Ο ΠΡΑΣΙΝΟΣ ΑΤΛΑΝΤΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΑΓΡΟΝΟΜΩΝ ΚΑΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ ΣΤΗΝ ΑΝΑΛΥΣΗ, ΣΧΕΔΙΑΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ Ο ΠΡΑΣΙΝΟΣ ΑΤΛΑΝΤΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΕΘΝΙΚΟΙ ΔΡΥΜΟΙ-ΕΘΝΙΚΑ ΠΑΡΚΑ- ΔΙΑΤΗΡΗΤΕΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΒΑΣΙΛΟΥΔΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: ΜΥΡΩΝ ΜΥΡΙΔΗΣ, ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Α.Π.Θ. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013 Σελίδα 7

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος Σελ.1 Abstract..Σ ελ.3 Περίληψη...Σ ελ.5 Α ΜΕΡΟΣ Εισαγωγή. Σελ.8 1. ΤΟ ΔΑΣΟΣ 1.1 Εισαγωγή...Σελ Η ιστορία του δάσους. Σελ Τα ελληνικά δάση...σελ Δενδρώδεις Σχηματισμοί που απαντώνται στα ελληνικά δάση.σ ελ Μεσογειακά δάση κωνοφόρων..σελ Ορεινά δάση κωνοφόρων..σελ Υποτροπικά συστήματα...σελ.17 Σελίδα 8

3 1.4.4 Υποαλπικά και αλπικά συστήματα Σελ Ηπειρωτικές κεντροευρωπαϊκές δενδρώδεις διαπλάσεις...σελ Απειλές των Ελληνικών δασών...σελ ΤΟ ΔΑΣΟΣ ΩΣ ΒΙΟΚΟΙΝΟΤΗΤΑ...Σελ ΟΙ ΔΑΣΙΚΕΣ ΖΩΝΕΣ.....Σελ Ανάπτυξη των ζωνών προστασίας.σελ Λειτουργίες δασικών ζωνών... Σελ Δημιουργία ζωνών προστασίας..... Σελ ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΑΠΟΘΕΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. Σελ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ...Σελ Χρησιμότητα ύπαρξης προστατευόμενων περιοχών.σελ Πρωταρχικοί σκοποί διατήρησης των προστατευόμενων περιοχών..σελ Κριτήρια ταξινόμησης των προστατευόμενων περιοχών σε κατηγορίες..σελ Κατηγορίες προστατευόμενων περιοχών Σελ.31 Σελίδα 9

4 5.5 Αναγνώριση προστατευόμενων περιοχών.. Σελ.32...Σελ Προστατευόμενες περιοχές εθνικής νομοθεσίας Χαρακτηρισμός προστατευόμενων περιοχών σε διεθνές επίπεδο Σελ Οι προστατευόμενες περιοχές στην Ευρώπη.Σελ Το μέγεθος των προστατευόμενων περιοχών της Ευρώπης.Σελ Το Ευρωπαϊκό Δίκτυο Natura 2000 Σελ Αντικείμενο ρύθμισης..σελ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Σελ Συλλογή και Επεξεργασία δεδομένων...σελ Δημιουργία γεωγραφικού συστήματος πληροφοριών Σελ Τα δεδομένα Σελ Σύνθεση θεματικού χάρτη Σελ Εισαγωγή στο περιβάλλον του προγράμματος του χαρτογραφικού υποβάθρου (χωρικά δεδομένα)...σελ Εισαγωγή στο περιβάλλον του προγράμματος των περιγραφικών Σελίδα 10

5 δεδομένων...σ ελ Δημιουργία Θεματικών χαρτών Σελ Γεωαναφορά (Georeference)...Σελ.50 Β ΜΕΡΟΣ 7. ΕΘΝΙΚΟΙ ΔΡΥΜΟΙ.Σελ Εθνικός Δρυμός Πάρνηθας...Σελ Εθνικός Δρυμός Σουνίου...Σελ Εθνικός Δρυμός Αίνου...Σελ Εθνικός Δρυμός Λευκών Ορέων (Σαμαριάς)...Σελ Εθνικός Δρυμός Παρνασσού..Σελ Εθνικός Δρυμός Οίτης.Σελ Εθνικός Δρυμός Βίκου- Αώου.Σελ Εθνικός Δρυμός Πίνδου...Σελ Εθνικός Δρυμός Πρεσπών..Σελ Εθνικός Δρυμός Ολύμπου Σελ.103 Σελίδα 11

6 8. ΕΘΝΙΚΑ ΠΑΡΚΑ...Σελ Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου Βόρειων Σποράδων.Σελ Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Ζακύνθου...Σελ Εθνικό Πάρκο Σχινιά- Μαραθώνα..Σελ Εθνικό Πάρκο Υγροτόπων των Λιμνών Κορώνειας-Βόλβης και των Μακεδονικών Τεμπών...Σελ Εθνικό Πάρκο Βόρειας Πίνδου...Σελ Εθνικό Πάρκο Λιμνοθαλασσών Μεσολογγίου-Αιτωλικού, Κάτω Ρου και εκβολών ποταμών Αχελώου-Ευήνου και Νήσων Εχινάδων..Σελ Εθνικό Πάρκο Δάσους Δαδιάς-Λευκίμμης- Σουφλίου...Σελ Εθνικό Πάρκο Λίμνης Κερκίνης....Σελ Εθνικό Πάρκο Δέλτα του Έβρου...Σελ Εθνικό Πάρκο Υγροτόπων Αμβρακικού.Σελ Εθνικό Πάρκο Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης..Σελ Εθνικό Πάρκο Τζουμέρκων, Περιστερίου και χαράδρας Αράχθου...Σελ Εθνικό Πάρκο Υγροτόπων Κοτυχίου- Στροφυλιάς Σελ.164 Σελίδα 12

7 8.14 Εθνικό Πάρκο Δέλτα Αξιού- Αλιάκμονα.Σελ Εθνικό Πάρκο Οροσειράς- Ροδόπης...Σελ Εθνικό Πάρκο Χελμού- Βουραϊκού..Σελ Εθνικό Πάρκο Υγροτόπων Πρεσπών..Σελ ΔΙΑΤΗΡΗΤΕΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ.Σελ.180 ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΕΛΙΔΕΣ ΙΣΤΟΧΩΡΟΥ Σελίδα 13

8 Α ΜΕΡΟΣ Σελίδα 14

9 Εισαγωγή Τα τελευταία χρόνια, όλο και περισσότερο παρατηρείται μεγάλη ευαισθητοποίηση του κοινού σε θέματα προστασίας του περιβάλλοντος. Μεμονωμένα άτομα, μη κυβερνητικές και κυβερνητικές οργανώσεις, ενημερωτικές εκπομπές με θέμα το πράσινο, βρίσκονται σε μια συνεχή προσπάθεια-αγώνα για την προστασία και την διατήρηση αυτού του φυσικού πλούτου που ``ακούει`` στο όνομα περιβάλλον και πιο συγκεκριμένα στο θεσμό δάσος. Σε κάθε περίπτωση, είναι πολύ σημαντικό για τον ανθρώπινο παράγοντα να κατανοήσει την αξία αυτού του θεσμού καθώς και την συνύπαρξη του μέσα σε αυτό. Άλλωστε δεν είναι τυχαίο ότι ο άνθρωπος έχει συνδεθεί πολύ στενά με το δάσος από αρχαιοτάτων χρόνων. Αναμφισβήτητο θα έλεγε κανείς το γεγονός ότι, δεν θα μπορούσε να υπάρχει ζωή πάνω στον πλανήτη εάν δεν υπήρχε το δάσος. Δάσος = Οξυγόνο = Ζωή Ο ανθρώπινος οργανισμός μέσω της πολυσήμαντης και μοναδικής διαδικασίας που ονομάζεται φωτοσύνθεση λαμβάνει το απαραίτητο και αναντικατάστατο οξυγόνο για να ζήσει. Συνεπώς μπορούμε να μιλάμε για μια διπλή δράση της φωτοσύνθεσης, αφενός παραγωγή του πολύτιμου οξυγόνου, και αφετέρου δέσμευση διοξειδίου του άνθρακα επικίνδυνο για την ζωή μας. Φωτοσύνθεση : Είναι η διαδικασία κατά την οποία τα πράσινα φυτά και ορισμένοι άλλοι οργανισμοί μετασχηματίζουν τη φωτεινή ενέργεια σε χημική. Κατά την φωτοσύνθεση στα φυτά η φωτεινή ενέργεια δεσμεύεται και χρησιμοποιείται για τη μετατροπή διοξειδίου του άνθρακα και νερού σε οξυγόνο και ενεργειακά πλούσιες οργανικές ενώσεις, κυρίως γλυκόζη. Με την βοήθεια της παρακάτω εικόνας θα μπορέσουμε κατανοήσουμε καλύτερα αυτή την διαδικασία. να Σελίδα 15

10 Φωτοσύνθεση χρησιμοποιεί για να φως συνθέσει Η ηλιακή ενέργεια μετατρέπεται σε χημική ενέργεια διοξείδιο του άνθρακα νερό γλυκόζη οξυγόνο φως 6CO 2 + 6Η 2 Ο C 6 H 12 O 6 + 6O 2 χλωροφύλλη το φως διασπά το νερό και σχηματίζεται ΑΤP οι υδρογονάνθρακες όπως η γλυκόζη είναι αποθήκες χημικής ενέργειας Εικόνα 1: Η διαδικασία της Φωτοσύνθεσης, Πηγή:el.wikipedia.org Από πού προέρχεται το Ο 2 ; Τέλος, αξιοσημείωτο θεωρείται το γεγονός ότι δάσος ενός στρέμματος σε ένα χρόνο δεσμεύει από την ατμόσφαιρα περίπου 400 κιλά διοξείδιο του άνθρακα και το μετατρέπει με τη φωτοσύνθεση σε 400 κιλά περίπου οξυγόνου, από το οποίο περισσότερο από το μισό (περίπου 250 κιλά) μένει ελεύθερο, όσο δηλαδή χρειάζεται (καταναλώνει) ένας άνθρωπος σε ένα χρόνο. Στα κεφάλαια που ακολουθούν αναλύεται διεξοδικά η έννοια του δάσους καθώς και οι τρόποι προστασίας του από τον άνθρωπο και τους διάφορους εξωγενείς παράγοντες. Σελίδα 16

11 1. ΤΟ ΔΑΣΟΣ 1.1 Εισαγωγή Ως δάσος καλείται ένα πολύπλοκο οικοσύστημα με φυτά και ζώα που χαρακτηρίζεται από τη μεγάλη πυκνότητα δέντρων, καλύπτοντας το 9,4% της επιφάνειας της Γης (το 30% της ξηράς) σύμφωνα με τα σημερινά δεδομένα. Εικόνα 2: Δάσος Πολλοί εν τούτοις έχουν την εντύπωση ότι ένα δάσος αποτελείται από ένα πλήθος από δέντρα και θάμνους, κάτι που στην πραγματικότητα δεν δημιουργεί πάντοτε δάσος. Συνεπώς μπορούμε να μιλάμε για δάσος: όταν τα δέντρα και οι θάμνοι συζούν πάνω σε μια μεγάλη επιφάνεια σε στενή κοινωνική σχέση μεταξύ τους και σε τόση απόσταση, ώστε με την συγκόμωσή τους να δημιουργούν ένα ξεχωριστό περιβάλλον το δασογενές περιβάλλον-, όταν μαζί με άλλα είδη από το ζωικό και φυτικό βασίλειο δημιουργούν μια ξεχωριστή βιοκοινότητα την οποία ονομάζουμε δασοβιοκοινότητα και αν λάβουμε υπόψη μας και το βιότοπο την ονομάζουμε δασικό οικοσύστημα. Τα μέλη από τις διάφορες κοινότητες καθώς και οι κοινότητες που συνθέτουν το δάσος στο σύνολό τους, βρίσκονται σε στενές διαρθρωτικές Σελίδα 17

12 σχέσεις και υπόκεινται σε αμοιβαίες αλληλοεπιδράσεις. Παρ όλες όμως τις στενές διαρθρωτικές σχέσεις και αλληλοεπιδράσεις, δεν πρέπει να θεωρήσουμε το δάσος σαν έναν «οργανισμό» γιατί κάθε μέλος της συνολικής κοινωνίας δεν βρίσκεται σε οργανική συνάρθρωση με το άλλο. Οι αμοιβαίες σχέσεις μεταξύ των μελών μιας κοινότητας είναι λίγο πολύ ακαθόριστες και μεταβλητές. Στη βιοκοινότητα δάσος, συναντάμε όλες τις δυνατές οικολογικές-κοινωνικές σχέσεις από την απλή συνύπαρξη μέχρι την αμοιβαία αλληλεξάρτηση. Εικόνα 3: Πηγή Η ιστορία του δάσους Οι σχέσεις και οι δεσμοί του ανθρώπου με το δάσος είναι τόσο παλιοί όσο και η ιστορία του. Μπορούμε να πούμε, χωρίς υπερβολή, ότι ο άνθρωπος γεννήθηκε στο δάσος και εκεί πρωτοβρήκε τροφή και στέγη. Στη προσπάθεια για ανεύρεση τροφής δημιουργήθηκαν οι πρώτες σχέσεις και ο άνθρωπος συνδέθηκε με το δάσος ως κυνηγός και ως συλλογέας καρπών. Στο στάδιο αυτό η επίδρασή του είναι μόνο έμμεση. Αργότερα με την ανάπτυξη του πολιτισμού του άρχισε να επεμβαίνει ο άνθρωπος άμεσα πάνω στο δάσος σαν καταστροφέας του ή ως ρυθμιστής του. Η ανάγκη για την απόκτηση γεωργικών εδαφών είχε σαν αποτέλεσμα την εκχέρσωση του δάσους. Το Σελίδα 18

13 οδήγημα κοπαδιών από εξημερωμένα ζώα για βοσκή μέσα στο δάσος είχε σαν συνέπεια την βαθμιαία υποβάθμιση του δάσους που σε πολλές περιπτώσεις έφθασε μέχρι την ολική καταστροφή του. Ωραία παραγωγικά δάση μεταβλήθηκαν βαθμιαία σε δασολίβαδα, δασοσκεπή λιβάδια, βοσκότοπους και τελικά σε άγονες γυμνές εκτάσεις. Η ανάπτυξη του πολιτισμού προκάλεσε την αύξηση των αναγκών σε ξύλο για οικοδομές, την ναυπηγική, την επιπλοποιία, την κατασκευή εργαλείων, τη θέρμανση κ.λπ. Οι ανάγκες αυτές καλύπτονταν με αλόγιστες ληστρικές υλοτομίες χωρίς καμία πρόνοια για την ανανέωση ή καλλιέργεια του δάσους με αποτέλεσμα την καταστροφή και εξαφάνιση τεραστίων εκτάσεων από παραγωγικά δάση. Με τα δάση όμως εξαφανίστηκαν και πολλοί πολιτισμοί για να επαληθευτεί η ρήση σύμφωνα με την οποία «ο πολιτισμός αρχίζει με την υλοτομία του πρώτου γίγαντα του παρθένου δάσους και τελειώνει με το μπήξιμο του τσεκουριού στον κορμό του τελευταίου δένδρου που απέμεινε». Υποστηρίζεται από πολλούς ότι ο μινωικός πολιτισμός έσβησε με την καταστροφή των δασών της Κρήτης και ότι ο αραβικός πολιτισμός καταφαγώθηκε από τα δόντια των γιδιών των βεδουίνων. Αν προσθέσουμε και την πυρκαγιά κλείνουμε τον κύκλο των αιτιών καταστροφής του δάσους που είναι οι εκχερσώσεις, οι υπερβοσκήσεις, οι ληστρικές υλοτομίες, και οι πυρκαγιές, τα οποία όμως αναλύονται σε επόμενο κεφάλαιο. Υπολογίζεται ότι από τις παραπάνω αιτίες καταστράφηκαν πάνω από τα 2/3 των αρχικών δασών του πλανήτη μας. Μόνο στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής καταστράφηκαν στα τελευταία 150 χρόνια πάνω από 140 εκατομμύρια εκτάρια δάσους. Στη χώρα μας η καταστροφή του δάσους άρχισε από νωρίς για να επαληθευθεί και εδώ η ρήση ότι ο πολιτισμός αρχίζει με την καταστροφή του δάσους. Εντάθηκε κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας όταν ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού μετακινήθηκε για περισσότερη ασφάλεια στα ορεινά και συνεχίστηκε μετά την απελευθέρωση ακόμα και σήμερα. Υπολογίζεται ότι από την απελευθέρωση μέχρι σήμερα καταστράφηκαν πάνω από 2,5 εκατομμύρια εκτάρια παραγωγικά δάση. Σελίδα 19

14 1.3 Τα ελληνικά δάση Η Ελλάδα γενικά είναι χώρα ορεινή με μεγάλες εκτάσεις που καταλαμβάνονται από δάση. Σχεδόν το 25,4% της συνολικής έκτασης της Ελλάδας αποτελείται από δάση, καθιστώντας την τέταρτη σε δασικό πλούτο ανάμεσα στις χώρες της Ευρώπης. Τα ελληνικά δάση στην πλειοψηφία τους είναι φυσικά και όχι τεχνητά και χαρακτηρίζονται ως μεσογειακά. Δηλαδή πρόκειται για οικοσυστήματα που είναι προσαρμοσμένα σε ξηρά, ζεστά καλοκαίρια και σε ψυχρούς χειμώνες. Στη μεσογειακή και στην παραμεσόγεια ζώνη αναπτύσσονται δρυς, ενώ στον Θεσσαλικό κάμπο που υπάρχει πιο γόνιμο έδαφος αναπτύσσονται βελανιδιές. Συναντάμε βεβαίως και τα είδη δέντρων που εξαπλώνονται σε όλη την Ευρώπη όπως το πεύκο (Pinus silvestris), η ερυθρελάτη (Picea abies) και η οξιά (Fagus sylvatica). (Πηγή: visitgreece.gr) Εικόνα 4: Τα Ελληνικά δάση, Πηγή: Σελίδα 20

15 Εικόνα 5: Τα δάση στην Ελλάδα Τα δάση στην Ελλάδα, όπως και σε άλλες μεσογειακές χώρες χαρακτηρίζονται από την κυριαρχία των θάμνων. Πρόκειται για διαπλάσεις με θάμνους αειφύλλων ειδών με σημαντικότερα το πουρνάρι, τις κουμαριές, το σχίνο, το φυλλίκι, τα αγριόκεδρα. Τα υπόλοιπα είδη ωστόσο (Δρυς, είδη Πεύκης, Ελάτη, Οξυά, Πλάτανος, Καστανιά) είναι πολύ σημαντικά γιατί εκτός του ότι είναι δένδρα, καταλαμβάνουν σημαντικές εκτάσεις του ορεινού χώρου και παντός είδους Σελίδα 21

16 επικλινών εδαφών, διατηρώντας έναν πολύτιμο φυσικό μανδύα που προστατεύει τα εδάφη, δίνει πολύτιμα προϊόντα και αξία στο τοπίο. 1.4 Δενδρώδεις Σχηματισμοί που απαντώνται στα ελληνικά δάση Όπως προαναφέραμε το 25,4% της συνολικής έκτασης της Ελλάδας αποτελείται από δάση, καθιστώντας την τέταρτη σε δασικό πλούτο ανάμεσα στις χώρες της Ευρώπης. Τα ελληνικά δάση στην πλειοψηφία τους είναι φυσικά και όχι τεχνητά. Υπάρχουν ορισμένα κριτήρια όπως το υψόμετρο, το έδαφος, και η θερμοκρασία που τα κατατάσσουν σε μία από τις ακόλουθες κατηγορίες: Μεσογειακά δάση κωνοφόρων Ορεινά δάση κωνοφόρων Υποτροπικά συστήματα Υποαλπικά και αλπικά συστήματα Ηπειρωτικές κεντροευρωπαϊκές δενδρώδεις διαπλάσεις Εικόνα 6: Κατανομή ξυλαποθέματος δασικών τύοων στην Ελλάδα, Πηγή: Σελίδα 22

17 1.4.1 Μεσογειακά δάση κωνοφόρων Τα Μεσογειακά δάση κωνοφόρων, είναι χαρακτηριστικά στις παράλιες ζώνες της χώρας, όπου κατά περίπτωση κυριαρχεί ένα μόνο είδος κωνοφόρου. Τα πιο κοινά είναι τα δάση με χαλέπιο πεύκη (Pinus halepensis), που εμφανίζονται κυρίως σε ασβεστολιθικά αλλά και αμμώδη εδάφη μέχρι το υψόμετρο των 1200 μέτρων. Περιοχές της χώρας όπου απαντώνται είναι η Πελοπόννησος, τα Ιόνια νησιά, η Αττική, η Βοιωτία, η Εύβοια και η Χαλκιδική. Στην Κρήτη, στα νησιά του Αιγαίου, στη Θράκη, τη Θάσο και μικρό τμήμα της Χαλκιδικής τη θέση της χαλεπίου πεύκης παίρνει ένα άλλο είδος η τραχεία πεύκη ή θασίτικο πεύκο (Pinus brutia), είδος που παρουσιάζει ανθεκτικότητα τόσο στους ανέμους και την ξηρασία, όσο και στο ψύχος. Ο υπόροφος που σχηματίζεται στα δάση αυτών των δύο κωνοφόρων, ανάλογα με την περιοχή εμφάνισης τους, κυριαρχείται από είδη των μακκί και των φρυγάνων. Τα δάση κουκουναριάς (Pinus pinea) απαντώνται κυρίως σε αργιλοαμμώδη εδάφη και η έκτασή τους είναι εξαιρετικά περιορισμένη στη χώρα μας. Κύριες περιοχές εμφάνισης τους είναι η Δ. Πελοπόννησος, ο Μαραθώνας, η Σκιάθος, η Νάξος και τμήμα της χερσονήσου του Άθω. Σε ακόμη μικρότερη έκταση παρουσιάζονται τα δάση κυπαρισσιού (Cupressus sempervirens). Απαντώνται κυρίως στην Κρήτη, τη Ρόδο, τη Σάμο και τη Σύμη και αποτελούν πιθανότατα υπολείμματα ευρύτερης εξάπλωσης Ορεινά δάση κωνοφόρων Πολύ χαμηλές θερμοκρασίες και συχνές χιονοπτώσεις χαρακτηρίζουν τα ψηλά σημεία των ελληνικών βουνών. Σε υψόμετρα πάνω από τα 800 μέτρα επικρατούν είδη κωνοφόρων που αντέχουν στο ψύχος όπως η μαύρη πεύκη (Pinus nigra), η κεφαλληνιακή ελάτη (Abies cephalonica), η δασική πεύκη (Pinus sylvestris), το ρόμπολο (Pinus leucodermis), και η υβριδογενής ελάτη (Abies borisii-regis).δάση μαύρης πεύκης απαντώνται κυρίως στα βουνά της Πελοποννήσου και στην Κεντρική και Βόρεια Ελλάδα ξεκινώντας από χαμηλότερο υψόμετρο. Δάση δασικής πεύκης σχηματίζονται πυκνά κυρίως στα όρη των Σερρών και της Δράμας, ενώ αραιές συστάδες παρουσιάζονται και σε άλλα βουνά με νοτιότερο όριο εξάπλωσης τα Πιέρια Σελίδα 23

18 και τον Όλυμπο σε υψόμετρα μεγαλύτερα των 1100 μέτρων. Δάση ρόμπολου εμφανίζονται από τα 1700 μέτρα και πάνω, νοτιότερο όριο εξάπλωσης τους για την Ευρώπη είναι ο Όλυμπος και απαντώνται κυρίως στην Πίνδο και το Βέρμιο. Η κεφαλληνιακή ελάτη είναι ενδημική των ελληνικών βουνών και εμφανίζεται σε όλες τις υψηλές οροσειρές της Νότιας και Κεντρικής Ελλάδας μέχρι τον Όλυμπο, ανάμεσα στα 800 και 700 μέτρα. Βορειότερα τη θέση της παίρνει η υβριδογενής ελάτη που σχηματίζει αμιγή δάση στις υψηλότερες πλαγιές στον Όλυμπο, την Πίνδο, το Βέρμιο και τον Άθω, ενώ χαμηλότερα σχηματίζει μικτά δάση με άλλα κωνοφόρα ή και με φυλλοβόλα Υποτροπικά συστήματα Υποτροπική βλάστηση στη χώρα μας παρουσιάζεται κατά θέσεις μόνο στην Κρήτη και συγκεκριμένα στο περίφημο φοινικόδασος του Βάι με τον φοίνικα του Θεόφραστου (Phoenix theophrastii), που είναι εύτρωτο είδος και προστατευόμενο από την ελληνική νομοθεσία και τη σύμβαση της Βέρνης. Μικρότερο σε έκταση με εξαιρετική ομορφιά είναι και το φοινικόδασος στο Κουρταλιώτικο φαράγγι. Φοινικοδάση απαντώνται σε πολύ μικρότερη όμως έκταση και σε άλλες περιοχές της Κρήτης Υποαλπικά και αλπικά συστήματα Στις κορυφές των βουνών και σε υψόμετρα πάνω από 1700 έως 2900 μέτρα απαντώνται φυτά και ζώα που συνθέτουν τα ελληνικά αλπικά συστήματα. Η θερμοκρασία στις περιοχές αυτές δεν ξεπερνά τους 0 ο C από τον Οκτώβριο μέχρι τον Μάιο και καλύπτονται από χιόνι το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου. Τα δέντρα αναπτύσσονται μεμονωμένα μέχρι κάποιο ύψος και ψηλότερα δίνουν τη θέση τους σε θάμνους και ποώδη φυτά που σχηματίζουν τα αλπικά λιβάδια. Οι συνηθέστεροι θάμνοι είναι η ξεραγκαθιά (Berberis cretica), οι τετραγκαθιές (είδη Astragalus), ο κοινός αγριόκεδρος (Juniperus communis) και η σκλήθρα (Alnus viridis). Στα αλπικά λιβάδια που είναι πανέμορφα την εποχή της ανθοφορίας τους συνήθως απαντώνται διάφορα είδη αγριολούλουδων καθώς και είδη αγρωστωδών. Σελίδα 24

19 1.4.5 Ηπειρωτικές κεντροευρωπαϊκές δενδρώδεις διαπλάσεις Παρουσιάζονται σε περιοχές που η θερμοκρασία το χειμώνα πέφτει κάτω από το όριο του παγετού. Οι βροχοπτώσεις κατανέμονται σχετικά ομοιόμορφα σε όλη τη διάρκεια του χρόνου και κυμαίνονται από 600 μέχρι 1500 χιλιοστά. Αποτελούν τα πλουσιότερα αποθέματα ξύλου της χώρας και διακρίνονται σε δύο κύριες ζώνες: i) Κυριαρχία της πλατύφυλλης βελανιδιάς στις βόρειες οροσειρές της χώρας, στην Πελοπόννησο και στη Στερεά Ελλάδα και κυριαρχία της ευθύφυλλης βελανιδιάς (Quercus cerris) στην ενδοχώρα της Ηπείρου, της Θεσσαλίας, της Μακεδονίας και της Θράκης. Στα δάση αυτά είναι έντονη και η παρουσία του γάβρου (είδη Carpinus) και συχνά ονομάζονται δάση βελανιδιάς-γάβρου. Στην ίδια ζώνη απαντά και η καστανιά (Castanea sativa) που φύεται στις ορεινές περιοχές της χώρας με εξαίρεση την Αργολίδα, την Αττικοβοιωτία και τον Παρνασσό. ii) Τα αμιγή δάση δασικής οξιάς (Fagus sylvatica) απαντώνται στις ορεινές περιοχές της Θεσσαλίας, της Ηπείρου και της Μακεδονίας πάνω από τα 700 και μέχρι τα 1700 μέτρα. Αντίστοιχα στην Ανατολική Μακεδονία και μέχρι τη χερσόνησο του Άθω απαντά η ανατολική οξιά (Fagus orientalis). Αξίζει να σημειωθεί ότι τα δάση αυτά έχουν πολύ φτωχό υπόροφο. (Πηγή: kpe-kastor.kas.sch.gr) Εικόνα 7: Μεσογειακό δάσος κωνοφόρων, Πηγή: Σελίδα 25

20 1.5 Απειλές των Ελληνικών δασών H ποικιλία των ελληνικών δασών είναι μοναδική και δύσκολα απαντάται σε άλλες χώρες με παρόμοια έκταση. Παρ όλα αυτά οι ανθρώπινες δραστηριότητες και η οικιστική επέκταση ιδιαίτερα των τελευταίων χρόνων ασκούν ολέθρια πίεση σε αυτά. Παρακάτω μπορούμε να δούμε κάποιες από τις σημαντικότερες απειλές που τείνουν να αφανίσουν τα ελληνικά δάση: Υπερβόσκηση, και βόσκηση μετά από πυρκαγιά. Ανεξέλεγκτο κυνήγι και η λαθροϋλοτομία Παράνομες εκχερσώσεις - καταπατήσεις Δασικά έντομα Πυρκαγιές Σημαντικότατη είναι η απειλή από την υπερβόσκηση, αφού στη χώρα μας εκτρέφονται ελεύθερα πολύ περισσότερα αιγοπρόβατα από εκείνα που μπορούν να συντηρηθούν στα λιβάδια μας. Η ανεξέλεγκτη βοσκή, ιδιαίτερα μετά την εκδήλωση πυρκαγιάς, παρεμποδίζει τη φυσική αναγέννηση των δασών, με αποτέλεσμα την υποβάθμιση του οικοσυστήματος και τη διάβρωση του εδάφους. Η υπερβολική βόσκηση θεωρείται η κυριότερη αιτία της εικόνας που παρουσιάζουν σήμερα πολλά ελληνικά βουνά, όπου βλέπει κανείς να προβάλλουν γυμνά βράχια, χωρίς χώμα ή βλάστηση. Το ανεξέλεγκτο κυνήγι και η λαθροϋλοτομία αποτελούν εξίσου σοβαρές απειλές για τα δάση μας και για τα είδη που ζουν σε αυτά. Επίσης, από τους περιβαλλοντικούς παράγοντες η ξηρασία των τελευταίων χρόνων αποτελεί τον χειρότερο φυσικό εχθρό των ελληνικών δασών. Αυτή εξασθενεί τα δέντρα τόσο, ώστε προσβάλλονται δευτερογενώς από φλοιοφάγα έντομα. Οι προσβολές από ιούς και βακτήρια είναι ελάχιστες, ενώ οι φυτοπαθολογικές προσβολές από μύκητες είναι σημαντικές. Τα δασικά έντομα με την επίδραση ευνοϊκών κλιματικών συνθηκών δημιουργούν επιδημίες στα δασικά δέντρα και προκαλούν σοβαρές βλάβες. Πολύ γνωστό δασικό έντομο στην Ελλάδα είναι η πευκοκάμπια που προσβάλλει τα πεύκα. Σελίδα 26

