δηάξζξσζε ηεο πφιεο ζηε βάζε ησλ ηεζζάξσλ θχξησλ ιεηηνπξγηψλ ηεο (θαηνηθία, εξγαζία, αλαςπρή θαη θπθινθνξία), θάληαδε λα

22 Η ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΗ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΣΗ ΤΠΑΙΘΡΟΤ ΚΑΙ Η ΔΞΔΛΙΞΗ ΣΗ ΜΔΣΑΞΤ ΣΟΤ ΥΔΗ 22 είλαη ν κφλνο ηξφπνο πνπ ζα κπνξνχζε λα δψζεη ιχζε ζηα θνηλσληθά αδηέμνδα εθείλεο ηεο πεξηφδνπ. κσο, ε έιιεηςε πξνγξακκαηηζκνχ, ε θπξηαξρία ηνπ ηδησηηθνχ ζπκθέξνληνο, ε κε νξζνινγηθή ρξήζε ηεο γλψζεο ησλ εηδηθψλ θαη ν θαηακεξηζκφο ηεο γεο ζε κηθξά αγξνηεκάρηα ήηαλ θάπνηεο απφ ηηο θχξηεο αηηίεο πνπ νδήγεζαλ ηηο πφιεηο ζην ράνο. (. Νηθνιατδνπ,1993). Η εθαξκνγή ηεο ιεηηνπξγηθήο πξνζέγγηζεο ζηελ πνιενδνκηθή νξγάλσζε ησλ πφιεσλ είρε σο απνηέιεζκα απφ ηελ κία, ηελ θαηαζηξνθή ησλ πξνυπαξρφλησλ δηθηχσλ επηθνηλσλίαο θαη απφ ηελ άιιε ηελ κε δεκηνπξγία λέσλ. Δπίζεο, ν δηαρσξηζκφο ησλ ιεηηνπξγηψλ, ζε θνηλσληθφ επίπεδν, επηβάιινληαο κνλνζήκαληεο ζρέζεηο κεηαμχ ηνπ ρψξνπ θαη ησλ ρξεζηψλ, ελέηεηλε ηα πξνβιήκαηα. Απνηέιεζκα ηεο εθαξκνγήο ηεο ιεηηνπξγηθήο πξνζέγγηζεο ήηαλ ν ζχγρξνλνο πνιίηεο λα βξίζθεηαη θαηαθεξκαηηζκέλνο θαη αλίζρπξνο κέζα ζηελ πφιε, πξάγκα πνπ έξρεηαη ζε αληίζεζε κε ην φηη πξέζβεπε ε Υάξηα ησλ Αζελψλ: «ην άηνκν κέζα ζηελ πφιε δελ ζα πξέπεη λα λνηψζεη απνκνλσκέλν, νχηε ζην ρψξν ηεο δνπιεηάο ηνπ, νχηε ζε απηφλ ηεο θαηνηθίαο ηνπ, νχηε ζηηο ψξεο ηεο ςπραγσγίαο ηνπ». Οη απφςεηο, φζνλ αθνξά ην αλ ε ιεηηνπξγηθή πξνζέγγηζε είρε ζεηηθέο ή αξλεηηθέο επηπηψζεηο δηίζηαληαη. Απφ ηελ κία, ε εθαξκνγή ηεο είρε σο απνηέιεζκα ηελ βειηίσζε ηνπ θηηζκέλνπ πεξηβάιινληνο ησλ πφιεσλ, απφ ηελ άιιε, φκσο, δηέζπαζε ηελ ελφηεηα ηνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ, επέθεξε θαηαθεξκαηηζκφ ζηνλ πνιενδνκηθφ ηζηφ θαη δελ πεξηφξηζε ηηο θνηλσληθέο αληζφηεηεο. (. Νηθνιατδνπ, 1993). Α.2.2 Η αζηηθνπνίεζε ζηελ Διιάδα Α.2.2.α. Ο αζηηθόο ρώξνο ζηε Βαιθαληθή ρεξζόλεζν θαηά ηελ Οζσκαληθή Απηνθξαηνξία πξηλ ηε δεκηνπξγία ηνπ λενειιεληθνύ θξάηνπο Απφ ηνλ 15ν αηψλα έσο ηνλ 19ν αηψλα, ν ρψξνο ηεο Βαιθαληθήο ρεξζνλήζνπ απνηειείηαη απφ επηκέξνπο νηθηζηηθά ζχλνια, εμαξηεκέλα άκεζα απφ ηνλ πιεζπζκφ ηεο ελδνρψξαο. Ο λεζησηηθφο ρψξνο, θαζψο θαη νη νηθηζκνί ππεξηνπηθνχ ραξαθηήξα αλαπηχζζνληαη ζε κηα πην αλεμάξηεηε βάζε. Ο πξναζηηθφο θαη αζηηθφο ρψξνο ησλ Βαιθαλίσλ δελ είλαη νηθνλνκηθά εληαίνο. Ο ζαιάζζηνο ρψξνο ιεηηνπξγεί, άιινηε σο ρψξνο επαθήο θαη επηθνηλσλίαο θαη άιινηε σο φξην. Ο λεζησηηθφο ρψξνο κε ηνπο νηθηζκνχο ηνπ, αλ θαη ε νηθνλνκηθν

