«Πολιτική του συστήματος των πόλεων στο Βυζάντιο»

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ Πτυχιακή Εργασία «Πολιτική του συστήματος των πόλεων στο Βυζάντιο» Μπαστάκης Φώτης Μυτιλήνη 2013

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ΠΟΛΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ Η πόλη κατά την Πρώιμη Βυζαντινή Περίοδο (330μ.Χ 610μ.Χ.) Η πόλη κατά τη Μέση Βυζαντινή Περίοδο (610μ.Χ. 1204μ.Χ.) Η πόλη κατά την Ύστερη Βυζαντινή Περίοδο (1204μ.Χ. 1453μ.Χ.) Ο ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Η εσωτερική πολιτική Η εξωτερική πολιτική Αλλαγές στις πόλεις ΤΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΘΕΜΑΤΑ, ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Η εξέλιξη των θεμάτων Η παρακμή και η διάλυση του θεματικού θεσμού ΠΟΛΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ Η εξέλιξη των οικισμών Η Κωνσταντινούπολη Κτίρια και κτίσματα της Κωνσταντινούπολης την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου Τα τείχη και το Φόρο του Κωνσταντίνου Το Μέγα Παλάτιον Οδικές αρτηρίες Το Έβδομον Πολεοδομικός σχεδιασμός των μεσοβυζαντινών και υστεροβυζαντινών πόλεων ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ Η Αγία Σοφία Ναοδομία στην Κωνσταντινούπολη Πρώιμη βυζαντινή ναοδομία Μεσοβυζαντινή ναοδομία Υστεροβυζαντινή ναοδομία Κοσμική αρχιτεκτονική στην Κωνσταντινούπολη Βασιλική Κινστέρνα Οικίες στο Βυζάντιο ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

3 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η εργασία αυτή αναφέρεται στην πολιτική του συστήματος των πόλεων στο Βυζάντιο, δηλαδή σε όλα τα στοιχεία της οργάνωσης των πόλεων στον χώρο, καθώς και όλους τους παράγοντες που διαμορφώνουν τις μεθόδους για τη θεμελίωση μιας πόλης. Η χρονική περίοδος που αναφερόμαστε είναι όλη η χρονολογική διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, την οποία όμως χωρίζουμε σε τρεις περιόδους, την πρώιμη την μέση και την ύστερη βυζαντινή περίοδο, καθώς ο χώρος μελέτης, δηλαδή η έκταση της αυτοκρατορίας, αλλάζει σε κάθε περίοδο. Η εργασία μας βοηθάει να κατανοήσουμε την δομή και την εξέλιξη των πόλεων στην πάροδο των αιώνων, τις διαφορές που είχαν οι πόλεις σε κάθε χρονολογική περίοδο που μιλάμε, καθώς και το πόσο σημαντικές ήταν για την ανάπτυξη της αυτοκρατορίας. Μελετάμε το έργο του Ιουστινιανού, που ήταν αρκετά σημαντικό για την ανάπτυξη της αυτοκρατορίας, καθώς την περίοδο της βασιλείας του, εκτός του ότι η αυτοκρατορία έφτασε στην μεγαλύτερη έκτασή της, ανέπτυξε και ένα λαμπρό πρόγραμμα ανοικοδόμησης. Επιπλέον, αναφερόμαστε στην Κωνσταντινούπολη, την πρωτεύουσα και την πιο σημαντική πόλη της αυτοκρατορίας, που αποτέλεσε πρότυπο των υπολοίπων πόλεων και κατείχε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του Βυζαντίου. Μελετάμε την κοσμική, αλλά και την θρησκευτική αρχιτεκτονική στην Κωνσταντινούπολη και την εξέλιξη της δεύτερης στην πρώιμη, στην μέση και στην ύστερη βυζαντινή περίοδο. Με την εργασία αυτή κατανοείται η δομή και η λειτουργία μιας πόλης στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία, αλλά και γενικότερα το Βυζάντιο ως χώρος. 3

