ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ ΣΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟ ΤΟΥ ΚΑΡΛ ΠΟΛΑΝΥΙ ΚΑΙ Ο ΕΤΕΡΟΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΜΑΡΞΙΣΜΟ ΑΥΓΗΤΙΔΟΥ ΑΘΗΝΑ Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών του Τμήματος Πολιτικών Επιστημών Κατεύθυνση: Πολιτική Θεωρία και Φιλοσοφία Επιβλέπων: Γ. Σταυρακάκης Θεσσαλονίκη 2008

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Α. ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Α.1 Καρλ Πολάνυι: Η ζωή και το έργο του Α.2 Η διττή σημασία της οικονομίας: «τυπική» και «ουσιαστική» οικονομία Α.2.1 Η «τυπική» έννοια- Η πλάνη του οικονομισμού Α.2.2 Η ουσιαστική έννοια της οικονομίας Α.3. Προ-καπιταλιστικές κοινωνίες και οικονομική οργάνωση Α.4. Οικονομία της αγοράς- «Πλασματικά εμπορεύματα» Α.5. Το σοσιαλιστικό όραμα του Πολάνυι Β. ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Β.1. Η σχέση μεταξύ των Κ. Πολάνυι και Κ. Μαρξ- Εισαγωγή Β.1.1. Οι επικρατούσες απόψεις για τη σχέση μεταξύ Μαρξ και Πολάνυι Β.1.2. Η αποτίμηση του Πολάνυι για το μαρξικό έργο κατά τις δεκαετίες Β.2. Η κριτική του Πολάνυι στον μαρξικό οικονομικό ντετερμινισμό

3 Β.2.1. Ιστορικός υλισμός και οικονομικός ντετερμινισμός Β.2.2. Η κριτική Β.3. Η κοινωνιολογική οπτική στο έργο του Καρλ Μαρξ Β.4. Τα τρία σημεία σύγκλισης στη σκέψη των Μαρξ και Πολάνυι Β.4.1. Η θεωρία περί της ανθρώπινης φύσης και κοινωνίας Β.4.2. Ο θεσμικός διαχωρισμός οικονομίας και πολιτικής Β.4.3. Φετιχισμός του εμπορεύματος- Πλασματικά εμπορεύματα ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το έργο του Καρλ Πολάνυι έχει αναδειχθεί σε μια από τις πιο σημαντικές και πρωτότυπες συνεισφορές της κοινωνικής επιστήμης την περίοδο που ακολούθησε τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ιδίως ο Μεγάλος Μετασχηματισμός αναγνωρίζεται σήμερα ως ένα κλασικό έργο της κοινωνιολογικής σκέψης. Μολονότι ο συγγραφέας επηρεάστηκε από τους μεγάλους κοινωνιολόγους του 19 ου και του πρώιμου 20 ου αιώνα, δύσκολα θα μπορούσαμε να τον εντάξουμε σε κάποια από τις κεντρικές παραδόσεις της κοινωνικής επιστήμης. Στις σελίδες του Μεγάλου Μετασχηματισμού συναντάμε απόηχους του Μαρξ, του Βέμπερ, του Ντυρκέμ και άλλων κλασικών στοχαστών- αλλά ο Πολάνυι δεν ήταν άμεσος απόγονος κανενός από αυτούς 1. Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός εξετάζει την άνοδο και την πτώση της φιλελεύθερης κοινωνίας της αγοράς αποδίδοντας την κατάρρευση αυτού του συστήματος στη σύγκρουση μεταξύ των επιταγών της παγκόσμιας καπιταλιστικής οικονομίας και της αναζήτησης της κοινωνικής ευημερίας στο εσωτερικό των εθνικών κρατών. Είναι η επεξεργασία αυτής της σύγκρουσης που καθιστά το έργο του Πολάνυι διαχρονικό, διότι ακόμα και στις μέρες μας, οι επιταγές του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος φαίνεται να αντιφάσκουν με τις επιτεύξεις της δημοκρατικής πολιτικής ζωής στο εσωτερικό των εθνικών κρατών 2. Ο Πολάνυι αντιλαμβάνεται την οικονομική δραστηριότητα ως μια θεσμοποιημένη διαδικασία αλληλεπίδρασης ανάμεσα στους ανθρώπους και τη φύση με σκοπό την ικανοποίηση των αναγκών της κοινωνίας 3. Σύμφωνα με τον Πολάνυι, η λειτουργία της οικονομίας έγκειται απλά και μόνο στην διατήρηση και την αναπαραγωγή της κοινωνίας. Σε αντίθεση με μια τέτοια θεώρηση της οικονομίας βρίσκεται η φιλελεύθερη οικονομική θεωρία η οποία νομιμοποιεί θεωρητικά το 1 Theda Skocpol, Ιστορική κοινωνιολογία, Όραμα και μέθοδος, εκδόσεις Κατάρτι, Αθήνα, 1999, σελ Σχετικά με την διαχρονικότητα του Μεγάλου Μετασχηματισμού βλ. Daniel Brook, The Great Transformation Its Relevance Continues, The American Journal of Economics and Sociology, Volume 53 Issue 4, Mark Blyth, Great Transformations: Economic Ideas and Institutional Change in the Twentieth Century, Cambridge University Press, New York, McRobbie Kenneth & Polanyi-Levit Kari, Karl Polanyi in Vienna: The Contemporary Significance of the Great Transformation, εκδόσεις Black Rose Books, Montreal, Ruggie, G., International Regimes, Transactions, and Change: Embedded Liberalism in the Post-War Economic Order, International Organization, Muukkonen Martti, Karl Polanyi and Youth Movements, Presentation to the working group on Youth activities and civil society in the 5 Karelian International conference on youth research Young People at the Crossroads. Petrozavodsk, Republic of Karelia, Πολάνυι Καρλ, Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός, εκδόσεις Νησίδες 2001, μετάφραση Κώστα Γαγανάκη, σελ 129. Στο εξής το βιβλίο θα παραπέμπεται ως Μ.Μ. 4

5 οικονομικό σύστημα της αγοράς όπως αυτό αναπτύχθηκε στην Αγγλία τον 19 ο αιώνα. Σύμφωνα με την ανάλυση του Πολάνυι, η οικονομία της αγοράς αποτελεί το πρώτο οικονομικό σύστημα που καθυπόταξε την κοινωνία και της επέβαλε τους νόμους του. Η αυτορυθμιζόμενη αγορά ως μοντέλο οικονομικού συστήματος, προϋποθέτει την απόσχιση της οικονομικής δραστηριότητας από την υπόλοιπη κοινωνία και τη σύνθεση της ως μια ξεχωριστή και αυτόνομη σφαίρα. Είναι ακριβώς το γεγονός αυτής της απόσχισης που αποτελεί εξαίρεση στην ιστορία, στο βαθμό που τα μέχρι τώρα οικονομικά συστήματα ήταν κοινωνικά ενσωματωμένα 4. Θεμελιώδες χαρακτηριστικό της οικονομίας της αγοράς υπήρξε η πλήρης εμπορευματοποίηση της εργασίας. Η πρωτοτυπία, όμως του επιχειρήματος του Πολάνυι είναι η εξής: η προσπάθεια να γίνουν τα ανθρώπινα όντα εμπορεύματα αποτελεί αφενός τον πυρήνα και αφετέρου την κεντρική αδυναμία της κοινωνίας της αγοράς, εφόσον η λειτουργία της πλήττει τη συνοχή της κοινωνικής οργάνωσης. Με αφετηρία τον κίνδυνο που επιφέρει η αυτονόμηση της οικονομίας από τον κοινωνικό δεσμό, ο Πολάνυι υποστηρίζει ότι, το μοντέλο της αγοράς δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί. Αποτελεί μια «καθαρή ουτοπία» 5, το «αποτέλεσμα μιας σχεδιασμένης δράσης που βασίζεται στη χίμαιρα ενός απραγματοποίητου ιδεολογικού μοντέλου» 6. Απέναντι σε αυτόν τον κίνδυνο, η κοινωνία απαντά λαμβάνοντας μέτρα αυτοπροστασίας, τα οποία συνιστούν παρεμβολή στη λειτουργία των αυτορυθμιζόμενων αγορών, οδηγούν στην κατάρρευση του οικονομικού συστήματος και τελικά την πτώση του πολιτισμού του 19 ου αιώνα 7. Ο Πολάνυι αντιλαμβάνεται την κοινωνική μεταβολή 8 ως το αποτέλεσμα μιας διπλής κίνησης μεταξύ των απαιτήσεων της αγοράς, ως θεσμού της κοινωνίας, και των απαιτήσεων της κοινωνίας ως ολότητας. Η παρούσα μελέτη αντιμετωπίζει το έργο του Πολάνυι ως μια αυθεντική προσέγγιση σε αυτό που μπορεί να περιλαμβάνει «η γνώση μιας κοινωνίας» 9. Το θεμέλιο όπου βασίζει όλες τις έννοιες του είναι η ιδέα της ολότητας, του κοινωνικού όλου που παρέχει το απαραίτητο πλαίσιο για να συλλάβουμε τις επιμέρους κοινωνικές δυναμικές. Ο Πολάνυι επιδιώκει να αποδείξει τη δομική συναρμογή όλων 4 Ο.π., σελ Ο.π., σελ 9. 6 Sievers Α., Has market capitalism collapsed?, Columbia University Press, 1949,σελ Μ.Μ., σελ Μ.Μ., σελ. 37, σχετικά με την κοινωνική αλλαγή: Μ.Μ., κεφάλαιο 20, «Η ιστορία σε διαδικασία κοινωνικής αλλαγής», σελ Sievers Α. Has market capitalism collapsed?, Columbia University Press 1949,σελ 23. 5