23 Η ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΗ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΣΗ ΤΠΑΙΘΡΟΤ ΚΑΙ Η ΔΞΔΛΙΞΗ ΣΗ ΜΔΣΑΞΤ ΣΟΤ ΥΔΗ 23 θνηλσληθή ηνπ δνκή θαη νξγάλσζε δε δηαθέξεη απφ απηήλ ηνπ επεηξσηηθνχ ρψξνπ, δηαηεξεί κηα ζρεηηθή απηνλνκία. Η αλάπηπμε θαη ε εμέιημε ηνπ αζηηθνχ βαιθαληθνχ ρψξνπ επεξεάδεηαη άκεζα απφ ην ζχζηεκα επηθνηλσληψλ πνπ ζπλδέεη ηα Βαιθάληα κε ηνλ Δπξσπατθφ ρψξν. Παξάιιεια, νη ηνπηθέο νηθνλνκίεο βξίζθνληαη ζε απφιπηε εμάξηεζε απφ ηελ παξαγσγηθή δξαζηεξηφηεηα ηεο ελδνρψξαο, ελψ ζηα αζηηθά θέληξα ζηαδηαθά αλαπηχζζεηαη ε βηνηερληθή δξαζηεξηφηεηα. Έηζη, ην εκπνξηθφ θεθάιαην, ελψ ζηεξίδεη ηελ αγξνηηθή νηθνηερλία, ρξεκαηνδνηεί ηηο εκπνξηθέο δξαζηεξηφηεηεο ή επελδχεηαη ζε αζηηθά αθίλεηα, δελ νδεγεί ζε κηα ζπζζψξεπζε κε απνηέιεζκα ηελ κεηαηξνπή ηνπ ζε βηνκεραληθφ, φπσο ζπκβαίλεη ζηε Γχζε. (. Νηθνιατδνπ, 1993). Η Κσλζηαληηλνχπνιε, καδί κε ηε Θεζζαινλίθε απνηεινχλ ηα δχν πην ζεκαληηθά αζηηθά θέληξα θαηά ηελ Οζσκαληθή Απηνθξαηνξία κε θπξίαξρεο δξαζηεξηφηεηεο ην εκπφξην θαη ηε βηνηερλία. Ωζηφζν, ην Οζσκαληθφ θξάηνο αιινηψλεη ηηο πξνυπάξρνπζεο αζηηθέο θνηλσληθέο δνκέο ηνπο. Ο πιεζπζκφο νξγαλψλεηαη ζε απηάξθεηο ζπλνηθίεο κέζα ζηελ πφιε, ζχκθσλα κε ην ζξήζθεπκά ηνπ θαη ηελ επαγγεικαηηθή ηνπ ηδηφηεηα. Οη πεξηζζφηεξεο πφιεηο, φκσο, εθηφο ηεο Θεζζαινλίθεο θαη ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο δελ είραλ ηελ ίδηα πνξεία. Η καλία ηνπ θαηαθηεηή λα ηηο ππνηάμεη νδήγεζε απφ ηελ κία πιεπξά, ζηελ εξήκσζε ησλ πεδηλψλ πεξηνρψλ απφ ηνπο γεγελείο πιεζπζκνχο θαη ηελ εγθαηάζηαζε ζε απηέο Σνχξθσλ ππεθφσλ θαη απφ ηελ άιιε ζηε δεκηνπξγία απφ ηνπο ληφπηνπο πιεζπζκνχο δπζπξφζηησλ νξεηλψλ νηθηζκψλ, ζρεηηθά απξφζηησλ απφ ηελ θαηαθηεηηθή δηάζεζε ησλ Σνχξθσλ. Πνιινί απφ απηνχο ηνπο νηθηζκνχο κεηεμειίρζεθαλ ζε αλζεξέο ειιεληθέο θνηλφηεηεο εμαηηίαο ηεο δηνηθεηηθήο θαη νηθνλνκηθήο ηνπο απηνλνκίαο. (. Νηθνιατδνπ, 1993). Αμηνζεκείσην είλαη ην γεγνλφο φηη ε εδξαίσζε ηεο Οζσκαληθήο Απηνθξαηνξίαο επηηεχρζεθε σο έλα βαζκφ ράξε ζηελ πηνζέηεζε απφ ηελ ηνχξθηθε εμνπζία ησλ βπδαληηλψλ πξνηχπσλ αλάπηπμεο (δει. θξαηηθφο ζπγθεληξσηηζκφο, ζενθξαηηθή νξγάλσζε ηεο θνηλσλίαο). εκαληηθφ παξάγνληα έπαημε, επίζεο, ε θνηλσληθν νηθνλνκηθή δξαζηεξηφηεηα ηνπ κε κνπζνπικαληθνχ πιεζπζκνχ, ε νπνία απνηέιεζε ηνλ θνξκφ ηεο αλάπηπμεο ησλ αζηηθψλ θέληξσλ ηεο πεξηφδνπ. (. Νηθνιατδνπ, 1993). Σνλ 15 ν θαη ηνλ 16 ν αηψλα, ε ζπζζψξεπζε ρξεκαηηθνχ θεθαιαίνπ κέζσ ηεο αγνξάο εκπνξηθνχ θαη ηξαπεδηθνχ θεθαιαίνπ νδεγεί ζε πεξαηηέξσ αλάπηπμε ησλ κεγάισλ αζηηθψλ θέληξσλ (Κσλζηαληηλνχπνιε, Θεζζαινλίθε, έξξεο, Φηιηππνχπνιε θ.α.).