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Με τον όρο Βυζάντιο εννοούμε το κράτος που δημιουργήθηκε στα ανατολικά εδάφη της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας με πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη, το οποίο ήταν κληρονόμο κράτος του γεωγραφικού χώρου της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Λέγοντας σύστημα πόλεων εννοούμε όλα τα στοιχεία της οργάνωσης των πόλεων στο χώρο, καθώς και όλους τους παράγοντες που διαμορφώνουν τις μεθόδους για τη θεμελίωση μιας πόλης. Το Βυζάντιο είναι σημαντικό για την ελληνική και παγκόσμια ιστορία και τον πολιτισμό, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην πνευματική ωρίμανση της Ευρώπης και κατά συνέπεια του κόσμου, μέσω της πολιτιστικής παραγωγής του σε πολλούς τομείς. Το σύστημα πόλεων είναι σημαντικό, επειδή είναι αυτό που καθιστά τις λειτουργίες και την οργάνωση μιας πόλης, ώστε να εξυπηρετούνται οι ανάγκες της, αλλά και να μπορέσει αυτή να αναπτυχθεί. Η χρονική περίοδος για την οποία θα μιλήσουμε είναι όλη η χρονολογική διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, δηλαδή από το 330μ.Χ. που είναι η ανακήρυξη της Κωνσταντινούπολης ως πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας μέχρι το 1453 που έχουμε την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς. Ο χώρος μελέτης εξαρτάται από τη περίοδο την οποία μιλάμε, διότι η αυτοκρατορία είχε διαφορετική έκταση στις τρεις περιόδους που χωρίζεται (πρώιμη, μέση και ύστερη), για παράδειγμα την πρώιμη βυζαντινή περίοδο, την εποχή του Ιουστινιανού ήταν στο αποκορύφωμά της, είχε τη μεγαλύτερη έκταση. Η θεματική περιοχή έρευνας της πτυχιακής είναι ο χωροταξικός και ιδιαίτερα ο πολεοδομικός σχεδιασμός κατά τις παραπάνω περιόδους. Τα ερωτήματα στα οποία καλείται να απαντήσει η εργασία αφορούν το ρόλο που παίζει η δομή και η εξέλιξη της πόλης για την ανάπτυξη της βυζαντινής αυτοκρατορίας, την αναζήτηση των κύριων χαρακτηριστικών των πόλεων και ποιες οι διαφορές τους κατά την Πρώιμη, την Μέση και την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο, τον ρόλο της Κωνσταντινούπολης στο σύστημα των πόλεων, και πόσο σημαντικές ήταν οι πόλεις για την αυτοκρατορία. 4

5 Η εργασία θα ξεκινήσει με τη μελέτη του Βυζαντίου ως χώρος και με τη μελέτη της πολιτικής του συστήματος των πόλεων και των οικισμών στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Θα μιλήσουμε αναλυτικότερα για την πόλη στο Βυζάντιο ανά τις τρεις χρονικές περιόδους, δηλαδή πως είναι η πόλη στην πρώιμη βυζαντινή περίοδο, πως είναι στη μέση βυζαντινή περίοδο και πως είναι στην ύστερη βυζαντινή περίοδο, ποιες είναι οι διαφορές τους και ποιοι