6 των μερών του κοινωνικού όλου, απορρίπτοντας ταυτόχρονα τον γενετικό καθορισμό αυτού του όλου από οποιοδήποτε επιμέρους τμήμα του 10. Ολόκληρη η κριτική του συγγραφέα στην κοινωνία της αγοράς στηρίζεται στην πεποίθηση πως κυρίαρχο στοιχείο είναι το κοινωνικό. Στο σημείο αυτό η κοινωνικά προσανατολισμένη θεώρηση του Πολάνυι φαίνεται να έρχεται αντιμέτωπη με την μαρξική οπτική, η οποία θεωρείται ότι θέτει στο κέντρο της ανάλυσής της την οικονομία. Η άποψη ότι εξετάζοντας κάποιος το έργο ενός στοχαστή που ασκεί ισχυρότατη κριτική στο καπιταλιστικό σύστημα, στην παρούσα περίπτωση του Πολάνυι, οφείλει να στραφεί και προς το μαρξικό έργο- το πιο ολοκληρωμένο, συμπαγές και διαχρονικό έργο κριτικής προς τον καπιταλισμό-, αποτέλεσε την κύρια αιτία σύγκρισης των δυο στοχαστών. Η δεύτερη και εξίσου σημαντική αιτία υπήρξε η αίσθηση, μελετώντας τον Μεγάλο Μετασχηματισμό, ότι οι σκέψεις των δυο στοχαστών δεν απέχουν τόσο όσο επιδιώκουν να αποδείξουν οι συνεχιστές του Πολάνυι 11. Το ουσιαστικό διακύβευμα της παρούσας μελέτης, πέρα από την παρουσίαση του πολανικού έργου, είναι να υποδείξει την ύπαρξη μιας σημαντικής σύγκλισης μεταξύ των θεωριών των Πολάνυι και Μαρξ αναφορικά με την κατανόηση τους τόσο για τον καπιταλισμό ή το σύστημα αγοράς, όσο και, σε ένα πιο θεμελιώδες επίπεδο, για την έννοια της ανθρώπινης φύσης, τη στιγμή που οι κριτικές τους στο καπιταλιστικό σύστημα πηγάζουν ακριβώς από αυτή την έννοια. Θέτοντας ως στόχο την υπεράσπιση αυτής της θέσης, υποστηρίζεται ότι η κοινωνία αποτελεί κεντρικό ζήτημα στο έργο του Μαρξ και πιο συγκεκριμένα στα φιλοσοφικά του έργα. Η φιλοσοφική ανθρωπολογία του Μαρξ προήλθε από την παρατήρηση των συγκρούσεων του ατόμου μέσα στο καπιταλιστικό σύστημα. Η κοινωνία και το άτομο αποτελούσαν την αφετηρία των θεωρητικών του αναζητήσεων, οι οποίες κατέληξαν στον ιστορικό υλισμό (σε θεωρητικό επίπεδο) και στον κομμουνισμό (σε πολιτικό επίπεδο) 12. Ο Μαρξ, άλλωστε, ορίζει τον κομμουνισμό σαν τη θετική κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας και της ανθρώπινης αυτοαποξένωσης, σαν πραγματική οικειοποίηση της ανθρώπινης ουσίας από τον άνθρωπο για τον άνθρωπο, 10 Theda Skocpol, Ιστορική κοινωνιολογία, Όραμα και μέθοδος, εκδόσεις Κατάρτι, Αθήνα, 1999, σελ Dalton George, Research in Economic Anthropology, vol. 4, Greenwich: JAI Press, 1981, p. 75 και Dalton George, Jasper Köcke, The Work of the Polanyi Group: Past, Present and Future, edit. S. Ortiz, Economic Anthropology: Topics and Theories, Lanham University Press of America, 1983, p Erich Fromm, Η εικόνα του ανθρώπου στον Μαρξ, εκδόσεις Μπουκουμάνη, Αθήνα, 1975, σελ

7 σαν ολική, συνειδητή επιστροφή του ανθρώπου στον εαυτό του σαν κοινωνικού, δηλαδή ανθρώπινου όντος 13. Είναι κρίσιμο να τονίσουμε ότι, και για τους δυο διανοητές, ο καπιταλισμός παραβιάζει την ανθρώπινη φύση μετατρέποντας τον άνθρωπο σε εμπόρευμα. Αυτή είναι η αποφασιστική θέση από την οποία προέρχεται τόσο ο μαρξικός «ιστορικός υλισμός» όσο και ο πολανικός «ουσιαστικός» ορισμός της οικονομίας και πάνω στην οποία χτίζεται και από τους δυο στοχαστές η σύλληψη ενός σοσιαλισμού που τοποθετεί στο κέντρο του τον άνθρωπο 14. Ο καπιταλισμός εκλαμβάνεται και από τους δυο ως η παραβίαση των ουσιαστικών δυνάμεων του ανθρώπου ή της ανθρώπινης φύσης γενικά, δηλαδή, και οι δυο θεωρούν ότι η «ουσία» του ανθρώπου έρχεται σε σύγκρουση με την ύπαρξη του κάτω από το καθεστώς του καπιταλισμού. Δεν υποστηρίζουμε ότι η σκέψη του Πολάνυι είναι ταυτόσημη με αυτή του Μαρξ. Αντίθετα, οι μεταξύ τους διαφορές είναι εμφανείς και ξεκάθαρες. Το επιχείρημα είναι το εξής: αν εξετάσουμε το μαρξικό έργο συνολικά και δεν περιοριστούμε στην ερμηνεία που εντάσσει τον Μαρξ στο πλαίσιο του οικονομικού ντετερμινισμού θεωρώντας τον απλά και μόνο συγγραφέα του Κεφαλαίου 15, τότε μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι Μαρξ και Πολάνυι εκκινούν από τον ίδιο προβληματισμό και εδραιώνουν την κριτική τους προς τον καπιταλισμό στην ίδια βάση. Η μελέτη χωρίζεται σε δυο μέρη: στο πρώτο μέρος παρουσιάζεται και αναλύεται η κοινωνική θεωρία του Καρλ Πολάνυι με έμφαση στην διάκριση μεταξύ τυπικού και ουσιαστικού ορισμού της οικονομίας, τον ρόλο της αγοράς τόσο στις προ-καπιταλιστικές κοινωνίες όσο και στην κοινωνία της αγοράς και τέλος το 13 Καρλ Μαρξ, Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα, εισαγωγή Λούτσι Κολλέτι, εκδόσεις Γλάρος, Αθήνα, 1975, σελ «Ο κομμουνισμός είναι το θετικό ξεπέρασμα της ατομικής ιδιοκτησίας σαν ανθρώπινη αυτο0αποξένωση και για το λόγο αυτό πραγματική ιδιοποίηση της ανθρώπινης ουσίας μέσα από τον άνθρωπο και για τον άνθρωπο. Είναι η πλήρης αποκατάσταση του ανθρώπου στον εαυτό του, σαν κοινωνικής, δηλαδή σαν ανθρώπινης ύπαρξης». Καρλ Μαρξ, Η Γερμανική Ιδεολογία, εκδόσεις Gutenberg, τόμος 1, Αθήνα, 1989, σελ. 81. «Η αλλοτρίωση μπορεί βέβαια να καταργηθεί μονάχα αν είναι δεδομένες δυο πρακτικές προϋποθέσεις. Για να γίνει αυτή μια «αφόρητη δύναμη», δηλαδή μια δύναμη που να επαναστατήσουν εναντίον της οι άνθρωποι, πρέπει αναγκαστικά να έχει κάνει τη μεγάλη μάζα της ανθρωπότητας «χωρίς ιδιοκτησία», και να βρίσκεται η μεγάλη αυτή μάζα σε αντίφαση με έναν κόσμο πλούτου και πολιτισμού, που υπάρχει πραγματικά... Ο κομμουνισμός δεν είναι για μας μια κατάσταση πραγμάτων που πρέπει να εγκαθιδρυθεί,ένα ιδεώδες που σ αυτό θα πρέπει να προσαρμοστεί η πραγματικότητα. Ονομάζουμε κομμουνισμό την πραγματική κίνηση που καταργεί τη σημερινή κατάσταση πραγμάτων». 14 Hüseyin Özel, Reclaiming Humanity: The Social Theory of Karl Polanyi, University of Utah, Department of Economics, August 1997, σελ Αν και το Κεφάλαιο δεν αποτελεί ένα καθαρά οικονομικό έργο, βλ. H. Lefebvre, Κοινωνιολογία του Μαρξ, εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα, 1982, σελ. 20 7