21 Η μεγαλύτερη απειλή των ελληνικών δασών είναι βέβαια η φωτιά. Το 2007 κάηκαν πάνω από 2,5 εκατομμύρια στρέμματα δάσους από τα οποία τα στρέμματα περίπου βρίσκονταν σε προστατευόμενες περιοχές του δικτύου Νatura Η μεγάλη αυτή καταστροφή κόστισε τη ζωή σε 67 ανθρώπους, και τη στέγη και το εισόδημα σε χιλιάδες άλλους (Πηγή: WWF - ΑΠΘ, 2007). Όμως η φωτιά δεν είναι ένα περιστασιακό φαινόμενο. Το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης παρουσιάζει μια χρονοσειρά των δασικών πυρκαγιών που φανερώνει το μέγεθος του προβλήματος: Εκτάσεις που κάηκαν (στρέμματα) κατά τη δεκαετία Έτος Αριθμός Πυρκαγιών Δάσος Λοιπές δασικές εκτάσεις Πίνακας 1: Εκτάσεις που κάηκαν κατά τη δεκαετία , Πηγή: Ζάχαρης 2007 Σελίδα 27

22 Εξαιτίας όλων τον παραπάνω, και σε μια προσπάθεια από την πολιτεία για την εξάλειψη των παραπάνω καταστροφικών φαινομένων έχουν θεσμοθετηθεί αυστηρά πλαίσια και κανόνες που συμβάλλουν στην προστασία τον ελληνικών υγροβιότοπων και την διατήρηση αυτών, καθώς αποτελούν την βάση του ελληνικού πλούτου και της κληρονομιάς του ελληνικού κράτους.(πηγή: Εικόνα 8: Πυρκαγιά σε δασική έκταση, Πηγή: Εικόνα 9:Υπερβόσκηση και Λαθροϋλοτομία, Πηγές:imerologioe.blogspot.com, Σελίδα 28

23 2. ΤΟ ΔΑΣΟΣ ΩΣ ΒΙΟΚΟΙΝΟΤΗΤΑ Το κλίμα και το έδαφος μιας περιοχής αποτελούν το βιότοπο ή οικότοπο ή γεωκοινότητα της περιοχής. Σ αυτόν τον βιότοπο ζουν και αναπτύσσονται ορισμένα, συγκεκριμένα είδη από τα κατώτερα και ανώτερα φυτά τα οποία συνθέτουν την φυτοκοινότητα της περιοχής και ορισμένα είδη από τα κατώτερα και ανώτερα ζώα που αποτελούν την ζωοκοινότητα. Η φυτοκοινότητα και η ζωοκοινότητα βρίσκονται σε στενή σχέση μεταξύ τους και αποτελούν τη βιοκοινότητα και μαζί με τον βιότοπο ή τη γεωκοινότητα της περιοχής συνθέτουν αυτό που ονομάζεται βιογεωκοινότητα ή οικοσύστημα της περιοχής. Όταν στη φυτοκοινότητα κυριαρχούν τα δενδρώδη είδη τότε μιλάμε για δασοβιογεωκοινότητα ή για δασικό οικοσύστημα. Εικόνα 10: Το δασικό οικοσύστημα, Πηγή: Οι παραπάνω ορισμοί μας δίνουν μια εικόνα για τις αμοιβαίες σχέσεις που υπάρχουν ανάμεσα στο βιότοπο και τη βιοκοινότητα. Βιότοπος και βιοκοινότητα μαζί συγκροτούν το οικοσύστημα. Όλες οι συνιστώσες του οικοσυστήματος βρίσκονται σε στενή σχέση και αλληλεξάρτηση και αλληλεπιδρούν ισχυρά μεταξύ τους. Όταν στη φυτοκοινότητα του οικοσυστήματος κυριαρχούν ανώτερα είδη φυτών (δέντρα και θάμνοι) τότε έχουμε το δασικό οικοσύστημα. Επομένως το δάσος είναι ένα οικοσύστημα, στη φυτοκοινότητα του οποίου κυριαρχούν τα ανώτερα φυτά. Στη Σελίδα 29

24 βιοκοινότητα του δάσους υπάρχουν όλες οι δυνατές σχέσεις. Από την απλή συνύπαρξη, τον ανταγωνισμό για αυξητικό χώρο, φως, νερό και θρεπτικά, μέχρι την αμοιβαία αλληλεξάρτηση μεταξύ των μελών της. Όλες αυτές οι σχέσεις δημιουργούν μια δυναμική ισορροπία, η οποία μεταβάλλεται διαρκώς. Δηλαδή το δάσος δεν είναι κάτι που μένει στατικό, αλλά αλλάζει και εξελίσσεται συνεχώς. Γεννιέται, διανύει την νεαρή, ώριμη και γέρικη ηλικία και τέλος πεθαίνει για να ξαναγεννηθεί από την αρχή (Πηγή: envedu.gr). Σελίδα 30

25 3. ΟΙ ΔΑΣΙΚΕΣ ΖΩΝΕΣ Κάτω από την επίδραση των κλιματικών παραγόντων και του εδάφους δημιουργούνται ορισμένες δασικές διαπλάσεις, οι οποίες εξαπλώνονται πάνω στην επιφάνεια της γης από τον Ισημερινό μέχρι τα πολικά δασοόρια, σε σχεδόν παράλληλες ζώνες, τις «δασικές ζώνες». Η σύνθεση σε δασοπονικά είδη των δασικών αυτών ζωνών, η φυσιογνωμία τους και η οικολογία τους εξαρτώνται κυρίως από τους κλιματικούς παράγοντες, εφ όσον ο άνθρωπος δεν έχει επέμβει ως ρυθμιστής ή καταστροφέας τους. Έτσι η επίδραση ορισμένων από τους παράγοντες του περιβάλλοντος βρίσκει την έκφρασή της στην εμφάνιση και εξάπλωση των διάφορων δασικών ζωνών πάνω στη γη. Θερμοκρασία, υγρασία, συνθήκες φωτός, άνεμοι και άλλοι επί μέρους κλιματικοί παράγοντες επιδρούν διαφορετικά από τόπο σε τόπο και από δασοπονικό είδος σε δασοπονικό είδος. Οι δασικές ζώνες δεν χαρακτηρίζουν την επίδραση ορισμένων μόνον από τους κλιματικούς παράγοντες, αλλά την επίδραση του κλιματοεδαφικού περιβάλλοντος στο σύνολό του. Εικόνα 11: Δασικές ζώνες βλάστησης Σελίδα 31

26 3.1 Ανάπτυξη των ζωνών προστασίας Ζώνες προστασίας μπορούν να ορισθούν ως περιοχές γειτονικές και συνεχόμενες στις προστατευόμενες περιοχές και στις οποίες η χρήση της γης είναι μερικώς περιορισμένη και σε βάση αειφορική, σε αντίθεση με τον πυρήνα όπου η κάρπωση είναι απαγορευμένη. Έτσι μ αυτό τον τρόπο οι ζώνες προστασίας, προσδίδουν ένα επιπρόσθετο επίπεδο προστασίας στην προστατευόμενη περιοχή (το απόθεμα) αυτή καθαυτή, αφού την περικλείουν αλλά και προμηθεύουν αξιόλογα οφέλη (υλικά αγαθά και υπηρεσίες) στις γειτονικές αγροτικές κοινότητες. 3.2 Λειτουργίες δασικών ζωνών Οι ζώνες προστασίας εξυπηρετούν δύο κύριες λειτουργίες: Α. Ζωνοποίηση Επέκτασης: η οποία στην πραγματικότητα επεκτείνει την περιοχή εκείνων των βιοτόπων που περιέχονται μέσα στην προστατευόμενη περιοχή (το απόθεμα), και προς τις ζώνες προστασίας, τις περιφερειακές του πυρήνα, επιτρέποντας έτσι σε μεγαλύτερο χώρο, μεγαλύτερους συνολικά, βιώσιμους πληθυσμούς φυτικών και ζωικών ειδών να επιβιώσουν και να αναπαραχθούν. Παραδείγματα μιας τέτοιας ζωνοποίησης μπορούν να περιλάβουν ``επιλογικά υλοτομούμενα παραγωγικά δάση``, ``κυνηγετικές περιοχές``, ``φυσικά δάση χρησιμοποιούμενα από τους ντόπιους κατοίκους για συλλογή καυσόξυλων`` ή ``λιβάδια``. Β. Κοινωνική ζωνοποίηση: όπου η χρήση των ζωνών προστασίας της άγριας ζωής είναι δευτερευούσης σημασίας και η διαχείρισή τους αποβλέπει πρωταρχικά στην προμήθεια προϊόντων για άμεση χρήση ή και με ρευστοποιήσιμη οικονομική αξία για τους ντόπιους κατοίκους. Μια τέτοια χρήση γης, ασφαλώς δεν θα πρέπει να συγκρούεται με τους σκοπούς προστασίας της περιοχής. 3.3 Δημιουργία ζωνών προστασίας Η δημιουργία των ζωνών προστασίας απαιτεί μια πολύ προσεκτική ανάλυση-σχεδίαση-οργάνωση, αφού σχετίζεται με τα οικολογικά αλλά και τα κοινωνικά προβλήματα της εκάστοτε περιοχής. Η δημιουργία τους είναι Σελίδα 32

27 επίσης ένα χρήσιμο εργαλείο για τους διαχειριστές των προστατευόμενων περιοχών προκειμένου να περιορίσουν τις συγκρούσεις διαφόρων αντικρουόμενων δραστηριοτήτων. Η IUCN από το 1972 διαπίστωσε ότι τα Εθνικά Πάρκα πρέπει να ζωνοποιούνται ανάλογα με το σκοπό διαχείρισης του κάθε χώρου και να περιλαμβάνουν ``αυστηρές φυσικές περιοχές`` ``ζώνες άγριας ζωής`` ή ακόμη και ``προστατευόμενες ιστορικές ή αρχαιολογικές ζώνες`` ή και ``ζώνες αναψυχής και τουρισμού``. Στο Γενικό Σχέδιο Διαχείρισης που έγινε για τον Εθνικό Δρυμό του Ολύμπου διακρίθηκαν οι εξής πέντε ζώνες: (Μαλαμίδης υπό δημοσίευση) I. Ζώνη απόλυτης προστασίας II. III. IV. Ζώνη υψηλής προστασίας Ζώνη φυσικού περιβάλλοντος Ζώνη θρησκευτικού-αρχαιολογικού ενδιαφέροντος V. Ζώνη ελεγχόμενης επέμβασης Η Ζώνη απόλυτης προστασίας που πρέπει να υπάρχει σε όλα τα Εθνικά Πάρκα ταυτίζεται με την κατηγορία Ι των προστατευόμενων περιοχών δηλ. Επιστημονικό Απόθεμα ή Φυσικό Απόθεμα Απόλυτης Προστασίας. Σελίδα 33

28 4. ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΑΠΟΘΕΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Το πρώτο απόθεμα της φύσης των καιρών μας, παραδόξως ιδρύθηκε όχι από βιολόγους αλλά από μια ομάδα Γάλλων ζωγράφων, γνωστών σαν η σχολή της Barbizon, οι οποίοι κατά το 1853 διασφάλισαν την προστασία ενός τμήματος του δάσους του Fontainebleau για να διαφυλάξουν τη φυσική του ομορφιά. Σ αυτούς οφείλεται με νόμο του 1861 των «series artistiques» που κάλυπταν 124 εκτάρια άλσους οξιάς. Σαν έτος ίδρυσης όμως των Εθνικών Πάρκων (ή Δρυμών) καθορίστηκε το 1872, το έτος δηλαδή κατά το οποίο δημοσιεύθηκε στις ΗΠΑ την 1 η Μαρτίου ο ομοσπονδιακός νόμος που δημιούργησε το πρώτο εθνικό πάρκο στο κόσμο και που είναι το Yellow Stone στο Wyoming. Ο νόμος απαγόρευσε οποιαδήποτε ανάπτυξη, που θα μπορούσε να διαφοροποιήσει το χαρακτήρα του, για να προστατέψει την περιοχή ``σαν πάρκο για το κοινό ή τόπος ευχαρίστησης προς όφελος και απόλαυση των ανθρώπων``. Στην Ελλάδα με βάση τον ιδρυτικό νόμο 856/1937 ``περί εθνικών δρυμών`` δημιουργήθηκαν και λειτουργούν μέχρι σήμερα 10 εθνικοί δρυμοί (Παπασταύρου και Μακρής, 1986). Γίνεται φανερό ότι παρά τα πολλά προβλήματα, που ταλαιπώρησαν τη χώρα κατά καιρούς, και τη δομή της κοινωνίας (μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού ήταν αγρότες) πράγμα που οπωσδήποτε επιδρούσε σε θέματα προστασίας και μάλλον αρνητικά, η Ελλάδα ίδρυσε πολύ νωρίς εθνικούς δρυμούς, με πρώτο τον εθνικό δρυμό του Ολύμπου το Αλλά και νωρίτερα η δασική νομοθεσία περιείχε σχετικές διατάξεις για τα προστατευτικά δάση και τις δασικές εκτάσεις ``άρθρο 99`` του Ν. 4173/1929, όπως αυτό τροποποιήθηκε με το ``άρθρο 16`` του Α.Ν. 875/1937 (Παπασταύρου και Μακρής, 1986). Όμως όπως επισημαίνουν οι ίδιοι συγγραφείς πρέπει να εξομολογηθεί ότι η εξέλιξη των εθνικών δρυμών ήταν πολύ βραδεία μέχρι και σήμερα. Επίσης πρέπει να ομολογηθεί ότι η συνολική έκταση 360 χιλιάδων ha που προστατεύονται κάτω από το καθεστώς διαφόρων κατηγοριών προστατευμένων περιοχών όπως είναι: 10 Εθνικοί Δρυμοί, 19 Αισθητικά Δάση, 52 Προστ. Μνημεία της Φύσης, 7 Θηραματικά Αποθέματα, 10 Διεθνώς Αναγνωρισμένοι Υδροβιότοποι (χωρίς την Πρέσπα) και 2 άλλες περιοχές (Θαλάσσιο Πάρκο Σποράδων και Ακτή Γέρακας Ζακύνθου και Σελίδα 34

29 Μαραθωνήσι), αντιπροσωπεύει μόλις το 2,72% της συνολικής έκτασης της χώρας, ποσοστό που είναι δυστυχώς πάρα πολύ μικρό συγκρινόμενο με αυτό άλλων χωρών και μάλιστα χωρών που κατατάσσονται στις αναπτυσσόμενες. Επιδίωξη μας θα πρέπει να είναι ώστε η χώρα μας, που πρώτη προστάτευσε τη φύση με τα αρχαία ιερά άλση, και με το μεγαλύτερο ποσοστό φυσικών και ημιφυσικών δασικών εκτάσεων μεταξύ των χωρών της Ευρώπης, να μπορέσει γρήγορα να πάρει τη θέση που της αρμόζει μεταξύ των άλλων αναπτυγμένων χώρων, στον τομέα της προστασίας και του φυσικού περιβάλλοντος. Σελίδα 35

30 5. ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ 5.1 Χρησιμότητα ύπαρξης προστατευόμενων περιοχών Πρωταρχικής σημασίας σκοπός, της παγκόσμιας στρατηγικής της προστασίας των οικοσυστημάτων είναι η διατήρηση των ζωτικών φυσικών πόρων για την αειφορική ανάπτυξη της ανθρώπινης κοινωνίας. Αυτό, για τις προστατευόμενες περιοχές σημαίνει, διατήρηση των βασικών οικολογικών διαδικασιών και των συστημάτων που υποβοηθούν τη ζωή στο πλανήτη, τη συντήρηση της γενετικής και βιολογικής ποικιλότητας, τη φροντίδα για πνευματικές, διανοητικές, όπως επίσης και κοινωνικοοικονομικές ευκαιρίες μέσω της προστασίας και του οικοτουρισμού. Η διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς αποτελεί επίσης ουσιώδες στοιχείο του δικτύου προστατευόμενων περιοχών. Στις περιπτώσεις που η αρχιτεκτονική κληρονομιά δεν εξαρτάται από τα φυσικά οικοσυστήματα, δεν έχει ενσωματωθεί στις κατηγορίες που προτάθηκαν από την επιτροπή για τα Εθνικά Πάρκα και τις Προστατευόμενες περιοχές (CNPPA). Σε ορισμένες περιοχές όμως πολιτισμός και φύση αλληλοεπηρεάζονται στενά και αντανακλούν την εξέλιξη της κοινωνίας για χιλιάδες χρόνια. Τέτοιες περιοχές πρέπει να περιλαμβάνονται στις κατάλληλες κατηγορίες της CNPPA και να καθορίζονται οι στόχοι διατήρησής τους. Λαμβάνοντας υπόψη ότι τα πάντα εξελίσσονται, στο σκεπτικό προστασίας και στις προτάσεις της Διεθνούς Ένωσης για την προστασία της Φύσης (IUCN) θα πρέπει να δεχθούμε τροποποιήσεις στα προηγούμενα κριτήρια επιλογής των προστατευόμενων περιοχών για να εξυπηρετούνται και οι ανάγκες των ντόπιων κατοίκων και οι τρόποι ζωής τους. Έτσι όλες οι κατηγορίες προστατευόμενων περιοχών πρέπει να δείχνουν ευαισθησία στις παραδοσιακές ή πολιτιστικές συνήθειες, έθιμα και δραστηριότητες. 5.2 Πρωταρχικοί σκοποί διατήρησης των προστατευόμενων περιοχών Διατηρούν ουσιώδεις οικολογικές διαδικασίες και συστήματα συντήρησης της ζωής. Προστατεύουν τη γενετική και βιολογική ποικιλότητα. Σελίδα 36

31 Προστατεύουν αισθητικές αξίες και φυσικά οικοσυστήματα. Προστατεύουν λεκάνες απορροής και την παραγωγή τους. Ελέγχουν τη διάβρωση, τις αποθέσεις και τις απώλειες του εδάφους γενικά. Διατηρούν την ποιότητα του αέρα. Προστατεύουν τους βιότοπους αντιπροσωπευτικών, καθώς και σπάνιων και ευρισκόμενων σε κίνδυνο ειδών. Παρέχουν ευκαιρίες για οικοτουρισμό και αναψυχή. Παρέχουν ευκαιρίες για έρευνα, εκπαίδευση και διαπαιδαγώγηση. Συμβάλλουν στην αειφορική χρήση των φυσικών πόρων και την οικολογική ανάπτυξη. Προστατεύουν τη φυσική και την πολιτιστική κληρονομιά. Εξασφαλίζουν δυνατότητες και δικαιώματα επιλογών για το μέλλον. Οι προστατευόμενες περιοχές αποτελούν βασικό στοιχείο της στρατηγικής της διατήρησης του φυσικού περιβάλλοντος, αφού αποτελούν τα σημεία αναφοράς με βάση τα οποία αξιολογούνται όλοι οι άλλοι τύποι χρήσης των φυσικών πόρων. Αντιπροσωπεύουν σήμερα το 3% της επιφάνειας της γης αλλά το ποσοστό αυτό, αναμφίβολα πρέπει να αυξηθεί, εάν θέλουμε να προχωρήσουμε σε μια οικονομική ανάπτυξη αειφορικής μορφής. 5.3 Κριτήρια ταξινόμησης των προστατευόμενων περιοχών σε κατηγορίες Η επιβίωση και η σοφή ανάπτυξη και οργάνωση των κοινωνιών του ανθρώπου απαιτεί τη διατήρηση κάποιων περιοχών του πλανήτη μας, ώστε να παραμείνουν στην άγρια φυσική τους κατάσταση. Η διατήρηση της ποιότητας του νερού, η προστασία των γενετικών πόρων, η προστασία της Σελίδα 37

32 ακεραιότητας του τοπίου φυσικών όμορφων περιοχών, οι ευκαιρίες για αναψυχή ή για μελέτη του φυσικού περιβάλλοντος ή η προστασία της παραγωγικότητας των φυσικών πόρων και η εκμετάλλευσή τους πάνω σε αειφορική βάση, όλα εξαρτώνται από την προστασία των φυσικών περιοχών. Τα διαχειριστικά μέτρα, πρέπει να σχεδιάζονται και να εφαρμόζονται έτσι ώστε να διευκολύνουν συμβιβάσιμες ομάδες αγαθών και υπηρεσιών χωρίς να επιδιώκεται κάθε φορά ένα μόνο όφελος, αποκλείοντας έτσι την πιθανότητα για άλλα. Γνωστές κατηγορίες προστατευόμενων περιοχών, οι οποίες βασίζονται σε διαχειριστικές απόψεις όπως ``πολλαπλοί σκοποί`` περιλαμβάνουν τα Εθνικά Πάρκα ή τα Διαχειριζόμενα Φυσικά Αποθέματα ή και τα Αποθέματα της Βιόσφαιρας σε διεθνές επίπεδο. 5.4 Κατηγορίες των προστατευόμενων περιοχών Από το 1937, η Ελλάδα άρχισε να αναγνωρίζει περιοχές με ειδικό οικολογικό ενδιαφέρον (δάση, υγροτόπους κτλ.) και να τις θέτει υπό καθεστώς προστασίας. Η προσέγγιση που ακολουθήθηκε στα πρώτα στάδια του θεσμού των προστατευόμενων περιοχών ήταν η απόλυτη προστασία φυσικών περιοχών και ο αποκλεισμός των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Στην πορεία, η προσέγγιση αυτή εγκαταλείπεται και δίνει τη θέση της στην αντίληψη της ενσωμάτωσης της προστατευόμενης περιοχής στον περιβάλλοντα χώρο και της στενής σύνδεσης της προστασίας με την αειφορική χρήση των φυσικών πόρων. Στην Ελλάδα φυσικές περιοχές αναγνωρίζονται ως προστατευόμενες είτε μέσω του χαρακτηρισμού τους με βάση την ισχύουσα εθνική νομοθεσία, είτε με την κατοχύρωσή τους στο πλαίσιο διεθνών συμβάσεων τις οποίες έχει κυρώσει η χώρα και διεθνών ή Ευρωπαϊκών πρωτοβουλιών. Περαιτέρω, οι περιοχές του Δικτύου Natura 2000, αποτελούν περιοχές διατήρησης τύπων οικοτόπων και ειδών Κοινοτικού ενδιαφέροντος. Σε πολλές περιπτώσεις παρατηρείται αλληλεπικάλυψη μεταξύ των προστατευόμενων περιοχών σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο. Σελίδα 38

33 5.5 Αναγνώριση προστατευόμενων περιοχών Προστατευόμενες περιοχές εθνικής νομοθεσίας Σε ότι αφορά την εθνική νομοθεσία, η κήρυξη των προστατευόμενων περιοχών στις διάφορες κατηγορίες προστασίας βασίστηκε, έως το 1986, σε διατάξεις κυρίως του Δασικού Κώδικα. Οι Εθνικοί Δρυμοί, τα Αισθητικά Δάση και τα Διατηρητέα Μνημεία της Φύσης προβλέπονται από τον Ν. 996/1971 που αποτελεί μέρος του Ν. 86/1969 «Περί Δασικού Κώδικα». Τα Καταφύγια Άγριας Ζωής, οι Ελεγχόμενες Κυνηγετικές Περιοχές και τα Εκτροφεία θηραμάτων προβλέπονται από τον Ν. 177/75, όπως αυτός τροποποιήθηκε από τον Ν. 2637/1998. Με τον Νόμο Πλαίσιο για το περιβάλλον (Ν.1650/86), ορίζονται πέντε κατηγορίες προστατευόμενων περιοχών: περιοχή απόλυτης προστασίας της φύσης, εθνικό πάρκο, προστατευόμενος φυσικός σχηματισμός και προστατευόμενο τοπίο, περιοχή οικοανάπτυξης. Οι κατηγορίες προστατευόμενων περιοχών φυσικού περιβάλλοντος, σύμφωνα με την υφιστάμενη εθνική νομοθεσία, είναι οι ακόλουθες: Εθνικοί Δρυμοί (Ν. 996/71) Εθνικά Πάρκα (Ν. 1650/86) Αισθητικά Δάση (Ν. 996/71) Διατηρητέα Μνημεία της Φύσης (Ν. 996/71) Καταφύγια Άγριας Ζωής (Ν. 177/75, όπως αυτός τροποποιήθηκε από τον Ν. 2637/98) Ελεγχόμενες κυνηγετικές περιοχές (Ν. 177/75, όπως αυτός τροποποιήθηκε από τον Ν. 2637/98) Εκτροφεία θηραμάτων (Ν. 177/75, όπως αυτός τροποποιήθηκε από τον Ν. 2637/98) Περιοχές Προστασίας της Φύσης (Ν. 1650/86) Περιοχές Απόλυτης Προστασίας της Φύσης (Ν. 1650/86) Προστατευτικά Δάση (Ν. Δ 86/1969, όπως ισχύει) Προστατευόμενοι Φυσικοί Σχηματισμοί και Τοπία (Ν. 1650/86) Σελίδα 39

34 Περιοχές Οικοανάπτυξης (Ν. 1650/86) Χαρακτηρισμός προστατευόμενων περιοχών σε διεθνές επίπεδο Εκτός από την εθνική νομοθεσία, ειδικές υποχρεώσεις για την προστασία της φύσης απορρέουν από τις σχετικές Διεθνείς Συμβάσεις, τις οποίες η Ελλάδα έχει κυρώσει καθώς και από τη συμμετοχή της σε διεθνείς οργανισμούς όπως το Συμβούλιο της Ευρώπης και η UNESCO. Οι χαρακτηρισμένες σε διεθνές επίπεδο περιοχές είναι: Υγρότοποι διεθνούς σημασίας σύμφωνα με τη Σύμβαση Ραμσάρ Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς Αποθέματα Βιόσφαιρας Ειδικά Προστατευόμενες Περιοχές σύμφωνα με τη Σύμβαση της Βαρκελώνης (Πρωτόκολλο 4) Βιογενετικά Αποθέματα Περιοχές στις οποίες έχει απονεμηθεί το Ευρωδίπλωμα 5.6 Οι Προστατευόμενες περιοχές στην Ευρώπη Σήμερα η Ευρώπη περιλαμβάνει τις περισσότερες προστατευόμενες περιοχές από οποιαδήποτε άλλη περιοχή στον κόσμο. Οι Ευρωπαϊκές προστατευόμενες περιοχές αντιπροσωπεύουν σχεδόν το 69% των καταγεγραμμένων αρχείων στην Παγκόσμια Βάση Δεδομένων των προστατευόμενων περιοχών, τις οποίες διαχειρίζεται η UNEP-WCMC. Στο παρακάτω σχήμα (Εικόνα 13) απεικονίζεται η Ευρώπη με άλλες περιοχές του κόσμου όσον αφορά την έκταση των προστατευόμενων περιοχών. Σε όλες τις περιοχές της Ευρώπης εφαρμόζονται διαφορετικοί κανονισμοί και νομοθεσίες για τις προστατευόμενες περιοχές. Πολλοί από αυτούς τους νόμους και τους κανονισμούς, έχουν διαφορετικά ονόματα από Σελίδα 40

35 περιοχή σε περιοχή. Παρά το γεγονός αυτό, ένα μέρος των κανονισμών έχουν παρόμοιους σκοπούς μεταξύ των χωρών της Ευρώπης. Για παράδειγμα: Στη Γαλλία, ο σκοπός των εθνικών πάρκων είναι: 1)να προστατεύουν και να διαχειριστούν την φυσική και πολιτιστική κληρονομιά των περιοχών, 2)να συμβάλλουν στον χωρικό σχεδιασμό, 3)να ενισχύσουν την οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική ανάπτυξη καθώς και την ποιότητα ζωής, 4)να παρέχουν στους επισκέπτες μια κατάλληλη υποδοχή και να τους παράσχουν εκπαίδευση και πληροφόρηση και 5)να διεξάγουν σχετικές πειραματικές δράσεις και να συμβάλλουν σε ερευνητικές μελέτες. Στη Σκωτία, τα εθνικά πάρκα έχουν ως στόχο: 1)τη διατήρηση και την ενίσχυση της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς της περιοχής, 2)την προώθηση της αειφόρου χρήσης των φυσικών πόρων της περιοχής, 3)την προώθηση της απόλαυσης με τη μορφή της αναψυχής για το κοινό και 4)την προώθηση της οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης των κοινοτήτων της περιοχής. Στην περίπτωση των χωρών, όπως η Αυστρία, η Γερμανία, η Ιταλία, η Ισπανία και η Ελβετία, που γίνεται η κατανομή των αρμοδιοτήτων σε περιφέρειες, κάθε περιφέρεια μπορεί να έχει το δικό της σύστημα προστατευόμενων περιοχών προσθέτοντας το δικό της χαρακτηριστικό τύπο. Επομένως, για την εκτίμηση της κατάστασης των προστατευόμενων περιοχών στην Ευρώπη, είναι αρχικά απαραίτητο να γίνει μια καλή επισκόπηση καθενός από αυτούς τους τύπους χαρακτηρισμού σε κάθε χώρα. Ως μέρος της συνεισφοράς τους στις δραστηριότητες του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος στο πλαίσιο του δικτύου Eionet, 39 Ευρωπαϊκές χώρες παρέχουν σε τακτική βάση πληροφορίες σχετικά με τις εθνικά καθορισμένες περιοχές τους. Αυτές οι πληροφορίες αποτελούν μέρος της λεγόμενης Κοινής Βάσης Δεδομένων των Χαρακτηρισμένων περιοχών (Common Database on Designated Areas, CDDA). Αυτή περιλαμβάνει έναν κατάλογο των χαρακτηρισμένων τύπων προστατευόμενων περιοχών που εφαρμόζονται σε κάθε χώρα. Μέχρι στιγμής, 685 χαρακτηριστικοί τύποι έχουν καταγραφεί και από τις 39 χώρες. Αυτοί οι χαρακτηρισμοί μπορούν να ομαδοποιηθούν σε τρεις κύριες κατηγορίες: Σελίδα 41