οι λόγοι που οδήγησαν σε αυτές τις αλλαγές. Θα αναφερθούμε στις πόλεις του Δυτικού κόσμου και θα καταγράψουμε τις διαφορές τους με τις πόλεις του Βυζαντίου. Θα μελετήσουμε την Κωνσταντινούπολη, πρωτεύουσα και η πιο σημαντική πόλη του Βυζαντίου και θα αναφερθούμε και σε άλλες σημαντικές πόλεις τις αυτοκρατορίας που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξή της. Θα συνεχίσουμε με τη μελέτη των οικισμών και της αρχιτεκτονικής στο Βυζάντιο. Θα μιλήσουμε για το πως εξελίχθηκαν οι οικισμοί, πως ήταν ο αγροτικός και πως ο αστικός χώρος στο Βυζάντιο και ποια η σχέση που είχαν μεταξύ τους. Θα αναφερθούμε στις δραστηριότητες των κατοίκων στους χώρους αυτούς και πιο συγκεκριμένα στην οικονομική δραστηριότητα αυτών. Επιπλέον θα μιλήσουμε για τις οδικές αρτηρίες, για το πώς συνδέονταν οι πόλεις με τους οικισμούς, αλλά και το πώς ήταν σχεδιασμένες μέσα στις πόλεις. Επίσης, θα μελετήσουμε την αρχιτεκτονική των κτιρίων στις πόλεις της αυτοκρατορίας και θα αναφερθούμε στις εκκλησίες και τα ιερά, καθώς και στην Αγιά Σοφιά που αποτελεί ίσως το μεγαλύτερο αρχιτεκτονικό έργο του Βυζαντίου. Τέλος, θα μιλήσουμε για την συμβολή των πόλεων στο Βυζάντιο και το ρόλο που έπαιξαν για την ανάπτυξη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Με την εργασία αυτή επιχειρείται να καταγραφεί, αλλά και να κατανοηθεί το Βυζάντιο ως χώρος, αλλά κυρίως και πιο συγκεκριμένα η πολιτική του συστήματος των πόλεων και των οικισμών στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Σκοπός είναι η καταγραφή και η κατανόηση των περιοχών-θέσεων που ιδρύθηκαν οι πόλεις αυτές, καθώς και το μέγεθος και ο πληθυσμός των πόλεων αυτών, όπως επίσης, και η διαδικασία της πολεοδομικής σχεδίασης, η οχύρωση των πόλεων και τα διάφορα προτερήματα που είχαν όπως για παράδειγμα το οδικό δίκτυο. Γενικότερα θέλουμε να κατανοήσουμε πως είναι δομημένη και πως λειτουργεί μια πόλη στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία. 5

6 Η εργασία αυτή γίνεται με την μελέτη και την κατανόηση της κατάλληλης και σχετικής με το θέμα βιβλιογραφίας καθώς επίσης και με τη βοήθεια επιστημονικών άρθρων και τη βοήθεια του διαδικτύου. Η έρευνα και η καταγραφή των στοιχείων αυτών, μπορεί -και πρέπει- να ενδιαφέρει όλους αυτούς που ασχολούνται με την ιστορική εξέλιξη των πόλεων, την πολεοδομία και την αστική γεωγραφία γενικότερα, αλλά και πιο συγκεκριμένα στη περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, καθώς και όλους αυτούς που διψάνε για γνώση πάνω στο αντικείμενο αυτό, έτσι ώστε να αποτελέσει αφορμή και περεταίρω προβληματισμό και ενασχόληση για το πώς ιδρύθηκαν, πώς εξελίχθηκαν, πώς λειτουργούσαν, γενικότερα, οι πόλεις στο Βυζάντιο και ειδικότερα, η πρωτεύουσα του Βυζαντίου. 6