8 σοσιαλιστικό όραμα του Πολάνυι. Το δεύτερο μέρος συζητά την σχέση μεταξύ Καρλ Πολάνυι και Καρλ Μαρξ. Υποδεικνύει την κοινωνιολογική προσέγγιση του μαρξικού έργου και την σχετικότητα της κριτικής του Πολάνυι προς αυτό. Στη συνέχεια, παραθέτει τις αναλύσεις των δυο στοχαστών σχετικά με την ανθρώπινη φύση, τον θεσμικό διαχωρισμό οικονομίας και πολιτικής και την εμπορευματοποίηση της εργασίας με σκοπό να καταδείξει τα σημεία επαφής των δυο θεωριών. Α. Μέρος Πρώτο Α.1. Καρλ Πολάνυι: Η ζωή και το έργο του Ο Καρλ Πολάνυι γεννήθηκε στην Βιέννη μέσα στους κόλπους μιας πλούσιας εβραϊκής οικογένειας το 1886 και ανατράφηκε ως προτεστάντης. Ήταν μέλος μιας ασυνήθιστης οικογένειας. Αυτός και τα τέσσερα αδέρφια του έθεσαν ως στόχο της ζωής τους την ανατροπή του φιλελεύθερου ιδανικού της ελεύθερης αγοράς του 19 ου αιώνα αναζητώντας τον δρόμο για μια νέα κοινωνία που θα ήταν ελεύθερη και όχι υποταγμένη στην οικονομία. Όπως επισημαίνει ο Άλαν Κάρλσον, «ήταν κομμουνιστές αλλά όχι μαρξιστές» 16. Ο Πολάνυι σπούδασε νομική στο πανεπιστήμιο της Βουδαπέστης και υπήρξε ενεργό μέλος των συνδικαλιστικών κύκλων του πανεπιστημίου μέσω της συμμετοχής του στην ένωση των αυτό-αποκαλούμενων «Ελεύθερων στοχαστών», που υιοθέτησε το όνομα «Ο κύκλος του Γαλιλαίου» 17. Ο ακτιβισμός του του προκάλεσε δυσκολίες αναφορικά με την ολοκλήρωση των σπουδών του με αποτέλεσμα να αποφοιτήσει από 16 Allan Carlson, The Problem of Karl Polanyi, The Intercollegiate Review, 2006, v. 41, σελ. 33. «Ο μεγαλύτερος αδερφός του, Ότο, ίδρυσε την ιταλική σοσιαλιστική εφημερίδα Avanti, η οποία εκδίδονταν από τον νεαρό Μπενίτο Μουσολίνι. Ο άλλος αδερφός του μετανάστευσε στην Νότια Αμερική όπου κήρυττε την μυστικιστική πίστη της νέας Βραζιλίας, της κοινωνίας του μέλλοντος. Η μοναδική του αδερφή, η Μούσι, ενέπνευσε την αγροτική λαϊκή κίνηση και την πρώτη «Πράσινη Διεθνή». Ο μικρότερος αδερφός του, Μάικλ, ήταν ένας ουμανιστής φιλόσοφος με κατεύθυνση προς τους ρωμαίους στωικούς. Όπως συμπεραίνει ο Drucker: «το δόγμα της αγοράς των φιλελεύθερων του Μάντσεστερ μπορεί να οριστεί ως ο κληρονομικός εχθρός της οικίας Πολάνυι» 17 Lee Congdon, Between Brothers: Karl and Michael Polanyi on Fascism and Communism, Tradition & Discovery, 24:2, 1997, σελ. 7. Ο Καρλ και ο Μάικλ Πολάνυι ήταν μέλη της οργάνωσης ο Κύκλος του Γαλιλαίου (Galileo Circle), μιας ριζοσπαστικής φοιτητικής ένωσης που επέλεξε τον Καρλ ως τον πρώτο της πρόεδρο. Όπως τα περισσότερα μέλη της οργάνωσης, έτσι και ο Καρλ έστρεφε το βλέμμα του στον σοσιαλισμό για να βρει τις λύσεις που αναζητούσε και αυτό είχε ως αποτέλεσμα να αναπτύξει μια δική του θεωρία για την αιτιακή επιρροή της οικονομίας στα ιστορικά δρώμενα. Mohammad Nafissi, Ancient Athens and modern ideology, Value theory and evidence in historical sciences Max Weber, Karl Polanyi and Moses Finley, Institute of classical studies University of London, 2005, σελ

9 το επαρχιακό πανεπιστήμιο της Τρανσυλβανίας. Παρόλη την ενεργητικότητα του και ενώ ο ξάδερφος του Καρλ Πολάνυι, Έρβιν Σαμπό 18, ήταν ο κύριος θεωρητικός της κίνησης των εργατών στην Ουγγαρία, ο ίδιος δεν πήρε ποτέ μέρος σε συγκεκριμένες σοσιαλιστικές ομάδες σε κανένα στάδιο της καριέρας του. Ενδιαφέρονταν, ωστόσο, για τον λαϊκό πολιτισμό και ασχολούνταν με την οργάνωση εκπαιδευτικών προγραμμάτων που στόχευαν στην διάλυση των κοινωνικών φραγμών. Επιθυμούσε να ανακαλύψει έναν πρακτικό τρόπο για να αποτρέψει αυτό που προέβλεπε ως την αναπόφευκτη κατάρρευση του ευρωπαϊκού πολιτισμού και την αντικατάσταση του από τον φασισμό 19. Ο Πολάνυι εργάστηκε στην Βιέννη ως δημοσιογράφος της οικονομικής εφημερίδας Osterreichische Volkswirt- μια θέση που του επέτρεψε να μελετήσει εκ του σύνεγγυς τα πολυτάραχα πολιτικά και οικονομικά γεγονότα της δεκαετίας του Στα άρθρα του υποβόσκει μια βαθιά αίσθηση απαισιοδοξίας για το μέλλον της Κεντρικής Ευρώπης. Τα περισσότερα από αυτά είναι πολύ υψηλής ποιότητας και αγγίζουν θέματα τα οποία θα εξετάσει με περισσότερη λεπτομέρεια στα μετέπειτα χρόνια της ζωής του 20. Στη Βιέννη ο Πολάνυι συνάντησε την γυναίκα του, την Ίλονα Ντούτσυνσκα, που είχε παίξει ενεργό ρόλο στο καθεστώς του Μπέλα Κουν και είχε αναγκαστεί να δραπετεύσει εξαιτίας της Λευκής Τρομοκρατίας που ακολούθησε την ήττα των επαναστατών 21. Ο Πολάνυι και η Ντούτσυνσκα παντρεύτηκαν το Εξαιτίας της σταδιακής ανόδου της δεξιάς στην Αυστρία, στις αρχές της δεκαετίας του 1930, ο Πολάνυι μετανάστευσε στην Βρετανία όπου εργάστηκε στην εργατική επιμόρφωση. Η δουλειά του στην εργατική επιμόρφωση τον βοήθησε να 18 Goldberger, Samuel, Ervin Szabó, anarcho-syndicalism and democratic revolution in turn-of-thecentury Hungary, Doctoral Dissertation, Columbia University, Ο ιστορικός και σοσιαλιστής Έρβιν Σαμπό ( ) υπήρξε ο πιο αυθεντικός διανοητής της Γενιάς της Δεύτερης Μεταρρύθμισης, που είχε ως στόχο την μετατροπή της Ουγγαρίας σε ένα κοσμικό, δημοκρατικό και πολυεθνικό κράτος. Ως ιστορικός ο Σαμπό ήταν ο πρώτος που εξέτασε τον ρόλο της γεωργίας στην Ουγγρική Επανάσταση και τον Πόλεμο της Ανεξαρτησίας του και αμφισβήτησε το αν τελικά είχε πραγματοποιηθεί μια αστική επανάσταση. Ως σοσιαλιστής ο Σαμπό ανήκε σε αυτή την ομάδα της ευρωπαϊκής μαρξιστικής αριστεράς των αρχών της δεκαετίας του 1990 που αναζήτησαν μια ανανέωση στην Δεύτερη Διεθνή προασπίζοντας τον αναρχο-συνδικαλισμό. 19 Christopher H. Hann, Radical functionalism: The life and work of Karl Polanyi, Dialectical Anthropology, Kluwer Academic Publishers, Netherlands, 1992, σελ 141. Για μια αναλυτική βιογραφία του Καρλ Πολάνυι βλ. Kari Polanyi Levitt and Marguerite Mendell, Karl Polanyi: His life and Time, Studies in Political economy 22, 1987, σελ Μια, επίσης, αναλυτική παρουσίαση του έργου του υπάρχει στην ηλεκτρονική διεύθυνση του Ινστιτούτου Πολιτικής Οικονομίας του Καρλ Πολάνυι, ( Το ινστιτούτο δημιουργήθηκε από πανεπιστήμιο Κονκόρντια και λειτουργεί στο Μόντρεαλ από το 1987, διοργανώνοντας συνέδρια, διαλέξεις, δημοσιεύσεις μελετών κ.λ.π. 20 Ο.π., σελ Theda Skocpol, Ιστορική κοινωνιολογία, Όραμα και μέθοδος, εκδόσεις Κατάρτι, Αθήνα, 1999, σελ. 79 9