36 Καταστατικοί χαρακτηρισμοί, που ο κύριος σκοπός τους είναι η διατήρηση της βιοποικιλότητας. Καταστατικοί χαρακτηρισμοί, ο κύριος σκοπός των οποίων είναι για παράδειγμα η προστασία των δασών ενάντια στις πυρκαγιές ή η προστασία των ακτών ενάντια στην αστικοποίηση. Αν και αυτοί οι χαρακτηρισμοί μπορεί να μην στοχεύουν στη διατήρηση της βιοποικιλότητας, συχνά έχουν μια θετική επίδραση στη βιοποικιλότητα. Εθελοντικοί χαρακτηρισμοί μέσω ιδιωτικών ιδιοκτησιών, για παράδειγμα μέσω ΜΚΟ (Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων). (Πηγή ενότητας: Εικόνα 12: Οι προστατευόμενες περιοχές όπως έχουν καταγραφεί από την Παγκόσμια Βάση Δεδομένων των προστατευόμενων περιοχών, Πηγή: Το μέγεθος των προστατευόμενων περιοχών της Ευρώπης Ενώ ο αριθμός των προστατευόμενων περιοχών στην Ευρώπη είναι πολύ υψηλός, ο μέσος όρος του μεγέθους τους είναι αρκετά χαμηλός σε σύγκριση με άλλες περιοχές του κόσμου όπως φαίνεται στον Πίνακα 2. Το γεγονός αυτό αντανακλά τον υψηλό βαθμό κατάτμησης της γης στην Σελίδα 42

37 Ευρώπη, που οφείλεται στην αστικοποίηση, στις υποδομές μεταφορών και γενικά στην εντατικοποίηση της χρήσης γης. Πίνακας 2: Ταξινόμηση μεγέθους των εθνικών προστατευόμενων περιοχών των Ευρωπαϊκών χωρών, Πηγή: Παγκόσμια Βάση Δεδομένων Προστ. Περιοχών (CDDA), Έκδοση 9, Ιούνιος 2011 Η συντριπτική πλειοψηφία των προστατευόμενων περιοχών της Ευρώπης (90%) έχουν έκταση μικρότερη από 1000 εκτάρια και το 65% κυμαίνεται μεταξύ 1 και 100 εκταρίων. Ωστόσο, εξακολουθεί να υπάρχει ένα ευρύ φάσμα μεγεθών που κυμαίνονται για παράδειγμα από εκτάρια για το Vatnajokulsthjodgardur, το Εθνικό Πάρκο της Ισλανδίας, έως ένα μεμονωμένο δέντρο όπως η Kaeja smreka στο Godovic της Σλοβενίας. Στην πραγματικότητα περιοχές μικρότερες του 1 εκταρίου θεωρούνται μεμονωμένα δέντρα. (Πηγή ενότητας: Το Ευρωπαϊκό Δίκτυο Natura 2000 Αξιόλογη έκταση της χώρας έχει ενταχθεί στο Ευρωπαϊκό Οικολογικό Δίκτυο Natura Το Ευρωπαϊκό οικολογικό δίκτυο Natura 2000 είναι ένα δίκτυο ζωνών προστασίας της φύσης που εκτείνεται σε ολόκληρη την Κοινότητα και έχει ως στόχο να διασφαλίσει τη μακροπρόθεσμη διατήρηση των πιο πολύτιµων και των πλέον απειλούµενων ειδών και ενδιαιτηµάτων της σε ικανοποιητικό επίπεδο. Το Δίκτυο Natura 2000 δεν απαγορεύει τις δραστηριότητες εντός των ορίων του. Η φιλοσοφία του δικτύου είναι ότι ο άνθρωπος πρέπει να δουλεύει μαζί με τη φύση. Οι δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα εντός του δικτύου πρέπει να είναι αειφόρες και σε αρμονία με το φυσικό περιβάλλον. Αυτό συνεπάγεται ότι μεγάλος αριθμός δραστηριοτήτων εντός του δικτύου είναι εφικτές, όπως γεωργία, αλιεία και δασοκομία. Σελίδα 43

38 Εικόνα 13: Δίκτυο Natura 2000 Το Δίκτυο Natura 2000 αποτελεί ένα ευρύ Ευρωπαϊκό Δίκτυο προστατευόμενων φυσικών περιοχών για είδη χλωρίδας, πανίδας, πτηνών και οικοτόπων. Ιδρύθηκε τον Μάιο του 1992 με την υιοθέτηση της οδηγίας των οικοτόπων η οποία συμπληρώνει την οδηγία για τα πουλιά (79/409/ΕΟΚ) και από κοινού αποτελούν την νομική βάση του δικτύου. Το Δίκτυο καλύπτει σχεδόν το 20% της μάζας της Ευρωπαϊκής ηπείρου και χωρίζεται σε εννιά βιογεωγραφικές περιοχές, κάθε μία από τις οποίες έχει τη δική της χαρακτηριστική βλάστηση, κλίμα και γεωλογία. Τα κράτη μέλη επιλέγουν τις περιοχές τους για το Δίκτυο Natura 2000 σε συνεργασία με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Όταν επιλεγούν οι περιοχές, αναγνωρίζονται επίσημα από την Επιτροπή και χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: Τις «Ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ)» (Special Protection Areas-SPA) για την Ορνιθοπανίδα, όπως ορίζονται στην Οδηγία 79/409/ΕΚ «για τη διατήρηση των άγριων πτηνών». Τους «Τόπους Κοινοτικής Σημασίας (ΤΚΣ)» (Sites of Community Importance-SCI) όπως ορίζονται στην Οδηγία 92/43/ΕΟΚ, ως τόποι οι οποίοι συνεισφέρουν σημαντικά στη διατήρηση ή αποκατάσταση φυσικών οικοτόπων. Για τον Σελίδα 44

39 προσδιορισμό των ΤΚΣ λαμβάνονται υπόψη οι τύποι οικοτόπων και τα είδη των Παραρτημάτων Ι και ΙΙ της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ καθώς και τα κριτήρια του Παραρτήματος ΙΙΙ αυτής. Επίσης, η εγκαθίδρυση αυτού του δικτύου προστατευόμενων περιοχών, εκπληρώνει την υποχρέωση της Κοινότητας υπό την Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τη Βιολογική Ποικιλότητα. Οι ΖΕΠ, μετά το χαρακτηρισμό τους από τα Κράτη Μέλη, εντάσσονται αυτόματα στο Δίκτυο Natura 2000, και η διαχείρισή τους ακολουθεί τις διατάξεις του άρθρου 6 παρ. 2, 3, 4 της Οδηγίας 92/43/ΕΚ και τις διατάξεις του άρθρου 4 της Οδηγίας 79/409/ΕΟΚ. Αντίθετα, για την ένταξη των ΤΚΣ πραγματοποιείται επιστημονική αξιολόγηση και διαπραγμάτευση μεταξύ των Κρατών Mελών και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, σύμφωνα με τα αποτελέσματα των κατά οικολογική ενότητα Βιογεωγραφικών Σεμιναρίων. Οι ΤΚΣ υπόκεινται στις διατάξεις του άρθρου 6 παρ. 2, 3, 4 της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ. Εικόνα 14: Δίκτυο Ζωνών Ειδικής Προστασίας, Πηγή:iteanet.blogspot.com Σελίδα 45

40 Μετά την οριστικοποίηση του καταλόγου των ΤΚΣ, τα Κράτη Μέλη υποχρεούνται να κηρύξουν τις περιοχές αυτές ως «Ειδικές Ζώνες Διατήρησης (ΕΖΔ)» (Special Areas of Conservation - SAC)» το αργότερο μέσα σε μια εξαετία και να καθορίσουν τις προτεραιότητες για την διατήρηση σε ικανοποιητική κατάσταση των τύπων οικοτόπων και ειδών κοινοτικού ενδιαφέροντος εντός αυτών. Οι ΕΖΔ υπόκεινται στις διατάξεις του άρθρου 6 παρ. 1, 2, 3, 4 της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ. Αναλυτικά, «Τόποι Κοινοτικής Σημασίας» ορίζονται ως τόποι οι οποίοι συνεισφέρουν σημαντικά στη διατήρηση ή αποκατάσταση φυσικών οικοτόπων του Παραρτήματος Ι ή/και ειδών του Παραρτήματος ΙΙ της Ευρωπαϊκής Οδηγίας 92/43/ΕΚ., ενώ «Ζώνες Ειδικής Προστασίας» είναι καθορισμένες ζώνες οι οποίες χρήζουν προστασίας και διαχείρισης, αφού φιλοξενούν είδη πτηνών του Παραρτήματος Ι της Ευρωπαϊκής Οδηγίας 2009/147/ΕΚ, όπως και αποδημητικά είδη των οποίων η έλευση είναι τακτική. Εικόνα 15: Προστατευόμενες Περιοχές στην Ελλάδα σύμφωνα με το Natura 2000, Πηγή: Σελίδα 46

41 Αντικείμενο ρύθμισης Το δίκτυο Natura 2000 αποτελεί ένα από τα πιο φιλόδοξα ευρωπαϊκά προγράμματα για την προστασία της φύσης. Η δημιουργία του είναι αποτέλεσμα πολύχρονων προσπαθειών των κυβερνήσεων των κρατών μελών, των περιβαλλοντικών οργανώσεων και των πολιτών. Στηρίζεται στις κοινοτικές οδηγίες για τους οικοτόπους (92/43/ΕΟΚ) και για τα πουλιά (79/409/ΕΟΚ). Η οδηγία του 1992 για τους οικοτόπους επιβάλλει σε κάθε χώρα της Ε.Ε. να ξεχωρίσει τις γεωγραφικές εκείνες περιοχές, που η σπουδαιότητα της οικολογικής τους ταυτότητας τις καθιστά τόπους ευρωπαϊκής σημασίας. Επιπλέον, ζητά από τα κράτη-μέλη να καταρτίσουν διαχειριστικά σχέδια για τις συγκεκριμένες περιοχές. Τα σχέδια αυτά πρέπει να συνδυάζουν αρμονικά τη διατήρηση της άγριας πανίδας και χλωρίδας με τις οικονομικές και κοινωνικές δραστηριότητες και να είναι ενταγμένα σε στρατηγική βιώσιμης ανάπτυξης. Οι τοποθεσίες αυτές σχηματίζουν το δίκτυο Natura 2000, ακρογωνιαίο λίθο της πολιτικής της Ε.Ε. για τη διατήρηση της φύσης. Η Ελλάδα έχει προτείνει για ένταξη περίπου το 19% της χώρας. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι δεν υπάρχει ενιαίος κατάλογος δράσεων που απαγορεύονται για τις περιοχές Natura. Όλα εξαρτώνται από τις συγκεκριμένες μελέτες που θα ορίσουν τις ανάγκες της κάθε περιοχής και τις προϋποθέσεις για την προστασία της. Το δίκτυο όμως προωθεί και ένα διαφορετικό μοντέλο ανάπτυξης που εξασφαλίζει τη συνύπαρξη ανθρώπου και φύσης. Το δίκτυο, που είχε ως ορίζοντα ολοκλήρωσης το 2004, περιλαμβάνει ήδη σχεδόν τοποθεσίες, συνολικής έκτασης τετραγωνικών χιλιομέτρων, που αντιστοιχούν περίπου στο 15% του εδάφους της Ε.Ε. Πάντως, θα πρέπει να γίνει σαφές ότι οι περιοχές του Natura 2000 δεν προορίζονται αποκλειστικά και μόνο για φυσικά πάρκα, στα οποία απαγορεύεται κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα: η Ευρωπαϊκή Ένωση θεωρεί ότι το δίκτυο δύναται να συνυπάρξει με την οικονομική πρόοδο. Κατά συνέπεια, δραστηριότητες όπως η γεωργία, η θήρα ή ο τουρισμός, μπορούν να πραγματοποιούνται εντός των ορίων του Natura, αλλά στο μέτρο που δεν θίγουν τις ανάγκες διατήρησης της φύσης. Περαιτέρω, το πρόγραμμα δεν έχει σχεδιαστεί με τρόπο που να θέτει σε κίνδυνο θέσεις εργασίας ή το επίπεδο ζωής στις τοπικές κοινωνίες. Σελίδα 47

42 Εξάλλου, η Ε.Ε. συγχρηματοδοτεί, κυρίως μέσω του προγράμματος LIFE-Φύση, μέτρα για τη συγκρότηση του δικτύου. Ήδη, έχουν διατεθεί πάνω από 415 εκατ. ευρώ για περισσότερα από 300 έργα στο σύνολο της Ευρώπης. Παράλληλα, οι εθνικές αρχές έχουν διαβιβάσει αξιόλογα στοιχεία για κάθε περιοχή του Natura στις αρμόδιες κοινοτικές υπηρεσίες. Ως αποτέλεσμα, η Ε.Ε. έχει σήμερα στη διάθεσή της πάνω από χάρτες και 220 δέσμες ψηφιακών δεδομένων. Με βάση αυτά τα στοιχεία και με τη βοήθεια του Κοινού Κέντρου Ερευνών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η Κομισιόν έχει ξεκινήσει τη δημιουργία ενός συστήματος γεωγραφικών πληροφοριών (GIS), το οποίο παρέχει στους ενδιαφερόμενους διαλογική ενημέρωση, σχετικά με την κάθε περιοχή του δικτύου στην Ευρώπη. Εικόνα 16: Εκτάσεις περιοχών Natura σε κάθε κράτος-μέλος στην Ευρώπη, Πηγή: Σελίδα 48

43 Εικόνα 17: Ποσοστά κάλυψης των κρατών-μελών από περιοχές Natura, Πηγή: Σελίδα 49

44 6. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ 6.1. Συλλογή και Επεξεργασία δεδομένων Για την πλήρη καταγραφή των προστατευόμενων περιοχών της Ελλάδας, αναζητήθηκαν τα σημεία που λόγω της θέσης τους προστατεύουν περιοχές ιδιαίτερης οικολογικής σημασίας. Η περιοχές αυτές περιλαμβάνουν εκτάσεις βλάστησης και με πλούσια πανίδα που θα πρέπει μέσω νομοθετικών καθεστώτων, να προστατευτούν από την επέμβαση του ανθρώπου και να εξελιχθούν ομαλά μέσα στο χρόνο. Για το λόγο αυτό αναζητήθηκαν στοιχεία όπως οι γεωγραφικές συντεταγμένες αυτών των περιοχών, το έτος δημιουργίας τους καθώς και η έκταση που καταλαμβάνουν. Έτσι με τη βοήθεια του διαδικτύου καταγράφηκαν 10 Εθνικοί Δρυμοί, 17 Εθνικά Πάρκα και 52 Διατηρητέα Μνημεία της Φύσης. Με τη βοήθεια του διαδικτύου επιπλέον αναζητήθηκαν πληροφορίες για το καθεστώς που προστατεύει τις περιοχές αυτές και κυρίως το αντικείμενο που προστατεύουν. Επίσης, κατανεμήθηκαν οι προστατευόμενες περιοχές ανάλογα με την περιφέρεια στην οποία ανήκουν και αποτυπώθηκαν σε μορφή χαρτών. Κάθε κατηγορία αναλύθηκε ξεχωριστά και στη συνέχεια έγινε η αποτύπωσή της. Τέλος, αναζητήθηκαν χάρτες, φωτογραφίες και δορυφορικές εικόνες που ορίζουν την ακριβή θέση και έκταση των προστατευόμενων περιοχών της Ελλάδας. Οι κύριες πηγές αυτών των πληροφοριών που συλλέχθηκαν αναφέρονται στην βιβλιογραφία, αλλά γενικότερα η ποσότητα πληροφοριών για κάθε περιοχή ποικίλει ανάλογα με το αντικείμενο που προστατεύει. 6.2 Δημιουργία γεωγραφικού συστήματος πληροφοριών Το ArcMap είναι ένα desktop G.I.S. πακέτο της εταιρείας Esri που δίνει τη δυνατότητα να δημιουργηθούν χάρτες από επίπεδα χωρικής πληροφορίας, να αναλυθούν χωρικές σχέσεις και να επιλεγούν μέσα από αναζητήσεις, χωρικά και μη χωρικά στοιχεία. Επίσης μπορούν να σχεδιαστούν και να δημιουργηθούν διαφορετικές απεικονίσεις ενός χάρτη, αλλάζοντας χρώματα και συμβολισμούς. Παρέχει ένα περιβάλλον για την εύκολη διαχείριση και τον ορισμό σχέσεων μεταξύ πινάκων και χαρτών και την όποια επεξεργασία, βάσει αυτών των σχέσεων. Σελίδα 50

45 6.3 Τα δεδομένα Το ArcMap, όπως και οποιοδήποτε άλλο πακέτο G.I.S., απαιτεί για να λειτουργήσει παραγωγικά δεδομένα που θα εισαχθούν στο περιβάλλον του. Τα δεδομένα αυτά διακρίνονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: Τα χωρικά δεδομένα, τα οποία χαρακτηρίζονται αποκλειστικά από τη θέση τους στο χώρο σε σχέση με κάποιο σύστημα συντεταγμένων, διακρίνονται σε τέσσερις βασικές κατηγορίες: Σημειακά δεδομένα, π.χ. θέσεις τριγωνομετρικών σημείων Γραμμικά δεδομένα, π.χ. οδικό δίκτυο, ποτάμια Επιφανειακά δεδομένα τα οποία καταλαμβάνουν μια κλειστή έκταση, π.χ. νομός, λίμνες Ογκομετρικά τα οποία καταλαμβάνουν όχι μόνο μια συγκεκριμένη επιφάνεια, αλλά εκτείνονται και στο χώρο (τρίτη διάσταση). Τέτοια περίπτωση είναι η τρισδιάστατη εμφάνιση του ανάγλυφου. Τα μη χωρικά δεδομένα ή περιγραφικά δεδομένα, τα οποία σχετίζονται ή περιγράφουν τα χαρακτηριστικά ή τις ιδιότητες της υπόψη χωρικής θέσης. Τα χωρικά δεδομένα, μπορούν να εισαχθούν στο ArcMap, είτε σε διανυσματική μορφή (vector), είτε σε ψηφιδωτή μορφή (raster). Η όλη λογική του ArcMap, στην σύνθεση ενός θεματικού χάρτη, είναι μεταξύ άλλων η απόδοση των πληροφοριών, (περιγραφική βάση-μη χωρικά δεδομένα), στο χαρτογραφικό υπόβαθρο, (χωρική βάση-χωρικά δεδομένα), με σημειακά, γραμμικά και επιφανειακά σύμβολα. 6.4 Σύνθεση θεματικού χάρτη Η διαδικασία Η δημιουργία ενός θεματικού χάρτη μέσω του ArcMap περιλαμβάνει τα εξής στάδια: Εισαγωγή στο περιβάλλον του προγράμματος του χαρτογραφικού υποβάθρου (χωρικά δεδομένα), στο χαρτογραφικό υπόβαθρο, (χωρική Σελίδα 51

46 βάση-χωρικά δεδομένα), με σημειακά, γραμμικά και επιφανειακά σύμβολα. Σύνδεση της περιγραφικής βάσης (περιγραφικά δεδομένα) και του χαρτογραφικού υποβάθρου (χωρικά δεδομένα). Απόδοση των πληροφοριών πάνω στο υπόβαθρο με σημειακά, γραμμικά ή επιφανειακά σύμβολα. Σχεδιασμός ενιαίου υπομνήματος και εκτύπωση του χάρτη. Εξαγωγή και αποθήκευση του θεματικού χάρτη Εισαγωγή στο περιβάλλον του προγράμματος του χαρτογραφικού υποβάθρου (χωρικά δεδομένα) Το ψηφιακό χαρτογραφικό υπόβαθρο (χωρικά δεδομένα), που χρησιμοποιήθηκε, περιέχει: 1. Πολυγωνική βάση δεδομένων με τα όρια των Περιφερειών της χώρας και τις λίμνες που υπάρχουν 2. Σημειακή βάση δεδομένων με τους οικισμούς της Ελλάδας και τις κύριες βουνοκορφές 3. Γραμμική βάση δεδομένων με το οδικό και σιδηροδρομικό δίκτυο της χώρας καθώς και με τα κύρια ποτάμια 4. Πολυγωνική βάση δεδομένων με τους Εθνικούς Δρυμούς της χώρας 5. Πολυγωνική βάση δεδομένων με τα Εθνικά Πάρκα της χώρας 6. Σημειακή βάση δεδομένων με όλα τα Διατηρητέα Μνημεία της Φύσης Το προβολικό σύστημα που ορίστηκε είναι το ΕΓΣΑ87 ή το αλλιώς το Greek Grid όπως λέγεται στο λογισμικό. Επίσης ορίστηκε σαν μονάδα μέτρησης τα χιλιόμετρα και η κλίμακα. Το ίδιο προβολικό σύστημα ορίστηκε και στα θεματικά επίπεδα που αποτελούν τον χάρτη. Σελίδα 52

47 Εικόνα 18: Ορισμός προβολικού συστήματος στο ArcMap Εισαγωγή στο περιβάλλον του προγράμματος των περιγραφικών δεδομένων Εκτός από τα χωρικά δεδομένα, χρησιμοποιήθηκαν στην παρούσα εργασία και περιγραφικά δεδομένα. Αυτά αναφέρονται σε χαρακτηριστικά ή ιδιότητες που αποδίδονται σε συγκεκριμένα στοιχεία του χώρου και δεν σχετίζονται άμεσα με τον εντοπισμό τους. Τα περιγραφικά στοιχεία απεικονίζονται στον Attribute Table κάθε επιπέδου και ορισμένα από αυτά είναι: FID: Αποτελεί την αρίθμηση κάθε στοιχείου του επιπέδου (Layer) Shape: Υποδηλώνει την μορφή του Shapefile που δημιουργήσαμε, δηλαδή αν πρόκειται για layer που αποτελείται από σημειακά στοιχεία, ή από γραμμές ή από πολυγωνικά στοιχεία. X COORD και Y COORD: Υποδηλώνει τη θέση του κάθε στοιχείου, δηλαδή το γεωγραφικό μήκος και το γεωγραφικό πλάτος του. ΤΕΧΤ: Αποτελεί την ονομασία του κάθε στοιχείου. YPSOMETRO: Είναι το υψόμετρο του κάθε στοιχείου. Σελίδα 53

48 PERIFEREIA: Υποδηλώνει την Περιφέρεια που ανήκει κάθε στοιχείο. Τα παραπάνω περιγραφικά δεδομένα είναι αυτά που είναι κοινά και χρησιμοποιήθηκαν για την απεικόνιση των Εθνικών Δρυμών, των Εθνικών Πάρκων και των Διατηρητέων Μνημείων της Φύσης. Τα περιγραφικά δεδομένα ποικίλουν ανάλογα με το χαρακτηριστικό που περιγράφουν. Επομένως κάθε επίπεδο που δημιουργείται στο χάρτη, αποτελείται από τα δικά του δεδομένα που το αντιπροσωπεύουν και το ξεχωρίζουν από τα υπόλοιπα. Όπως για παράδειγμα για την δημιουργία του επιπέδου των οικισμών χρησιμοποιήθηκαν και τα στοιχεία του πληθυσμού σε κάθε οικισμό. Εικόνα 19: Attribute Table. Περιγραφικά δεδομένα του επιπέδου των οικισμών 6.5 Δημιουργία Θεματικών χαρτών Επίπεδο Περιφερειών Αρχικά δημιουργήθηκαν 12 χάρτες που απεικονίζουν τους Εθνικούς Δρυμούς ανά περιφέρεια. Παρόλο που ο αριθμός των Εθνικών Δρυμών είναι μόνο 10, δημιουργήθηκαν επιπλέον χάρτες σε επίπεδο περιφέρειας και για τους Δρυμούς που ανήκουν σε περισσότερες από μια περιφέρειες. Οι περιφέρειες που εμφανίζονται Εθνικοί Δρυμοί είναι: 1. Κεντρική Μακεδονία Σελίδα 54

49 2. Δυτική Μακεδονία 3. Ήπειρος (2 χάρτες) 4. Θεσσαλία 5. Στερεά Ελλάδα (2 χάρτες) 6. Δυτική Ελλάδα 7. Πελοπόννησος 8. Ιόνια Νησιά 9. Κρήτη 10. Αττική (2 χάρτες) Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο και με την ίδια κατηγοριοποίηση, δημιουργήθηκαν 20 χάρτες για τα Εθνικά Πάρκα της Ελλάδας. Όπως και εδώ, ενώ τα Εθνικά Πάρκα είναι μόνο 17 στον αριθμό, δημιουργήθηκαν επιπλέον χάρτες για τα Πάρκα που εμφανίζονται σε περισσότερες από μια περιφέρειες. Οι περιφέρειες που εμφανίζονται τα Εθνικά Πάρκα είναι: 1. Ανατολική Μακεδονία και Θράκη 2. Κεντρική Μακεδονία 3. Δυτική Μακεδονία 4. Ήπειρος 5. Θεσσαλία 6. Δυτική Ελλάδα 7. Αττική 8. Πελοπόννησος 9. Ιόνια Νησιά Όσον αφορά τα Διατηρητέα Μνημεία της Φύσης, δημιουργήθηκε ένας ενιαίος χάρτης της Ελλάδας που απεικονίζει με την μορφή σημείων όλα τα Μνημεία. Σελίδα 55

50 Για την καλύτερη απεικόνιση τόσο των Εθνικών Δρυμών όσο και των Πάρκων, δημιουργήθηκαν δύο ξεχωριστοί χάρτες σε επίπεδο Ελλάδας, που απεικονίζουν τη θέση κάθε κατηγορίας προστατευόμενης περιοχής. Γενικότερα όλοι οι χάρτες που δημιουργήθηκαν περιέχουν τα εξής κοινά θεματικά επίπεδα: Το βασικό οδικό δίκτυο της κάθε περιφέρειας (Αυτοκινητόδρομοι, Εθνικό, Επαρχιακό και Κοινοτικό Δίκτυο). Το βασικό σιδηροδρομικό δίκτυο της κάθε περιφέρειας. Τις προστατευόμενες περιοχές κάθε περιφέρειας. Τα ποτάμια της κάθε περιφέρειας. Οι λίμνες της κάθε περιφέρειας. Τα όρια των περιφερειών της Ελλάδας. Η ακτογραμμή της Ελλάδας. Την πρωτεύουσα της χώρας, καθώς και τις πρωτεύουσες των νομών των περιφερειών. Τα σύνορα της Ελλάδας με τις γειτονικές χώρες. Τα πελάγη που περικλείουν τον Ελλαδικό χώρο. Οι βουνοκορφές και τα φράγματα της κάθε περιφέρειας. Όλους τους οικισμούς στην περιοχή που απεικονίζεται κάθε φορά στους χάρτες, συμβολίζοντας τους με κριτήριο τον πληθυσμό κάθε οικισμού. Για καθένα από τα παραπάνω layers επιλέχτηκε ο κατάλληλος συμβολισμός (χρώμα, μέγεθος) και στη συνέχεια τοποθετήθηκαν στην κατάλληλη σειρά. Έπειτα έγινε μετάβαση από περιβάλλον data view σε περιβάλλον layout view, όπου και επιλέχθηκε σαν μέγεθος χαρτιού για εκτύπωση το Α4, σχεδιάστηκαν τα πλαίσια του χάρτη και του υπομνήματος, στο οποίο εμφανίζεται χάρτης οδηγός, γραφική κλίμακα, τίτλος, οι πηγές και το υπόμνημα συμβόλων, ενώ τέλος τοποθετήθηκε κάνναβος και ορίστηκε η κατάλληλη κλίμακα για κάθε περιφέρεια. Σελίδα 56

51 6.6 Γεωαναφορά (Georeference) Τα θεματικά επίπεδα (Layers) που χρησιμοποιήθηκαν αποτελούν κυρίως κομμάτι από το ψηφιακό χαρτογραφικό υπόβαθρο του Α.Π.Θ. Στον προσδιορισμό όμως ορισμένων οντοτήτων όπως οι Εθνικοί Δρυμοί και τα Εθνικά Πάρκα κρίθηκε απαραίτητη μια επιπλέον λεπτομέρεια, δηλαδή ο χώρος που καταλαμβάνουν, το οποίο δεν παρέχεται από το ψηφιακό χαρτογραφικό υπόβαθρο του Α.Π.Θ. Για την δημιουργία αυτών των θεματικών επιπέδων απαραίτητη ήταν η γεωαναφορά. Σελίδα 57