7 1. Η ΠΟΛΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ Εικόνα 1. Κωνσταντινούπολη. (Πηγή: egpaid.blogspot.com) Τους πρώτους αιώνες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, οι πόλεις διατήρησαν τα χαρακτηριστικά που είχαν διαμορφωθεί κατά την περίοδο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Κύριο χαρακτηριστικό της οργάνωσης των πόλεων στο χώρο ήταν οι δύο κεντρικοί δρόμοι που τέμνονταν κάθετα, δημιουργώντας έτσι σχεδόν κανονικά οικοδομικά τετράγωνα. Ολόκληρη η ζωή της πόλης αναπτύσσονταν γύρω από δύο κεντρικά σημεία, το ένα ήταν ο χώρος άσκησης πολιτικών δραστηριοτήτων, ονομαζόμενο φόρος και το άλλο ήταν η αγορά. Γύρω από αυτά τα σημεία υπήρχαν διάφορα σημαντικά κτήρια, όπως ήταν οι χώροι λατρείας, τα λουτρά και άλλα δημόσια οικοδομήματα. Οι μέθοδοι άμυνας της αυτοκρατορίας ήταν πάντα σημαντικές, έτσι κατασκεύαζαν συνεχώς οχυρωματικά έργα, κάστρα, καθώς και τείχη γύρω από τις πόλεις. Στα τέλη του 6 ου αιώνα άρχισαν να αναπτύσσονται οι πόλεις-κάστρα, συνέπεια των συχνών επιδρομών από ξένους εισβολείς στις πόλεις. Οι πόλεις αυτές ήταν μικροί οχυρωμένοι οικισμοί κτισμένοι σε υψώματα και τα διάφορα οικοδομήματά τους συνυπήρχαν σε ένα ενιαίο πολεοδομικό ιστό χωρίς κάποια ιδιαίτερη οργάνωση. Σήμερα, τα ερείπια των κτιρίων και η πολεοδομική και χωροταξική τους οργάνωση, μας βοηθούν να βγάζουμε συμπεράσματα για τις λειτουργίες μιας πόλης στο πλαίσιο της διοικητικής και στρατιωτικής οργάνωσης της αυτοκρατορίας. 7

8 Παρακάτω θα μιλήσουμε αναλυτικότερα για το πώς είναι δομημένη μια πόλη και ποιες είναι οι λειτουργίες της, αλλά και πως αυτές διαμορφώνονται σε κάθε χρονολογική περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. 1.1 Η πόλη κατά την Πρώιμη Βυζαντινή Περίοδο (330μ.Χ 610μ.Χ.) Εικόνα 2. Η Βυζαντινή αυτοκρατορία στη μεγαλύτερη έκτασή της επί Ιουστινιανού 565μ.Χ. (πηγή: wikipedia) Την Πρώιμη Βυζαντινή Περίοδο, οι πόλεις αποτελούσαν πολιτιστικά κέντρα, αλλά και κέντρα διοίκησης και οικονομίας της αυτοκρατορίας. Τον αιώνα του Ιουστινιανού (6 ος αιώνας), η αυτοκρατορία απαριθμούσε έναν αρκετά μεγάλο αριθμό πόλεων, από τις οποίες οι περισσότερες είχαν αρχαία καταγωγή, πολλές είχαν ιδρυθεί την ελληνιστική εποχή, ενώ λίγες είναι αυτές που συγκροτήθηκαν την ρωμαϊκή περίοδο. Στην αρχή της βυζαντινής περιόδου, οι πόλεις αποτελούσαν ένα συνδυασμό παραδοσιακών και νέων στοιχείων, δηλαδή δεν έγιναν άμεσες και σημαντικές αλλαγές στην πολεοδομία, όπως δεν έγιναν άμεσες αλλαγές και στην καθημερινότητα των ανθρώπων. Οπότε έχουμε την διατήρηση του πρότυπου των ρωμαϊκών πόλεων, προσθέτοντας νέα στοιχεία με την πάροδο των χρόνων. Όπως αναφέραμε και παραπάνω, βασικά χαρακτηριστικά της πρώιμης πόλης ήταν οι δύο κύριες λεωφόροι που διασταυρώνονταν κάθετα και τα δύο κεντρικά σημεία, ο φόρος και η αγορά. Σημαντικό ρόλο στην κοινωνική ζωή της πόλης είχαν τα δημόσια κτήρια. Συνήθως υπήρχε ένα θέατρο, ενώ στις μεγαλύτερες πόλεις υπήρχε 8