10 κατανοήσει τη θέση των μαζών σε μια ώριμη βιομηχανική κοινωνία, μια κοινωνία που θα ήταν αδύνατο να παρατηρήσει στην Κεντρική Ευρώπη. Ήταν μόνο μετά την εγκατάσταση του στην Αγγλία, που είχε τον χρόνο και την ευχέρεια να εργαστεί σοβαρά ως ιστορικός. Την εποχή που όλη η Ευρώπη παραδόθηκε είτε στον κομμουνισμό είτε στον φασισμό, ο Πολάνυι μελέτησε σε βάθος τις αιτίες της κατάρρευσης των φιλελεύθερων κοινωνιών. Διανοητικά, πέρασε τα χρόνια του στην Αγγλία ερχόμενος σε έναν κριτικό διάλογο τόσο με τον Μαρξ όσο και με τον φον Μίζες. Ήταν, άλλωστε στο Μπέννιγκτον που έγραψε το σπουδαιότερο έργο του, τον Μεγάλο Μετασχηματισμό 22. Το 1940, όταν οι Γερμανοί εξαπέλυσαν τον κεραυνοβόλο πόλεμο, ο Πολάνυι βρέθηκε αποκλεισμένος στις Ηνωμένες Πολιτείες. Μετά τον πόλεμο, τον κάλεσαν στο πανεπιστήμιο της Κολούμπια να διδάξει οικονομική ιστορία, θέση την οποία κράτησε ως το 1953 οπότε αποσύρθηκε στον Καναδά όπου είχε εγκατασταθεί προηγουμένως και η σύζυγος του Ιλόνα επειδή ο μακαρθισμός της απαγόρευε να ζήσει στις Ηνωμένες Πολιτείες 23. Όσο δίδασκε στο Πανεπιστήμιο της Κολούμπια ο Πολάνυι και οι μαθητές του διεξήγαγαν μια ανθρωπολογική έρευνα για το χρήμα, το εμπόριο και την αγορά στις προ-καπιταλιστικές κοινωνίες 24. Ένα συλλογικό ερευνητικό πρόγραμμα του Πανεπιστημίου Κολούμπια κατέληξε στο έργο Το εμπόριο και οι αγορές στις πρώιμες αυτοκρατορίες που δημοσιεύτηκε το Με εξαίρεση ορισμένα δοκίμια, το υπόλοιπο έργο του Πολάνυι κυκλοφόρησε μετά τον θάνατο του, το Μια ερευνητική μονογραφία, Η Δαχομέη και το δουλεμπόριο, δημοσιεύτηκε το , ενώ το 1968 Τζώρτζ Ντάλτον παρουσίασε τις Πρωτόγονες, αρχαϊκές και σύγχρονες οικονομίες 27, μια συλλογή δημοσιευμένων δοκιμίων και κεφαλαίων των τριών βιβλίων καθώς και αδημοσίευτου υλικού. Τέλος, το 1974 ο Χάρρυ Πήρσον δημοσίευσε το ημιτελές χειρόγραφο του Πολάνυι Για τη ζωή του ανθρώπου 28, που περιείχε γενικό υλικό για τη θεωρία του περί 22 Allan Carlson, The Problem of Karl Polanyi, The Intercollegiate Review, v. 41, 2006, σελ Theda Skocpol, Ιστορική κοινωνιολογία, Όραμα και μέθοδος, εκδόσεις Κατάρτι, Αθήνα, 1999, σελ Fred Block, "Introduction" to The Great Transformation by Karl Polanyi, Beacon Press, 2001, University of California, Davis, 2000, σελ Karl Polanyi, Conrad M. Arensberg, Harry W. Pearson, Trade and markets in early empires: Economies in history and theory, Free Press, Karl Polanyi, Dahomey and the slave trade: An analysis of an archaic economy, University of Washington, Seattle, George Dalton, Primitive, archaic and modern economies: Essays of Karl Polanyi, New York, Anchor Books, Harry W. Pearson, The livelihood of man, Academic Press, New York,

11 κοινωνίας και οικονομίας καθώς και μια εκτεταμένη ανάλυση του αρχαιοελληνικού κόσμου. Οι μετακινήσεις του από την Βουδαπέστη στην Βιέννη, μετά στην Αγγλία και κατόπιν στις Ηνωμένες Πολιτείες, σε συνδυασμό με μια βαθιά αίσθηση ηθικής υπευθυνότητας, έκαναν τον Πολάνυι κάτι σαν πολίτη του κόσμου. Περί τα τέλη της ζωής του έγραψε σε έναν παλιό φίλο: «Η ζωή μου ήταν μια παγκόσμια ζωή- έζησα την ζωή του ανθρώπινου κόσμου...το έργο μου είναι για την Ασία, την Αφρική, τους νέους λαούς» 29. Α.2. Η διττή σημασία της οικονομίας: Διάκριση «τυπικής» και «ουσιαστικής» οικονομίας O Καρλ Πολάνυι στο έργο του Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός ερμηνεύει ολόκληρη την ιστορία του 19 ου αιώνα ως το αποτέλεσμα της λειτουργίας ενός νέου οικονομικού θεσμού, της αγοράς. Επιχειρεί να εξηγήσει «το αναπόφευκτο της αυτοκαταστροφής αυτού του πολιτισμού με βάση μια τεχνική ιδιότητα της οικονομικής του οργάνωσης» 30. Η κύρια θέση του είναι ότι ο μηχανισμός της αγοράς και η προκαλούμενη από αυτόν κοινωνική αντίδραση αποτελούν τα αίτια της κατάλυσής του. Δεδομένης, λοιπόν, της προεξέχουσας θέσης της οικονομίας στο Μεγάλο Μετασχηματισμό και φυσικά σε ολόκληρο το έργο του Πολάνυι, είναι σκόπιμο να παρουσιάσουμε την ερμηνεία του για τους δυο ορισμούς της οικονομίας. Στο έργο του The Livelihood of Man 31 ο Πολάνυι διακρίνει την τυπική από την ουσιαστική έννοια της οικονομίας 32, ασκώντας κριτική στην τυπική και υιοθετώντας την ουσιαστική έννοια Fred Block, "Introduction" to The Great Transformation by Karl Polanyi, Beacon Press, 2001, University of California, Davis, 2000, Letter to Be de Waard, January 6, 1958, Ilona Duczynska Polanyi, "I First Met Karl Polanyi in ," στο Kenneth McRobbie and Kari Polanyi-Levitt, Karl Polanyi in Vienna, Black Rose Books, Καναδάς, 1999, σελ Μ.Μ., σελ Karl Polanyi, The Livelihood of Man, εκδ. Harry W. Pearson, Academic Press, New York, 1977, σελ J.R. Stanfield, The economic thought of Karl Polanyi: lives and livelihood, The MacMillan Press LTD 1986, σελ Daniel Ankarloo, Some Notes on The Economic Theories of Karl Polanyi, σελ. 1, ηλεκτρονικά διαθέσιμο στο 11

12 Α.2.1. Η «τυπική» έννοια- Η πλάνη του οικονομισμού Η τυπική έννοια, αναφέρεται στην οικονομία ως επιστήμη. Σύμφωνα με αυτή, η οικονομία είναι η επιλογή μεταξύ σπάνιων μέσων σε σχέση με τους επιθυμητούς στόχους. Εξοικονόμηση σημαίνει την ορθολογική διανομή αυτών των σπάνιων πόρων 34. Η ισχύς αυτού του ορισμού της οικονομίας είναι σχετική με την ιστορική ανάπτυξη και το γεγονός της κοινωνίας της αγοράς (μιας συγκεκριμένης μορφής οικονομικής οργάνωσης). Σε αυτό το πλαίσιο, τα υποκείμενα που επιτελούν τις οικονομικές δραστηριότητες, εμπλέκονται σε ένα σύστημα ανταλλαγών, με στόχο την ορθολογική επιδίωξη των συμφερόντων τους. Οι αρχές που ρυθμίζουν τη μεταξύ τους αλληλεπίδραση, τίθενται από την αγορά ως συνέπεια του βασικού κανόνα των ανταλλαγών: της προσφοράς και της ζήτησης. Σε αυτό το καθεστώς η παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών εξηγείται βάσει των «μεγιστοποιητικών» επιλογών των ατόμων εντός του πλαισίου της αγοράς. Έτσι, μπορεί να υποθέσει κανείς ότι τα άτομα καταναλωτές προτίθενται να αγοράσουν μεγαλύτερη ποσότητα από ένα αγαθό αν η τιμή του είναι χαμηλή, λόγω της σχέσης προσφοράς και ζήτησης, και το αντίστροφο αν η τιμή του είναι υψηλή. Παρομοίως, για τα άτομα παραγωγούς, ότι τείνουν να προσφέρουν μεγαλύτερη ποσότητα από το αγαθό αν η τιμή του είναι υψηλή και το αντίστροφο. Καθίσταται, λοιπόν, σαφές ότι η ποσότητα και η τιμή των παραγόμενων αγαθών εξαρτάται από το αντιστάθμισμα των απαιτήσεων παραγωγών και καταναλωτών. Ο ίδιος μηχανισμός ισχύει και για την αγορά εργασίας. Για παράδειγμα η πληρωμή της εργασίας θα εξαρτηθεί από την σχέση ανάμεσα σε προσφορά και ζήτηση. Εάν η προσφορά εργασίας αυξηθεί αναλογικά προς τη ζήτηση, οι μισθοί θα έχουν συνέπεια την τάση να μειωθούν 35. Η τυπική έννοια της οικονομίας, για τον Πολάνυι, είναι συνώνυμη με τη οικονομία της αγοράς 36. Ο τυπικός ορισμός της οικονομίας ισχύει μόνο μέσα στο πλαίσιο της αυτορυθμιζόμενης αγοράς. Μόνο σε αυτό το οικονομικό σύστημα η κατανομή των πόρων και ο καθορισμός των τιμών ρυθμίζονται από την σχέση 34 Ο.π., σελ. 2 «Με δεδομένο το γεγονός της σπανιότητας των πόρων, η οικονομία ταυτίζεται με την εξοικονόμηση, δηλαδή την ορθολογική χρησιμοποίηση των σπάνιων πόρων, προκειμένου να αποκτηθούν τα περισσότερα από τα διαθέσιμα μέσα». 35 Spiegel Henry William, The growth of economic thought, Duke University Press, Durham & London, 1991, σελ Martti Muukkonen, Karl Polanyi and Youth Movements, Presentation to the working group on Youth activities and civil society in the 5 Karelian International conference on youth research Young People at the Crossroads. Petrozavodsk, Republic of Karelia, Russian Federation on the 1-5 of September, 2006, σελ