52 Β ΜΕΡΟΣ [ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ] Σελίδα 58

53 7. ΕΘΝΙΚΟΙ ΔΡΥΜΟΙ Οι Εθνικοί Δρυμοί περιλαμβάνουν δασικές περιοχές, οι οποίες παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον από άποψη διατήρησης της αυτοφυούς χλωρίδας και της άγριας πανίδας, των γεωμορφολογικών σχηματισμών, του υπεδάφους, της ατμόσφαιρας, των νερών και γενικά του φυσικού περιβάλλοντος. Αποτελούνται συνήθως από μία περιοχή απόλυτης προστασίας, τον πυρήνα, και από μία προστατευτική περιφερειακή ζώνη. Ορισμένες από τις δραστηριότητες που απαγορεύονται στους πυρήνες Εθνικών Δρυμών είναι η βιομηχανία, η εγκατάσταση οικισμών, οικιών, αγροικιών και παραπηγμάτων, η βόσκηση, η υλοτομία, η θήρα, η κοπή, το ξερίζωμα, η συλλογή φυτών κλπ. Ο όρος «Εθνικός Δρυμός» αρχικά επικράτησε στη χώρα μας αντί του «Εθνικού Πάρκου» που ισχύει διεθνώς. Δρυμός σημαίνει «δάσος δρυών» καθώς και «δασωμένη περιοχή, που καλύπτεται από άγρια βλάστηση». Ο πρώτος Εθνικός Δρυμός που ιδρύθηκε στη χώρα μας είναι αυτός του Ολύμπου, το Την ίδια χρονιά ανακηρύχθηκε Εθνικός Δρυμός και ο Παρνασσός. Ακολούθησαν η Πάρνηθα το 1961, το φαράγγι της Σαμαριάς και ο Αίνος το 1962, η Πίνδος (Βάλια-Κάλντα) και η Οίτη το 1966, ο Βίκος- Αώος το 1973 και τέλος, οι Πρέσπες και το Σούνιο το Η συνολική τους έκταση είναι εκτάρια, από τα οποία εκτάρια είναι οι πυρήνες τους. Σελίδα 59

54 Α/Α Εθνικοί Δρυμοί Εμβαδόν ΦΕΚ (εκτάρια) Εμβαδόν (στρέμματα) ΦΕΚ 1 Εθνικός Δρυμός Πάρνηθας ΒΔ 644/1961 ΦΕΚ 155/Α/ Εθνικός Δρυμός Σουνίου Εθνικός Δρυμός Αίνου ΠΔ 182/1974 ΦΕΚ 80/Α/1974 ΒΔ 776/1962 ΦΕΚ 199/Α/ Εθνικός Δρυμός Λευκών Ορέων ΒΔ 731/1962, ΦΕΚ200/Α/1962 ΒΔ 74/1964, ΦΕΚ33/Α/ Εθνικός Δρυμός Παρνασσού Εθνικός Δρυμός Οίτης Εθνικός Δρυμός Βίκου Αώου Εθνικός Δρυμός Πίνδου Εθνικός Δρυμός Πρεσπών Εθνικός Δρυμός Ολύμπου ΒΔ , ΦΕΚ 286/Α/38 ΒΔ , ΦΕΚ 1/Α/1939 ΒΔ 218/1966 ΦΕΚ56/Α/1966 ΠΔ 213/1973 ΦΕΚ 198/Α/1973 ΒΔ 487/1966 ΦΕΚ 120/Α/1966 ΠΔ 46/1974 ΦΕΚ 19/Α/1974 ΒΔ ΦΕΚ 248/Α/1938 Πίνακας 3: Οι Εθνικοί Δρυμοί της Ελλάδας, Πηγή: Σελίδα 60

55 7.1 ΕΘΝΙΚΟΣ ΔΡΥΜΟΣ ΠΑΡΝΗΘΑΣ Γεωγραφική Θέση Η Πάρνηθα είναι το υψηλότερο και μεγαλύτερο σε έκταση βουνό της Αττικής, που τη διαχωρίζει από τη Βοιωτία. Βρίσκεται σε απόσταση 40 χλμ. Βόρεια της Αθήνας και καταλαμβάνει συνολική έκταση περίπου στρέμματα, από τον οικισμό των Θρακομακεδόνων ως την Αυλώνα και από το Κρυονέρι και τις Αφίδνες ως το οροπέδιο των Δερβενοχωρίων. Εικόνα 20: Εθνικός Δρυμός Πάρνηθας, Πηγή: Ανακήρυξη-Ζώνες Προστασίας Η Πάρνηθα καταλαμβάνει μια μεγάλη έκταση, στην οποία περιλαμβάνονται δεκάδες κορυφές, χαράδρες, ρεματιές και οροπέδια. Το 1961 ένα σημαντικό της τμήμα, ανακηρύχτηκε Εθνικός Δρυμός (ιδρυτικό διάταγμα ΒΔ 644/1961) και αποτελούνταν από τον πυρήνα, που περιελάμβανε τον κεντρικό όγκο του βουνού και είχε έκταση στρ., και μια περιφερειακή ζώνη η οποία συνέπιπτε με τα διοικητικά όρια του Δασαρχείου Πάρνηθας ( στρ.). Παράλληλα, έχει ενταχθεί στο Ευρωπαϊκό Δίκτυο Natura 2000 καθώς αποτελεί σημαντική περιοχή για τα πουλιά (SPA) και έχει ανακηρυχθεί τοπίο ιδιαίτερου φυσικού κάλλους Σελίδα 61

56 (25638/1269 αποφ. Υπ. Γεωργίας). Μία μεγάλη πυρκαγιά στις 28/06/2007 άλλαξε για πάντα το φυσικό τοπίο της Πάρνηθας. Αφάνισε περίπου στρ. πευκοδάσους, στρ. ελατοδάσους και στρ. μακκίας. Η πρωτοφανής αυτή καταστροφή επίσπευσε την έκδοση Προεδρικού Διατάγματος προστασίας του ορεινού όγκου Πάρνηθας (ΦΕΚ 336/ Εικόνα 21: Πηγή: ) [Διάταγμα Προστασίας Πάρνηθας], σύμφωνα με το οποίο καθορίστηκαν 16 ζώνες προστασίας μεταξύ των οποίων: η ζώνη Α1 (απόλυτης προστασίας), εντός της οποίας επιτρέπεται μόνο η διεξαγωγή επιστημονικών ερευνών και η επίσκεψη ειδικών επιστημόνων και του προσωπικού φύλαξης του Δρυμού, και η ζώνη Α2, επίσης απολύτου προστασίας, στην οποία όμως επιτρέπονται επιπλέον η υπαίθρια αναψυχή, η περιβαλλοντική εκπαίδευση και η διημέρευση του κοινού. (Πηγή: Μορφολογία H Πάρνηθα διαθέτει συνολικά 16 κορυφές που υπερβαίνουν τα μέτρα και 43 που υπερβαίνουν τα 700. Η ψηλότερη κορυφή της ονομάζεται Καραμπόλα με υψόμετρο 1413μ. Άλλες κορυφές είναι το Όρνιο (1350μ.), το Αβγό (1201μ.), η Κυρά (1160μ.), το Πλατοβούνι (1163μ.), ο Αέρας (1126μ.), το Μαυροβούνι (1091μ.), το Ξεροβούνι (1121μ.) και το Φλαμπούρι (1158μ.). Γεωλογία Η Πάρνηθα αποτελείται από ιζηματογενή πετρώματα που σχηματίστηκαν περίπου 570 εκατομμύρια χρόνια πριν από την εποχή μας. Τα κυριότερα από αυτά είναι σχιστόλιθοι και ασβεστόλιθοι. Οι σχιστόλιθοι γενικά παρατηρούνται στις χαράδρες και στις κοιλάδες του βουνού και οι ασβεστόλιθοι στις κορυφές του, ενώ εμφανίζεται και λίγος φλύσχης. Σελίδα 62

57 Σπήλαια-βάραθρα Στην Πάρνηθα υπάρχουν επίσης αρκετά σπήλαια και βάραθρα, ιδιαίτερα στη δυτική και νοτιοδυτική πλευρά της, όπου επικρατεί ο ασβεστόλιθος. Το πιο γνωστό σπήλαιο είναι του Πανός, το οποίο πήρε το όνομά του από τη λατρεία του θεού Πάνα και των Νυμφών. Βρίσκεται σε υψόμετρο 620μ, στο βόρειο άκρο του φαραγγιού του Κελάδωνα. Τα ωραιότερα βάραθρα είναι του Κεραμιδίου (βάθος 27μ.), τα δύο βάραθρα στο Ταμίλθι (το καθένα βάθους 35μ.), το βάραθρο της Γκούρας (βάθος 20μ.) και τα σπηλαιοβάραθρα της Δεκέλειας (κατακόρυφο βάθος 20μ, δύο θάλαμοι) και του Νταβέλη (κατακόρυφο βάθος 8 μ, σπήλαιο 200τ.μ.). Κλίμα Από άποψη κλιματολογικών συνθηκών η Πάρνηθα διαφέρει από τα υπόλοιπα βουνά της Αττικής. Στην περιοχή του ελατοδάσους, τους θερινούς μήνες το κλίμα είναι σημαντικά δροσερότερο από το κλίμα της υπόλοιπης Αττικής (6-7 ο C χαμηλότερες θερμοκρασίες). Στα 1000μ. υψόμετρο έχει παρατηρηθεί μέσο ύψος βροχής 822mm, ετήσιο ύψος χιονιού Εικόνα 22: Πηγή 120cm και μέση σχετική υγρασία 77%, με τον παγετό και την ομίχλη να αποτελούν συχνότατα φαινόμενα τόσο το φθινόπωρο όσο και τον χειμώνα. Με βάση έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί, το κλίμα στην περιοχή αυτή είναι μέσο μεσογειακό έως τα 700 μέτρα για τις βόρειες πλευρές και τα 1000 μέτρα για τις νότιες, ενώ προς την χαμηλότερη περιοχή το κλίμα χαρακτηρίζεται ως ασθενές και θερμό μεσογειακό. (Αμοργιανιώτης Γ.) Σελίδα 63

58 Βλάστηση Σε ένα βουνό η βλάστηση αλλάζει όσο διαφοροποιείται το υψόμετρο. Στην Πάρνηθα μπορούμε να διακρίνουμε τρεις κύριες ζώνες βλάστησης. Ξεκινώντας από χαμηλά, συναντούμε τα φρύγανα, που είναι χαμηλοί θάμνοι που αντέχουν στην ξηρασία και οι οποίοι αναμειγνύονται σε μεγάλο βαθμό με μακκία βλάστηση (αείφυλλοι πλατύφυλλοι θάμνοι) και με πευκοδάσος. Αυτή η ζώνη μείξης εκτείνεται από τα μ υψόμετρο. Αμέσως μετά το πεύκο αναμειγνύεται με το έλατο και από τα μ υψόμετρο, συναντάμε το ελατοδάσος με την περίφημη κεφαλληνιακή ελάτη, ενδημική στην Ελλάδα. Παράλληλα, υπάρχει και μια τρίτη ζώνη βλάστησης, η εξωδασική, η οποία συναντάται στις υψηλές κορυφές του βουνού και απαρτίζεται από χαμηλούς θάμνους και πόες που συναντώνται και στις υπαλπικές περιοχές της χώρας μας. Στις κοίτες των ρεμάτων επικρατεί η παραρεμάτια βλάστηση, ενώ στις βραχώδεις και απόκρημνες περιοχές του βουνού, συναντάμε πολλά χασμόφυτα. Σε κάποιες περιοχές του βουνού υπάρχουν συστάδες από φυλλοβόλες δρύες. Επίσης, χρήσιμο είναι να αναφερθεί και η παρουσία Εικόνα 23: Πηγή αρκετών οροπεδίων και λιβαδιών στην Πάρνηθα, τα οποία αν και δεν αντιπροσωπεύουν μεγάλη έκταση, είναι πολύ σπουδαία για την επιβίωση της άγριας πανίδας και ιδίως του πληθυσμού του ελαφιού. Υπάρχει τέλος, πλήθος άλλων δασικών ειδών όπως Cedrus libani κέδρος του Λιβάνου, Quercus frainetto δρυς η πλατύφυλλη, Q. petraea ρουπάκι, Ulmus minor φτελιά, Populus alba λεύκα η λευκή, Pinus pinea κουκουναριά κτλ. που βρίσκονται είτε διάσπαρτα σε όλη την έκταση είτε αποτελούν δενδροστοιχίες κατά μήκος των δρόμων. Τα άτομα αυτά προήλθαν κυρίως από τεχνητές φυτεύσεις και κατά το μεγαλύτερο ποσοστό τους βρίσκονται στο Τατόι. Σελίδα 64

59 Σύμφωνα με αυτή τη μελέτη, αλλά και με βάση την έρευνα που διεξάγεται από το Δασαρχείο Πάρνηθας, η χλωρίδα της Πάρνηθας περιλαμβάνει περισσότερα από taxa (με τον όρο αυτό περιλαμβάνουμε τα είδη και τα υποείδη μαζί), δηλαδή όσα έχει όλη η Σκανδιναβία! Επιπλέον, από τα αυτά taxa, τα 92 είναι ελληνικά ενδημικά. Δεν αναμένεται εξαφάνιση κάποιου είδους λόγω της πυρκαγιάς. Με λίγα λόγια, δίπλα ουσιαστικά στην πρωτεύουσα της χώρας βρίσκεται ένας βοτανικός παράδεισος. Πανίδα Η πανίδα της Πάρνηθας παραμένει μεταξύ των πλουσιοτέρων της Αττικής και παρά τις αντιξοότητες και τις ανθρώπινες επιδράσεις διατηρεί σημαντικό αριθμό κόκκινων ελαφιών (Cervus elaphus), τα οποία μαζί με τα λίγα ελάφια που απαντούν στην Ροδόπη, συγκροτούν τους μοναδικούς πληθυσμούς του είδους αυτού στην Ελλάδα. Από τα ζώα που ζουν στην Πάρνηθα, 23 είδη πουλιών, 12 είδη θηλαστικών (κυρίως χειρόπτερα) και 12 είδη ερπετών και αμφιβίων περιλαμβάνονται στα «Αυστηρά προστατευόμενα» είδη πανίδας της Σύμβασης της Βέρνης. Επίσης, σύμφωνα με το «Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Σπονδυλόζωων της Ελλάδας» (Καρανδεινός, 1992) υπάρχουν 11 Απειλούμενα και 8 Τρωτά είδη, ενώ για τα πτηνά, έχουν παρατηρηθεί 10 είδη με σχετικά μικρή εξάπλωση στον κόσμο, που παρουσιάζουν όμως σημαντικούς πληθυσμούς στην Ευρώπη και 1 είδος που απειλείται. Σύμφωνα τέλος με την Οδηγία 92/43, πέντε είδη ερπετών και 6 είδη θηλαστικών της Πάρνηθας περιλαμβάνονται στο Παράρτημα ΙΙ αυτής. Σελίδα 65

60 Συνοπτικός πίνακας προστατευόμενων ειδών πανίδας της Πάρνηθας Αριθμός προστατευόμενων ειδών Οδηγία 92/43 Οδηγία 79/409 ΙΙ ΙV Ι ΙΙ Κόκκινη Λίστα IUCN RDB Π.Δ. 67/1981 Σύμβαση της Βέρνης Αμφίβια _ 4 1 _ 6 7 Ερπετά _ Πτηνά _ 11 _ 85 Θηλαστικά Πίνακας 4: Πηγή Ιστορία Η ονομασία Πάρνηθα προέρχεται από την λέξη Πάρνης που έχει πανάρχαια προέλευση από την αρχαία Πελασγική γλώσσα. Η ρίζα της είναι συγγενής με τις λέξεις Πάρνωνας και Παρνασσός (Νέζης, 1983). Η Πάρνηθα κατοικούνταν και ήταν πολυσύχναστη από τους Μυκηναϊκούς ακόμα χρόνους και εμφανίζεται ως το πιο οχυρωμένο βουνό της αρχαίας Ελλάδας. Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο έγιναν σκληρές μάχες για τον έλεγχο του φρουρίου της Πάνακτου. Στα μεταγενέστερα χρόνια το βουνό υπήρξε ορμητήριο ληστών και φυσικά περιοχή εποικισμού των Αρβανιτών που εμφανίστηκαν γύρω στα 1350μ.Χ. και η βασική τους δραστηριότητα ήταν η κτηνοτροφία. Η ίδρυση του Εθνικού Δρυμού Πάρνηθας το 1961 σύμφωνα με την μελέτη του πρώην Εικόνα 24: Πηγή Σελίδα 66

61 Δασάρχη Πάρνηθας, καθηγητή Κ. Μακρή (Μακρής Κ. 1958), ήταν καταλυτική για τη σωτηρία του βουνού και έτσι σήμερα το βουνό είναι το μοναδικό στην Αττική που συντηρεί μία τόσο πλούσια βιοποικιλότητα (Αμοργιανιώτης, 1997). Στις φωτογραφίες διακρίνεται μια παλιά πέτρινη γέφυρα με την επιγραφή που φέρει την χρονολογία δημιουργίας της. Σελίδα 67

62 7.2. ΕΘΝΙΚΟΣ ΔΡΥΜΟΣ ΣΟΥΝΙΟΥ Γεωγραφική Θέση Βρίσκεται στο νοτιοανατολικό άκρο της Αττικής, 60χλμ. από την Αθήνα στην περιοχή που συνηθίζεται να λέγεται Λαυρεωτική, και καταλήγει στο ακρωτήριο του Σουνίου. Τα παράλια του είναι βραχώδη και απότομα ενώ υψώνεται σχεδόν κάθετα από την θάλασσα σε μεγάλο ύψος. Εικόνα 25: Εθνικός Δρυμός Σουνίου, Πηγή: Ανακήρυξη-Ζώνες Προστασίας Το 1974 το Σούνιο λόγω της μεγάλης περιβαλλοντικής αξίας του, ανακηρύχθηκε ως Εθνικός Δρυμός. Η σημερινή έκταση του πυρήνα του Δρυμού (από Σούνιο μέχρι Αγ. Βαρβάρα) είναι 750 εκτάρια, όπου το καθεστώς προστασίας είναι απόλυτο, ενώ έκταση της περιφερειακής ζώνης είναι περίπου 2750 εκτάρια. Η απόφαση για την ίδρυση του συγκεκριμένου Σελίδα 68

63 δρυμού πάρθηκε, αφού συνεκτιμήθηκε η οικολογική, ιστορική, γεωλογική και η παλαιοντολογική αξία της περιοχής. Μορφολογία Το Σούνιο είναι γνωστό λόγω της σημαντικής γεωγραφικής θέσης του αλλά και εξαιτίας των ερειπίων του αρχαίου ναού του Ποσειδώνα που βρίσκονται σε αυτό. Οι δασωμένοι λόφοι του και πλούσιες σε φρύγανα πλαγιές του, φτάνουν μέχρι το υψόμετρο των 359 μέτρων. Εικόνα 26: Πηγή: users.sch.gr/ Γεωλογία Περισσότερα από 260 ορυκτά έχουν συλλεχθεί στην περιοχή, μερικά από τα οποία ήταν τελείως άγνωστα για την επιστήμη. Ακριβώς αυτή η ποικιλία ορυκτών ευνόησε την ανάπτυξη μιας μοναδικής "βιομηχανίας" εξόρυξης μετάλλων κατά την αρχαιότητα. Η έκταση του δρυμού είναι διάσπαρτη από σπηλιές και άλλους καρστικούς σχηματισμούς. Αυτοί οι σχηματισμοί λειτούργησαν ως παγίδες για ποικιλία οργανισμών σε διάφορους γεωλογικούς αιώνες, με αποτέλεσμα τη δημιουργία απολιθωμάτων σε μεγάλη συχνότητα που ανακαλύφθηκαν κυρίως στα βόρεια του δρυμού. Από τα φυτικά απολιθώματα ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα απολιθωμένα δείγματα Pinus maritima και Quercus suber, ειδών της Δυτικής Μεσογείου που δεν έχουν αρτίγονους αντιπροσώπους στη χώρα μας, και απολιθώματα Pinus nigra και Buxus sempervirens ειδών που σήμερα περιορίζονται σε περιοχές μεγάλου υψομέτρου. Από τα ζωικά απολιθώματα βρέθηκε ένα είδος Spalax που σήμερα δεν απαντά στην Ελλάδα, Ursus arctos που έχει εξαφανιστεί από τη νότια Ελλάδα και Cervus elaphus που δεν υπάρχει πλέον στη Λαυρεωτική. Εκτός από τον δρυμό, μια μεγαλύτερη έκταση, η οποία περιλαμβάνει τον δρυμό, έχει ανακηρυχθεί ως περιοχή ιδιαίτερου φυσικού κάλλους και πολιτιστικής κληρονομιάς. Σελίδα 69

64 Σπήλαια Υπάρχουν εκτεταμένα λείψανα αρχαίων μεταλλείων και εργαστηρίων των ιστορικών χρόνων, καθώς και οικισμών που καλύπτουν όλο το χρονικό φάσμα από την παλαιολιθική, νεολιθική και προϊστορική περίοδο (Σπήλαιο ``Κίτσος`` 2χλμ. Βόρεια του Αγ. Κωνσταντίνου ή Καμάριζας). Στο ίδιο σπήλαιο βρέθηκαν παλαιοβοτανικές και παλαιοντολογικές μαρτυρίες, απολιθώματα βοτανικών ειδών που δεν υπάρχουν σήμερα στην περιοχή, όπως η μαύρη πεύκη, το πυξάρι, ο φράξος, η αγριοφουντουκιά ή στην Ελλάδα ολόκληρη, όπως η παραθαλάσσια πεύκη, η φελοδρύς (Pinus marritima, Quercus suber). Επίσης, το βάραθρο ``Χάος`` αποτελεί ένα μοναδικού ενδιαφέροντος φυσικό μνημείο. Κλίμα Στην ευρύτερη περιοχή της Λαυρεωτικής δεν υπάρχει μετεωρολογικός σταθμός που να λειτούργησε για ικανοποιητικό αριθμό ετών ώστε να έχουμε ακριβή περιγραφή των κλιματικών συνθηκών της περιοχής. Παρόλα αυτά, κύριο χαρακτηριστικό της περιοχής είναι η παρουσία μιας ξηράς, άνομβρης θερινής περιόδου και οι περιορισμένες βροχοπτώσεις, κυρίως το φθινόπωρο και τον χειμώνα και δευτερευόντως την άνοιξη. Άλλο χαρακτηριστικό του κλίματος είναι η επικράτηση ΒΑ, Β και ΒΔ ανέμων καθώς και η μεγάλη ηλιοφάνεια. Βλάστηση Το πευκοδάσος χαλεπίου πεύκης, που κυριαρχεί στη βλάστηση του δρυμού, ήταν (και ως ένα βαθμό συνεχίζει να είναι) το πιο εκτεταμένο και καλοδιατηρημένο πευκοδάσος της ανατολικής Αττικής. Το χερσαίο τμήμα της περιοχής αποτελεί παράδειγμα μεσογειακού τοπίου. Διακρίνονται και οι τρεις κύριοι τύποι μεσογειακών οικοσυστημάτων της χώρας, δηλαδή τα Μεσογειακά πευκοδάση, η μακκία (ηπειρωτική και παράλια) και οι φρυγανότοποι. Στη δενδρώδη μακκία επικρατεί το πουρνάρι (Querqus coccifera) που υπόκειται σε έντονη βόσκηση. Δύο είδη είναι στενότοπα Σελίδα 70

65 ενδημικά της Λαυρεωτικής, δηλαδή απαντούν μόνο στην περιοχή αυτή, και είναι τα Centaurea laureotica και Centaurea attica ssp. asperula. Η χλωρίδα του δρυμού περιλαμβάνει πολλά άλλα ελληνικά ενδημικά. Πανίδα Η πανίδα του δρυμού δεν είναι ιδιαίτερα πλούσια σε ποικιλία ειδών. Δεν υπάρχουν μεγάλα θηλαστικά, εκτός από την αλεπού (Vulpes vulpes), ενώ στην περιοχή φωλιάζουν μόνο κοινά και ευρέως διαδεδομένα στην Ελλάδα είδη πουλιών, αν και κατά το χειμώνα ή κατά τη διάρκεια της μεταναστευτικής περιόδου, εμφανίζεται στην περιοχή πρόσθετος αριθμός ειδών της πτηνοπανίδας. Ιστορία Ολόκληρος ο χώρος του δρυμού παρουσιάζει ιδιαίτερο ιστορικό, γεωλογικό-μεταλλευτικό και παλαιοντολογικό ενδιαφέρον. Ο Παλαιοζωoλόγος R.Julien υποστηρίζει ότι κατά την νεολιθική περίοδο υπήρχαν ελάφια, αγριογούρουνα και αρκούδες, ζώα που μνημονεύονται και κατά τους ιστορικούς χρόνους. Σκελετοί ελαφιών που βρέθηκαν σε στοές μεταλλείων της περιοχής χρονολογούνται στον 2 ο αι. μ.χ. (Μπάουμαν 1984). Ο λόφος στον οποίο υπάρχουν αυτές οι στοές ονομάζεται και σήμερα Έλαφος. Επίσης ακόμη και στα νεότερα χρόνια στα πρακτικά μιας δίκης του 1840 αναφέρεται ότι ένας δασοφύλακας είχε σκοτώσει μέσα σε δύο χρόνια 30 αγριογούρουνα. Κατά την ίδια εποχή ο βασιλιάς της Ελλάδας Όθων Βίτελσμπαχ επισκεπτόταν με τη συνοδεία του τον τόπο για το πλούσιο κυνήγι της. Σήμερα φυσικά τα τελευταία είδη δεν υπάρχουν. Βρέθηκαν επίσης οστά κότας που μαρτυρούν ότι η ύπαρξή της στον ελλαδικό χώρο είναι πανάρχαια. Από την αρχαία εποχή μέχρι σήμερα λειτούργησαν κατά καιρούς μεταλλεία αργύρου, ψευδαργύρου, σιδήρου, μολύβδου κ.λπ. και έχει αποδειχθεί ότι υπάρχουν στο χώρο γύρω στα 100 ορυκτά. Από τα αρχαία λατομεία μαρμάρου προέρχεται το μάρμαρο με το οποίο κατασκευάσθηκε ο Ναός του Ποσειδώνα και το ιερό της Σουνιάδας Αθηνάς στο ακρωτήριο Σούνιο. Σελίδα 71

66 7.3. ΕΘΝΙΚΟΣ ΔΡΥΜΟΣ ΑΙΝΟΥ Γεωγραφική Θέση Ο Αίνος είναι το υψηλότερο βουνό της Κεφαλονιάς αλλά και όλων των Επτανήσων. Η οροσειρά του Αίνου έχει συνολικό μήκος 10 χιλιόμετρα και βρίσκεται στο νοτιοανατολικό τμήμα της Κεφαλονιάς με κατεύθυνση ΝΑ προς ΒΔ. Εικόνα 27: Εθνικός Δρυμός Αίνου, Πηγή: Ανακήρυξη-Ζώνες προστασίας Ο Εθνικός Δρυμός του Αίνου ιδρύθηκε το 1962 και αποτελείται από δύο ξεχωριστά τμήματα: τον κύριο ορεινό όγκο του Αίνου, έκτασης στρεμμάτων και το Ρούδι, ύψους 1125μ. που βρίσκεται βορειοδυτικά του Αίνου και έχει έκταση 5460 στρέμματα. Η συνολική έκταση του Δρυμού είναι στρέμματα και αποτελεί τον μικρότερο Δρυμό της Ελλάδας. (Πηγή: Σελίδα 72

67 Ο Δρυμός ιδρύθηκε κυρίως για να προστατευθεί ότι είχε απομείνει από το άλλοτε ακμαίο και μεγαλόπρεπο δάσος του, το οποίο συνίσταται σχεδόν αποκλειστικά από ένα από τα ωραιότερα δασικά δένδρα, δηλαδή από την κεφαλληνιακή Ελάτη (Abies cephalonica). Με έκταση σχεδόν στρέμματα, έχει μελετηθεί ότι τα 2/3 αυτής της έκτασης καλύπτονται από το μοναδικό στον κόσμο είδος ελάτης. Τo Ελατοδάσος, παλαιότερα, είχε 14km μήκος και 5km πλάτος, το 1590, η πρώτη μεγάλη πυρκαγιά, αφανίζει τα 2/3 του και από τις αλλεπάλληλες φωτιές που ακολούθησαν το 1730, 1760 μέχρι και το 1793 που η πύρινη κόλαση κατέστρεψε το μισό του υπολειπόμενου δάσους και πλέον λαμβάνονται νέα μέτρα προστασίας. Κάτω από τον κίνδυνο εξαφανισμού των δασών, η τοπική κυβέρνηση συνέταξε και ψήφισε το έτος 1830 κανονισμό δασών, με τον οποίο λαμβανόταν αυστηρά μέτρα προστασίας και οροσήμανσης. Επειδή, όμως ο κανονισμός αυτός δεν απέδωσε τα αναμενόμενα αποτελέσματα, η τοπική κυβέρνηση συνέταξε και ψήφισε το έτος 1862 αυστηρότερο κανονισμό, που ονομάσθηκε ``Αγρονομικός`` και με τον οποίο ελύνοντο καλύτερα τα θέματα ιδιοκτησίας και δινόταν μεγαλύτερη προστασία στα δάση αυτά. Τέλος το 1968, ο Εθνικός Δρυμός αγοράσθηκε από το Αδελφάτο των Φιλανθρωπικών Καταστημάτων Κεφαλληνίας, από το Ελληνικό Δημόσιο αντί του τιμήματος των δρχ. Έκτοτε και δια του Β.Δ. 776/ ολόκληρο το δάσος του Αίνου χαρακτηρίζεται ως Εθνικός Δρυμός και διέπεται από θεσμικό καθεστώς που καθορίζεται υπό των Α.Ν. 856/1937 και Ν.Δ. 996/1971. (Πηγή: Εκτός όμως από Εθνικός Δρυμός (και συγκεκριμένα ο πυρήνας του Εθνικού Δρυμού) έχει χαρακτηριστεί ως Βιογενετικό Απόθεμα και έχει καταχωρηθεί στον κατάλογο των περιοχών του Ευρωπαϊκού Οικολογικού Δικτύου Natura 2000 ως «Ζώνη Ειδικής προστασίας» της ορνιθοπανίδας και ως «Τόπος Κοινοτικής Σημασίας» (Οδηγίες 92/43/ΕΟΚ και 79/409/ΕΟΚ). Σελίδα 73

68 Μορφολογία Η ψηλότερη κορυφή του Αίνου είναι ο Μέγας Σωρός στα 1628μ. από όπου φαίνονται καθαρά η Ζάκυνθος και αμυδρά η Λευκάδα και οι κοντινές ακτές της Πελοποννήσου και της Στερεάς Ελλάδας. Γεωλογία Τα πετρώματα του Αίνου ανήκουν στη γεωτεκτονική ζώνη των Παξών (ή Προαπούλια). Στο όρος Αίνος επικρατούν ασβεστόλιθοι και δολομίτες κρητιδικής ηλικίας, λεπτοστρωματώδεις έως παχυστρωματώδεις πάχους 1500m, ενώ στο Ρούδι εμφανίζονται τοπικά πυριτόλιθοι του Ανώτερου Κρητιδικού. Η ηλικία των αρχαιότερων πετρωμάτων του Δρυμού κυμαίνεται από 80 έως 68 εκατομμύρια χρόνια και πολλά από αυτά περιέχουν διάφορα απολιθώματα θαλάσσιων οργανισμών. Τα εδάφη της περιοχής του Εθνικού Δρυμού Αίνου είναι ορφνά, ασβεστολιθιγενή δασικά εδάφη, ισχυρά διαβρωμένα κατά θέσεις, ρηχά και εξαιρετικά χαλικώδη. Στις νότιες, νοτιοδυτικές πλαγιές του τμήματος του Δρυμού, το έδαφος είναι υποβαθμισμένο με εμφανίσεις χειμάρρων και με έντονα τα φαινόμενα της εδαφικής διάβρωσης. Στις βόρειες και βορειοανατολικές πλαγιές, η κατάσταση από την άποψη της εδαφικής διάβρωσης είναι τελείως διαφορετική. Οι κλίσεις και η έκθεση είναι παράγοντες λιγότερο ευνοϊκοί. Στις δυτικές και νοτιοδυτικές πλαγιές του Αίνου ο ασβεστόλιθος εμφανίζεται τεκτονικά καταπονημένος και κατακερματισμένος με έντονα φαινόμενα ``μυλονιτίωσης``, γεγονός που ευνοεί τη διάβρωση αλλά και την καλύτερη κατακράτηση εδαφικής υγρασίας και ως εκ τούτου βοηθά την ανάπτυξη της βλάστησης. Σπήλαια Η χαμηλή αντίσταση των ασβεστόλιθων στη χημική διάλυση έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ποικίλων «καρστικών» γεωμορφών, όπως κοιλοτήτων και σπηλαίων διαφόρων μορφών όπως το Σπήλαιο Νύφη και το Σπήλαιο Πετάσι. Χαρακτηριστικό του Δρυμού είναι η έλλειψη καρστικών πηγών. Η μοναδική πηγή του Δρυμού βρίσκεται στην περιοχή της Μονής της Σελίδα 74

69 Ζωοδόχου Πηγής πάνω από τον οικισμό των Αργινίων, στις νοτιανατολικές πλαγιές του Αίνου. Κλίμα Το κλίμα της Κεφαλονιάς χαρακτηρίζεται από πολλές χειμερινές βροχοπτώσεις με ήπιους χειμώνες, μεγάλη ηλιοφάνεια και σχεδόν άνυδρο θέρος. Στο διεξοδικό έργο της Κοτίνη-Ζαμπάκα ``Συμβολή στη μελέτη του κλίματος της Ελλάδας`` (1983), παρουσιάζεται η διάκριση του κλίματος της χώρας σε διάφορες ζώνες. Σύμφωνα με την εν λόγω διάκριση, το κλίμα της Κεφαλονιάς κατατάσσεται στη θαλάσσια ή υποτροπική μεσογειακή ζώνη. Βλάστηση Η κυριαρχούσα μορφή βλάστησης στον Εθνικό Δρυμό του Αίνου είναι το δάσος της Ελάτης (Abies cephalonica). Η αξία της Abies cephalonica για την Κεφαλονιά είναι πολλαπλή. Δεν είναι μόνον ότι είναι συνδεδεμένη με την ιστορική πορεία του νησιού. Η επιστημονική αξία της εμφάνισης της σε ένα μικρό νησί είναι μεγάλη. Περιεγράφη από την Κεφαλονιά, φέρει το όνομά της και λόγω της γεωγραφικής απομόνωσης της στο νησί έχει εξασφαλίσει την αμιγή διαιώνισή της στον "locus classicus". Εκτός από την Κεφαλονιά, το είδος αυτό εμφανίζεται επίσης στην Πελοπόννησο, Στερεά Ελλάδα, Εύβοια, Θεσσαλία και Ήπειρο. Σήμερα, εκτός της Abies cephalonica, κανένα άλλο δασικό είδος δε συμμετέχει ουσιαστικά στη σύνθεση του Δάσους του Δρυμού. Ενδιαφέρουσα είναι η παρουσία στο διάσελο που δημιουργείται μεταξύ του τμήματος του Δρυμού "Ρούδι" και "Αίνος", μεμονωμένων ατόμων ή μικρών συστάδων δένδρων της Quercus pubescens Willd., η οποία κατέρχεται προς την Ανατολή μέχρι του υψομέτρου των 500 μ. και εκατέρωθεν της οδού, η οποία αρχίζει από τον Άγιο Ελευθέριο προς το χωριό Τσακαρισιάνος. Εκεί, η πυκνότητα των συστάδων είναι ακόμη και σήμερα πυκνή. Δεν μένει καμία αμφιβολία για την άλλοτε ύπαρξη στην εν λόγω περιοχή ενός εκτεταμένου δάσους, συνισταμένου από το φυλλοβόλο είδος Quercus pubescens. Σελίδα 75

70 Επίσης, συνίσταται από αείφυλλα σκληρόφυλλα θαμνώδη ή ημιδενδρώδη είδη όπως: Pistacia lentiscus, Quercus coccifera, Quercus ilex, Phillyrea latifolia, Arbutus unedo, Arbutus adrachne, καθώς και υβριδιακές μορφές των δύο τελευταίων ειδών κ.λπ. Από το υψόμετρο των 700 m περίπου η αδιαπέραστη αυτή βλάστηση αρχίζει να αραιώνει δίνοντας τη θέση της στο δάσος της Ελάτης. Στις υψηλότερες θέσεις, όπου οι συστάδες της Ελάτης είναι αραιές ή ελλείπουν, εμφανίζεται κυρίως η Quercus coccifera υπό μορφή μικρών θάμνων. Εικόνα 28: Εικόνα 9: Χαρακτηριστική βλάστηση στο Όρος Ρούδι με μίξη κεφαλληνιακής Ελάτης και υψηλής μακκίας βλάστησης με αείφυλλα πλατύφυλλα ημιδενδρώδη είδη, Πηγή: Πανίδα Περισσότερα από 100 είδη πτηνών έχουν καταγραφεί, εκ των οποίων το 1/3 αποτελούν μόνιμους κατοίκους του Δρυμού. Τα σημαντικότερα αυτών, ως είδη προτεραιότητας, είναι τα αρπακτικά Circaetus gallicus (Φιδαετός), Falco biarmicus (Χρυσογέρακο) και Pernis apivorus (Σφηκιάρης), καθώς και τα είδη Alectoris graeca (Πετροπέρδικα) και Emberiza caesia (Φρυγανοτσίχλονο). Σελίδα 76

71 Τα είδη θηλαστικών που διαβιούν στον Εθνικό Δρυμό είναι χαρακτηριστικά των δασικών οικοσυστημάτων: Erinaceus roumanicus (Σκαντζόχοιρος), Apodemus sp. (αγροδίαιτοι ποντικοί), Myoxus glis (Μυωξός), Rhinolophus sp. (Νυχτερίδες ), Martes foina (Πετροκούναβο) κ.ά. Eπίσης, είναι πιθανό να συναντήσει κανείς άτομα Lepus europaeus (Λαγός). Ένα από τα πιο Εικόνα 29:Πετροπέρδικα (Alectoris graeca), Πηγή: ιδιαίτερα θηλαστικά του όρους Αίνος είναι το εντομοφάγο Talpa stankovici (Ασπάλακας), το οποίο ζει κάτω από τη γη, σχηματίζοντας πολύπλοκες στοές. Η παρουσία του αναγνωρίζεται από τους επιφανειακούς χωματοσωρούς που σχηματίζει. Εικόνα 30: Διπλοσάϊνο (Accipiter gentilis), Πηγή: Ιστορία Ο Αίνος, στα αρχαία χρόνια, οριοθετούσε φυσικά τις τρεις από τις τέσσερις αρχαίες αυτόνομες πολιτείες της Κεφαλονιάς. Η δυτική πλευρά του υψωνόταν πάνω από την Κράνη, ενώ στο βορινό μέρος του ξεδιπλώνονταν τα τείχη της Σάμης, νοτιοανατολικά η κοιλάδα του Αράκλη μαζί με τη γύρω ορεινή περιοχή αποτελούσαν την πολιτεία των Πρόννων. Τα καταπράσινα πυκνά δάση σκέπαζαν όλο το βουνό και απλώνονταν μέχρι κάτω χαμηλά. Αποτελούσαν δε πηγή πλούτου για το νησί. Απόδειξη το νόμισμα της πόλης των Πρόννων που απεικόνιζε από τη μια μεριά κώνο ελάτου, ενώ στην άλλη κυριαρχούσε η μορφή του Αινήσιου Δία, που το όνομά του το πήρε από το δασοσκεπές βουνό. Οι Ενετοί κατακτητές της νήσου ονόμαζαν τον Αίνο, επίσης ``Monte Nero``, δηλαδή Μαυροβούνι, αλλά και Ελατοβούνι. Σελίδα 77

72 Από τα αρχαία χρόνια ήταν γνωστές οι ιδιαιτερότητες του κεφαλλονίτικου Έλατου, το οποίο είναι σκληρό και έχει μεγάλη αντοχή γι αυτό και χρησιμοποιείτο στην ναυπηγική. Οι Βενετοί χρησιμοποιούσαν τη ξυλεία, όχι μόνο για να καλύπτουν τις ανάγκες τους στο νησί, αλλά έκαναν εξαγωγή μεγάλων ποσοτήτων Ελάτης. Εκτιμώντας δε τα οφέλη του δάσους προσπάθησαν να το διαφυλάξουν και θέσπισαν νόμους απαγορεύοντας την άτακτη υλοτομία και την βόσκηση και τοποθέτησαν δύναμη φρούρησης, ιδρύοντας αποικία 200 υλοτόμων και ξυλουργών, στα Βαλσάματα, πιθανόν τα πρώτα χρόνια της ενετικής κατοχής, γνωστών ως ``μαραγκώνοι`` για ανακαλύπτουν τις ανάγκες του στόλου και των φρουρίων. Σελίδα 78

73 7.4. ΕΘΝΙΚΟΣ ΔΡΥΜΟΣ ΛΕΥΚΩΝ ΟΡΕΩΝ (ΣΑΜΑΡΙΑΣ) Γεωγραφική Θέση Ο Εθνικός Δρυμός Λευκών Ορέων βρίσκεται στον νομό Χανίων (Κρήτη). Τα Λευκά Όρη αποτελούν μια εκτεταμένη και πολύ εντυπωσιακή οροσειρά στην δυτική Κρήτη, καταλαμβάνοντας έκταση μήκους 50 και πλάτους 25 χιλιομέτρων το μεγαλύτερο ουσιαστικά τμήμα του νομού Χανίων. Εικόνα 31: Εθνικός Δρυμός Λευκών Ορέων, Πηγή: Ανακήρυξη-Ζώνες προστασίας Ο πυρήνας του Δρυμού έχει έκταση στρέμματα, βρίσκεται στα Λευκά Όρη και περιλαμβάνει το φαράγγι της Σαμαριάς και τις γύρω πλαγιές. Αναγνωρίστηκε από την Πολιτεία το 1962, με βασιλικό διάταγμα. Από τότε ο δρυμός έχει κερδίσει πολλά βραβεία και είναι καταξιωμένος διεθνώς: Εθνικό Δίπλωμα Προστασίας της φύσης, 1971 Σελίδα 79

74 Τόπος ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, 1973 Καταφύγιο άγριας ζωής Δίπλωμα του Συμβουλίου της Ευρώπης CoE, 1979 Απόθεμα της Βιόσφαιρας, 1981 ΜΑΒ Βιογενετικό Απόθεμα CoE Περιοχή της Σύμβασης της Βαρκελώνης Σημαντική περιοχή για τα πουλιά Περιοχή Natura 2004 Στον εθνικό δρυμό Σαμαριάς κύριο πόλο έλξης αποτελεί το ομώνυμο φαράγγι. Το φαράγγι της Σαμαριάς είναι το πλέον γνωστό στην Ευρώπη, καθώς είναι το μεγαλύτερο και ομορφότερο από όλα τα φαράγγια της ευρωπαϊκής ηπείρου. Από τους ντόπιους ονομάζεται και φάραγγας. Εικόνα 32: Πηγή Μορφολογία Τα Λευκά Όρη αποτελούνται από περισσότερες από πενήντα κορυφές ψηλότερες από μέτρα βαθιές χαράδρες, πολλά φαράγγια με γκρεμνούς ιλιγγιώδεις, κακοτράχαλες ράχες με επιβλητικούς βράχους, προσιτές, αλλά και δύσβατες διαδρομές. Κάθε κορυφή είναι ανεξάρτητη, διαφορετική και με ιδιομορφίες. Ψηλότερες κορυφές είναι οι Πάχνες (2453μ. υψόμετρο), Σελίδα 80

75 Τροχάρης (2402μ.), Σβουριχτή (2360μ.), ενώ συνολικά γύρω στις 50 κορυφές τους υπερβαίνουν σε υψόμετρο τα 2000μ. Το κύριο χαρακτηριστικό τους είναι ένα εσωτερικό υψίπεδο (στα μέτρα) το οποίο περιβάλλεται από αναρίθμητες κορυφές. Γεωλογία Τα Λευκά Όρη είναι η πιο μεγάλη σε όγκο οροσειρά της Κρήτης που σχηματίζεται στο σύνολό της από μάρμαρα, ασβεστόλιθους και δολομίτες. Πετρώματα δηλαδή που έχουν σαν βάση τους το ανθρακικό ασβέστιο. Στο σύνολό τους σχηματίστηκαν πριν από αρκετές εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια μέσα σε θάλασσα από το διαλυμένο ανθρακικό ασβέστιο που τα νερά της βροχής ξέπλεναν από τα πετρώματα της ξηράς. Η εικόνα της οροσειράς δίνει τη δυναμικά εντύπωση μιας γροθιάς που τρυπάει τη γη και ξεπροβάλει προς τον ουρανό, χαρακτηριστικό που πράγματι οφείλεται σε γεωλογικές δυνάμεις που ανασήκωσαν βίαια τα πετρώματα πριν από μερικά εκατομμύρια χρόνια και συνεχίζουν και σήμερα. Στα τελευταία 5 εκατομμύρια χρόνια η ανύψωση αυτή, συγκρινόμενη με τη σημερινή στάθμη της θάλασσας, ήταν πάνω από 1500 μέτρα. Σπήλαια Η κατακόρυφη διαδρομή των πετρωμάτων των Λευκών Ορέων χαράχτηκε βαθιά από την αντίσταση του επιφανειακού νερού που δημιούργησε τα μεγάλα φαράγγια, με εντυπωσιακό τη Σαμαριά και τα μεγάλα σπηλαιοβάραθρα, όπως ο Γουργούθακας που φτάνει στα 1100 περίπου μέτρα βάθος από την επιφάνεια της γης. Όλα τους αποτέλεσμα της Καρστικής διάβρωσης και της τεκτονικής ανύψωσης της ξηράς. (Δρ. Χαρ. Γ. Φασουλάς). Κλίμα Το κλίμα της περιοχής χαρακτηρίζεται ως ήπιο μεσογειακό, με σαφώς διαχωρισμένες εποχές. Οι χειμώνες είναι βροχεροί και συνήθως ήπιοι και τα καλοκαίρια ζεστά και ξηρά. Ωστόσο λόγω της μεγάλης ποικιλίας στη Σελίδα 81

76 μορφολογία της, που μόλις περιγράφηκε, παρουσιάζονται και μεγάλες αποκλίσεις στο κλίμα από περιοχή σε περιοχή. Επιπλέον, σε προηγούμενες περιόδους, και στην περίοδο των Κλασικών και Ελληνιστικών χρόνων, φαίνεται ότι το κλίμα ήταν ψυχρότερο και οι χιονοπτώσεις πιο συχνές (Rackham et al. 2004:54-55). Βλάστηση Οι εντυπωσιακοί γεωλογικοί σχηματισμοί και η ιδιαίτερα πλούσια ποικιλία χλωρίδας και πανίδας συνθέτουν μια μοναδική σε αγριότητα και επιβλητικότητα εικόνα. Περισσότερα από 450 είδη του φυτικού βασιλείου βρίσκονται στην περιοχή, 70 από τα οποία συναντώνται μόνο στην Κρήτη (ενδημικά είδη και υποείδη), όπως το δίκταμο (Amaracus dictamnus), ο έβενος (Ebenus cretica) και η αμπελιτσιά (Zelkova abelicia). Μερικά αναπτύσσονται αποκλειστικά στο φαράγγι, όπως το βούπλευρο (Bupleurum kakiskalae) και η μυοσότις (Myosotis refracta refracta), ενώ το ελίχρυσο (Helichrysum heldreichii) και το κεφαλάνθηρο (Cephalanthera cucculata) είναι από τα πολύ σπάνια και κινδυνεύουν να εξαφανιστούν. Πανίδα Η Σαμαριά έχει μια σημαντική σε ποικιλία πανίδα, με διάφορα είδη και υποείδη ενδημικά ή σχεδόν ενδημικά της Κρήτης. Είναι το μόνο μέρος στην Ευρώπη όπου ζουν σε άγρια κατάσταση το ονομαστό κρητικό αγριοκάτσικο ή Κρι- κρι (Capra aegagrus cretica), καθώς επίσης και το κρητικό υποείδος ασβού ή άρκαλος (Meles meles arcalus), το κρητικό κουνάβι ή ζουρίδα (Martes foina bunites), η κρητική νυφίτσα (Mystela nivalis galinthias) κ.α. Ένα μικρόσωμο είδος ποντικού, ο κρητικός αγκαθοπόντικας Acomys minous, δεν έχει εντοπιστεί σε κανένα άλλο μέρος της Ελλάδας. Το ίδιο το φαράγγι και οι δασώδεις εκτάσεις αποτελούν καταφύγιο πολλών ειδών της ορνιθοπανίδας, όπως π.χ. το όρνιο, ο γυπαετός, ο σπιζαετός κ.α. Σελίδα 82

77 Ιστορία Σε όλα τα ιστορικά γεγονότα του τόπου το φαράγγι κατείχε σημαντικό ρόλο. Αποτέλεσε ορμητήριο επαναστατών αλλά και καταφύγιο διωκομένων. Το δύσβατο του εδάφους και η φυσική του απομόνωση προσέφεραν προστασία και βοηθούσαν στην προετοιμασία δράσης. Αποτελούσε, επίσης, χώρο, όπου μπορούσε να αποθηκευτεί πολεμικό υλικό. Ο φυσικός όρμος της Αγίας Ρούμελης μπορούσε, εξάλλου, να αποτελέσει το σημείο ανεφοδιασμού από τη θάλασσα. Τα παραπάνω φυσικά πλεονεκτήματα αξιοποιήθηκαν από τους ανθρώπους του νησιού σε όλες τις περιπτώσεις εξεργέσεων. Μέσα στο φαράγγι υπήρχε χωριό με την ονομασία Σαμαριά και πριν από αυτό υπήρχε παλαιότερο σε άλλη θέση. Οι κάτοικοι του χωριού με την ανάδειξη του φαραγγιού σε Εθνικό Δρυμό, αναγκάσθηκαν να το εγκαταλείψουν. Οι Σφακιανοί το ονόμαζαν Φάραγγα ή το αποκαλούσαν ο Μεγάλος Φάραγγας. Από το 2010 αποτελεί μέρος του Παγκόσμιου Δικτύου Αποθεμάτων Βιόσφαιρας της UNESCO. Εικόνα 33:Φαράγγι Σαμαριάς, Πηγή: Σελίδα 83

78 7.5. ΕΘΝΙΚΟΣ ΔΡΥΜΟΣ ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ Γεωγραφική Θέση Ο Παρνασσός είναι βουνό της Στερεάς Ελλάδας, που εκτείνεται στους νομούς Βοιωτίας, Φθιώτιδας και Φωκίδας. Στα βορειοδυτικά ενώνεται με τη Γκιώνα ενώ στα νότια συνδέεται με την Κίρφη. Αποτελεί μια από τις νότιες απολήξεις της Πίνδου και εκτείνεται με νοτιοανατολική κατεύθυνση χωρίζοντας την κοιλάδα του Βοιωτικού Κηφισού από εκείνη της Άμφισσας.(Πηγή: Εικόνα 34: Εθνικός Δρυμός Παρνασσού, Πηγή: Ανακήρυξη-Ζώνες Προστασίας Ο Εθνικός Δρυμός Παρνασσού είναι το παλαιότερο της Ελλάδας, μαζί με το αντίστοιχο του Ολύμπου. Ιδρύθηκε το 1938, ύστερα από εισηγήσεις του Ελληνικού Ορειβατικού Συνδέσμου Αθηνών προς την τότε αρμόδιο Διεύθυνση Δασών του υπουργείου Γεωργίας. Καταλαμβάνει κυρίως τις δυτικές πλαγιές και κορυφές του βουνού και οι περιοχές αυτές σκεπάζονται κυρίως από ελατοδάση. Ο Δρυμός διασχίζεται Σελίδα 84

79 από τον ασφαλτοστρωμένο δρόμο που ενώνει το χωριό Επτάλοφος (Άνω Αγόριανη) με τα Καλύβια Αράχοβας. Ο πυρήνας του Δρυμού έχει έκταση στρέμματα (3,600 εκτάρια) και περιλαμβάνει δάση και υψώματα που μόλις ξεπερνούν τα μ., ενώ οι ψηλές κορυφές του Παρνασσού βρίσκονται προς το παρόν εκτός Δρυμού. Περιφερειακή ζώνη προστασίας δεν υπάρχει προς το παρόν. Μορφολογία Ο Παρνασσός έχει μέγιστο ύψος 2457 μέτρα με υψηλότερη κορυφή τη Λιάκουρα αποτελώντας έτσι ένα από τα υψηλότερα βουνά της Ελλάδας. Η δεύτερη ψηλότερη κορυφή του είναι ο Γεροντόβραχος στα 2367μ. που βλέπει προς τον Κορινθιακό κόλπο. Ανάμεσα στις κορυφές του, βρίσκεται η ράχη Αρνόβρυση, στην οποία βρίσκεται και το χιονοδρομικό κέντρο. Γεωλογία Τα νερά του Παρνασσού, χάνονται στα υπόγεια δίκτυα των ασβεστολιθικών πετρωμάτων του και ξαναβγαίνουν στην επιφάνεια κοντά στην Αράχωβα και τον Βοιωτικό Κηφισό. Η ασβεστολιθική δομή του βουνού που τη διακόπτουν μικρές παρεμβολές από φλύσχη και κροκαλοπαγή πετρώματα, παρουσιάζει εντυπωσιακές καταβόθρες, σπήλαια και βραχώδεις κορυφές και παράλληλα είναι πολύ πλούσιο σε κοιτάσματα βωξίτη. Σπήλαια-Βάραθρα Στον Παρνασσό έχουν παρατηρηθεί δύο σπήλαια. Το πρώτο είναι το σπηλαιοβάραθρο Αη Λια το οποίο βρίσκεται στα νότια της κοινότητας Πολυδρόσου, στο λόφο πάνω από τις πηγές του Βοιωτικού Κηφισού και το δεύτερο είναι το σπηλαιοβάραθρο του Επτάστομου. Αυτό βρίσκεται στο δυτικό Παρνασσό, κοντά στην περιοχή Καλάνια και η ονομασία του προέρχεται από τα 7 στόμια-βάραθρα, τα οποία οδηγούν στο εσωτερικό του. Σελίδα 85

80 Κλίμα Το κλίμα είναι ηπειρωτικό με σχετικά δροσερό αλλά ξηρό καλοκαίρι, βροχερό φθινόπωρο και βαρύ χειμώνα, ο οποίος και διαρκεί πολλούς μήνες. Το υψηλότερο ποσοστό βροχόπτωσης παρατηρείται τον Νοέμβριο, ενώ ο Αύγουστος είναι ο ξηρότερος μήνας. Χλωρίδα Κυρίαρχο χαρακτηριστικό στο τοπίο του Δρυμού είναι τα ελατοδάση, που καλύπτουν το μεγαλύτερο μέρος της έκτασης του. Κατά τόπους, τα ελατοδάση διακόπτονται από λιβάδια και ξέφωτα. Στη δασική βλάστηση κυριαρχεί η Κεφαλληνιακή ελάτη (Abies cephalonica). Ο Δρυμός φιλοξενεί σημαντικό αριθμό φυτικών ειδών, τα περισσότερα των οποίων βρίσκονται στις ψηλότερες κορυφές του Παρνασσού. Στα ελατοδάση συναντά κανείς Εικόνα 35: Πηγή πολλά είδη αγριοκορομηλιάς, κραταίγου και αρκεύθου, μεμονωμένα ή σε μικρές ομάδες, ενώ στη Β.Α πλευρά του βουνού υπάρχουν συστάδες από μαύρη πεύκη. Μέσα στα όρια του Πάρκου και γύρω από αυτό συναντώνται κυρίως τρεις τόποι βλάστησης. Χαμηλά, ως τα μ., κυριαρχούν οι μεσογειακοί θαμνώνες (μεσογειακή μακκία), που συγκροτούνται από πουρνάρια, φυλλίκια, χρυσάξυλα, αγριοτσικουδιές και πολλά άλλα είδη θάμνων ή μικρών δέντρων. Πιο πάνω και ως τα ψηλότερα υψώματα επικρατούν τα ελατοδάση, με κεφαλλονίτικα έλατα (Αbies cephalonica). Κατά μήκος των χαραδρών και ίων ρεματιών, βλέπουμε έναν άλλο τύπο βλάστησης, την αζωνική βλάστηση των ρεματιών, όπου κυριαρχεί ο Πλάτανος (Platanus orientalis). Υποαλπική και αλπική ζώνη δεν υπάρχουν μέσα στα σημερινά όρια του Πάρκου, καθώς οι ψηλές κορυφές του βουνού βρίσκονται, όπως είπαμε, εκτός των ορίων του. Σελίδα 86

81 Στον Παρνασσό υπολογίζεται ότι φυτρώνουν περισσότερα από χίλια είδη φυτών. Πολλά από τα σπάνια φυτά του βουνού δεν βρίσκονται μέσα στα σημερινά όρια του Πάρκου, αλλά προς τις ψηλότερες κορυφές. Πανίδα Η πανίδα αποτελείται από ζώα κοινά στον Ελληνικό χώρο, όπως η αλεπού, ο ασβός, ο λαγός, ο σκίουρος και άλλα είδη τρωκτικών καθώς και εντομοφάγα. Το τσακάλι, το αγριογούρουνο, το κουνάβι είναι σπάνια, ακόμα σπανιότερος είναι ο λύκος, και σχεδόν έχει εξαφανιστεί το ζαρκάδι. Εικόνα 36: Πηγή Δασόβια είδη κυριαρχούν στην πτηνοπανίδα του Δρυμού όπως πέρδικες, δρυοκολάπτες, μαυροτσικλιτάρες, χιονότσιχλες, χιονοψάλτες, ερπετά όπως: η μεσογειακή χελώνα, η αγριόσαυρα, η οχιά, και αμφίβια όπως ο βάτραχος. Όμως έξω από τα πυκνά δάση γύπες, αετοί και μικρότερα αρπακτικά διατηρούνται ακόμη δυστυχώς σε μικρούς αριθμούς, που περιλαμβάνουν: Όρνια, μπούφους, γυπαετούς (1989, 35 ζεύγη σε όλη την Ελλάδα), χρυσαετούς και περιστασιακά σπιζαετούς και γεράκια (1983, 150 ζευγάρια σε όλη την Ελλάδα). Τα περισσότερα από αυτά είναι είδη υπό προστασία. Ο Παρνασσός είναι βουνό πλούσιο σε έντομα, ερπετά και Σελίδα 87

82 πουλιά. Περισσότερα από ογδόντα είδη πουλιών έχουν καταγραφεί στην περιοχή. Ιστορία Ο Παρνασσός οφείλει την ονομασία του στον ήρωα Παρνασσό, γιο του θεού Ποσειδώνα και της νύμφης Κλεοδώρας. Αυτός έζησε στην περιοχή, και μάλιστα έχτισε μια πόλη στις πλαγιές του βουνού, ενώ ίδρυσε και το μαντείο της Πειθούς, το οποίο κατέλαβε αργότερα ο Απόλλωνας. Ετυμολογικά, πάντως ο Παρνασσός συγκαταλέγεται σε μια μεγάλη ομάδα πανάρχαιων τοπωνυμίων, που οφείλονται στους πρώτους κατοίκους του ελλαδικού χώρου, τους Πελασγούς. Σύμφωνα ρε τους ειδικούς, η λέξη Παρνασσός βγαίνει από την πελασγική ρίζα «παρν-», που σημαίνει όρος ή δασωμένο βουνό. Το βουνό αυτό είναι, κατά κάποιο τρόπο, το Αραράτ της Ελλάδας. Στα χρόνια της τουρκοκρατίας, στα δάση του Παρνασσού έβρισκαν καταφύγιο οι κατατρεγμένοι από τους Τούρκους ραγιάδες. Έτσι, αναπτύχθηκαν εδώ ένοπλα σώματα. οι περίφημοι κλέφτες, που είχαν για ορμητήρια τους τις πλαγιές του βουνού. Σελίδα 88