24 Η ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΗ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΣΗ ΤΠΑΙΘΡΟΤ ΚΑΙ Η ΔΞΔΛΙΞΗ ΣΗ ΜΔΣΑΞΤ ΣΟΤ ΥΔΗ 24 Η Θεζζαινλίθε απμάλεη ηελ εκβέιεηα ηεο θαη κεηαηξέπεηαη ζε δηεζλέο θέληξν εκπνξίνπ ηεο Αλαηνιηθήο Μεζνγείνπ. Η ζηδεξνδξνκηθή ζχλδεζε ηεο κε ην Βειηγξάδη θαη ην Μνλαζηήξη, ε δηάλνημε δξφκσλ, θαζψο θαη ε επέθηαζε ηνπ ιηκαληνχ ηεο πνιιαπιαζηάδνπλ ηηο δπλαηφηεηεο επηθνηλσλίαο θαη παγηψλνπλ ηελ επηξξνή ηεο ζην βαιθαληθφ ρψξν. (. Νηθνιατδνπ, 1993). Σελ πεξίνδν απηή ηίζεληαη νη βάζεηο γηα ηε δηακφξθσζε ησλ πξψησλ αζηηθψλ ηάμεσλ ζηα Βαιθάληα, νδεγψληαο ζηελ φμπλζε ησλ θνηλσληθψλ αληζνηήησλ κεηαμχ ησλ πιεζπζκψλ. Σν ζεκαληηθφηεξν, φκσο, γεγνλφο ηνπ 18 νπ αηψλα είλαη ε δηακφξθσζε ηζρπξήο εζληθήο ζπλείδεζεο θαη ε έλνπιε δηεθδίθεζε ηεο ειεπζεξίαο ησλ ππφδνπισλ πιεζπζκψλ. Α.2.2.β. Σν λενειιεληθό θξάηνο: Απφ ην 1830 έσο ην 1940, ην λενειιεληθφ θξάηνο δηακνξθψλεη κέζα απφ αιιεπάιιειεο αλαθαηαηάμεηο, ηνλ αζηηθφ ηνπ ρψξν. «Ο αξγφο ξπζκφο εθβηνκεράληζεο ζηε δηάξθεηα ηνπ 19 νπ αηψλα, ε επηβίσζε ηεο κηθξήο αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο ζηελ χπαηζξν κε ηελ παξάιιειε εκπνξεπκαηνπνίεζε ηεο αγξνηηθήο νηθνλνκίαο, ε ζπγθξφηεζε κηαο αζηηθήο ηάμεο ζηηο πφιεηο ρσξίο ηελ ηαπηφρξνλε δεκηνπξγία αμηφινγνπ πξνιεηαξηάηνπ δηακνξθψλνπλ έλαλ ηδηφηππν αζηηθφ πιεζπζκφ, δηαθνξεηηθφ απφ απηφλ ησλ επξσπατθψλ κεγαινππφιεσλ, θαηαηάζζνληαο ηελ Διιάδα ζηηο ρψξεο ηεο θαπηηαιηζηηθήο πεξηθέξεηαο.» (. Νηθνιατδνπ, 1993). ηα πξψηα ρξφληα ηεο αλεμαξηεζίαο, δχν βαζηθέο δηαδηθαζίεο θαίλεηαη λα ζεκαδεχνπλ ηελ αλάπηπμε ηνπ ειιεληθνχ νηθηζηηθνχ δηθηχνπ, ζχκθσλα κε ηελ Λ. Λενληίδνπ (2001): ν «αγξνηηθφο επνηθηζκφο», απζφξκεηνο θαη θηλνχκελνο απφ νηθνλνκηθνχο, θπξίσο, παξάγνληεο θαη ν «αζηηθφο επνηθηζκφο» πνιηηηθά δεκηνπξγεκέλνο. Η πξψηε δηαδηθαζία, ε νπνία εθθξάδεηαη κε ηηο κεηαθηλήζεηο ησλ νξεηλψλ πιεζπζκψλ πξνο ηηο πεδηλέο πεξηνρέο, κεηά ηελ απνρψξεζε ησλ Οζσκαλψλ, θαη ηελ αλάπηπμε εκπνξεπκαηηθψλ θαιιηεξγεηψλ, δηήξθεζε έσο ηηο αξρέο ηνπ Η δεχηεξε δηαδηθαζία, εθθξάδεηαη κέζσ ηεο ίδξπζεο λέσλ πφιεσλ, ηεο πξνζπάζεηαο αλαβίσζεο αξραίσλ πφιεσλ, ηεο ίδξπζεο ζπλνηθηζκψλ γηα ηελ εγθαηάζηαζε πξνζθχγσλ θαη ηέινο κέζσ ηεο