13 προσφοράς και ζήτησης, αποκλειομένων των κανόνων της παράδοσης και της πολιτικής τάξης. Πράγματι, η οικονομία ως αυτόνομος επιστημονικός τομέας αναδύεται μόνον με την εδραίωση της καπιταλιστικής κοινωνίας της αγοράς και την παράλληλη προϊούσα αυτονόμηση της οικονομίας από τις πολιτικές και κοινωνικές δομές. Έχοντας αναγνωρίσει την σχετικότητα του επίσημου ορισμού της ατομικής συμπεριφοράς στον καπιταλισμό, o Πολάνυι θεωρεί ότι αυτός δεν αποτελεί χρήσιμο εργαλείο ανάλυσης των προ-καπιταλιστικών κοινωνιών 37. Ο Πολάνυι ασκεί κριτική στην τυπική έννοια της οικονομίας γιατί θεωρεί η ουσία της οικονομίας είναι η προσφορά ενός φυσικού περιβάλλοντος για τη διατήρηση της ανθρώπινης ζωής. Σύμφωνα με τον Πολάνυι, είναι αδύνατο να κατανοήσουμε την ανθρώπινη κοινωνία, την οικονομία και την ανθρώπινη ιστορία υπό το πρίσμα της τυπικής ερμηνείας της νέο-φιλελεύθερης οικονομίας 38. Επειδή το να περιορίσουμε τη σφαίρα του γένους οικονομία αποκλειστικά σε φαινόμενα της αγοράς είναι σαν να αποκλείουμε το σημαντικότερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας από το σκηνικό 39. Η συγκεκριμένη ερμηνεία δεν επιτρέπει την μελέτη της αλληλεπίδρασης οικονομίας και κοινωνίας. Ανακύπτουν αδυναμίες όταν, εντός του πεδίου της οικονομικής επιστήμης με την στενή έννοια, τεθεί το ερώτημα του γιατί ορισμένες χώρες εκβιομηχανίσθηκαν πριν από άλλες ή γιατί ορισμένες χώρες αντιμετώπισαν συγκεκριμένα οικονομικά προβλήματα με τον τάδε ή το δείνα τρόπο. Σε αυτές τις περιπτώσεις είναι απαραίτητο να ληφθεί υπόψη το θεσμικό πλαίσιο της κοινωνίας, προκειμένου να αναλυθεί η οικονομική της δραστηριότητα. Στο πλαίσιο αυτής της κριτικής απορρίπτει ο Πολάνυι την υπόθεση του Άνταμ Σμιθ για το ότι ο άνθρωπος έχει μια φυσική τάση προς την ανταλλαγή 40. Σύμφωνα με τους διανοητές του 19 ου αιώνα, στην οικονομική του δραστηριότητα ο άνθρωπος επιδιώκει το κέρδος, οι υλιστικές του επιδιώξεις τον οδηγούν να επιλέγει την ελάχιστη και όχι τη μέγιστη προσπάθεια και τείνει να συμμορφωθεί με την οικονομική λογική. Υπό το καθεστώς της οικονομική λογικής επικρατούν αποφθέγματα όπως τα εξής: «Κάθε άνθρωπος είναι από τη φύση του επιρρεπής στην 37 Anne MacKaye Chapman, Karl Polanyi ( ) For the student, ηλεκτρονικά διαθέσιμο στη διεύθυνση: 38 Ο.π., σελ Martti Muukkonen, Karl Polanyi and Youth Movements, Presentation to the working group on Youth activities and civil society in the 5 Karelian International conference on youth research Young People at the Crossroads. Petrozavodsk, Republic of Karelia, Russian Federation on the 1-5 of September, 2006, σελ Μ.Μ., σελ

14 κερδοσκοπία. Κανένας νόμος δεν υπερισχύει του κέρδους. Το κέρδος είναι ο πυρήνας του κύκλου του εμπορίου» 41. Ασκώντας ισχυρότατη κριτική στους διανοητές του 19 ου αιώνα ο Πολάνυι τοποθετεί τον κοινωνικό άνθρωπο στη θέση του homo economicus 42. Υποστηρίζει, σε αντίθεση με την συμβατική οικονομική σοφία, ότι οι αγορές δεν ήταν ούτε ουδέτερες ως προς τις αναδιανεμητικές ενέργειες τους ούτε φυσικές ως προς τις καταβολές τους. Η σπουδαία ανακάλυψη της σύγχρονης ιστορικής και ανθρωπολογικής έρευνας είναι ότι η οικονομία του ανθρώπου υπόκειται στις κοινωνικές του σχέσεις. Ο άνθρωπος δεν λειτουργεί για να προστατεύσει το ατομικό του συμφέρον για την κατοχή υλικών αγαθών. Αντίθετα, δρα με σκοπό να προστατεύσει την κοινωνική του θέση, τα κοινωνικά του αιτήματα, τους κοινωνικούς πόρους του 43. Παρόλο που απορρίπτει την παλαιοανθρωπολογία του Άνταμ Σμιθ, ο Πολάνυι υποστηρίζει ότι στην οπτική του Σμιθ «τίποτα δεν καταδεικνύει την ύπαρξη στην κοινωνία μιας οικονομικής σφαίρας, που θα μπορούσε να καταστεί βάση για ηθικές και πολιτικές δεσμεύσεις.η αξιοπρέπεια του ανθρώπου έγκειται στην ηθική του υπόσταση, στην υπαγωγή του στην πολιτική ιεραρχία της οικογένειας, του κράτους και της Μεγάλης Κοινωνίας της ανθρωπότητας» 44. Για τον Σμιθ, η πολιτική οικονομία παρέμεινε μια «επιστήμη του ανθρώπου, έπρεπε να ασχολείται με ότι είναι φυσικό για τον άνθρωπο και όχι για τη Φύση» 45. Στον οικονομικό κόσμο του Σμιθ, η κοινωνία ήταν ασφαλής. Σε σύγκρουση με τον ουμανισμό του Άνταμ Σμιθ βρίσκεται ο οικονομικός σχεδιασμός των Μάλθους και Ρικάρντο, οι οποίοι διαμόρφωσαν την νέα φιλελεύθερη οικονομική τους θεωρία μέσα σε ένα πλαίσιο όπου η σπανιότητα, η πείνα και ο υπερπληθυσμός φαίνονταν να είναι η μόνιμη ανθρώπινη πραγματικότητα. 41 Heilbroner Robert L. Οι φιλόσοφοι του οικονομικού κόσμου, εκδόσεις Κριτική, Αθήνα, 2000, σελ. 51 και Mendell Marguerite, Karl Polanyi and Instituted Process of Economic Democratization, Karl Polanyi Institute of Political Economy, Concordia University, Canada, Paper for conference proceedings: Polanyian Perspectives on Instituted Economic Processes, Development and Transformation, 2003, σελ. 2. «Ο Πολάνυι δίνει έμφαση στα συστατικά στοιχεία που μας ορίζουν ως κοινωνικά όντα. Ο ατομικιστής άνθρωπος που κινητοποιείται από το προσωπικό του συμφέρον είναι ένα κοινωνικό τεχνητό προϊόν. Η κοινωνία είναι κάτι που υπάρχει μεταξύ των ανθρώπων και όχι πάνω από αυτούς... έτσι η κοινωνία ως πραγματικότητα είναι εγγενής μέσα στην συνείδηση του κάθε ατόμου. (Polanyi Levitt and Mendell,1987:24). Αυτό είναι ένα ισχυρό εργαλείο με το οποίο μπορεί κανείς να απορρίψει τον μεθοδολογικό ατομικισμό, ο οποίος αρνείται ότι η ουσία του ανθρώπου είναι κοινωνικά κατασκευασμένη». 43 Allan Carlson, The Problem of Karl Polanyi, The Intercollegiate Review, 2006, σελ Μ.Μ., σελ Ο.π., σελ