83 7.6. ΕΘΝΙΚΟΣ ΔΡΥΜΟΣ ΟΙΤΗΣ Γεωγραφική Θέση Η Οίτη (παλαιότερη ονομασία Καταβόθρα) είναι βουνό της Στερεάς Ελλάδας και καταλαμβάνει τμήμα των νομών Φθιώτιδας και Φωκίδας. Η Οίτη συνδέεται στα νότια με την Γκιώνα, δυτικά με τα Βαρδούσια και ανατολικά με το Καλλίδρομο ενώ το όριο της στα βόρεια είναι η κοιλάδα του Σπερχειού. Στις πλαγιές της σχηματίζονται πολλά υδάτινα ρεύματα. Από την Οίτη πηγάζουν ο Μόρνος και ο Γοργοπόταμος. Σημαντικά χωριά στις πλαγιές και στους πρόποδες της Οίτης είναι η Παύλιανη, η Υπάτη και το Μαυρολιθάρι. Εικόνα 37: Εθνικός Δρυμός Οίτης, Πηγή: Ανακήρυξη-Ζώνες προστασίας O Εθνικός Δρυμός Οίτης θεωρείται ως ένας από τους πιο επιτυχημένους (από πλευρά οικολογικής αξίας και βαθμό προστασίας) Σελίδα 89

84 δρυμούς της χώρας. Ιδρύθηκε το 1966 με σκοπό την προστασία της μοναδικής χλωρίδας και άγριας ζωής του βουνού. Τουλάχιστον 50 ελληνικά ενδημικά φυτικά είδη φύονται μέσα στα όρια της προτεινόμενης περιοχής, 8 από τα οποία προστατεύονται από την ελληνική νομοθεσία. Επιπλέον, άλλα 40 ενδημικά είδη της βαλκανικής υπάρχουν στην Οίτη. Εικόνα 38: Πηγή Περιλαμβάνει το οροπέδιο των Λιβαδιών με τις κορυφές Γρεβενό και Αλύκαινα και το ψηλότερο τμήμα των βόρειων απότομων κλιτύων. Είναι ο έκτος (από τους δέκα) κατά χρονική σειρά ανακήρυξης και ο τρίτος σε έκταση. Έχει έκταση εκτάρια, από τα οποία τα αποτελούν τον πυρήνα και τα υπόλοιπα την περιφερειακή ζώνη. Μορφολογία Η ψηλότερη κορυφή της, ο Πύργος, έχει υψόμετρο μέτρα. Άλλες κορυφές της Οίτης είναι το Γρεβενό (2.114μ.), ορατό από τη Λαμία και την κοιλάδα του Σπερχειού, το Σέμπι (2.091μ.), η Αλύκαινα ή Αλουμπόραχη (2.052μ.) και τα Δύο Βουνά (1.615μ.). Σελίδα 90

85 Εικόνα 39: Πηγή Γεωλογία Η εικόνα του βουνού από τη βόρεια πλευρά, όπου το βουνό καταλήγει στην κοιλάδα του Σπερχειού, εντυπωσιάζει με τις απότομες πλαγιές του και τους κατακόρυφους βράχους, που δημιουργούν εντυπωσιακούς καταρράκτες. Η δημιουργία τους είναι αποτέλεσμα ρηγμάτων και βίαιων μεταβολών, που συντελέστηκαν στην κοιλάδα με την πάροδο του χρόνου. Το επικρατέστερο πέτρωμα είναι ο ασβεστόλιθος και για αυτό η περιοχή είναι διάσπαρτη από καρστικούς σχηματισμούς ενώ τα ιζηματογενή πετρώματα του φλύσχη διαμορφώνουν ένα ήπιο ανάγλυφο με εναλλασσόμενα λιβάδια. Κλίμα Το κλίμα της Οίτης μπορεί να χαρακτηριστεί ως ήπιο μεσογειακό. Σελίδα 91

86 Σπήλαια-Βάραθρα Στο οροπέδιο της Καταβόθρας, νοτιοδυτικά του Δρυμού, βρίσκεται, το ομώνυμο σπηλαιοβάραθρο. Βλάστηση Η περιοχή της Οίτης είναι ανακηρυγμένος Εθνικός δρυμός και είναι από τους ομορφότερους της Ελλάδας. Είναι κατάφυτη από έλατα που ανήκουν στο είδος της κεφαλληνιακής ελάτης. Επίσης υπάρχει μια μεγάλη ποικιλία από πλατύφυλλα, όπως πλατάνια, σφενδάμια, προύνοι, ιτιές κλπ. Στην βόρεια πλευρά του βουνού συναντάται και μία μικρή συστάδα από μαυρόπευκα, είδος αρκετά σπάνιο για την νότια Ελλάδα. Σε χαμηλότερα υψόμετρα υπάρχουν πυκνοί θαμνώνες από σκληρόφυλλα είδη, όπως πουρνάρι, αριά, κουμαριά, πικροδάφνη κλπ. ενώ σε μεγάλα υψόμετρα υπάρχει πλούσια υποαλπική βλάστηση. Φυλλοβόλες βελανιδιές συναντώνται σε υψόμετρο γύρω στα 800 μέτρα. Πανίδα Η πανίδα της Οίτης είναι πλούσια και περιλαμβάνει ευρέως διαδεδομένα είδη, καθώς και μικρούς πληθυσμούς λύκου, αγριόγιδου και ζαρκαδιού. Από το 2003 αναφέρεται η σποραδική παρουσία αρκούδας. Η ορνιθοπανίδα της Οίτης περιλαμβάνει δασικά είδη. Στην Οίτη στην περιοχή του Εθνικού Δρυμού υπάρχει καταφύγιο του ορειβατικού συλλόγου Λαμίας. Ιστορία Στην Οίτη έζησε τις τελευταίες του στιγμές ο ημίθεος Ηρακλής. Όταν η Δηιάνειρα του έδωσε να φορέσει τον χιτώνα που ήταν ποτισμένος με το αίμα του Κένταυρου Νέσσου, ο Ηρακλής ανέβηκε στην κορφή της Οίτης. Εκεί μάζεψε σωρό από ξύλα και ζητούσε κάποιον να ανάψει φωτιά για να καεί και να λυτρωθεί. Αυτό δέχτηκε να το κάνει ο Φιλοκτήτης όπου για αντάλλαγμα του έδωσε ο Ηρακλής τα βέλη του που ήταν θανατηφόρα. Όταν οι φλόγες περικύκλωσαν το σώμα του Ηρακλή ο Δίας μη αντέχοντας να βλέπει τον γιό του να υποφέρει έστειλε κεραυνούς και Σελίδα 92

87 σύννεφα, που πήραν τον Ηρακλή και τον ανέβασαν στον Όλυμπο κάνοντάς τον αθάνατο. Ο Ηρακλής παντρεύτηκε στο Όλυμπο την Ήβη θεότητα της νιότης. Κατά μια άλλη εκδοχή ο Δίας θέλοντας να δροσίσει τον γιό του έριξε ένα κεραυνό στην Οίτη. Στο σημείο που έπεσε ο κεραυνός άρχισε να αναβλύζει νερό. Το σημείο αυτό είναι οι πηγές του Γοργοποτάμου. Εικόνα 40: Πηγή Σελίδα 93

88 7.7. ΕΘΝΙΚΟΣ ΔΡΥΜΟΣ ΒΙΚΟΥ-ΑΩΟΥ Γεωγραφική Θέση Ο Δρυμός των μεγάλων κορυφών, των συναρπαστικών φαραγγιών και των μεγάλων, πυκνών δασών χαρακτηρίζεται από μια από τις υψηλότερες βιοποικιλότητες σε όλη την Ελλάδα. Ο Εθνικός Δρυμός Βίκου-Αώου βρίσκεται στην καρδιά της Βόρειας Πίνδου και περιλαμβάνει τα φαράγγια του Βίκου και του Αώου μαζί με ένα μέρος του επιβλητικού όρους Τύμφης. Πιο συγκεκριμένα, ο Δρυμός βρίσκεται στο νομό Ιωαννίνων, ΒΔ της πόλης των Ιωαννίνων. Στα βόρεια ο ποταμός Αώος διασχίζει την ομώνυμη χαράδρα που διατρέχει τις βόρειες πλαγιές της Τύμφης και τις νότιες πλαγιές του χαμηλότερου ορεινού όγκου της Τραπεζίτσας. Εικόνα 41: Εθνικός Δρυμός Βίκου-Αώου, Πηγή: Σελίδα 94

89 Ανακήρυξη-Ζώνες προστασίας Ο Δρυμός ιδρύθηκε το 1973 (ΠΔ 213/ ) με σκοπό την προστασία της πλούσιας άγριας φύσης που απλώνεται από το φαράγγι του Βίκου μέχρι τη χαράδρα του κυρίως ποταμού Αώου και την ενδιάμεση ορεινή περιοχή του βουνού Τύμφη. Ο πυρήνας του Δρυμού περιλαμβάνει το φαράγγι του Βίκου και τον ποταμό Βοϊδομάτη, ενώ στην περιφερειακή ζώνη εντάσσονται η χαράδρα του Αώου και τμήμα της οροσειράς της Τύμφης. (Πηγή: Η ζώνη του πυρήνα περιλαμβάνει το φαράγγι του Βίκου, μήκους περίπου 10km και ύψους 900μ. και είναι το μεγαλύτερο φαράγγι στον κόσμο μετά από το Colorado στην Αμερική. Μέσα στα όρια του δρυμού υπάρχουν ορισμένα από τα κυριότερα χωριά του Ζαγορίου με πλούσια ιστορία και πολιτιστική παράδοση. Αυτά είναι το Μονοδένδρι, ο Βίκος και τα Μεγάλο και Μικρό Πάπινγκο ενώ περιμετρικά του Δρυμού υπάρχουν άλλα έξι χωριά του Ζαγορίου. Η περιοχή του Εθνικού Δρυμού έχει πλέον ενταχθεί στο Ευρωπαϊκό δίκτυο προστατευόμενων περιοχών Natura 2000 και διακρίνεται για τις Εικόνα 42:Πηγή έντονες εναλλαγές στο φυσικό τοπίο: κατάφυτες πυκνές εκτάσεις αλληλοδιαδέχονται απότομους γκρεμούς. Μορφολογία Νότια του Εθνικού Δρυμού δεσπόζει το φαράγγι του Βίκου με ένα ύψος που φτάνει τα 1250 μέτρα, με μήκος που ξεπερνά τα 10χλμ., ενώ το πλάτος Σελίδα 95

90 του κυμαίνεται από 100μ. έως 1,5χλμ.. Στο βάθος του φαραγγιού πηγάζει ο κρυστάλλινος Βοϊδομάτης, ενώ στα βόρεια του υψώνονται οι ψηλές κορυφές της Τύμφης. Το φαράγγι χωρίζει την κορυφή Αστράκα (2.436μ.) από τον Στούρο (1.622μ.), ενώ στα βόρεια απλώνονται οι κορυφές Γκαμήλα (2.497μ.), Καρτερό (2.478μ.), Τσούκα Ρόσσα (2.377μ.) και Τσούκα (2.466μ.). Στα νότια η Τύμφη κατεβαίνει πιο ομαλά και ενώνεται με τα ξακουστά δάση του Ζαγορίου. Το φυσικό κάλλος, η ποικιλία και η εναλλαγή των οικοσυστημάτων και η πλούσια πανίδα και χλωρίδα, οδήγησαν στη δημιουργία του Δρυμού ενώ το 2000 ενώθηκε με τον γειτονικό Δρυμό της Βάλια Κάλντα, σχηματίζοντας το μεγάλο Εθνικό Πάρκο Βόρειας Πίνδου. Ο Εθνικός Δρυμός Βίκου-Αώου έχει ονομαστεί και «Δρυμός των μεγάλων κορυφών», λόγω των απότομων και υψηλών κορυφών της περιοχής. Γεωλογία Τα πετρώματα που κυριαρχούν και σε αυτόν τον Εθνικό Δρυμό, είναι στην πλειοψηφία οι ασβεστόλιθοι και σε μικρότερο βαθμό οι δολομίτες και οι φλύσχες. Υπάρχουν πλήθος από βράχια από σκληρούς ασβεστόλιθους που σχηματίστηκαν πριν από 37 έως 150 εκατομμύρια χρόνια. Σε διάφορα σημεία υπάρχουν επίσης στρώσεις φλύσχη (μίγμα από μαρμαρυγιακούς ψαμμίτες και αργιλούχες ιλυώδεις μάργες με εναλλαγές από στρώσεις κροκαλοπαγών πετρωμάτων). Υπάρχουν επίσης και τεταρτογενείς σχηματισμοί, οι οποίοι περιλαμβάνουν αλλούβια ποταμών, και αλλουβιακές ασβεστολιθικές αποθέσεις ασβεστόλιθων που δημιουργήθηκαν από παλαιούς παγετώνες. Σπήλαια-Βάραθρα Η διάβρωση του ασβεστόλιθου από το νερό με την πάροδο του χρόνου έχει προκαλέσει τη δημιουργία σπηλαίων. Στην Τύμφη υπάρχουν πολλά βάραθρα, δηλαδή απότομα βυθίσματα του εδάφους που προέκυψαν από την κατάπτωση της οροφής υπόγειων σπηλαίων. Το μεγαλύτερο βάραθρο είναι αυτό της «Προβατίνας» με βάθος 451μ. και είναι το τρίτο μεγαλύτερο παγκοσμίως. Ακολουθούν τα: «Χάσμα του Έπους», «Τρύπα της νύφης», «Τρύπα της λυγερής», «Γκαϊλότρυπα», ονόματα που έχουν δοθεί από τοπικούς θρύλους και δοξασίες. (Πηγή: Σελίδα 96

91 Κλίμα Το κλίμα της περιοχής μπορεί να χαρακτηριστεί ως ενδιάμεσο μεταξύ Μεσογειακού και Ηπειρωτικού-Μεσογειακού. Ωστόσο, η ποικιλία γεωμορφολογικών παραγόντων έχει ως αποτέλεσμα την διαμόρφωση μεγάλης ποικιλίας μικρομετεωρολογικών συνθηκών. Μεγάλο ετήσιο ύψος βροχής και πυκνό χιόνι, που πέφτει 7-9 μήνες τον χρόνο, είναι τα χαρακτηριστικά της περιοχής. Γενικά παρατηρείται ότι το καλοκαίρι η περιοχή είναι ιδιαίτερα δροσερή με σποραδικές βροχές, ενώ τον χειμώνα οι βροχοπτώσεις είναι ιδιαίτερα συχνές με έντονη υγρασία και χιονοπτώσεις. Βλάστηση Στον Δρυμό έχουν αριθμηθεί πάνω από είδη και υποείδη φυτικών ειδών. Μεταξύ αυτών βρίσκονται και πέντε ενδημικά είδη (που δηλαδή δεν υπάρχουν πουθενά αλλού στον κόσμο), 19 ενδημικά είδη της Ελλάδας καθώς και μεγάλος είναι ο αριθμός των φυτών που είναι σπάνια, προστατευόμενα ή έχουν ιδιαίτερη επιστημονική σημασία. Στο Εθνικό Πάρκο της Βόρειας Πίνδου και από τα χαμηλότερα προς τα μεγαλύτερα υψόμετρα συναντώνται οι παρακάτω ζώνες βλάστησης : Η ευμεσογειακή ζώνη βλάστησης ή ζώνη της αριάς (Quercetalia illicis). Η παραμεσογειακή ζώνη βλάστησης ή ζώνη της χνοώδους δρυός (Quercetalia pubescentis). Η ζώνη δασών οξιάς, οξιάς - ελάτης και παραμεσογεiακών κωνοφόρων (Fagetalia). Η ζώνη των ψυχρόβιων κωνοφόρων (Vacinio-Picetalia). Τέλος, στην ανωδασική ή εξωδασική ζώνη βλάστησης. Πανίδα Η πλούσια πανίδα του Δρυμού περιλαμβάνει έως σήμερα δέκα είδη αμφιβίων. Εικοσιένα είδη ερπετών, εκατόν τριάντα είδη πουλιών και Σελίδα 97

92 εικοσιτέσσερα είδη θηλαστικών, με σημαντικότερο την αρκούδα (Ursus Arctos), το αγριογούρουνο (Sus Scrofa), το ζαρκάδι (Apreolus Capreolus), το λύκο (Canis Lupus), το αγριόγιδο (Rupicarpa Balanika) και τη βίδρα (Lutra Lutra). Εικόνα 43: Πηγή Ιστορία Η οικονομία των χωριών του Ζαγορίου βασίζονταν στην δασική εκμετάλλευση (κυρίως ξυλεία) και την κτηνοτροφία. Σε αυτό συντέλεσε και ο φυσικός πλούτος της περιοχής. Ουσιαστικό ρόλο έπαιξε και η μετανάστευση από τον 17ο αιώνα η οποία έδωσε ώθηση στο εμπόριο. Πλούσιοι Ζαγορίσιοι προσέφεραν μεγάλα ποσά για κοινωφελή έργα και για το κτίσιμο των περίφημων γεφυριών που στολίζουν το φυσικό περιβάλλον του δρυμού, στα ποτάμια και στις χαράδρες της περιοχής. Από το περίτεχνα δομημένα πέτρινα τοξωτά γεφύρια ενδεικτικά είναι αυτό το Κόκκορου και του Πλακίδα (ή Καλογερικό), που είναι και το μοναδικό τρίτοξο. Εκτός από τα γεφύρια, διάσπαρτοι είναι οι παλιοί νερόμυλοι καθώς και τα μοναστήρια, όπως αυτό του Άγιου Ιωάννη Ρογκοβού, χτισμένο το 1024, κοντά στο χωριό Τσεπέλοβο, στην χαράδρα Βικάκι (δηλ. του μικρού Βίκου). Σελίδα 98

93 7.8. ΕΘΝΙΚΟΣ ΔΡΥΜΟΣ ΠΙΝΔΟΥ Γεωγραφική Θέση Ο Εθνικός Δρυμός Πίνδου γνωστός και ως Βάλια Κάλντα είναι ένας από τους σπουδαιότερους Εθνικούς μας Δρυμούς και βρίσκεται σε ιδιαίτερα δυσπρόσιτη περιοχή της οροσειράς Πίνδου στα όρια μεταξύ των νομών Γρεβενών και Ιωαννίνων, είκοσι χιλιόμετρα περίπου νότια του χωριού Περιβολίου. Εικόνα 44: Εθνικός Δρυμός Βόρειας Πίνδου, Πηγή:travel-around-greece.blogspot.com Ανακήρυξη-Ζώνες Προστασίας Ιδρύθηκε το έτος 1966 και θεσμοθετήθηκε με το Β.Δ. 487/1966 που δημοσιεύθηκε στο 120/1966 φύλλο της εφημερίδας της Κυβέρνησης. Αποτελεί μια απομονωμένη περιοχή στο Βόρειο τμήμα της Πίνδου και έχει συνολική έκταση στρέμματα με έκταση πυρήνα στρ. και έκταση περιφερειακής ζώνης προστασίας στρ. Από την συνολική έκταση των στρ. τα στρ. ποσοστό 70,62% ανήκουν στο Ν. Γρεβενών και τα υπόλοιπα στρ. ήτοι ποσοστό 29,38% ανήκουν στον Ν. Ιωαννίνων. Σελίδα 99

94 Από την συνολική έκταση των στρ. του Πυρήνα του Δρυμού τα στρ. ήτοι ποσοστό 88,56% ανήκουν στο Ν. Γρεβενών και τα 3.832στρ. ήτοι ποσοστό 11,44% ανήκουν στον Ν. Ιωαννίνων. Από την συνολική έκταση των στρ. της ζώνης προστασίας τα στρ. ήτοι ποσοστό 53,69% ανήκουν στο Ν. Γρεβενών και τα στρ. ήτοι ποσοστό 46,31% ανήκουν στον Ν. Ιωαννίνων. Εικόνα 45: Πηγή Μορφολογία Περιλαμβάνει την κοιλάδα της Βάλια - Κάλντα (είναι βλάχικη λέξη και σημαίνει «Ζεστή κοιλάδα»), του Αρκουδορέματος, τα βουνά Λύγκος και Μαυροβούνι (Φλέγκα 2.159μ) μέχρι τις κορυφές του βουνού Αυγό (Υψ.2.177μ). Γεωλογία Η γεωλογική συγκρότηση του Δρυμού αποτελείται από πετρώματα της ομάδας του φλύσχη με αρκετό οφείτη, γάβρο, ασβεστόλιθο και δολομίτη με κυρίαρχη εμφάνιση του σερπεντίνη. Τα εδάφη του Δρυμού σχηματίστηκαν από την αποσάθρωση του περιδοτίτη και του σερπεντίνη. Είναι αργιλώδους, Σελίδα 100

95 αργιλοπηλώδους υφής, όξινης χημικής αντίδρασης και πλούσια σε μαγνήσιο και σίδηρο ενώ πολλές φορές περιέχουν τοξικές συγκεντρώσεις χρωμίου, νικελίου, μαγγανίου και αλουμινίου. Σπήλαια-Βάραθρα Στη Βάλια Κάλντα ανήκουν οι δύο ορεινές, γνωστές και ως δίδυμες λίμνες, που βρίσκονται στην κορυφή Φλέγκα, σε υψόμετρο 1.960μ. σε αυτό το υψόμετρο ευδοκιμούν μόνο τα ρόμπολα, που αποτελούν ξεχωριστό μνημείο φύσης. Χαρακτηριστική είναι επίσης η δρακολίμνη της Τύμφης που είναι υπόλειμμα της παγετωνικής περιόδου, μια από τις 3 που απέμειναν στη Βόρεια Πίνδου. Το βάθος της προσεγγίζει τα 200μ. και εικάζεται ότι συγκοινωνεί, με το υπόγειο (καρστικό δίκτυο), φυσικό δίκτυο υδάτων της Τύμφης. Κλίμα Η παγωμένη «Ζεστή κοιλάδα» πήρε τ όνομά της κατ ευφημισμό, καθώς αποτελεί μία από τις πιο κρύες και υγρές περιοχές της Ελλάδας. Το κλίμα είναι ορεινό-μεσογειακό από τα πλουσιότερα στην Ελλάδα σε κατακρημνίσματα(1.500mm/έτος) και χιονοπτώσεις. Τα καλοκαίρια είναι δροσερά με αρκετές τοπικές βροχές. Η νέφωση είναι υψηλή και οι παγετοί συνηθισμένοι από τον Οκτώβριο μέχρι τον Μάιο ενώ το χιόνι καλύπτει τον Δρυμό 7 με 8 μήνες το χρόνο. Χλωρίδα Ο Δρυμός καλύπτεται από πυκνά δάση Μαύρης - Λευκόδερμης Πεύκης και Οξυάς, Με μια πρώτη διερεύνηση, καταμετρήθηκαν 30 είδη δέντρων και θάμνων με ιδιαίτερο ενδιαφέρον, 120 είδη ποώδους βλάστησης με χαρακτηριστικό την εμφάνιση του ενδημικού είδους Centaurea vlachorum και 18 είδη ορχεοειδών. Σελίδα 101

96 Εικόνα 46: Πηγή Η αξία της περιοχής της Βάλια Κάλντα και η ανάγκη για την προστασία της έχει αναγνωρισθεί όχι μόνο με την κήρυξη της σας Εθνικό Δρυμό απ το 1966, αλλά και σε πανευρωπαϊκή κλίμακα με την ένταξη της στο δίκτυο των ιδιαίτερα προστατευόμενων περιοχών της Ευρωπαϊκής Κοινότητας (άρθρο 4 οδηγία 75/409). Ακόμα πρόσφατα η ίδια περιοχή έχει ενταχθεί σε ειδικό πρόγραμμα που χρηματοδοτεί η Ε.Ο.Κ. για τη λήψη των επειγουσών μέτρων για την προστασία και την ορθολογική διαχείριση των πληθυσμών της καφετιάς αρκούδας στην Ελλάδα και την Ιταλία. Πανίδα Αποτελεί καταφύγιο για πολλά είδη πουλιών, ανάμεσα στα οποία είναι και ορισμένα σπάνια αρπακτικά (γύπας- βασιλαετός) και μεγάλα θηλαστικά (αρκούδα αγριόγιδο- ζαρκάδι) που έχουν εξαφανισθεί απ τις περισσότερες περιοχές της χώρας. Ολόκληρη η περιοχή αποτελεί ίσως τον πιο σημαντικό βιότοπο της χώρας μας για την καφετιά αρκούδα. Σελίδα 102

97 Ιστορία Φαράγγια, χαράδρες απότομες ορθοπλαγιές αλλά και πυκνά δάση, συγκροτούν τη ιδιαίτερη φυσιογνωμία της Β. Πίνδου. Πριν από χιλιάδες χρόνια, την περιοχή κάλυπτε η αρχαία θάλασσα της Τιθύος (σημερινή Μεσόγειος). Με την υποχώρηση των νερών αποκαλύφτηκαν τα πετρώματα του πυθμένα. Στη συνέχεια, στα πετρώματά αυτά, επέδρασαν τα τεκτονικά και αιολικά φαινόμενα διαμορφώνοντας τη σημερινή μορφολογία της Πίνδου. Ωστόσο, οι μνήμες του θαλάσσιου περιβάλλοντος αποτυπώθηκαν στα προϊστορικά απολιθώματα των θαλάσσιων οργανισμών, που βρίσκονται ακόμη εγκλωβισμένα στα πετρώματα. Σελίδα 103

98 7.9. ΕΘΝΙΚΟΣ ΔΡΥΜΟΣ ΠΡΕΣΠΩΝ Γεωγραφική Θέση Οι Πρέσπες είναι δύο λίμνες στο βορειοδυτικό άκρο της Ελλάδας. Η Μεγάλη Πρέσπα χωρίζεται ανάμεσα στην Ελλάδα, την Π.Γ.Δ.Μ. και την Αλβανία. Η Μικρή Πρέσπα βρίσκεται κυρίως στην Ελλάδα, ενώ ένα μικρό τμήμα στα δυτικά της ανήκει στην Αλβανία.(Πηγή: ia.org) Εικόνα 47:Πηγή Ανακήρυξη-Ζώνες Προστασίας Το 1974, η περιοχή των Πρεσπών κηρύχθηκε Εθνικός Δρυμός, δηλαδή φυσική περιοχή με ιδιαίτερη οικολογική σημασία λόγω της σπανιότητας της χλωρίδας και της πανίδας της και εν γένει του φυσικού περιβάλλοντός της. Πρόκειται για τον μεγαλύτερο εθνικό δρυμό στην Ελλάδα, με έκταση 250 km 2. Εκτός από το δίκαιο του περιβάλλοντος που εφαρμόζεται στο σύνολο χώρας, έχει θεσπιστεί ειδικό Εικόνα 48: Πηγή νομικό καθεστώς προστασίας όσον αφορά στην περιοχή των Πρεσπών. Εικόνα 49:Πηγή Ο Εθνικός Δρυμός Πρεσπών προστατεύεται επίσης τόσο από την Ευρωπαϊκή όσο και τη διεθνή Σελίδα 104

99 νομοθεσία με μια σειρά κοινοτικών οδηγιών και διεθνών συμβάσεων για την προστασία της φύσης, που έχουν ενσωματωθεί στην ελληνική νομοθεσία. Οι Ζώνες Ειδικής Προστασίας καθώς και οι Τόποι Κοινοτικής Σημασίας αποτελούν το δίκτυο Natura 2000 μεταξύ των οποίων είναι και ο Εθνικός Δρυμός Πρεσπών. Από πολύ νωρίς, αναγνωρίστηκε η μοναδικότητα και η σπουδαιότητα των Πρεσπών ως ενδιαίτημα σημαντικών ειδών οργανισμών, κυρίως πουλιών. Το στοιχείο βέβαια που ξεχωρίζει τις Πρέσπες από τους υπόλοιπους εθνικούς δρυμούς είναι η μεγάλη ποικιλομορφία σε φυσικές διαπλάσεις και τύπους ενδιαιτημάτων. Από το επίπεδο του νερού των λιμνών, όπου φωλιάζουν υδρόβια πουλιά, μέχρι τις βουνοκορφές των βουνών που περιβάλλουν τις Πρέσπες και βρίσκουν κρησφύγετο αρπακτικά πουλιά και άγρια ζώα, συναντά κανείς μια σειρά από διαφορετικούς βιότοπους, καλαμιώνες, υγρολίβαδα, αγροτικές εκτάσεις, δασικές διαπλάσεις, υποαλπικά και αλπικά λιβάδια. Εικόνα 50: Πηγή Σελίδα 105

100 Εικόνα 51: Πηγή Μορφολογία Η λεκάνη των Πρεσπών σχηματίστηκε από τεκτονικές υφέσεις πιθανότατα κατά τη διάρκεια της Τριτογενούς γεωλογικής εποχής (170 εκατομμύρια χρόνια πριν). Αρχικά δημιουργήθηκε μια μόνο λίμνη, η Πρέσπα, στη συνέχεια όμως κατά τις τελευταίες δεκάδες χιλιάδες χρόνια, οι εναποθέσεις του ρύακα που διέρχεται από την Κοιλάδα του Αγίου Γερμανού σε συνδυασμό με τη δράση των νερών της λίμνης, δημιούργησαν σιγά σιγά μια αμμώδη λωρίδα γης που διαχώρισε ένα ρηχό βραχίωνα της Πρέσπας, δημιουργώντας τη λίμνη Μικρή Πρέσπα. Έτσι, οι δύο λίμνες διαχωρίζονται από μια αβαθή λωρίδα αμμώδους γης, μήκους περίπου 4km και πλάτους m. Κλίμα Το κλίμα της περιοχής γενικά χαρακτηρίζεται ως ηπειρωτικό, όμως η παρουσία των λιμνών επηρεάζει θετικά το μικροκλίμα των γειτονικών τους περιοχών, προσφέροντας ηπιότερες συνθήκες κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Σελίδα 106