δηάζεζεο εζληθψλ γαηψλ γηα θνηλφρξεζηνπο ρψξνπο. Γχν παξάγνληεο πνπ επέδξαζαλ αξλεηηθά ζηελ αλαζπγθξφηεζε ηνπ αζηηθνχ θαη αγξνηηθνχ ρψξνπ ηνπ λενειιεληθνχ θξάηνπο ήηαλ ε δηαλνκή ησλ εζληθψλ γαηψλ θαη ην θαζεζηψο ησλ κεγάισλ ηδηνθηεζηψλ. Η εζληθή ηδηνθηεζία, ε νπνία απνηεινχληαλ απφ ηα εδάθε πνπ άλεθαλ ζηνπο Σνχξθνπο πξηλ ηελ αλεμαξηεζία, απνηέιεζε πεδίν

25 Η ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΗ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΣΗ ΤΠΑΙΘΡΟΤ ΚΑΙ Η ΔΞΔΛΙΞΗ ΣΗ ΜΔΣΑΞΤ ΣΟΤ ΥΔΗ 25 αςηκαρηψλ, φζνλ αθνξά ηνλ ηξφπν δηαλνκήο θαη εθκεηάιιεπζεο ηνπο. Η έιιεηςε θηεκαηνινγίνπ είρε σο ζπλέπεηα πνιινί επηηήδεηνη λα νηθεηνπνηεζνχλ κεγάιεο εθηάζεηο. Ωζηφζν, ην πνζνζηφ ησλ εζληθψλ γαηψλ, πνπ δφζεθε ζηνπο αγξφηεο νδήγεζε ζηελ παγίσζε ηεο κηθξντδηνθηεζίαο, ελψ νη εθηάζεηο πνπ έγηλαλ αληηθείκελν ζθεηεξηζκνχ ελδπλάκσζαλ ηηο κεγάιεο ηδηνθηεζίεο. (Λ. Λενληίδνπ, 2001) Η αδπλακία ηζφξξνπεο αλάπηπμεο ηνπ ειιαδηθνχ ρψξνπ θαηά ηνλ 19 ν αηψλα ηζρπξνπνηείηαη απφ ηελ απνπζία ζην νηθηζηηθφ δίθηπν ηεο ρψξαο πφιεσλ κε πιεζπζκφ άλσ ησλ θαηνίθσλ. Η απνδηάξζξσζε απηή ηνπ αζηηθνχ δηθηχνπ ζπλερίζηεθε θαη ηελ πεξίνδν απφ ην 1870 έσο ην 1890, φπνπ θέληξα εμαγσγηθνχ εκπνξίνπ ελδπλακψλνληαη, ελψ πφιεηο ρσξίο πξφζβαζε ζε ζάιαζζα θαη νδηθέο αξηεξίεο παξαθκάδνπλ ή κέλνπλ ζηάζηκεο. ην ηέινο ηνπ 19 νπ αηψλα, ε Αζήλα καδί κε ηνλ Πεηξαηά ζπγθεληξψλνπλ ηηο πεξηζζφηεξεο αζηηθέο ιεηηνπξγίεο θαη απνηεινχλ ηνλ κεγαιχηεξν πφιν έιμεο πιεζπζκνχ. Πίλαθαο 1: Αζηηθνπνίεζε ζηελ Διιάδα, % ηνπ ειιεληθνύ πιεζπζκνύ ζε: Έηνο Πόιεηο εθηόο πξσηεύνπζαο κε πιεζπζκό: Πξσηεύνπζα, & Πιεζπζκόο πξσηεύνπζαο Άλσ ησλ Άλσ ησλ ζπλόινπ ρώξαο ζε απόιπηνπο αξηζκνύο ,42 0,00 3, ,35 0,00 4, ,60 1,45 3, ,51 4,25 5, ,59 3,81 6, ,88 3,60 7, ,69 4,33 9, ,81 9,90 7, Πεγή: Λ.Λενληίδνπ, «Πφιεηο ηεο ζησπήο», εθδφζεηο Πνιηηηζηηθφ Σερλνινγηθφ ίδξπκα ΔΣΒΑ, Αζήλα, 2001 (δεχηεξε έθδνζε), ζει. 61 Δληνχηνηο, ε θαηάξξεπζε ησλ δνκψλ ηνπ αγξνηηθνχ ρψξνπ (ηελ πεξίνδν 1890 κε 1909, ην 1/3 ηνπ αγξνηηθνχ πιεζπζκνχ εγθαηαιείπεη ηελ χπαηζξν), ε ζηαζηκφηεηα θαη παξαθκή ησλ κηθξψλ πφιεσλ, αιιά θαη ε αδπλακία απνξξφθεζεο ηνπ αγξνηηθνχ πιεζπζκνχ νδεγεί κεγάιν κέξνο ηνπ πιεζπζκνχ ζηελ ππεξπφληηα κεηαλάζηεπζε (Ακεξηθή).