15 Οι υφιστάμενες δυνάμεις ήταν οι δυνάμεις της Φύσης, το ζωώδες ένστικτό του σεξ και η ανάπτυξη της φυτοζωίας σε μια δεδομένη γη. Όπως εξηγεί ο Πολάνυι: «Η βιολογική φύση του ανθρώπου εμφανίστηκε ως η δεδομένη θεμελίωση της κοινωνίας. Έτσι οι οικονομολόγοι ξεπέρασαν σύντομα τον ουμανισμό του Άνταμ Σμιθ και υιοθέτησαν τις αντιλήψεις του Townsend. Ο νόμος του πληθυσμού του Μάλθους 46 και ο νόμος της μειούμενης απόδοσης του Ρικάρντο 47 κατέστησαν τη γονιμότητα ανθρώπου και γης θεμελιώδες συστατικό στοιχείο της νέας πραγματικότητα, που η ύπαρξη της είχε μόλις αποκαλυφθεί» 48. Για τον Πολάνυι αυτή η οικονομική θεωρία φαίνονταν να αγωνίζεται ενάντια στην ανθρώπινη ζωή και ευτυχία. Ακριβώς σε αυτήν την προβληματική στηρίζεται το επιχείρημα του υπέρ της ουσιαστικής έννοιας της οικονομίας, η οποία δίνει προβάδισμα στη κοινωνική λειτουργία που επιτελεί η οικονομία: την οργάνωση του τρόπου με τον οποίο θα επιτευχθεί υλικά η ύπαρξη και η διαιώνιση τη ανθρωπότητας. Α.2.2. Η ουσιαστική έννοια της οικονομίας Σύμφωνα με τον Πολάνυι, η οικονομία είναι ουσιαστική, αφού αντανακλά δυο διαφορετικά επίπεδα: (i) Τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση και την αλληλεπίδραση του με το περιβάλλον, (ii) την κοινωνική θεσμοποίηση της οικονομικής διαδικασίας. Πιο συγκεκριμένα, η αντίληψη του Πολάνυι για την οικονομία ως μια θεσμική διαδικασία είναι κεντρική στην οπτική του σχετικά με τη σχέση μεταξύ οικονομίας και κοινωνίας. Στο σχήμα του Πολάνυι, η οικονομία της αγοράς ήταν θεσμοποιημένη. Η δημιουργία της αυτορυθμιζόμενης αγοράς μέσω της εμπορευματοποίησης της εργασίας, της γης και του χρήματος, δεν ήταν άλλο από την θεσμική υποταγή της κοινωνίας στις απαιτήσεις της οικονομίας της αγοράς 49. Καθώς κανένα ανθρώπινο σύνολο δεν μπορεί να επιβιώσει χωρίς ένα λειτουργικό οικονομικό σύστημα, «η εμπέδωση της τελευταίας σε μια ξεχωριστή σφαίρα, που δεν 46 Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τον νόμο του πληθυσμού του Μάλθους, βλ. Spiegel Henry William, The growth of economic thought, Duke University Press, Durham & London, 1991, σελ Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τον νόμο της μειούμενης απόδοσης του Ρικάρντο, βλ. ο.π., σελ Μ.Μ., σελ Kari Polanyi Levitt, The English Experience in the Life and Work of Karl Polanyi, Karl Polanyi Institute of Political Economy, Montreal, Paper for conference proceedings: Polanyian Perspectives on Instituted Economic Processes, Development and Transformation, 2003, σελ

16 ελέγχεται κοινωνικά, έχει ως αποτέλεσμα την εξάρτηση της κοινωνίας από αυτήν την σφαίρα» 50. Για μια καλύτερη κατανόηση της οικονομικής ιστορίας του ανθρώπου, ο Πολάνυι τονίζει ότι οι διανεμητικοί μηχανισμοί πρέπει να ιδωθούν ως κοινωνικά θεσμοποιημένοι μηχανισμοί χωρίς απαραίτητα κάποια οικονομική σημασία (με την τυπική έννοια). Η οικονομική δραστηριότητα, στα πλαίσια αυτά, καθίσταται αντιληπτή ως θεσμοποιημένη διαδικασία αλληλεπίδρασης 51 ανάμεσα στους ανθρώπους και στη φύση, με στόχο την ικανοποίηση των αναγκών της κοινωνίας. Οι ανάγκες αυτές δεν είναι αποκλειστικά φυσικές, ούτε αφορούν σε υλικά αγαθά. Μπορεί να είναι πολιτισμικές, επιστημονικές ή στρατιωτικές. Σύμφωνα με τον Πολάνυι, «ενώ τα μέσα για την πραγματοποίηση των αναγκών είναι υλικά, οι ανάγκες δεν είναι» 52. Οι τελευταίες διαμορφώνονται εντός του κοινωνικού και ιστορικού πλαισίου και -στο βαθμό που απαιτούνται η παραγωγή και η διανομή των αγαθών για την εκπλήρωσή τους- εμπλέκεται η οικονομία. Επομένως η οικονομία, στην ουσιαστική της έννοια, δεν είναι μόνο το θεωρητικό αντικείμενο μιας επιστήμης, αλλά μια θεσμική διαδικασία 53. Η διαμεσολάβηση της κοινωνίας στην οικονομική δραστηριότητα, επιβάλει τη μελέτη των θεσμών για την κατανόηση του οικονομικού φαινομένου. Το θεσμικό πλαίσιο προσανατολίζει και ρυθμίζει την οικονομική δραστηριότητα και, για το λόγο αυτό, μόνο με τη μελέτη των θεσμών είναι δυνατή η ανάλυση της οικονομίας. Στη βάση της ουσιαστικής έννοια της οικονομίας, Ο Πολάνυι διακρίνει την αμοιβαιότητα, την αναδιανομή και την ανταλλαγή ως τους τρόπους κυκλοφορίας μέσα στην κοινωνία και ανακαλύπτει ότι οι τρόποι αυτοί έχουν συνυπάρξει σε ποικίλες συνθέσεις και ποικίλους βαθμούς μέσα στην ανθρώπινη ιστορία. Το εμπόριο και η ανταλλαγή (η αγορά δηλαδή), έχουν λάβει πολύ διαφορετικές σημασίες και 50 Polanyi Karl, The economy as Instituted Process in Primitive, Archaic and Modern Economies: Essays of Karl Polanyi, εκδόσεις Anchor Books, Νέα Υόρκη, 1968, σελ «Ως επακόλουθο ο μηχανισμός της αγοράς κατευθύνει την ζωή του κοινωνικού σώματος. Τα οικονομικά κίνητρα κυριαρχούν και τα υποκείμενα υποχρεώνονται να συμμορφωθούν, υπό το φόβο της συντριβής τους από την αγορά. Με αυτόν τον ισχυρό προσηλυτισμό σε μια ωφελιμίστικη στάση [η κοινωνία της αγοράς] απομάκρυνε το δυτικό άνθρωπο από την κατανόηση του εαυτού του. 51 Για την ουσιαστική έννοια της οικονομίας, βλέπε Trigilia Carlo, Οικονομική Κοινωνιολογία, εκδόσεις Παπαζήση, 2004, σελ Karl Polanyi, The livelihood of Man, εκδ. Harry W. Pearson, Academic Press, New York, San Francisco & London, 1977, σελ Martti Muukkonen, Karl Polanyi and Youth Movements, Presentation to the working group on Youth activities and civil society in the 5 th Karelian International conference on youth research Young People at the Crossroads. Petrozavodsk, Republic of Karelia, Russian Federation on the 1-5 of September, 2006, σελ

17 λειτουργίες από αυτές που περιγράφουν οι νέο-φιλελεύθεροι οικονομολόγοι. Πρώτον, γιατί στις προ-καπιταλιστικές κοινωνίες η οικονομία δεν ρυθμίζονταν από τις αγορές και δεύτερον επειδή η σπάνη και η επιλογή δεν συνεπάγονταν αναγκαστικά την ύπαρξη μιας αγοράς 54. Αγορές υπήρχαν πάντα, αλλά ποτέ πριν τον 19 ο αιώνα δεν έλεγχαν εξ ολοκλήρου την οικονομία και την κοινωνία. Το επόμενο κεφάλαιο θα παρουσιάσει την ανάλυση του Πολάνυι σχετικά με την θέση της οικονομίας στις προ-καπιταλιστικές κοινωνίες με σκοπό να διακρίνει τις διαφοροποιήσεις μεταξύ αυτών και της κοινωνίας της αγοράς. Ο Πολάνυι θεωρούσε ότι αναδεικνύοντας αυτές τις διαφορές θα είναι σε θέση να συλλάβει τους θεσμικούς μετασχηματισμούς που απαιτούνται για την εδραίωση ενός νέου οικονομικού συστήματος. Σύμφωνα με τις ανθρωπολογικές έρευνες του, σε όλες τις γνωστές κοινωνίες, πλην της κοινωνίας του 19 ου αιώνα, ισχύει ο κανόνας της ενσωματωμένης οικονομίας. Α.3. Προ-καπιταλιστικές κοινωνίες και οικονομική οργάνωση Κύρια θέση του Πολάνυι είναι ότι, ιστορικά, η αγορά δεν έπαιζε σημαντικό ρόλο στην ανθρώπινη κοινωνική ζωή μέχρι πρόσφατα. Όπως υποδεικνύει, ο καταμερισμός της εργασίας στην κοινωνία δεν συνεπάγεται αγοραία ανταλλαγή, παρά μόνο την κυκλοφορία αγαθών είτε μέσω αμοιβαιότητας, είτε αναδιανομής είτε ανταλλαγής. Ο homo economicus, όπως και η οικονομική κοινωνία, είναι το αποτέλεσμα συγκεκριμένων ιστορικών και κοινωνικών συνθηκών, οι οποίες είναι σύγχρονες 55. Στις προ-καπιταλιστικές κοινωνίες, όπου η αμοιβαιότητα και η αναδιανομή είναι οι κύριες μορφές ενσωμάτωσης και διανομής πόρων, η λογική της οικονομίας ενσωματώνεται στις κοινωνικές σχέσεις 56. Ο Πολάνυι υποστηρίζει ότι: 54 Daniel Ankarloo, Some Notes on the Economic Theories of Karl Polanyi, ηλεκτρονικά διαθέσιμο στο σελ Mendell Marguerite, Karl Polanyi and Instituted Process of Economic Democratization, Karl Polanyi Institute of Political Economy, Concordia University, Canada, Paper for conference proceedings: Polanyian Perspectives on Instituted Economic Processes, Development and Transformation, 2003, σελ Fred Block, Introduction to the Great Transformation by Karl Polanyi, Department of Sociology, University of California, 2000, σελ. 7 Ο όρος ενσωμάτωση εισάγεται για πρώτη φορά από τον Πολάνυι. Πολύ σημαντικοί σύγχρονοι ακαδημαϊκοί δανείστηκαν και επεξεργάστηκαν αυτή την έννοια: John Ruggie, International Regimes, Transactions, and Change: Embedded Liberalism in the Postwar Economic Order, International Organization, 1982, Mark Granovetter, Economic Action and Social Structure: The Problem of 17