101 Βλάστηση Από τα είδη φυτών της ελληνικής χλωρίδας, στις Πρέσπες απαντούν περίπου είδη (σχεδόν το 25%). Από αυτά κάποια έχουν εξέχουσα σημασία. Η Κενταύρια της Πρέσπας (Centaurea prespana) είναι ενδημικό είδος, δεν υπάρχει δηλαδή πουθενά αλλού στο κόσμο, παρά μόνο σε αυτήν την περιοχή. Το παράσιτο Phelypaea prespana που φύεται μόνο σε δύο σημεία των Βαλκανίων. Τα Βουνοκυπάρισσα ή Κέδρα ή Άρκευθοι, συνήθως φύονται με θαμνώδη μορφή. Στις Πρέσπες και κυρίως στο ψηλότερο σημείο του δρόμου που ενώνει την Κούλα με τους Ψαράδες, γύρω από το εξωκλήσι του Αγίου Γεωργίου, τα δύο είδη αυτών των φυτών (Juniperus foetidissima και Juniperus excelsa) υπάρχουν με την ιδιαίτερα σπάνια για την Ευρώπη μορφή υπεραιωνόβιων δένδρων. Η χλωρίδα της περιοχής διακρίνεται στις παρακάτω ζώνες: 1)Υγρότοπος: στη ζώνη αυτή περιλαμβάνονται οι λίμνες και τα υγρά λιβάδια. Στη ζώνη αυτή φύονται καλάμια, νούφαρα κίτρινα και άσπρα, ίριδα των βάλτων (ή κρίνος των νερών) καθώς και ρογούδια. 2)Αγροτική ζώνη: στη ζώνη αυτή υπάγονται οι γεωργικές εκτάσεις, τα λιβάδια χορτονομής για την κτηνοτροφία και το αρδευτικό δίκτυο ενώ σε αυτή τη ζώνη θα συναντήσετε τους σπάνιους για την Ελλάδα πλέον νάρκισσους, ορχιδέες και ραδίκια. 3)Ενδιάμεση ζώνη μεταξύ καλλιεργειών και δάσους: εδώ υπάρχουν μόνο θάμνοι. 4)Δασικές διαπλάσεις: στη ζώνη αυτή θα βρείτε οστριές-γαύρους, κέδρους, οξιές, βελανιδιές, έλατα και πυξούς 5)Υπό αλπικοί θαμνότοποι και υπό αλπικά λιβάδια: η ζώνη αυτή ξεκινά πάνω από μέτρα υψόμετρο Εικόνα 52:Πηγή 6)Αλπικά λιβάδια: στη ζώνη αυτή που ξεκινά πάνω από τα 1800 μέτρα θα συναντήσετε μόνο ψυχροανθεκτικά αγρωστώδη. Σελίδα 107

102 Πανίδα Στην πανίδα της περιοχής εξέχουσα θέση καταλαμβάνουν τα πουλιά, με τους Πελεκάνους να αποτελούν σύμβολα του Δρυμού. Στην Ελλάδα ο αριθμός των πουλιών που έχουν παρατηρηθεί ξεπερνά τα 420 είδη. Από αυτά, περίπου τα 260 μπορεί να τα συναντήσει κανείς στις Πρέσπες. Τα 140 περίπου είδη φωλιάζουν στην περιοχή, ενώ τα υπόλοιπα, είτε διαχειμάζουν, είτε επισκέπτονται την περιοχή κατά τη μετανάστευση. Εικόνα 53: Πηγή Από τα 7 είδη πελεκάνων που υπάρχουν στο κόσμο, ο Αργυροπελεκάνος (Pelecanus crispus) και ο Ροδοπελεκάνος (Pelecanus onocrotalus) είναι τα 2 είδη που ενδημούν στην Ευρώπη και αναπαράγονται στην περιοχή, σε κοινές αποικίες αναπαραγωγής, αλλά με ξεχωριστές ομάδες φωλιών. Στις Πρέσπες αναπαράγεται ένας από τους μεγαλύτερους πληθυσμούς Αργυροπελεκάνου με αριθμό ζευγαριών που κυμαίνεται μεταξύ ενώ ο συνολικός αριθμός των ζευγαριών του δεν ξεπερνά τα 1400 σε παγκόσμιο επίπεδο. Σελίδα 108

103 Από τις υπόλοιπες τάξεις των πουλιών, σημαντική είναι η παρουσία και ενός ακόμα παγκόσμια απειλούμενου είδους, της Λαγγόνας (Phalacrocorax pygmaeus). Από τα διάφορα είδη ερωδιών, ο Αργυροτσικνιάς (Egretta alba) έχει στην περιοχή το μεγαλύτερο αναπαραγόμενο πληθυσμό στην Ελλάδα (6-25 από τα 30 περίπου ζευγάρια). Η περιοχή αποτελεί ακόμα ένα από τα νοτιότερα σημεία αναπαραγωγής ενός «βόρειου» είδους, του Χηνοπρίστη (Mergus mergasner). Εκτός όμως από τα πουλιά, στον Εθνικό Δρυμό Πρεσπών φιλοξενούνται και άλλες ομάδες ζώων. Υπάρχουν γύρω στα 60 είδη θηλαστικών, όπως είναι η καφέ αρκούδα, ο λύκος και το αγριόγιδο ενώ υπάρχουν και οι βίδρες που ζουν στον υγροβιότοπο, 8 είδη νυχτερίδων, ενώ από τα ερπετά έχουν παρατηρηθεί 21 είδη, από τα οποία 2 είναι χελώνες, 9 είδη είναι σαύρες και 10 είναι φίδια. Από τα αμφίβια έχουν παρατηρηθεί 11 είδη. Ιστορία Η ονομασία Πρέσπες (Praesepe) στα λατινικά σημαίνει φάτνη, που συνεκδοχικά θα μπορούσε να εκληφθεί ως κλειστός και ασφαλισμένος κόσμος, όπως στην ουσία είναι η περιοχή περικλείεται από βουνά. Η Μικρή και Μεγάλη Πρέσπα που είναι από τις αρχαιότερες λίμνες στην Ελλάδα και από τις πιο παλιές στην Ευρώπη δεν ήταν πάντα δύο αλλά αποτελούσαν μια λίμνη, η οποία λόγω των εναποθέσεων των υλικών του ρύακα που διέρχεται από το Βαρνούντα χωρίστηκε στα δύο, σχηματίζοντας με το πέρασμα των χρόνων μια στενή αμμώδη λωρίδα γης, το στενό πέρασμα της Κούλας. Η δημιουργία τους τοποθετείται πριν από 170 εκατομμύρια χρόνια, κατά τη διάρκεια της Τριτογενούς γεωλογικής εποχής. Σελίδα 109

104 7.10. ΕΘΝΙΚΟΣ ΔΡΥΜΟΣ ΟΛΥΜΠΟΥ Γεωγραφική Θέση Ο Όλυμπος βρίσκεται στα σύνορα Μακεδονίας-Θεσσαλίας και ειδικότερα στα όρια των Νομών Πιερίας και Λάρισας. Ο Όλυμπος αποτελεί το μεγαλύτερο βουνό της Ελλάδας με την έκτασή του να ανέρχεται στα 500 περίπου τετραγωνικά χιλιόμετρα. Η έκταση αυτή που κατέχει είναι σχεδόν κυκλική με μέση διάμετρο 25 χιλιόμετρα περίπου και περίμετρο γύρω στα 80 χιλιόμετρα. Εικόνα 54: Εθνικός Δρυμός Ολύμπου, Πηγή: 14gym-laris.lar.sch.gr Ανακήρυξη-Ζώνες Προστασίας Ο Όλυμπος, είναι η πρώτη περιοχή, για την οποία εφαρμόστηκε πριν από 50 χρόνια ειδικό καθεστώς προστασίας στη χώρα μας με την κήρυξή του ως Εθνικού Δρυμού το 1938, βάσει του νόμου 856/37. Σκοπός της κήρυξης αυτής ήταν «η διατήρηση στο διηνεκές του φυσικού περιβάλλοντος της περιοχής, δηλαδή της άγριας χλωρίδας, της πανίδας και του φυσικού τοπίου, καθώς και των πολιτιστικών και άλλων αξιών της». Η Σελίδα 110

105 έκταση του Δρυμού ανέρχεται σε στρέμματα με πυρήνα στρεμμάτων. Με ειδική νομοθεσία έχει απαγορευτεί κάθε είδους εκμετάλλευση στην ανατολική πλευρά του βουνού σε έκταση στρεμμάτων περίπου που αντιπροσωπεύει τον πυρήνα του Δρυμού. Μια ευρύτερη περιοχή γύρω από τον πυρήνα, χαρακτηρίστηκε «περιφερειακή ζώνη του Δρυμού», ώστε η διαχείριση και εκμετάλλευσή της να γίνεται έτσι ώστε να μην επηρεάζει αρνητικά την προστασία του πυρήνα. Ο Όλυμπος είναι παγκόσμια γνωστός τόσο για τα οικολογικά χαρακτηριστικά και την ανεπανάληπτη φυσική ομορφιά του, όσο και για τη σχέση του με την αρχαία ελληνική μυθολογία. Η σημασία του Δρυμού έχει αναγνωριστεί όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και στην Ευρώπη και παγκόσμια. Το 1981 η UNESCO ανακήρυξε τον Όλυμπο «Απόθεμα της Βιόσφαιρας». Η Ευρωπαϊκή Κοινότητα έχει συμπεριλάβει τον Όλυμπο στις «Σημαντικές για την Ορνιθοπανίδα Περιοχές της Ευρωπαϊκής Κοινότητας». Μορφολογία Ο Όλυμπος αποτελεί το ψηλότερο βουνό της Ελλάδας και το δεύτερο σε ύψος της Βαλκανικής χερσονήσου. Είναι σχετικά μικρός σε έκταση, συμπαγής (αδιάσπαστος) και σχεδόν κυκλικού σχήματος ορεινός όγκος, αρκετά βραχώδης, με οξείες κορυφές, εκτεταμένες ράχες κορυφογραμμές και μεγάλες απότομες πλαγιές που κατακερματίζονται από βαθιές χαράδρες. Από τις κορυφές του Ολύμπου αυτές που παρουσιάζουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τους ορειβάτες (αλλά και για τους γεωλόγους) είναι οι κεντρικές και ψηλότερες κορυφές του, δηλαδή ο Μύτικας (2917μ.), το Σκαλιό (2911μ.) και το Στεφάνι (2909μ.). Οι κορυφές αυτές υψώνονται σχεδόν κατακόρυφα, σε ένα τόξο 200 ο περίπου σχηματίζοντας έτσι τα Μεγάλα Καζάνια, τη μεγαλύτερη βαραθρώδη χοανοειδή κοιλότητα του Ολύμπου, με άνοιγμα 1000μ. (Σκαλιό-Στεφάνι) και βάθος μ. Σελίδα 111

106 Γεωλογία Ο Όλυμπος είναι από τα νεότερα βουνά του κόσμου, από γεωλογική άποψη ανήκει στην γεωτεκτονική Πελαγονική ζώνη (που εκτείνεται από τα Σκόπια μέχρι τη Β. Εύβοια) και αποτελείται κύρια από ασβεστόλιθους σε διάφορους σχηματισμούς. Εξαιτίας της φύσης και της διάταξης των πετρωμάτων του κορυφαίου τμήματος του Ολύμπου (στρώματα δολομιτικού ασβεστόλιθου) δεν υπάρχουν πηγές πάνω από τα 2000μ. γιατί τα νερά (βροχές-χιόνια) διαπερνούν τα πορώδη αυτά πετρώματα χωρίς να συγκρατούνται. Στη ψηλή αυτή περιοχή, νερό για τους καλοκαιρινούς μήνες, βρίσκεται μόνο στα καταφύγια, σε ορισμένες βροχοδεξαμενές και σε δύο μικρές περιοδικές λιμνούλες. Η κύρια διάβρωση και αποσάθρωση των πετρωμάτων του Ολύμπου ολοκληρώθηκε όταν σχηματίστηκαν οι βαραθρώδεις κοιλότητες «Καζάνια» και τα άλλα μεγάλα βυθίσματα καθώς και οι πολύ απόκρημνες ψηλές κορυφές του με τη χαρακτηριστική μορφολογία τους. (Πηγή: Σπήλαια-Βάραθρα Στον 'Όλυμπο δεν έχουν βρεθεί εντυπωσιακά βάραθρα ή πλούσια σε διάκοσμο σπήλαια, εκτός από τη σπηλιά του Μόρια, είτε γιατί δεν υπάρχουν, ή το πιθανότερο γιατί δεν έχουν γίνει συστηματικές και εκτεταμένες έρευνες στ' απόκρημνα ή αδιάβατα απόκρημνα από τη βλάστηση μέρη, που η φύση των πετρωμάτων τους είναι τέτοια που ευνοεί τη δημιουργία καρστικών σχηματισμών, όπως είναι όλη η νότια πλευρά του Μαυρόλογγου και του Ενιπέα, η περιοχή Γκαβός, όλη η Β ΒΑ πλευρά του βουνού, καθώς και οι χαράδρες Ζηλιάνα και Λάζη Γρίβα. Τα σπουδαιότερα σπήλαια και βάραθρα του Ολύμπου είναι: Σπήλαιο Μεγάλων Καζανιών: Βρίσκεται σε ύψος 2550μ., στη ΝΑ άκρη των Μεγάλων Καζανιών στη ρίζα της δυτικής ορθοπλαγιάς του Μύτικα. Σελίδα 112

107 Σπηλιά Μεγάλης Γούρνας: Βρίσκεται σε ύψος 2430μ., μέσα στη Μεγάλη Γούρνα, δίπλα ακριβώς στο μονοπάτι που πηγαίνει στο Σκολιό Σπήλαιο Απόλλωνος Α.Σ.Μ. 1314: Βρίσκεται σε ύψος 1930μ., κάτω νότια από τη θέση Ανάθεμα και πολύ κοντά στο παλιό μονοπάτι που πηγαίνει στη Σκούρτα. Σπηλιά Ιθακήσιου ή Ασυλο Μουσών Α.Σ.Μ Βρίσκεται σε ύψος 1680μ., στη ΒΑ πλευρά του Ολύμπου, πολύ κοντά στο μονοπάτι που πηγαίνει από Μπάρμπα για Πετρόστρουγκα ή Ανάθεμα. Σπηλιά Μόρια: Βρίσκεται σε ύψος 1320μ., στην τοποθεσία Μπιχτές, και σε απόσταση 8 χιλ. ΒΑ του χωριού Kαρυά, μέσα στη χαράδρα Κοκκινόχωμα που κατεβαίνει από του Φράγκου τ' Αλώνι, και «απέναντι» από το ερημοκλήσι Αγία Τριάδα. Σπήλαιο Αγίας Ανάληψης Α.Σ.Μ. 6442: Βρίσκεται σε ύψος 830μ., στην τοποθεσία Σπήλια, 2 χιλ. ανατολικά του χωριού Πύθιο. Σπηλιά Αγίου Διονυσίου: Βρίσκεται σε ύψος 760μ., σε απόσταση 30' ΝΔ της Μονής Αγίου Διονυσίου και 80μ., πάνω νότια από την κοίτη του Ενιπέα. Σπήλαιο Ζηλνιάς: Βρίσκεται σε ύψος 650μ. περίπου στη δυτικότερη ορθοπλαγιά της Ζηλνιάς και σ' ένα ύψος 150μ. πάνω από την κοίτη του Ενιπέα. Σπηλαιοβάραθρο Aγίou Αντωνίου: Βρίσκεται σε ύψος 2640μ., στη ΝΑ ράχη της κορυφής Αγιος Αντώνιος. Σχίσμα - βάραθρο Σκάλας: Βρίσκεται σε ύψος 2680μ., στην ανατολική απόκρημνη πλευρά της Σκάλας, 80μ. πάνω από το μονοπάτι των Ζωναριών, στην άκρη των κάθετων βράχων και πριν τη μεγάλη σάρα.. Σχίσμα - βάραθρο Μπάρας: Βρίσκεται σε ύψος 2450μ., στη ΝΑ πλευρά της Μπάρας, πάνω στο αντέρεισμα που υπάρχει ανάμεσα στις δύο μεγάλες λάκκες της Μεταμόρφωσης και του Καλόγερου. Σχίσμα - βάραθρο ράχης Κανάκη: Βρίσκεται σε ύψος 2420μ., πάνω στη ράχη Κανάκη που εκτείνεται ανάμεσα στη Μικρή Γούρνα και στη λάκκα της αρχής της Σταλαματιάς. Βάραθρο - χιονότρυπα Σκολιού: Βρίσκεται σε ύψος 2780μ., στη Δ ΒΔ κόψη της κορυφής Σκολιο. Το άνοιγμα του βαράθρου, του έχει περίμετρο 30μ., Σελίδα 113

108 Βάραθρο - χιονότρυπα Σταυροιτιάς: Βρίσκεται σε ύψος 2600μ., στη ΒΔ ράχη της ψηλής Σταυροιτιάς, δίπλα ακριβώς στο μονοπάτι που πηγαίνει από τη «διασταύρωση» στον 'Αγιο Αντώνιο. Βάραθρο - χιονότρυπα Ζωναριών: Βρίσκεται σε ύψος 2560μ., ανατολικά των Ζωναριών και του Λουκιού.του Στεφανιού, στην άκρη απόκρημνου βράχου. Διακρίνεται εύκολα από την κορφή που κατεβαίνει από τη στροφή των Ζωναριών στη Γούρνα. Βάραθρο - χιονότρυπα Κακάβρακου: Βρίσκεται σε ύψος 2440μ., στη βόρεια ράχη της κορυφής Κακάβραχος. Βάραθρο - χιονότρυπα Μικρής Γούρνας: Βρίσκεται σε ύψος 2320μ. στη ΒΔ άκρη της Μικρής Γούρνας, στο τέλος της απότομης πλαγιάς και κοντά στο μονοπάτι που πηγαίνει απότομης τη Μικρή Γούρνα στην κορυφή φλάμπουρο και στη Σταλαματιά. (Πηγή: Κλίμα Το κλίμα του Ολύμπου ποικίλλει ανάλογα με την εποχή και το υψόμετρο. Στα χαμηλότερα μέρη είναι μεσογειακό, με ήπιους και βροχερούς χειμώνες και ζεστά, ξηρά και μεγάλης διάρκειας καλοκαίρια. Στη μέση ορεινή ζώνη το καλοκαίρι είναι δροσερό και ξηρό, η άνοιξη και το φθινόπωρο βροχερά και ο χειμώνας βαρύς, με άφθονες χιονοπτώσεις. Στην ανώτερη ζώνη προς τις κορυφές, το κλίμα μοιάζει με αυτό της Β. Ευρώπης. Το καλοκαίρι είναι δροσερό, με αρκετές βροχοπτώσεις και μικρή διάρκεια. Ο χειμώνας βαρύς, παρατεταμένος και με άφθονα χιόνια ενώ την άνοιξη και το φθινόπωρο κάνει κρύο και βροχές. Βλάστηση Συνολικά στον Όλυμπο έχουν καταμετρηθεί από τους επιστήμονες πάνω από 1700 είδη φυτών τα οποία αντιπροσωπεύουν το 25% της ελληνικής χλωρίδας. Τα περισσότερα από αυτά που βρίσκονται σε χαμηλό υψόμετρο είναι τα συνηθισμένα μεσογειακά και κεντροευρωπαϊκά είδη. Στη γυμνή από δέντρα αλπική ζώνη υπάρχουν πάνω από 150 είδη φυτών. Σελίδα 114

109 Το είδος Junkaea heldreichii, φυτικό λείψανο από την εποχή των παγετώνων, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους επιστήμονες. Η βλάστηση του Ολύμπου λόγω του έντονου ανάγλυφου, της μικρής απόστασης από τη θάλασσα και της δημιουργίας πολλών μικροπεριβαλλόντων, χαρακτηρίζεται ιδίως στην ανατολική πλευρά από μεγάλη αναρχία, όσον αφορά τη διαδοχικότητα των ζωνών βλάστησης. Σε γενικές γραμμές υπάρχουν τέσσερις Εικόνα 55: Πηγή ζώνες βλάστησης με πολλές όμως αλληλοδιεισδύσεις ειδών από τη μία στην άλλη. Ζώνη αειφύλλων σκληροφύλλων (300 έως 500μ.) Ζώνη των δασών οξιάς - ελάτης και ορεινών κωνοφόρων (600 έως 1400μ.) Ζώνη των ψυχροβίων κωνοφόρων (1400 έως 2500μ.) Πάνω από τα 2500 μέτρα, που αποτελεί και το υψηλότερο δενδροόριο των Βαλκανίων, δεν έχουμε πλέον δάση, αλλά μόνο μια ποικιλία αλπικών οικοσυστημάτων χαμηλής βλάστησης με πολλά όμως σπάνια αγριολούλουδα. Πανίδα Στον Όλυμπο έχουν καταγραφεί 32 είδη θηλαστικών με πιο γνωστά το αγριόγιδο (Rupicapra rupicapra), το ζαρκάδι (Capreolus capreolus), το λύκο (Canis lupus), το αγριογούρουνο (Sus scrofa), την αλεπού (Vulpes vulpes), το κουνάβι (Martes foina), το σκίουρο (Sciurus vulgaris), το τσακάλι (Canis aureus), την αγριόγατα (Felis sylvestris), κ.α. Επίσης έχουν εντοπιστεί 108 είδη πτηνών τα οποία βρίσκουν καταφύγιο στα απρόσιτα δάση και στις απόκρημνες βραχώδεις πλαγιές. Ορισμένα από τα παραπάνω είδη πανίδας όπως το αγριόγιδο, ο χρυσαετός (Aquila chrysaetos) και οι σπάνιοι Σελίδα 115

110 δρυοκολάπτες, είναι απειλούμενα είδη, τα οποία προστατεύονται με διεθνείς συμβάσεις. Παράλληλα, στα ρέματα και στις λιμνούλες συναντάμε ένα σημαντικό αριθμό αμφιβίων κι ερπετών καθώς και έναν τεράστιο αριθμό πεταλούδων για τις οποίες ο Όλυμπος φημίζεται. Εικόνα 56: Πηγή Ιστορία Το σχήμα του Ολύμπου, η πολύμορφη και ευμετάβλητη γοητεία της φύσης του οι ψηλές κορυφές του, γεμάτες ομίχλη και χαμηλά σύννεφα που φέρνουν συχνά καταιγίδες, προκάλεσαν δέος και θαυμασμό στον προϊστορικό άνθρωπο που κατοίκησε στους πρόποδές του, όπου η αρχαιολογική σκαπάνη αποκαλύπτει σήμερα ευρήματα από οικισμούς της εποχής του σιδήρου. Οι πρώτοι αυτοί κάτοικοι της περιοχής θα δημιουργήσουν τους θρύλους που αργότερα θα δώσουν το δωδεκάθεο των αρχαίων Ελλήνων. Οι δώδεκα θεοί κατοικούσαν στα φαράγγια - στις πτυχές του Ολύμπου όπως τα αποκαλεί ο Όμηρος - όπου βρίσκονται και τα παλάτια τους. Το Σελίδα 116

111 Πάνθεον (o σημερινός Μύτικας), είναι το σημείο συνάντησής τους θέατρο των θυελλωδών συζητήσεών τους. Εικόνα 57: Πηγή Ολόκληρος ο Όλυμπος κηρύχθηκε αρχαιολογικός και ιστορικός χώρος προκειμένου να διαφυλαχθεί η μνημειακή και ιστορική του όψη. Σελίδα 117

112 8. ΕΘΝΙΚΑ ΠΑΡΚΑ Τα Εθνικά Πάρκα εισήχθησαν ως κατηγορία προστατευόμενων περιοχών με τον Ν. 1650/1986 (άρθρα 18 και 19). Όταν το Εθνικό Πάρκο, ή μεγάλο τμήμα του, καταλαμβάνει εκτάσεις δασικού χαρακτήρα μπορεί να χαρακτηρίζεται ως Εθνικός Δρυμός. Ανάλογα, όταν το Εθνικό Πάρκο καταλαμβάνει θαλάσσιες περιοχές μπορεί να χαρακτηριστεί ως Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο. Πρόσφατα δημιουργήθηκαν και δώδεκα Εθνικά Πάρκα. Το πρώτο ήταν το Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο των Βορείων Σποράδων το 1992, που περιλαμβάνει τις χερσαίες και θαλάσσιες περιοχές του συγκεκριμένου αρχιπελάγους, διότι αποτελούν καταφύγιο της μεσογειακής φώκιας (Monachus monachus). Στη συνέχεια ιδρύθηκε το Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο της Ζακύνθου, το 1999, για την προστασία της θαλάσσιας χελώνας Caretta caretta. Αργότερα ιδρύθηκε το Εθνικό Πάρκο του Σχοινιά, το 2003, για την προστασία του υγροβιοτόπου του Σχοινιά και του δάσους κουκουναριάς. Από το Μάρτιο του 2004 ανακηρύχτηκαν Εθνικά Πάρκα η περιοχή Δάσος Δαδιάς-Λευκίμμης-Σουφλίου, για την προστασία των αρπακτικών που ζουν εκεί, η Βόρεια Πίνδος, Λίμνη Κάρλα, η Λιμνοθάλασσα Μεσολογγίου, ο Υγρότοπος Αξιού-Αλιάκμονα-Γαλλικού-Λουδία-Λιμνοθάλασσας Καλοχωρίου, η Λίμνη Καστοριάς και το Ψαλίδι της Κω. Τον Οκτώβριο του 2005 οριοθετήθηκε και θεσμοθετήθηκε το Εθνικό Πάρκο Λίμνης Κερκίνης, τον Ιανουάριο του 2006 το Εθνικό Υγροτοπικό Πάρκο Δέλτα Έβρου και τον Νοέμβριο του 2006 το Εθνικό Πάρκο Αμβρακικού Κόλπου. Μέχρι και τον Δεκέμβριο του 2009 έχουν κηρυχθεί βάσει του Ν. 1650/ Εθνικά Πάρκα. Για 10 από αυτά έχουν καθοριστεί και περιφερειακές ζώνες προστασίας. Σελίδα 118

113 Εθνικά πάρκα Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου Βόρειων Σποράδων (Ε.Θ.Π.Α.Β.Σ.) Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Ζακύνθου Εμβαδόν ΦΕΚ (εκτάρια) Εθνικό Πάρκο Σχινιά - Μαραθώνα Εθνικό Πάρκο Υγροτόπων των λιμνών Κορώνειας - Βόλβης και των Μακεδονικών Τεμπών Εθνικό Πάρκο Βόρειας Πίνδου Εθνικό Πάρκο Λιμνοθαλασσών Μεσολογγίου - Αιτωλικού, κάτω ρου και εκβολών ποταμών Αχελώου και Ευήνου και νήσων Εχινάδων Εθνικό Πάρκο δάσους Δαδιάς - Λευκίμμης Σουφλίου Εθνικό Πάρκο Λίμνης Κερκίνης Εθνικό Υγροτοπικό Πάρκο Δέλτα Έβρου Εθνικό Πάρκο Υγροτόπων Αμβρακικού Εθνικό Πάρκο Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης (Ε.ΠΑ.Μ.Θ.) Εθνικό Πάρκο Τζουμέρκων - Περιστερίου και χαράδρας Αράχθου Εθνικό Πάρκο Υγροτόπων Κοτυχίου Στροφιλιάς Εθνικό Πάρκο Δέλτα Αξιού Λουδία Αλιάκμονα (Ε.Π.Δ.Α.Λ.Α.) , Εθνικό Πάρκο Πρεσπών (Ε.ΠΑ.Π.) Εθνικό Πάρκο Οροσειράς Ροδόπης (Ε.Π.Ο.Ρ.) Εθνικό Πάρκο Χελμού - Βουραϊκού ΦΕΚ Διάταγμα, ΦΕΚ 519/Δ/ Απόφαση 23537, ΦΕΚ 621/Δ/ ΠΔ, ΦΕΚ 906/ Τροποποίηση Διάταγμα, ΦΕΚ 1272/Δ/ Διάταγμα, ΦΕΚ 395/Δ/ Απόφαση 6919, ΦΕΚ 248/Δ/ Απόφαση 23069, ΦΕΚ 639/Δ/ Απόφαση 22306, ΦΕΚ 477/Δ/ Απόφαση 35633, ΦΕΚ 911/Δ/ Απόφαση 42699, ΦΕΚ 98/ΤΑΑΠΘ/ Απόφαση 4110, ΦΕΚ 102/Δ/ Απόφαση 11989, ΦΕΚ 123/Δ/ Απόφαση 44549, ΦΕΚ 497/Δ/ Διάταγμα, ΦΕΚ 49/Δ/ Απόφαση 12365, ΦΕΚ 159/Δ/ Απόφαση 12966, ΦΕΚ 220/Δ/ Απόφαση 28651, ΦΕΚ 302/Δ/ Απόφαση 40379/09, ΦΕΚ 445/Δ Απόφαση 40390/09, ΦΕΚ 446/Δ Περιφερειακή ζώνη Ναι Ναι Ναι Ναι Ναι Ναι Ναι Ναι Ναι Ναι Σελίδα 119

114 8.1. ΕΘΝΙΚΟ ΘΑΛΑΣΣΙΟ ΠΑΡΚΟ ΑΛΟΝΝΗΣΟΥ ΒΟΡΕΙΩΝ ΣΠΟΡΑΔΩΝ Γεωγραφική Θέση Το Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου Βορείων Σποράδων είναι το μεγαλύτερο Ευρωπαϊκό θαλάσσιο πάρκο και το πρώτο στην Ελλάδα. Βρίσκεται στον νησιωτικό χώρο της Κέντρο-Ανατολικής Ελλάδας, στην περιοχή των Β. Σποράδων και διοικητικά υπάγεται στην Επαρχία Σκοπέλου, του Νομού Μαγνησίας. Πιο συγκεκριμένα εκτείνεται σε θαλάσσια περιοχή τετραγωνικών χιλιομέτρων βόρεια της Αλοννήσου και περιλαμβάνει, εκτός από την Αλόννησο, τα ακατοίκητα νησιά και βραχονησίδες Περιστέρα, Κυρά Παναγιά, Σκάντζουρα, Γιούρα, Παππούς, Πιπέρι και Ψαθούρα. Εικόνα 58: Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου Βόρειων Σποράδων, Πηγή: Σελίδα 120