26 Η ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΗ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΣΗ ΤΠΑΙΘΡΟΤ ΚΑΙ Η ΔΞΔΛΙΞΗ ΣΗ ΜΔΣΑΞΤ ΣΟΤ ΥΔΗ 26 εκείν ζηαζκφο ηεο πεξηφδνπ, απνηειεί ε Μηθξαζηαηηθή θαηαζηξνθή θαη ε αληαιιαγή πιεζπζκψλ, ην Η απφηνκε αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ ηεο ρψξαο θαη ε εγθαηάζηαζε ησλ πξνζθχγσλ ζηελ Αζήλα, ζηα ινηπά αζηηθά θέληξα θαη ζηελ χπαηζξν είρε σο απνηέιεζκα ζεκαληηθέο αιιαγέο ζηε δηάξζξσζε ηνπ νηθηζηηθνχ δηθηχνπ θαη ζηελ θνηλσληθή δηαζηξσκάησζε ησλ αζηηθψλ θέληξσλ. Οη αιιαγέο απηέο αθνξνχλ ηε δεκηνπξγία λέσλ νηθηζκψλ θπξίσο ζηε Βφξεηα Διιάδα (πεξίπνπ λένη νηθηζκνί, θαηά ηα ¾ πξνζαξηεκέλνη ζε πθηζηάκελα ρσξηά), θαζψο θαη ηελ εκθάληζε πξνζθπγηθψλ ζπλνηθηζκψλ ζηηο πξνυπάξρνπζεο πφιεηο. Σν 1928 ε θαηαλνκή ηνπ ειιεληθνχ αζηηθνχ πιεζπζκνχ έρεη δηακνξθσζεί σο εμήο: ληφπηνη 39%, πξφζθπγεο 27,7%, εζσηεξηθνί κεηαλάζηεο 33,3%. Η Αζήλα, ν Πεηξαηάο θαη ε Θεζζαινλίθε είλαη ηα θχξηα αζηηθά θέληξα θαηά ηε δηαδηθαζία απνθαηάζηαζεο ησλ πξνζθχγσλ. Σν , ε δηαδηθαζία αζηηθνπνίεζεο πεξηνξίδεηαη ζηηο κεγάιεο πφιεηο, ελψ νη κηθξφηεξεο κέλνπλ ζηάζηκεο θαη ν ειιεληθφο αγξνηηθφο πιεζπζκφο απμάλεηαη. (Πίλαθαο 2). Πξφθεηηαη γηα κηα δηαδηθαζία κεηαζηξνθήο απφ ηελ αζηηθνπνίεζε ζηελ «αγξνηνπνίεζε» ή «ππαηζξνπνίεζε» (ην 1940 ε ππθλφηεηα ηνπ αγξνηηθνχ ρψξνπ θζάλεη ηνπο 40 θαη./ρικ 2 ). Πίλαθαο 2: Αζηηθνπνίεζε ζηελ Διιάδα, Έηνο Πιεζπζκόο πξσηεύνπζαο, & ζπλόινπ ρώξαο % ηεο Διιάδαο 8,19 12,93 15,30 18,05 % ειιεληθνύ αζηηθνύ πιεζπζκνύ 40,15 43,30 46,50 47,90 % ηνπ ειιεληθνύ πιεζπζκνύ ζε πόιεηο εθηόο πξσηεύνπζαο κε πιεζπζκό: Άλσ ησλ ,21 16,97 17,50 19,65 Άλσ ησλ ,21 12,47 8,50 14,85 Άλσ ησλ ,11 3,77 3,79 3,93 Πεγή: Λ.Λενληίδνπ, «Πφιεηο ηεο ζησπήο», εθδφζεηο Πνιηηηζηηθφ Σερλνινγηθφ ίδξπκα ΔΣΒΑ, Αζήλα, 2001 (δεχηεξε έθδνζε), ζει. 61 Η παξνπζία ησλ πξνζθχγσλ είρε ζεκαληηθέο επηπηψζεηο ζε πνιιά επίπεδα. ε ρσξνηαμηθφ επίπεδν, ε Λ. Λενληίδνπ (2001) ζεκεηψλεη φηη «νη κεηαθηλήζεηο θαη ε εγθαηάζηαζε ησλ πξνζθχγσλ απνθαιχπηεη κηα δηρνηνκία αλάκεζα ζηηο πφιεηο ησλ

27 Η ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΗ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΣΗ ΤΠΑΙΘΡΟΤ ΚΑΙ Η ΔΞΔΛΙΞΗ ΣΗ ΜΔΣΑΞΤ ΣΟΤ ΥΔΗ 27 πξνζθχγσλ θαη ζηηο πφιεηο ησλ γεγελψλ πιεζπζκψλ», δεκηνπξγψληαο έλαλ δηαρσξηζκφ ηεο ρψξαο ζε ρψξν πξνζθπγνππφιεσλ (βφξεηα Διιάδα) θαη κε (λφηηα Διιάδα). ε επαγγεικαηηθφ θαη νηθνλνκηθφ επίπεδν ε ππεξνρή ησλ πξνζθχγσλ (έκπνξνη, ειεχζεξνη επαγγεικαηίεο, ππάιιεινη, βηνηέρλεο, βηνκεραληθνί εξγάηεο) έλαληη ηνπ ληφπηνπ πιεζπζκνχ φμπλε ηελ κεηαμχ ηνπο αληηπαξάζεζε. Απφ ηελ κία, νη γεγελείο πιεζπζκνί πξνζπαζνχζαλ λα απνηξέςνπλ ηελ εγθαηάζηαζε πξνζθχγσλ ζηηο πεξηνρέο ηνπο θαη απφ ηελ άιιε νη πξφζθπγεο πξνζπαζνχζαλ λα βξνπλ έλαλ ηφπν λα εγθαηαζηαζνχλ. ηε δεθαεηία πνπ αθνινχζεζε ζην πνιενδνκηθφ επίπεδν, ζεζπίδνληαη πιεζψξα λνκνζεηεκάησλ κε αθνξκή ην θξίζηκν δήηεκα ηεο ζηεγαζηηθήο απνθαηάζηαζεο ησλ πξνζθχγσλ. Σν ζεζκηθφ απηφ πιαίζην θαζφξηζε κεηαπνιεκηθά ηφζν ηελ νηθηζηηθή αλάπηπμε ηεο ρψξαο, φζν θαη ηε κνξθή θαη ηελ θνηλσληθή νξγάλσζε ησλ αζηηθψλ θέληξσλ. (. Νηθνιατδνπ, 1993). Α.2.2.γ. Ο αζηηθόο ρώξνο ζηελ κεηαπνιεκηθή Διιάδα ( ) Ο Β Παγθφζκηνο Πφιεκνο θαη ν Δκθχιηνο πνπ ηνλ αθνινχζεζε ζεκάδεςε ηελ κεηαπνιεκηθή ειιεληθή θνηλσλία. Απφ ηε δεθαεηία ηνπ 50 θαη κεηά, νη παξάγνληεο πνπ έπαημαλ θαζνξηζηηθφ ξφιν ζηηο κεηεμειίμεηο ηνπ ειιαδηθνχ αζηηθνχ ρψξνπ, ήηαλ ε θαηάξξεπζε ηνπ αγξνηηθνχ ρψξνπ, ε εθβηνκεράληζε θαη ε ηνπξηζηηθή αλάπηπμε. Ο ξφινο ηνπ θξάηνπο ζηε δηαδηθαζία αλαζπγθξφηεζεο ηεο ρψξαο παγίσζε θαη δηαηψληζε κηα επξχηαηε πφισζε απνηξέπνληαο ηνλ νπζηαζηηθφ εθζπγρξνληζκφ ηεο. Παξάιιεια νη αλαπηπμηαθέο επηινγέο ηεο δεθαεηίαο νδήγεζαλ ηελ Διιάδα απφ ρψξα ηεο θαπηηαιηζηηθήο πεξηθέξεηαο ζε αζχκκεηξε αζηηθνπνίεζε θαη ηελ Αζήλα ζε πδξνθεθαιηζκφ. Οη πξνζπάζεηεο εθβηνκεράληζεο, πνπ άξρηζαλ ζηε δηάξθεηα ηνπ Μεζνπνιέκνπ, αλαηξάπεθαλ κεηά ηνλ Δκθχιην θαη ε Διιάδα παξέκεηλε ππνηαγκέλε ζηα πιαίζηα κηαο αγξνηηθήο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο. Η λέα αζηηθή ηάμε πνπ δεκηνπξγήζεθε βαζίζηεθε ζηελ εθκεηάιιεπζε ησλ θξαηηθψλ επηρνξεγήζεσλ θαη ηνλ έιεγρν ηνπ θξαηηθνχ κεραληζκνχ. Παξάιιεια, ηελ πεξίνδν απηή, πάλσ απφ ην 1/3 ηνπ ελεξγνχ πιεζπζκνχ είλαη άλεξγνη θαη ην 40% ηνπ αγξνηηθνχ πιεζπζκνχ ππναπαζρνινχκελνη, κε απνηέιεζκα κεγάιν κέξνο ηνπ αγξνηηθνχ πιεζπζκνχ λα κεηεγθαηαζηαζεί απφ ηελ χπαηζξν ζηελ πφιε θαη λα νδεγήζεη ζηελ εκθάληζε θαηλνκέλσλ αζηηθνπνίεζεο. Απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 50, ε ρψξα αξρίδεη λα εθβηνκεραλίδεηαη. Οη πςεινί ξπζκνί αχμεζεο ηεο βηνκεραληθήο παξαγσγήο πνπ ζεκεηψζεθαλ ηηο επφκελεο