18 Σπουδαία ανακάλυψη της πρόσφατης ιστορικής και ανθρωπολογικής έρευνας αποτελεί το γεγονός ότι, κατά κανόνα, η ανθρώπινη οικονομία θεμελιώνεται στις κοινωνικές σχέσεις: ο άνθρωπος δεν δρα για να εξασφαλίσει το ατομικό του συμφέρον στην κατοχή υλικών αγαθών. Δρα για να διασφαλίσει την κοινωνική του υπόσταση, τις κοινωνικές του κατακτήσεις και φιλοδοξίες. Εκτιμά τα υλικά αγαθά μόνο εφόσον συμβάλλουν σε αυτή την κατεύθυνση ούτε η παραγωγή ούτε η διανομή αγαθών συνδέονται με συγκεκριμένα οικονομικά συμφέροντα σχετικά με την κατοχή αγαθών. Αλλά κάθε στάδιο αυτής της διαδικασίας αντιστοιχεί σε συγκεκριμένα κοινωνικά συμφέροντα, που τελικά εξασφαλίζουν την ολοκλήρωση της 57. Ένας συνδυασμός παράδοσης και νόμου, μαγείας και θρησκείας, έπειθε τον άνθρωπο να συμβιβάζεται με τους κανόνες συμπεριφοράς οι οποίοι, τελικά, εξασφάλιζαν την λειτουργία του στα πλαίσια του οικονομικού συστήματος 58. Ο όρος «ενσωμάτωση» εκφράζει την ιδέα ότι η οικονομία δεν είναι αυτόνομη αλλά υποτάσσεται στην πολιτική, την θρησκεία και τις κοινωνικές σχέσεις. Η πολανική χρήση του όρου δεν αναφέρεται μόνο στην ιδέα ότι οι ανταλλαγές στην αγορά εξαρτώνται από την εμπιστοσύνη, την αμοιβαία κατανόηση και την νομική ενίσχυση των συμβολαίων. Χρησιμοποιεί την έννοια για να υπογραμμίσει το πόσο ριζοσπαστική ήταν η τομή ανάμεσα στους κλασσικούς οικονομολόγους, ειδικά τους Σμιθ 59 και Ρικάρντο, και τους προγενέστερους στοχαστές 60. Η ιστορικά φυσική τάξη Embeddedness, American Journal of Sociology, November 1985, Peter Evans, Embedded Autonomy:States and Industrial Transformation, Princeton: Princeton University Press, Gemici Kurtulus, Karl Polanyi and the antinomies of embeddedness, Socio-Economic Review, τ. 6, 2007, σελ. 8. «Το λογικό σημείο αφετηρίας για να εξηγήσουμε την σκέψη του Polanyi είναι η έννοια της ενσωμάτωσης. Αυτή η έννοια είναι ίσως η πιο σημαντική συνεισφορά του στην κοινωνική σκέψη, αλλά και πηγή μια τεράστιας σύγχυσης. Το δεύτερο μέρος της διαπίστωσης του Block μπορεί να γίνει εύκολα αντιληπτό από τον αριθμό των ερμηνειών που έχει δεχθεί ο όρος ενσωμάτωση. (Reddy, 1984; Granovetter, 1985; Stanfield, 1986; Zukin and DiMaggio, 1990; Lie, 1991; Barber, 1995; Beckert, 1996; Krippner, 2001; Le Velly, 2002; Block, 2003; Krippner et al., 2004)». 57 Μ.Μ., σελ Ο.π., σελ Fred Block, "Introduction" to The Great Transformation by Karl Polanyi, Department of Sociology, University of California, Davis, 2000, σελ. 4. Ο Adam Smith πρότεινε ότι ο καταμερισμός της εργασίας εξαρτιόταν από την ύπαρξη αγορών, ή όπως το έθεσε, από την ανθρώπινη «τάση για δοσοληψίες και ανταλλαγή αγαθών». Αυτή η διατύπωση θα οδηγούσε αργότερα στη γένεση της έννοιας του «οικονομικού ανθρώπου». 60 Gemici Kurtulus, Karl Polanyi and the antinomies of embeddedness, Socio-Economic Review, τ. 6, 2007, σελ. 5, 9. Σύμφωνα με τον συγγραφέα του άρθρου αυτού «ο Polanyi χρησιμοποιεί τον όρο ενσωμάτωση με ένα διπλό τρόπο: α. ως μια μεθοδολογική αρχή που είναι παρόμοια με τον 18

19 της υποταγής της οικονομίας στην κοινωνία αντικαταστάθηκε με το σύστημα των αυτό-ρυθμιζόμενων αγορών που απαιτούσε την υποταγή της κοινωνίας στην λογική της αγοράς 61. Για να περιγράψει την προ-καπιταλιστική οικονομική οργάνωση ο Πολάνυι εισάγει τις αρχές της αμοιβαιότητας, αναδιανομής και της οικιακής οικονομίας ή της παραγωγής για ατομική χρήση. Η αρχή της αμοιβαιότητας 62 υπονοεί ότι οι άνθρωποι παρήγαν τόσα αγαθά και υπηρεσίες όσα χρειαζόταν για την ικανοποίηση τους και τα μοιράζονταν με τους γύρω τους. Αυτό ήταν αμοιβαίο. Υπήρχε μια άρρητη συμφωνία ότι όλοι θα παρήγαν αυτό που μπορούσαν καλύτερα και θα το μοιράζονταν με τους άλλους. Το κίνητρο της παραγωγής και της μοιρασιάς δεν ήταν το ατομικό συμφέρον αλλά ο φόβος της κοινωνικής καταδίκης, του οστρακισμού και της απώλειας του κοινωνικού prestige και της κοινωνική θέσης. Οι κοινότητες των χωριών όπου ο άντρες κυνηγούσαν και οι γυναίκες καλλιεργούσαν λαχανικά αποτελούν παραδείγματα αυτού του είδους συμπεριφοράς. Ένας σύγχρονος παρατηρητής θα σχολίαζε ότι παραδείγματα αυτού του είδους συμπεριφοράς υπάρχουν ακόμα, όπως στο παραδοσιακό σπίτι όπου η μητέρα φτιάχνει το φαγητό, ο πατέρας επιδιορθώνει το αμάξι, τα παιδιά κάνουν τα θελήματα και ο σκύλος γαυγίζεις τους ξένους. Δεν υπάρχει κυκλοφορία χρήματος και όλοι συνεισφέρουν σύμφωνα με τις δυνατότητες τους στην κοινή ευημερία και όλοι μοιράζονται ανάλογα με τις ανάγκες τους 63. Κλασικές περιγραφές αυτού του τύπου ανταλλαγής μπορεί να βρει κανείς στις αναλύσεις του Malinowski 64. Η αμοιβαία ανταλλαγή είναι κυρίαρχη σε κοινωνίες μεθοδολογικό ολισμό και β. ως μια θεωρητική πρόταση σχετικά με την αλλαγή του ρόλου της οικονομίας στην κοινωνία. Αυτές οι δυο διατυπώσεις της ενσωμάτωσης έρχονται σε αντίθεση μεταξύ τους». «Η σύγχυση προέρχεται από τον διπλό ρόλο που παίζει η έννοια στο σχήμα του Πολάνυι. Από τη μια, ο Polanyi χρησιμοποιεί την ενσωμάτωση ως μια αναλυτική δομή για να διακρίνει την αλλαγή θέσης της οικονομίας στην κοινωνία κατά τη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας. Ο Polanyi χρησιμοποιεί την έννοια για να διευκρινίσει τον βαθμό στον οποία η οικονομία «διαχωρίζεται» από την υπόλοιπη κοινωνία. Εδώ, η ενσωμάτωση είναι μια ιστορική μεταβλητή. Η οικονομία της αγοράς αποτελεί μια διαστρέβλωση από τη στιγμή που είναι το πρώτο «μη-ενσωματωμένο» οικονομικό σύστημα στην ιστορία. Από την άλλη, η ενσωμάτωση είναι μια μεθοδολογική αρχή που δηλώνει ότι η οικονομία και η κοινωνία μπορούν να αναλυθούν μόνο μέσω μιας ολιστικής προσέγγισης. Η οικονομική ζωή μπορεί να αναλυθεί μόνο μέσω της εξέτασης του πως διαμορφώνει ένα μέρος των κοινωνικών σχέσεων και των θεσμών. Εδώ, η ενσωμάτωση δεν είναι ούτε μια μεταβλητή ούτε ένα χαρακτηριστικό αλλαγής των οικονομικών συστημάτων στην ιστορία». 61 Fred Block, "Introduction" to The Great Transformation by Karl Polanyi, Department of Sociology, University of California, Davis, 2000, σελ Μ.Μ., σελ A. J. H. Latham, Karl Polanyi: Some Observations, University College of Swansea, International History Seminar, Institute of Historical Research, σελ Ο Malinowski γεννήθηκε στην Αυστροουγγαρία το 1884 και πέθανε στις Η.Π.Α. το είναι ένας ου από τους πιο σημαντικούς ανθρωπολόγους του 20 αιώνα και αναγνωρίζεται από πολλούς ως ο 19