115 Ίδρυση Πάρκου-Ζώνες Προστασίας Οι προσπάθειες για την προστασία της περιοχής ξεκινούν από τις αρχές του Στις 31 Αυγούστου του 1986, υπεγράφη η πρώτη απόφαση από το νομάρχη Μαγνησίας για την προστασία της μεσογειακής φώκιας (Monachus monachus) και των βιοτόπων της. Το 1988 ακολούθησε Κοινή Υπουργική Απόφαση για την προστασία της μεσογειακής φώκιας η οποία στη συνέχεια ανανεώθηκε το Το Μάιο του 1992, με έκδοση Προεδρικού Διατάγματος, η περιοχή ανακηρύχθηκε «Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο», ώσπου τελικά τον Ιούνιο του 2003 με Κοινή Υπουργική Απόφαση (Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε., Υπ. Γεωργίας, Υπ. Εμπορικής Ναυτιλίας και Υπ. Ανάπτυξης) τέθηκε το διαχειριστικό πλαίσιο για την περιοχή και δημιουργήθηκε ο Φορέας Διαχείρισης ο οποίος καθίσταται υπεύθυνος, για την προετοιμασία και εφαρμογή του Διαχειριστικού Σχεδίου του Ε.Θ.Π.Α.Β.Σ. Σκοπός της ίδρυσης του ΕΘΠΑΒΣ είναι: Η προστασία, διατήρηση και διαχείριση της φύσης και του τοπίου ως φυσικής κληρονομιάς και πολύτιμου εθνικού φυσικού πόρου σε εκτεταμένες χερσαίες και θαλάσσιες περιοχές των Β. Σποράδων. Η προστασία ενός από τους πιο σημαντικούς στη Μεσόγειο βιοτόπους της Μεσογειακής φώκιας (Monachus monachus), η οποία βρίσκεται στις πρώτες θέσεις του καταλόγου των ειδών που απειλούνται με εξαφάνιση στην Ευρώπη αλλά και σε ολόκληρο τον κόσμο. Η προστασία άλλων σπάνιων και απειλούμενων ειδών χλωρίδας και πανίδας, που έχουν βρει καταφύγιο στα νησιά. Η ανάπτυξη της περιοχής με γνώμονα την ορθολογική χρήση των φυσικών πόρων Η βασική φιλοσοφία οργάνωσης του Πάρκου συνίσταται στο χωρισμό του σε δύο κύριες ζώνες προστασίας (Α και Β). Σελίδα 121

116 Ζώνη Α Στη Ζώνη Α, αυστηρής προστασίας, ισχύουν ιδιαίτερες ρυθμίσεις σε επιμέρους περιοχές ανάλογα με τη κρισιμότητα, τη μοναδικότητα και τη φυσικότητά τους. Εικόνα 59: Εθνικό Πάρκο Αλοννήσου Βόρειων Σποράδων, Πηγή: Για την είσοδο στη Ζώνη Α είναι απαραίτητη η λήψη ειδικής άδειας από το Φορέα Διαχείρισης. Το κυνήγι απαγορεύεται καθώς επίσης υπάρχουν και ειδικές ρυθμίσεις όσον αφορά την επαγγελματική αλιεία (παράκτια και μέση αλιεία). Επίσης υπάρχουν ρυθμίσεις για την ερασιτεχνική αλιεία, ενώ σε όλη την περιοχή του Πάρκου δεν επιτρέπεται η χρήση φωτιάς, η ελεύθερη κατασκήνωση και το ψαροντούφεκο. Στις περιοχές που επιτρέπεται η πρόσβαση στα σκάφη αναψυχής και στα επαγγελματικά τουριστικά σκάφη, επιτρέπεται η αγκυροβολία, η κολύμβηση, η παρατήρηση της πανίδας και χλωρίδας, η φωτογράφηση και η βιντεοσκόπηση και η επίσκεψη σε πολιτιστικά μνημεία. Επίσης επιτρέπεται και η διανυκτέρευση εντός των σκαφών σε συγκεκριμένες περιοχές. Σελίδα 122

117 Ζώνη Β Στη Ζώνη Β, περιλαμβάνονται οι κατοικημένες περιοχές, στις οποίες ισχύει χαμηλότερος βαθμός προστασίας. Δεν υπάρχουν ιδιαίτερες ρυθμίσεις για τον επισκέπτη με εξαίρεση την απαγόρευση της ελεύθερης κατασκήνωσης και της χρήσης φωτιάς και σε ορισμένες περιοχές τη ρύθμιση της ταχύτητας των σκαφών. Επίσης, υπάρχουν ειδικές ρυθμίσεις για την ερασιτεχνική και τη μέση επαγγελματική αλιεία εκτός αυτών που ισχύουν σύμφωνα με την εθνική νομοθεσία. Εικόνα 60: Πηγή Βλάστηση Τα νησιά καλύπτονται από Μεσογειακά δάση κωνοφόρων, μακκία βλάστηση με θάμνους όπως η κουμαριά, το σχίνο, το φιλλύκι, το ρείκι, ο ράμνος και το πουρνάρι, συχνά με μορφή δενδρώδη. Ακόμα συναντούμε αειθαλή, όπως το Κρητικό σφενδάμι, η Αγριελιά, το Θαμνοκυπάρισσο και το σπάνιο δεντράκι Amelanchier chelmea. Συνηθισμένα είναι ακόμα τα φρύγανα με πολλά είδη. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι και η χασμοφυτική χλωρίδα, με αρκετά ενδημικά φυτά, όπως η Campanula reiseri, η Campanula rechingeri, το Linum gyaricum, η Arenaria phitosiana, κ.α. Ακόμα συναντούμε πόες και αγριολούλουδα. Πλουσιότατη είναι και η υποβρύχια χλωρίδα. Τα υποθαλάσσια λιβάδια με τα φύκη Ποσειδωνίας, τα οποία είναι ιδιαίτερα σημαντικά για την Σελίδα 123

118 αναπαραγωγή οργανισμών αλλά και την συγκράτηση και ανακύκλωση διαφόρων ουσιών στο θαλάσσιο περιβάλλον, είναι εκτεταμένα και διατηρούνται σε άριστη κατάσταση. Πανίδα Ο χώρος του ΕΘΠΑΒΣ αποτελεί σημαντικό βιότοπο για πολλά είδη ιχθυοπανίδας (300 περίπου), ορνιθοπανίδας (φτάνουν τα 80 είδη), ερπετοπανίδας, αλλά και θηλαστικών. Η Μεσογειακή φώκια (Monachus monachus), το κόκκινο κοράλι (Coralium rubrum), το γεράκι Μαυροπετρίτης (Falco eleonorae), ο Αιγαιόγλαρος (Larus audouinii), ο Θαλασσοκόρακας (Phalacrocorax aristotelis), το Αγριοκάτσικο των Γιούρων (Capra aegagrus), είναι μερικά από τα πλέον χαρακτηριστικά και σπάνια. Στον κατάλογο της ορνιθοπανίδας συναντάμε ακόμη τον Σπιζαετό (Hieraetus fasciatus), τον Κορμοράνο (Phalacrocorax carbo) και τον Ασημόγλαρο (Larus cachinans), ενώ στα βράχια φωλιάζουν Σταχτάρες (Apus apus και Apus melba), Βραχοτσοπανάκοι (Sitta neumayer), κ.α. Η κάλυψη των νησιών με θαμνώδη βλάστηση (μακκία) και φρύγανα ευνοεί την παρουσία και ειδών της οικογένειας Sylvidae, όπως ο Μαυροτσιροβάκος (Sylvia melanocephala) και ο Μαυροσκούφης (Sylvia atricapilla). Μεγάλη ποικιλία ειδών παρουσιάζει και η υποθαλάσσιας πανίδα. Μακρύς είναι ο κατάλογος ειδών τόσο της υποθαλασσιας πανίδας όσο και της ιχθυοπανίδας. Επίσης, στην περιοχή συναντώνται διάφορα είδη δελφινιών με πιο συνηθισμένα το Δελφίνι (Delphinus delphis), το Ζωνοδέλφινο (Stenella coeruleoalba), το Μαυροδέλφινο (Globicephala melas), και το Σπαθοδέλφινο ή Όρκη (Orcinus orca), αλλά και φαλαινών όπως ο Φυσητήρας (Physeter catodon), κ.α. Η πλούσια βιοποικιλότητα, η αφθονία μορφών ζωής και η εναλλαγή συναρπαστικών τοπίων, δίκαια καθιέρωσαν το ΕΘΠΑΒΣ ως περιοχή υψηλής αισθητικής και βιολογικής αξίας και επιβάλλουν την προστασία του και τον σεβασμό μας προς αυτό. (Πηγή: Σελίδα 124

119 8.2. ΕΘΝΙΚΟ ΘΑΛΑΣΣΙΟ ΠΑΡΚΟΥ ΖΑΚΥΝΘΟΥ Γεωγραφική Θέση Το Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Ζακύνθου βρίσκεται στο νοτιοανατολικό άκρο της Ζακύνθου, που περιλαμβάνει τη θαλάσσια έκταση του κόλπου του Λαγανά και των νήσων Στροφάδων, τις νησίδες Πελούζο, Μαραθονήσι και Άγιο Σώστη, τη χερσαία έκταση του δήμου Ζακυνθίων, και τέλος τις κοινότητες Βασιλικού και Αργασίου, του δήμου του Λαγανά (κοινότητες Καλαμακίου, Παντοκράτορα, Λιθακιάς και Κερίου). Εικόνα 61: Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Ζκύνθου, Πηγή: Ίδρυση Πάρκου-Ζώνες Προστασίας Η Ζάκυνθος αποτελεί το σημαντικότερο βιότοπο ωοτοκίας των θαλασσίων χελωνών Caretta-caretta στη Μεσόγειο και επίσης πρέπει να Σελίδα 125

120 σημειωθεί ότι η Ελλάδα είναι η μοναδική ευρωπαϊκή χώρα, στην οποία ωοτοκούν οι χελώνες αυτές. Περαιτέρω, η φώκια Monachus- monachus, ένα είδος φώκιας υπό εξαφάνιση, ζει και αναπαράγεται στις δυτικές ακτές της Ζακύνθου. Η ανάγκη προστασίας των απειλούμενων αυτών ειδών, οδήγησε στην ίδρυση του Εθνικού Θαλάσσιου Πάρκου της Ζακύνθου. Το Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Ζακύνθου (Ε.Θ.Π.Ζ.) ιδρύθηκε με Προεδρικό Διάταγμα, τον Δεκέμβριο του 1999 (ΦΕΚ 906Δ, 22 Δεκεμβρίου 1999) και συνολικά περιλαμβάνει 89,2 km 2 θαλάσσιας έκτασης, 14,2 km 2 χερσαίας έκτασης, ενώ η περιφερειακή ζώνη του είναι 31,2 km 2. Εικόνα 62: Πηγή Ο κύριος σκοπός της ίδρυσης του Ε.Θ.Π.Ζ. είναι η διαφύλαξη της σημαντικότατης φυσικής κληρονομιάς και η διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας της θαλάσσιας και παράκτιας έκτασης, καθώς των νησίδων του κόλπου του Λαγανά και των νησίδων Στροφάδων, νομού Ζακύνθου, με παράλληλη ανάπτυξη δραστηριοτήτων που εναρμονίζονται με την προστασία της φύσης και του τοπίου στην ευρύτερη περιοχή τους. Σελίδα 126

121 Στόχοι του Ε.Θ.Π.Ζ. είναι η προστασία και διατήρηση: Των σημαντικότερων παραλιών ωοτοκίας της θαλάσσιας χελώνας Caretta caretta. Των βιοτόπων και του πληθυσμού της μεσογειακής φώκιας Monachus monachus. Των βιοτόπων των προστατευομένων ειδών ορνιθοπανίδας και ιδίως της μεταναστευτικής. Των βιοτόπων ενδημικής χλωρίδας. Των παράκτιων και θαλάσσιων τύπων οικοτόπων ευρωπαϊκού και μεσογειακού ενδιαφέροντος. Των αλιευτικών πόρων και εν γένει του θαλάσσιου οικοσυστήματος, τόσο από δραστηριότητες στη θάλασσα, όσο και από τη ρύπανση. Επίσης, στους στόχους περιλαμβάνεται η ανάπτυξη συμβατών με τις παραπάνω δραστηριοτητες, όπως: Ο τουρισμός και η αναψυχή σύμφωνα με τις αρχές της αειφορίας. Η περιβαλλοντική εκπαίδευση - πληροφόρηση και η ευαισθητοποίηση στις φυσιολατρικές δραστηριότητες του κοινού. Η διαφύλαξη των παραδοσιακών χρήσεων (αλιείας, βόσκησης, γεωργίας κ.λ.π.). Η διαφύλαξη του φυσικού και πολιτιστικού τοπίου. Παράλληλα για την ολοκληρωμένη και συστηματική προστασία του Θαλάσσιου Πάρκου, έχουν δημιουργηθεί οι εξής ζώνες προστασίας: Ζώνη Α: Δεν επιτρέπεται η διέλευση οποιονδήποτε πλωτών μέσων και η αλιευτική δραστηριότητα. Ζώνη Β: Αντίστοιχα με τη Ζώνη Α, στη Ζώνη Β το όριο ταχύτητας είναι 6 ναυτικά μίλια την ώρα ενώ η αγκυροβολία δεν επιτρέπεται. Οι ιχθυοκαλλιέργειες απαγορεύονται και στις δύο αυτές Ζώνες. Ζώνη Γ: Επιτρέπεται η αγκυροβολία αλλά το μέγιστο όριο ταχύτητας είναι τα 6 ναυτικά μίλια την ώρα. Συνεπώς τα ταχύπλοα απαγορεύονται από ολόκληρο σχεδόν τον Κόλπο του Λαγανά. Σελίδα 127

122 Οι θαλάσσιες αυτές ζώνες είναι οριοθετημένες με σημαδούρες για να είναι ευδιάκριτες στους χρήστες πλεούμενων μέσων. Η Ζώνη Α1(Σεκάνια) χαρακτηρίζεται ως ζώνη απόλυτης προστασίας, στην οποία απαγορεύεται οποιαδήποτε πρόσβαση και επιτρέπεται μόνο η επιστημονική έρευνα. Τέλος, το Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Ζακύνθου ήταν η πρώτη θεσμοθετημένη περιοχή στην Ελλάδα η οποία διοικείτω από έναν Φορέα Διαχείρισης και αποτελεί υπόδειγμα για άλλες περιοχές της Ελλάδος που χρειάζονται ολοκληρωμένη διαχείριση. Εικόνα 63: Πηγή Βλάστηση Το ήπιο Μεσογειακό κλίμα σε συνδυασμό με την μεγάλη σχετικά βροχόπτωση και ηλιοφάνεια κάνουν το νησί καταπράσινο και του προσφέρουν τη δυνατότητα να διαθέτει πλούσια χλωρίδα, που λόγω της απομόνωσης είναι και σχετικά σπάνια. Το νησί διαθέτει δάση πεύκου, πλούσια βλάστηση και μεγάλες καλλιεργημένες εκτάσεις με ελιές, αμπέλια σταφίδας και κρασιού, οπωροφόρων δένδρων, και έτσι δικαιολογεί τον χαρακτηρισμό που του εδόθη από τους Ενετούς σαν "Άνθος της ανατολής" (Fioro di Levante). Σελίδα 128

123 Πανίδα Η πανίδα εκτός από τη θαλάσσια χελώνα και τη Μεσογειακή φώκια, είναι επίσης πλούσια σε άλλα είδη αλλά σαφώς περιορισμένη σε πληθυσμό, λόγω της μικρής έκτασης και της υπερεκμετάλλευσης. Τα δάση της Ζακύνθου επισκέπτονται κατά τις μεταναστευτικές περιόδους πλήθος αποδημητικών πουλιών, όπως χελιδόνια και προπάντων τρυγόνια, μπεκάτσες και τσίχλες. Εικόνα 64:Πηγή: Σελίδα 129

124 8.3. ΕΘΝΙΚΟ ΠΑΡΚΟ ΣΧΙΝΙΑ-ΜΑΡΑΘΩΝΑ Γεωγραφική Θέση Το Εθνικό Πάρκο Σχινιά Μαραθώνα βρίσκεται στην Αττική στην πεδιάδα του Μαραθώνα, στην ομώνυμη περιοχή. Απέχει από την Αθήνα 40 περίπου χιλιόμετρα ΒΑ και αποτελεί το σημαντικότερο παράκτιο οικοσύστημα της Αττικής, ενώ παρουσιάζει και εξαιρετικό ενδιαφέρον ως τοπίο καθώς βασίζεται σε μια ευαίσθητη υδατική ισορροπία. Βόρεια και ανατολικά του δάσους εκτείνεται το έλος του Μαραθώνα και πέρα από το έλος υπάρχουν καλλιέργειες και λοφοειδείς ασβεστολιθικοί σχηματισμοί καλυπτόμενοι από θάμνους και φρύγανα, ενώ στα δυτικά εκτείνεται η πεδιάδα του Μαραθώνα. Εικόνα 65: Εθνικό Πάρκο Σχινιά-Μαραθώνα, Πηγή: Ίδρυση Πάρκου-Ζώνες Προστασίας Η έκταση του Εθνικού Πάρκου είναι 13,84km 2 στην οποία συμπεριλαμβάνεται και ο θαλάσσιος χώρος. Αποτελείται από το δάσος της Κουκουναριάς, το Μέγα Έλος, τη Χερσόνησο Κυνοσούρα, την ακτή και τη θαλάσσια ζώνη. Σελίδα 130

125 Το πάρκο ιδρύθηκε το 2000 με το 22-6/ Προεδρικό Διάταγμα (ΦΕΚ 395 Δ 2000) με σκοπό την προστασία, διατήρηση, διαχείριση και αναβάθμιση της φύσης και του τοπίου. Το επόμενο έτος εγκρίθηκαν ο Κανονισμός Διοίκησης και Λειτουργίας του Εθνικού Πάρκου και το Σχέδιο Διαχείρισής του, ενώ παράλληλα οριοθετήθηκαν ζώνες με διαφορετικές επιτρεπόμενες δραστηριότητες. Οι ζώνες αυτές είναι: Ζώνη Α1. Υγροτοπική Περιοχή Προστασίας της Φύσης Ζώνη Α2. Λοφώδης Περιοχή στη Χερσόνησο Κυνοσούρας Λόφος Δρακονέρας. Περιοχή Προστασίας της Φύσης. Ζώνη Α3. Περιοχή Δάσους Χαλεπίου Πεύκης και κουκουναριάς. Περιοχή Προστασίας της Φύσης. Ζώνη Α4. Περιοχή Μακαρίας Πηγής. Περιοχή Προστασίας της Φύσης. Ζώνη Α5. Θαλάσσια Περιοχή Όρμου Μαραθώνα. Ζώνη Β1. Περιοχή Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. Ζώνη Β2. Περιοχή Αναψυχής, Τουρισμού & Κατοικίας. Ζώνη Β3. Περιοχή παραλίας όρμου Μαραθώνα. Ζώνη Γ. Περιοχή ελεγχόμενης γεωργικής χρήσης. Με το νόμο 3044/2002 (ΦΕΚ 197Α 2002) θεσμοθετήθηκε μεταξύ άλλων ο Φορέας Διαχείρισης Εθνικού Πάρκου Σχινιά Μαραθώνα. Εικόνα 66: Πηγή Σελίδα 131

126 Το Εθνικό Πάρκο Σχινιά-Μαραθώνα έχει εισαχθεί στο δίκτυο Natura 2000 με κωδικό αριθμό GR για την ποικιλομορφία χλωρίδας και πανίδας που προστατεύει. Περιλαμβάνει συνολικά 19 τύπους ενδιαιτημάτων, 115 είδη πτηνών με δυνητική ποικιλότητα 215 ειδών ενώ υπάρχουν απειλούμενα είδη ψαριών γλυκού νερού, αμφιβίων και ερπετών. Βλάστηση Το ανάγλυφο του τοπίου και η γεωλογία της περιοχής έχουν δημιουργήσει στο Σχινιά μεγάλη ποικιλία ξεχωριστών βιοτόπων ενώ παράλληλα η περιοχή συνδυάζει διαφορετικά οικοσυστήματα. Στην περιοχή υπάρχουν τα παρακάτω ενδιαιτήματα: Παραθαλάσσιο δάσος με χαλέπιο πεύκη (P.halepensis) και κουκουναριά (P.pinea). Βρίσκεται μεταξύ του υγροτόπου και της θάλασσας, σε αμμώδη έκταση με αμμοθίνες και είναι ένα από τα τρία δάση κουκουναριάς στην Ελλάδα. Η κουκουναριά (Pinus pinea) με τη χαρακτηριστική κόμη που θυμίζει ομπρέλα, εξαπλώνεται κυρίως στα δυτικά του δάσους, ενώ προς τα ανατολικά συνυπάρχει με τη χαλέπιο πεύκη (Pinus halepensis), η οποία σταδιακά την αντικαθιστά. Χερσόνησος Κυνοσούρα και λόφος της Δρακονέρας. Πρόκειται για ασβεστολιθικούς σχηματισμούς, που διαθέτουν θαμνώδη, μεσογειακή βλάστηση μακκί με κυρίαρχο είδος τον θάμνο Juniperus phoenicea. Η χερσόνησος της Κυνοσούρας έχει υποστεί ελάχιστες αλλοιώσεις και παρουσιάζει υψηλή βιοποικιλότητα. Μακαρία Πηγή. Αναβλύζει στο βορειοδυτικό άκρο του Εθνικού Πάρκου, συντηρώντας δύο λίμνες γλυκού έως υφάλμυρου νερού. Οι λίμνες διαθέτουν υδρόβια και παρόχθια βλάστηση με καλάμια. Εκεί ζει ένα μικρό ενδημικό ψάρι, η ντάσκα, με την επιστημονική ονομασία Pseudophoxinus stymphalicus subsp. marathonicus. Υγρότοπος Σχινιά με γλυκό, υφάλμυρο και αλμυρό νερό, καλαμιώνες, αλμυρίκια, αλοφυτική βλάστηση και υγρά λιβάδια, ο οποίος κατακλύζεται περιοδικά. Απαντάται μεγάλη ποικιλία απειλούμενης ορνιθοπανίδας, όπως τα είδη Ardea purpurea, Ardeola ralloides, Circus aeruginosus, Circus pygargus, Cisticola juncidis, Egretta garzetta, Ixobrychus minutus, Plegadis falcinellus. Σελίδα 132

127 Λίμνη Στόμι. Το χαμηλότερο τμήμα του υγροτόπου, στην ανατολική του άκρη, πλημμυρίζει εποχικά με αλμυρό νερό. Στην περιοχή συναντώνται το σπάνιο ορχεοειδές Orchis palustris και απειλούμενα υδρόβια πουλιά, όπως τα είδη Phoenicopterus ruber, Falco naumanni και Himantopus himantopus. Θαλάσσιος κόλπος του Σχινιά. Στον αμμώδη βυθό του είναι παρούσα η ποσειδωνία (Posidonia oceanica), φυτό που αναπτύσσεται μόνο σε καθαρά νερά. Στα υποθαλάσσια λιβάδια της ποσειδωνίας ζει και αναπαράγεται μεγάλη ποικιλία θαλάσσιας πανίδας. Προς την βραχώδη πλευρά της Κυνοσούρας, αναπτύσσεται διαφορετική υποθαλάσσια βλάστηση με ανώτερα φύκη (φαιοφύκη, ροδοφύκη και χλωροφύκη). Πανίδα Στις χερσαίες εκτάσεις του Εθνικού Πάρκου ζουν θηλαστικά, όπως αλεπούδες, ασβοί, σκαντζόχοιροι και λαγοί και ερπετά όπως χελώνες (γραικοχελώνες και κρασπεδοχελώνες), φίδια (οχιές, δενδρογαλιές, λιακόνια κ.ά.) και σαύρες (γουστέρες, πράσινες σαύρες κ.ά.). Στις πιο υγρές περιοχές ζουν άλλα ερπετά, όπως ποταμοχελώνες, βαλτοχελώνες, νερόφιδα, αλλά και αμφίβια, όπως βάτραχοι και δενδροβάτραχοι. Κυρίαρχος είναι ο ρόλος του νερού, που ξεκινά από πηγές και ρέει προς τη θάλασσα συντηρώντας έλη, λίμνες και ρυάκια. Το σύνθετο φυσικό περιβάλλον του Σχινιά, και ιδιαίτερα ο υγρότοπος, αποτελούν σημαντικό σταθμό στη μεταναστευτική πορεία των αποδημητικών πουλιών κοντά στην ακτογραμμή της Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας. Έχουν καταγραφεί περισσότερα από εκατόν πενήντα είδη πουλιών, μερικά από τα οποία φωλιάζουν μόνιμα και κάποια επισκέπτονται το Σχινιά μόνο κατά την άνοιξη και το φθινόπωρο, όπως ερωδιοί, καλαμοκανάδες, νερόκοτες, φαλαρίδες και οι εντυπωσιακές χαλκόκοτες. Εικόνα 67:Πηγή Σελίδα 133

128 8.4. ΕΘΝΙΚΟ ΠΑΡΚΟ ΥΓΡΟΤΟΠΩΝ ΤΩΝ ΛΙΜΝΩΝ ΚΟΡΩΝΕΙΑΣ- ΒΟΛΒΗΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΩΝ ΤΕΜΠΩΝ Γεωγραφική Θέση Η περιοχή είναι γνωστή ως λεκάνη της Μυγδονίας και ορίζεται από τον υδροκρίτη των ορεινών όγκων του Βερτίσκου, των Κερδυλλίων, του Χορτιάτη και του Χολομώντα. Η λεκάνη απορροής έχει έκταση 2.115Κm 2 και αποτελείται από 4 υπολεκάνες, του Λαγκαδά με έκταση 50Κm 2, της Κορώνειας-Βόλβης με έκταση 1.278Κm 2, του χειμάρρου Ν. Απολλωνίας με έκταση 197,85Κm 2 και του χειμάρρου Μοδίου με έκταση 80,1Κm 2. Στη λεκάνη της Μυγδονίας βρίσκονται οι λίμνες Βόλβης και Κορώνειας που αποτελούν τα επιφανειακά υδάτινα αποθέματα της λεκάνης. Υπάρχει και ο Ρήχιος ποταμός που διέρχεται από τα στενά της Ρεντίνας και αποτελεί τον φυσικό εκχειλιστή των δύο λιμνών. Ο ποταμός εξασφαλίζει την επικοινωνία των λιμνών με τη θάλασσα και απολήγει στον Στρυμονικό Κόλπο. Εικόνα 68: Πηγή:hiropoiito.blogspot.com Σελίδα 134

129 Ίδρυση Πάρκου-Ζώνες Προστασίας Το εκτεταμένο αυτό υγροτοπικό σύμπλεγμα, αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα υγροτοπικά οικοσυστήματα της Ελλάδας και η αξία του έχει αναγνωρισθεί τόσο σε εθνικό, όσο και σε διεθνές επίπεδο. Το γεγονός αυτό αντικατοπτρίζεται από το ισχύος νομοθετικό καθεστώς προστασίας για την ευρύτερη περιοχή. Το Εθνικό Πάρκο Υγροτόπων των λιμνών Κορώνειας Βόλβης και Μακεδονικών Τεμπών χαρακτηρίστηκε ως Εθνικό Πάρκο το 2004 και έχει έκταση στρέμματα. Βλάστηση Το σύμπλεγμα των εκτεταμένων αυτών υγροτόπων περιλαμβάνει υδρόβια, ελόβια και υγρόφιλη βλάστηση που διαμορφώνεται σε παράλληλες προς την ακτή ζώνες. Η φυτική ποικιλότητα των υγροτόπων ανέρχεται σε 336 είδη φυτών από τα οποία τα 13 θεωρούνται σπάνια. Τα τελευταία χρόνια έχουν εξαφανιστεί 16 είδη φυτών (2 στη λίμνη Βόλβη) ενώ απειλούνται με εξαφάνιση άλλα 8 είδη στη λίμνη Βόλβη. Στην περιοχή διαμορφώνονται σχηματισμοί με ιδιαίτερη οικολογική αξία όπως: Το υγρόφιλο δάσος της Απολλωνίας, το οποίο αναπτύσσεται στις εκβολές του χειμάρρου του Μελισσουργού, μοναδικό στο είδος του σε όλη την Ελλάδα. Συγκροτείται από δένδρα που φτάνουν τα μέτρα ύψος με είδη που σπάνια συναντώνται μαζί όπως πλατάνια (Platanus orientalis), ιτιές, άγριες λεύκες (Populus alba), σκλήθρα (Alnus glutinosa). Υπάρχει και πλούσια θαμνώδης βλάστηση, όπου συναντώνται είδη όπως phytolacca americana, verbena officinalis, pobinia pseudacacia, κ.λ.π. Από φυτοκοινωνική άποψη εντάσσεται στη σπάνια φυτοκοινωνία Alno Populetum. Πανίδα Η πλούσια βλάστηση της περιοχής συμβάλλει στην οικολογική ισορροπία της περιοχής προσφέροντας καταφύγιο σε πολλά (μερικά σπάνια) είδη ορνιθοπανίδας, όπως οι σταχτοτσικνιάδες (Ardea cinerea), οι λευκοπελαργοί (ciconia ciconia) και το ακόμη σπανιότερο είδος του μαυροπελαργού (ciconia nigra). Ακόμη απαντώνται μεγάλες κοινωνίες Σελίδα 135

130 ερωδιών, των οποίων η συνύπαρξη με τους λευκοπελαργούς αποτελεί ένα σπάνιο τύπο κοινωνίας. Εικόνα 69:Ardea cinerea, Πηγή:ibc.lynxeds.com Σελίδα 136