9 και ιππόδρομος. Αρκετά ήταν τα δημόσια κτήρια που εξυπηρετούσαν βασικές ανάγκες των κατοίκων της πόλης, όπως οι σιταποθήκες, τα λουτρά, τα υδραγωγεία, τα θρησκευτικά κέντρα και αίθουσες όπου γινόταν τα συμβούλια της πόλης. Η διακόσμηση των δημόσιων χώρων θεωρούνταν σημαντική και παρατηρούμε μια πληθώρα αγαλμάτων και τοιχογραφιών, ψηφιδωτών δαπέδων, καθώς και σιντριβανιών που δημιουργούσαν μια νέα και ευχάριστη όψη της πόλης (Τσαμπούκος Νικόλαος, 2008). Ένα νέο στοιχείο που παρουσιάζεται στην πρώιμη πόλη είναι οι εκκλησίες. Με την μετάβαση από την ειδωλολατρία στον χριστιανισμό, αρχίζουν και μετατρέπονται οι ειδωλολατρικοί ναοί σε εκκλησίες και όσο ο χριστιανισμός εκτοπίζει παλαιότερες θρησκείες τόσο αυξάνεται και ο αριθμός των εκκλησιών. Η κύρια εκκλησία, συνήθως, χτιζόταν μακριά από το κέντρο της πόλης, ενώ γύρω της κτιζόταν διοικητικά κτήρια και κατοικίες. Οι μέθοδοι άμυνας της αυτοκρατορίας ήταν σημαντικές λόγω των βαρβαρικών απειλών, οπότε η οχύρωση των πόλεων ήταν απαραίτητη. Χτίστηκαν τείχη γύρω από την πόλη μέσα στα οποία συμπεριλαμβανόταν τα ήδη υπάρχοντα οικοδομήματα, αλλά και σημαντικά κτήρια. Τα τείχη παρείχαν προστασία, αλλά ταυτόχρονα δημιουργούσαν και μια διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην πόλη και την ενδοχώρα της. Με τη δημιουργία του τείχους έγινε ευκολότερος ο έλεγχος του πληθυσμού περιορίζοντας την είσοδο και την έξοδο στην πόλη σε συγκεκριμένα σημεία. Έξω από τα τείχη υπήρχαν, συνήθως, μικρές εκτάσεις καλλιέργειας με μικρές κατοικίες κοντά σε αυτές, υπήρχαν επαύλεις, καθώς επίσης και το κοιμητήριο της πόλης. Ορισμένες φορές υπήρχαν και μικρές συνοικίες. Γενικότερα, οι κάτοικοι εντός των τειχών της πόλης είχαν μια προστασία και μια παροχή ανέσεων που μας παρουσιάζουν μια πολιτισμένη και ιδιαίτερη δημόσια αστική ζωή που θα επιθυμούσε κάθε άνθρωπος της εποχής. Με τα σημερινά κριτήρια οι πόλεις της Πρώιμης βυζαντινής Περιόδου ήταν αρκετά μικρές. Δεν γνωρίζουμε τον ακριβή πληθυσμό των πόλεων, αλλά μπορούμε να κάνουμε υποθέσεις συγκρίνοντας με τον πληθυσμό της πρωτεύουσας. Επομένως, αν η Κωνσταντινούπολη είχε τον 5 ο αιώνα πάνω από τριακόσιους χιλιάδες κατοίκους, ο 9

10 πληθυσμός μιας μεγάλης επαρχιακής πόλης θα ήταν γύρω στους πενήντα χιλιάδες, ενώ ο πληθυσμός μιας μεσαίας πόλης πιθανόν να ήταν μέχρι είκοσι χιλιάδες. Όσον αφορά τα επαγγέλματα και τις δραστηριότητες των κατοίκων των πόλεων, συναντάμε αρκετούς εμπόρους και τεχνίτες, καθώς και τραπεζίτες, δικηγόρους, αξιωματούχους της εκκλησίας, όπως και αρκετοί ήταν εκείνοι που κατεργάζονταν μάρμαρο και πέτρα, επιπλέον, υπήρχαν ιδιοκτήτες εστιατορίων και πανδοχείων. Οι πόλεις έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο στην ομαλή λειτουργία και στην ανάπτυξη της αυτοκρατορίας. Μπορούμε να τις χαρακτηρίσουμε ως αυτόνομες πόλεις που λειτουργούσαν αποτελεσματικά υπό την διοίκηση των γαιοκτημόνων. Για να διευκολυνθεί η διακυβέρνηση μιας τόσο μεγάλης αυτοκρατορίας, δημιουργήθηκε ένα σύστημα εκχώρησης εξουσιών στην περιφέρεια, που λειτούργησε αποτελεσματικά, έχοντας