28 Η ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΗ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΣΗ ΤΠΑΙΘΡΟΤ ΚΑΙ Η ΔΞΔΛΙΞΗ ΣΗ ΜΔΣΑΞΤ ΣΟΤ ΥΔΗ 28 δεθαεηίεο νθείινληαλ ζε κεγάιν βαζκφ ζηνλ θιάδν ησλ θαηαζθεπψλ. Ωζηφζν, παξά ηνπο κεγάινπο ξπζκνχο αλάπηπμεο, ε ειιεληθή βηνκεραλία παξνπζίαδε αληζνκέξεηα ζηνπο επηκέξνπο θιάδνπο αλάπηπμεο, κε βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο ηελ εηζαγσγή κεγάινπ κέξνπο ησλ πξψησλ πιψλ θαη ησλ θεθαιαηνπρηθψλ ηεο αγαζψλ, αιιά θαη ηε δηείζδπζε ησλ μέλσλ θεθαιαίσλ ζε ζεκαληηθνχο θιάδνπο ηεο. Η εθβηνκεράληζε, φκσο, δελ είρε σο ζπλέπεηα ηελ ζπκκεηξηθή αζηηθνπνίεζε ηεο ρψξαο, αληίζεηα νη επηινγέο ηεο αλαπηπμηαθήο πνιηηηθήο νδήγεζαλ ζε: α) θαηάξξεπζε ηνπ αγξνηηθνχ ρψξνπ, κε ζπλέπεηεο ηε καδηθή εζσηεξηθή θαη εμσηεξηθή κεηαλάζηεπζε, ηε κείσζε ηνπ αγξνηηθνχ πιεζπζκνχ θαη ηελ απνδηάξζξσζε ηνπ αγξνηηθνχ νηθηζηηθνχ δηθηχνπ, β) δεκηνπξγία πεξηθεξεηαθψλ αληζνηήησλ, κε απνηέιεζκα ηελ ππεξζπγθέληξσζε πιεζπζκνχ θαη δξαζηεξηνηήησλ ζηα δχν κεγάια αζηηθά θέληξα (Αζήλα θαη Θεζζαινλίθε). (. Νηθνιατδνπ, 1993). Ωζηφζν ε αδπλακία απνξξφθεζεο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ πνπ ζπλέξεε ζηα δχν απηά αζηηθά θέληξα ψζεζε κέξνο ηνπ πιεζπζκνχ ζηελ εμσηεξηθή κεηαλάζηεπζε (πξνο ρψξεο ηεο δπηηθήο Δπξψπεο Γπηηθή Γεξκαλία), ε νπνία ήηαλ σο έλα βαζκφ άκεζα ππεχζπλε γηα ηελ αζχκκεηξε αζηηθνπνίεζε ηεο ρψξαο θαη γηα ηελ απνδηάξζξσζε ησλ θνηλσληθψλ δνκψλ. κσο, ε θξίζε ησλ επξσπατθψλ νηθνλνκηψλ (πεηξειατθέο θξίζεηο 1973 θαη 1979) νδήγεζαλ ζην θαηλφκελν ηεο καδηθήο παιηλλφζηεζεο. Η αδπλακία, σζηφζν, ησλ αζηηθψλ θέληξσλ ηεο Αζήλαο θαη ηεο Θεζζαινλίθεο λα απνξξνθήζνπλ ην εξγαηηθφ δπλακηθφ πνπ επέζηξεθε, νδήγεζε έλα κεγάιν πνζνζηφ απηψλ πξνο ηηο επαξρηαθέο πφιεηο. Έηζη, ηελ πεξίνδν , παξαηεξείηαη κηα αληίζηξνθε ηάζε, ε αζηηθνπνίεζε ηνπ επαξρηαθνχ ρψξνπ, κε παξάιιειε κείσζε ηεο αχμεζεο ηνπ πιεζπζκνχ ησλ δχν κεγάισλ αζηηθψλ θέληξσλ. (. Νηθνιατδνπ, 1993). Οη δηαπεξηθεξεηαθέο αληζφηεηεο, εθηφο απφ ηελ αζχκκεηξε βηνκεραληθή αλάπηπμε θαη ηηο κεηαθηλήζεηο πιεζπζκνχ, νμχλζεθε θαη απφ έλαλ άιιν παξάγνληα, ηελ ηνπξηζηηθή αλάπηπμε. Η παξνπζία ηνπξηζηψλ ζε πεξηνρέο ηεο Διιάδαο θαη ε εηζξνή μέλνπ ζπλαιιάγκαηνο ζε ζπγθεθξηκέλεο αγξνηηθέο πεξηνρέο έζηξεςε πνιινχο απφ ηνπο θαηνίθνπο ηεο ππαίζξνπ λα αζρνιεζνχλ κε ηνλ ηνπξηζκφ, νη νπνίνη ζηελ αξρή ηνπιάρηζηνλ δελ κπφξεζαλ λα πξνβιέςνπλ ηηο ζεκαληηθέο αιινηψζεηο πνπ ε δξαζηεξηφηεηα απηή ζα επέθεξε. Μφλν ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 70, παγηψλεηαη ε αληίιεςε ηεο βηνκεραληθήο ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο. Μηα ηέηνηα επηινγή ήηαλ θαζνξηζηηθή γηα ηελ νινθιεξσηηθή αιινίσζε ηνπ θπζηθνχ πεξηβάιινληνο ησλ ηνπξηζηηθψλ πεξηνρψλ, γηα ηελ εμαζηηθνπνίεζε ηνπ αγξνηηθνχ ρψξνπ θαη ηελ απνδηάξζξσζε ησλ θνηλσληθψλ δνκψλ (εγθαηάιεηςε ησλ παξαδνζηαθψλ αγξνηηθψλ