20 όπου οι ειδικές δομές, όπως η συγγένεια, είναι εστίες για κοινωνική αλληλεπίδρασηοικονομική, θρησκευτική και πολιτική 65. Η αρχή της αναδιανομής 66 λαμβάνει χώρα όταν ένας αρχηγός ή ένας ηγέτης μαζεύει τη σοδειά ή ένα ζώο από το κυνήγι και το τοποθετεί σε ασφαλές αποθηκευτικό μέρος. Αφού το έχει τοποθετήσει με ασφάλεια το αναδιανέμει στα μέλη της ομάδας του διεξάγοντας κοινοτικές γιορτές. Αυτό υπηρετεί τόσο στο μοίρασμα του κοινοτικού πλούτου δίκαια όσο και στην ενδυνάμωση της κοινωνικής δομής, μια διανομή που υποδεικνύει το status και τη σπουδαιότητα. Αυτές οι γιορτές μπορούν επίσης να χρησιμοποιηθούν για την ενδυνάμωση των σχέσεων με τις γειτονικές φυλές και η αποθήκευση μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να προμηθεύσει τους στρατιώτες όταν το απαιτούν οι περιστάσεις. Η αναδιανεμητική ανταλλαγή παρατηρείται σε κάθε κοινωνία όπου ο καταμερισμός της εργασίας και το δημόσιο συμφέρον σε ζητήματα όπως η άμυνα και η δημόσια πρόνοια επηρεάζονται σε τέτοιο βαθμό που απαιτείται μια κεντρική αρχή η οποία θα συλλέγει τους πόρους με σκοπό να καταστήσει τις δημόσιες επιχειρήσεις και τη δημόσια πρόνοια πιο αποτελεσματικές 67. Μια τρίτη αρχή που σύμφωνα με τον Πολάνυι χαρακτηρίζει τις προνεοτερικές οικονομίες είναι η οικιακή οικονομία ή παραγωγή για ατομική χρήση. Η αρχή αυτή παρέμενε η ίδια, δηλαδή η παραγωγή και αποθήκευση για την ικανοποίηση των αναγκών των μελών της ομάδας, άσχετα με το ποια οντότητα- της οικογένειας, του οικισμού ή του φέουδου- αποτελούσε την αυτάρκη καλλιεργητική μονάδα. Η αρχή αυτή είναι τόσο ευρεία στην εφαρμογή της όσο και η αμοιβαιότητα και η αναδιανομή 68. Ο Πολάνυι αναλύει πιο διεξοδικά την αρχή της οικιακής οικονομίας στο έργο του Trade and Markets. Στον Μεγάλο Μετασχηματισμό διατυπώνει την άποψη ότι η οικιακή οικονομία, ως μορφή ενσωμάτωσης συμπίπτει σε γενικές γραμμές με την αρχή της αναδιανομής 69. Ο Πολάνυι αναγνώρισε την παρουσία αγορών τόσο στους αρχαίους χρόνους ιδρυτής της κοινωνικής ανθρωπολογίας. Το βασικό πεδίο έρευνας του ήταν οι λαοί της Ωκεανίας. Για περισσότερες πληροφορίες βλ. Bronisław Malinowski -- Britannica Online Encyclopedia 65 Bernard Barber, All economies are "embedded": the career of a concept, and beyond, Social Research, 1995, σελ Μ.M., σελ Bernard Barber, All economies are "embedded": the career of a concept, and beyond, Social Research, 1995, σελ Μ.Μ., σελ Schaniel, William C, Neale, Walter C, Karl Polanyi's forms of integration as ways of mapping, Journal of Economic Issues, 2000, σελ. 3 20

21 όσο και στις πρωτόγονες οικονομίες 70 αλλά υποστήριξε ότι η παρουσία τους δεν ήταν σημαντική και εντάσσονταν μόνο μέσα στο πλαίσιο της αμοιβαιότητας. Το χρήμα ήταν επίσης παρόν αλλά ασήμαντο καθώς λειτουργούσε και αυτό στο πλαίσιο της αμοιβαιότητας. Υπήρχαν αγορές για μεγάλης απόστασης εμπόριο, όπως τα λιμάνια, αλλά και αυτές βασίζονταν στην ανταλλαγή αντικειμένων που μπορούσαν να αποκτηθούν μέσα στο τοπικό σύστημα αμοιβαιότητας. Το εμπόριο μεγάλης απόστασης ήταν ειδικά απομονωμένο από την κυρίαρχη περιοχή της αμοιβαιότητας και υπηρετούσε στη διάκριση της από τις εξωτερικές επιρροές 71. Ο καθορισμός της οικονομίας, λοιπόν, από τη κοινωνική θέσπιση καθιστούσε τις αγορές ένα εργαλείο του οικονομικού συστήματος. Χαρακτηριστικό ως προς αυτό είναι ότι οι τιμές καθορίζονταν στη βάση της παράδοσης, πολλά αγαθά δεν προσφέρονταν για αγοραπωλησία, ενώ η αγορά συνδέονταν με την τοπική κοινωνία 72. Αν, όμως, οι αρχαίες και πρωτόγονες οικονομίες είχαν αγορές αλλά δεν αποτελούσαν οικονομίες της αγοράς, πώς ορίζει ο Πολάνυι μια οικονομία της αγοράς; Πως διαφέρει αυτή από ένα σύστημα αμοιβαιότητας; Σύμφωνα με τον Πολάνυι, η οικονομία της αγοράς είναι ένα οικονομικό σύστημα που ελέγχεται από τις τιμές, οι οποίες καθορίζουν τόσο την ποσότητα της παραγωγής όσο και τον τρόπο διανομής αυτού που παράγεται. Οι κοινωνικοί παράγοντες δεν παίζουν κανένα ρόλο σε αυτό το σύστημα. Υπάρχει το χρήμα που λειτουργεί ως αγοραστική δύναμη και δίνει τη δυνατότητα στον κάτοχο του να αποκτήσει αγαθά και υπηρεσίες οι οποίες τιμολογούνται με χρηματικούς όρους. Ένας τέτοιος τύπος οικονομίας πηγάζει από την αντίληψη ότι οι άνθρωποι συμπεριφέρονται κατά τρόπο που να τους αποφέρει τα μέγιστα χρηματικά οφέλη, με τα οποία μπορούν να αγοράσουν οτιδήποτε επιθυμούν 73. Ο Πολάνυι υποστηρίζει ότι η οικονομία της αγοράς που στηρίζεται στην αυτονόμηση της οικονομικής σφαίρας και την επικράτηση της επί της κοινωνίας 70 Polanyi K., Arensberg C.M., Pearson, H.W., Trade and Market in the Early Empires, Free Press, New York, 1957 Το βιβλίο Trade and Market in Early Empires παρείχε τα εργαλεία για την εξέταση των μη-αγοραίων οικονομιών. Αυτά τα εργαλεία εμφανίζονταi στο βιβλίο μέσα από μια σειρά εμπειρικών ερευνών. Το βιβλίο αυτό αποτελείται από μια συλλογή κειμένων πάνω στις αρχαίες και πρωτόγονες οικονομίες, συμπεριλαμβανομένων της Αρχαίας Ελλάδας, της Βαβυλωνίας, της Μεσοποταμίας, της Αιγύπτου, των Αζτέκων και Μάγιας, της Ινδίας, των Dahomey. Η ανάλυση των οικονομιών αυτών χρησιμοποιούνται για να δείξουν πως αυτές λειτουργούσαν σε συμφωνία με τις αρχές του Πολάνυι. 71 Μ.Μ., σελ Gray John, Απατηλή Αυγή Οι Αυταπάτες του Καπιταλισμού, εκδόσεις Πόλις, Αθήνα, 1999, σελ Μ.Μ., σελ