όμως ορισμένα προβλήματα, όπως οι τεράστιες οικονομικές απαιτήσεις και οι εμφύλιοι πόλεμοι, οδηγώντας την κεντρική εξουσία σε ορισμένες αλλαγές, αναγκάζοντας τους δημοτικούς άρχοντες να αναλάβουν τα καθήκοντά τους, κάνοντας έτσι αυτό το αξίωμα να μην είναι τόσο επιθυμητό και να θεωρείται περισσότερο σαν αγγαρεία. Ο αυτοκράτορας δημιούργησε μια ενιαία πολιτική κοινότητα στηριζόμενος στην αριστοκρατία των αυτοκρατορικών υπαλλήλων, που ήταν βουλευτές, στρατιωτικοί αξιωματούχοι και ο ανώτερος κλήρος, οι οποίοι διορίζονταν απ ευθείας από τον ίδιο τον αυτοκράτορα και ίδρυσαν την σύγκλητο. Αποτέλεσμα της συγκλήτου ήταν η ενοποίηση ολόκληρης της Πρώιμης Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η σύγκλητος αποτελούσε αναπόσπαστο διοικητικό κομμάτι της αυτοκρατορίας και τα μέλη της ανήκαν στην ανώτερη κοινωνική τάξη. Σε κατώτερη κοινωνική τάξη ανήκαν ο αστικός πληθυσμός και οι αγρότες, ενώ οι δούλοι βρισκόταν στην χαμηλότερη κοινωνική τάξη, αν και με την πάροδο των χρόνων θα δούμε την δουλεία να σταματάει να υπάρχει (Τσαμπούκος Νικόλαος, 2008). Προς το τέλος του 6 ου αιώνα αρχίζει σιγά-σιγά η ενοποίηση της στρατιωτικής εξουσίας με την πολιτική στις επαρχίες που ήταν πιο επισφαλείς και λειτουργούσαν ομαλότερα από άλλες. Υπεύθυνοι για την διοίκηση των επαρχιών ήταν οι λεγόμενοι έπαρχοι των πραιτορίων, που ουσιαστικά ήταν εκπρόσωποι του αυτοκράτορα στις επαρχίες. (Τσαμπούκος Νικόλαος, 2008). 10

11 Σημαντικό αξίωμα που αναδύεται από την εξάπλωση του χριστιανισμού είναι αυτό του επισκόπου. Οι επίσκοποι ήταν ισότιμοι με τους έπαρχους και επί Ιουστινιανού τους ανατέθηκε το δικαίωμα να εποπτεύουν τις τοπικές αρχές. Σε γενικές γραμμές, παρατηρούμε ότι υπήρχε σημαντική ανισότητα ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς στην πρώιμη βυζαντινή πόλη. Επαγγελματίες και τεχνίτες δεν κέρδιζαν αρκετά χρήματα, ενώ υψηλές διοικητικές θέσεις απέφεραν μεγάλα πλούτη. Πιο συνοπτικά, υπήρχε μια ιεραρχία στις κοινωνικές τάξεις, όπως αναφέραμε και όσον αφορά την οικονομική και κοινωνική ζωή της πρώιμης πόλης παρατηρούμε την εμφάνιση ατόμων από όλες τις κοινωνικές τάξεις, αλλά υπήρχε διαφορά στην αστική και στην αγροτική ζωή (Τσαμπούκος Νικόλαος, 2008). Οι πόλεις ήταν κέντρα συγκέντρωσης, μεταποίησης και εξαγωγής προϊόντων της ενδοχώρας, εξασφάλιζαν εργασία και την κάλυψη βασικών βιοτικών ανέσεων και γι αυτό αποτελούσαν πόλο έλξης αρκετών ανθρώπων. Άξιο αναφοράς είναι ότι κάθε πόλη είχε το δικό της χαρακτήρα ανάλογα με τη γεωγραφική της θέση, τον πληθυσμό, τα διάφορα οχυρωματικά και δημόσια έργα και τις δυνατότητες οδικής επικοινωνίας. Την περίοδο της αυτοκρατορίας του Ιουστινιανού αναπτυσσόταν μια έντονη οικοδομική δραστηριότητα στις πόλεις, αλλά και στη δημιουργία χερσαίων αμυντικών συστημάτων. Η πολιτική των παρεμβάσεων στις πόλεις που εφάρμοσε ο Ιουστινιανός, είχε διαφορές στους στόχους και τη διαδικασία εφαρμογής