29 Η ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΗ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΣΗ ΤΠΑΙΘΡΟΤ ΚΑΙ Η ΔΞΔΛΙΞΗ ΣΗ ΜΔΣΑΞΤ ΣΟΤ ΥΔΗ 29 δξαζηεξηνηήησλ). ηε δεθαεηία ηνπ 80 θαη εμήο, ε καδηθνπνίεζε - βηνκεραλνπνίεζε ηνπ ηνπξηζκνχ, δελ αλαηξέπεηαη, παξά ηηο πξνζπάζεηεο αλάπηπμεο ελαιιαθηηθψλ κνξθψλ ηνπξηζκνχ, ηελ απνθαηάζηαζε θαη πξνζηαζία παξαδνζηαθψλ νηθηζκψλ θ.ιπ., κε απνηέιεζκα α) ηελ άλαξρε ηνπξηζηηθή αλάπηπμε, β) ηελ ηνπξηζηηθή ππεξεθκεηάιιεπζε ησλ ηνπξηζηηθψλ πεξηνρψλ, γ) ηελ κείσζε ησλ αγξνηηθψλ γαηψλ, δ) ηελ αιιαγή ρξήζεσλ γεο ησλ παξαδνζηαθψλ ηνπξηζηηθνπνηεκέλσλ αγξνηηθψλ νηθηζκψλ, ε) ηε θζνξά ησλ ηζηνξηθψλ κλεκείσλ, ζη) ηελ αιινίσζε ηνπ θπζηθνχ πεξηβάιινληνο θαη ηεο αξρηηεθηνληθήο θπζηνγλσκίαο θαη δ) ηνλ θνξεζκφ ησλ ηνπξηζηηθνπνηεκέλσλ πεξηνρψλ. (. Νηθνιατδνπ, 1993). ηηο δεθαεηίεο , παξνπζηάδνληαη ζεκαληηθέο δηαθνξνπνηήζεηο φζνλ αθνξά ηηο πιεζπζκηαθέο εμειίμεηο: α) αχμεζε ηνπ ζπλνιηθνχ πιεζπζκνχ ηεο ρψξαο, β) κείσζε ηεο ηάζεο ππεξζπγθέληξσζεο ηνπ πιεζπζκνχ ζηελ πξσηεχνπζα, γ) αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ ησλ επαξρηαθψλ αζηηθψλ θέληξσλ θαη εηδηθφηεξα ζηνπο λνκνχο, φπνπ παξαηεξείηαη βηνκεραληθή θαη ηνπξηζηηθή αλάπηπμε, δ) αχμεζε ηνπ πξαγκαηηθνχ πιεζπζκνχ ζε νξηζκέλεο πξσηεχνπζεο λνκψλ. πλνςίδνληαο, ε αζηηθνπνίεζε ηεο ρψξαο κεηαπνιεκηθά δηαθξίλεηαη ζηηο παξαθάησ ηέζζεξηο θάζεηο: 1. Γεθαεηία ηνπ 50: θαηάξξεπζε ηνπ αγξνηηθνχ ρψξνπ, έληνλε εζσηεξηθή κεηαλάζηεπζε πξνο ηα δχν κεγάια αζηηθά θέληξα (Αζήλα θαη Θεζζαινλίθε) θαη δεκηνπξγία πεξηθεξεηαθψλ αληζνηήησλ. 2. Γεθαεηία ηνπ 60: δηαηήξεζε ησλ ξπζκψλ ηεο εζσηεξηθήο κεηαλάζηεπζεο θαη πςεινί ξπζκνί εμσηεξηθήο κεηαλάζηεπζεο. 3. Γεθαεηία ηνπ 70: παιηλλφζηεζε, αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ ηεο Πξσηεχνπζαο θαη ζπκπξσηεχνπζαο θαη ηζρπξνπνίεζε ηνπ πιεζπζκνχ ησλ επαξρηαθψλ αζηηθψλ θέληξσλ. 4. Γεθαεηία ηνπ 80: ηάζεηο κεηεγθαηάζηαζεο ηνπ πιεζπζκνχ απφ ηα δπν κεγάια αζηηθά θέληξα πξνο ηηο κηθξφηεξεο επαξρηαθέο πφιεηο. Α.2.2.δ. Ο ζύγρξνλνο αζηηθόο ρώξνο ζηελ Διιάδα Η ζχγρξνλε ειιεληθή πφιε ραξαθηεξίδεηαη απφ έλα ζχλνιν ηδηαηηεξνηήησλ, πνπ δπζρεξαίλνπλ ηηο πνιηηηθέο αλάπηπμεο: ζρεηηθή έιιεηςε κεγάισλ δεκφζησλ εθηάζεσλ γεο ζην θέληξν ησλ πφιεσλ,