ανάλογα με τον χαρακτήρα και τα προβλήματα που είχε η κάθε πόλη. (Concina Ennio, 2009) Εν κατακλείδι, η πόλη της Πρώιμης Βυζαντινής Περιόδου διατήρησε αρκετά χαρακτηριστικά της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, αλλά πρόσθεσε και νέα στοιχεία, όπως τα τείχη και οι εκκλησίες. Η καθημερινότητα της αστικής ζωής αλλάζει με τον εμπλουτισμό της δημόσιας ζωής και την αύξηση της οικονομικής δραστηριότητας. Η διοίκηση της πόλης γίνεται από την κεντρική εξουσία της αυτοκρατορίας, η οποία προσπαθεί να δημιουργήσει μια ενοποιημένη αυτοκρατορία. (Τσαμπούκος Νικόλαος, 2008). 11

12 1.2 Η πόλη κατά τη Μέση Βυζαντινή Περίοδο (610μ.Χ. 1204μ.Χ.) Εικόνα 3. Η αυτοκρατορία κατά τη Μέση Βυζαντινή Περίοδο, 867μ.Χ. (πηγή: wikipedia) Η αρχή της Μέσης Βυζαντινής περιόδου, δηλαδή από τις αρχές του 7 ου αιώνα αποτελεί μια κρίσιμη εποχή για την πόλη και γενικότερα για την εξέλιξη της κοινωνίας. Οι πόλεις πέρασαν μια περίοδο κρίσης και σταδιακά, ο αστικός τρόπος ζωής που βλέπουμε στην πρώιμη πόλη και που είχε κληρονομηθεί από την ρωμαϊκή αυτοκρατορία, εξαφανίζεται, ενώ παρατηρείται μια στροφή προς την αγροτική ζωή. Οι αλλαγές που έγιναν στην κοινωνική ζωή, έφεραν και γενικότερες αλλαγές στη δημόσια ζωή και την καθημερινότητα του πληθυσμού της αυτοκρατορίας. Η περίοδος κρίσης των πόλεων επέφερε την παρακμή τους και τον μετασχηματισμό τους σε οικισμούς. Ενώ βλέπουμε ότι η πρώιμη πόλη αποτελούσε το βασικό δομικό σχηματισμό του πρώιμου βυζαντινού κράτους, πλέον έχει βασικές επιπτώσεις στις οικονομικές δραστηριότητες, στην πολιτιστική ζωή, στην νοοτροπία του πληθυσμού και γενικότερα στην κοινωνία του βυζαντινού κράτους. Οι περισσότερες επαρχιακές πόλεις της Μέσης Βυζαντινής Περιόδου έχουν χάσει πλέον την οικονομία και τη σημασία που είχαν για τη διοικητική οργάνωση του κράτους και σιγά-σιγά δίνουν τη θέση τους σε αγροτικούς οικισμούς. Οι οικισμοί αυτοί με τη σειρά τους, με την πάροδο τον χρόνων εξελίσσονται στις πόλεις-κάστρα της μεσοβυζαντινής περιόδου. Προς το τέλους του 6 ου αιώνα και στην αρχή της Μέσης Βυζαντινής Περιόδου παρατηρούμε να επικρατεί μία στρατιωτική κατάσταση, λόγω των επιδρομών των Αβαροσλάβων και των εκστρατειών των Περσών και των Αράβων προς τις πόλεις του Βυζαντίου. Αποτέλεσμα αυτών ήταν η αλλοίωση των αγροτικών περιοχών και 12

13 των πόλεων και ο μετασχηματισμός τους σε αμυντικά κέντρα των περιοχών όπου γίνονταν οι επιδρομές. Δηλαδή, οι πόλεις προκειμένου να μπορούν να παρέχουν προστασία στους κατοίκους τους, άρχισαν να οχυρώνονται. Οι συνεχείς επιδρομές προκάλεσαν δυσκολία στην διεξαγωγή του εμπορίου, δημογραφική πτώση και για περίπου έναν αιώνα, από τα μέσα του 7 ου έως τα μέσα του 8 ου, οι περισσότερες επαρχιακές πόλεις συρρικνώνονταν σε οχυρωμένα καταφύγια και αρκετές από αυτές εγκαταλείφτηκαν και ερημώθηκαν. Η έκταση της πόλης εντός των τειχών μειώθηκε, όπως επίσης και ο πληθυσμός της και αρκετές πόλεις μεταφέρθηκαν σε ορεινές περιοχές ή σε άλλες τοποθεσίες που ήταν φυσικά οχυρωμένες. Όσον αφορά την κοινωνική δομή, η μεσοβυζαντινή εποχή χαρακτηρίζεται από μετασχηματισμούς και αλλαγές που καθόρισαν τη φυσιογνωμία του μεσαιωνικού βυζαντινού κράτους. Η κρίση των επαρχιακών πόλεων της αυτοκρατορίας, οι αλλαγές στην οικονομική δραστηριότητα και οι πολιτικές εξελίξεις είχαν σαν αποτέλεσμα αλλαγές στην κοινωνική δομή της μεσοβυζαντινής πόλης. Οι κοινωνικές ομάδες του πρώιμου βυζαντίου, όπως ήταν η ανώτερη αστική τάξη και η κληρονομική αριστοκρατία, σταδιακά εξαφανίστηκαν και τη θέση τους πήραν νέες κοινωνικές ομάδες, όπως οι επαρχιακοί, οι στρατιωτικοί, οι αξιωματούχοι και η αγροτική τάξη. Επιπλέον, υπήρξαν μεταβολές στην εσωτερική οργάνωση του κράτους, όπως η συγκρότηση της επαρχιακής διοίκησης σε θέματα, όπου έπαιξε σημαντικό ρόλο στην δημιουργία μιας νέας ανώτερης τάξης κρατικών αξιωματούχων, αλλά και στη δημιουργία νέων σχέσεων ανάμεσα στον αγροτικό πληθυσμό. Τα θέματα ήταν αρχικά στρατιωτικές μονάδες που μετακινούνταν ανά επικράτεια, όπου γίνονταν επιδρομές. Αργότερα, όταν οι μονάδες αυτές απέκτησαν μόνιμη εγκατάσταση, θέματα ονομάστηκαν οι περιοχές όπου εγκαταστάθηκαν και εξελίχθηκαν σε διοικητικές περιφέρειες. Από τα μέσα του 8 ου αιώνα, πολλές από τις πόλεις που είχαν καταστραφεί και είχαν ερημωθεί, αρχίζουν και ανοικοδομούνται και συνοικίζονται. Μετά την παρακμή και την υποβάθμιση των πόλεων που επέφεραν οι αλλαγές του 7 ου αιώνα, έρχεται η αναγέννηση του 9 ου αιώνα. Η ανακαίνιση της αστικής ζωής θεωρείται ένα από τα σπουδαιότερα φαινόμενα του 9 ου αιώνα και χαρακτηρίζει την απαρχή της μεγάλης ακμής που θα συμβεί αργότερα 13

14 τον 10 ο και 11 ο αιώνα. Πλέον, οι νέοι οικισμοί δεν έχουν τα χαρακτηριστικά των πρώιμων πόλεων, εκτός του ότι είναι οχυρωμένοι οικισμοί περιτριγυρισμένοι από τείχη, τα κτήρια είναι στριμωγμένα μέσα στα τείχη και σε δαιδαλώδεις δρόμους. (Μουτσόπουλος Ν., 1997) Η αναγέννηση αυτή ήταν αποτέλεσμα της αναδιοργάνωσης των θεμάτων, που συνδέεται άμεσα με τις προσπάθειες που έκανε η αυτοκρατορία να εμποδίσει τις επεκτατικές βλέψεις του γειτονικού βουλγαρικού κράτους. Η εμφάνιση των θεμάτων υποδηλώνει την ανακατάληψη των χαμένων περιοχών και την επαναφορά της βυζαντινής κυριαρχίας σε περιοχές που συνέβαιναν τακτικές εχθρικές επιδρομές. Οι πόλεις πλέον, εκτός του ότι είναι καλά οχυρωμένες, είναι και διοικητικά και εκκλησιαστικά κέντρα και αποτελούν καταφύγια του αγροτικού πληθυσμού. Επίσης, παρατηρούμε ότι ο πληθυσμός των πόλεων ασχολείται άμεσα με τη γεωργία, επομένως, ακόμα και οι σπουδαιότερες πόλεις έχουν αγροτικό χαρακτήρα. Ακόμα και μέσα στις πόλεις, δηλαδή εντός των τειχών, υπάρχουν εκτάσεις καλλιεργήσιμης γης, αμπέλια και κήποι. (Μουτσόπουλος Ν., 1997) Την περίοδο αυτή της αναγέννησης του 9 ου αιώνα, μετά από δύο αιώνες που θεωρούνται σκοτεινά χρόνια για την αυτοκρατορία, η κοινωνία που αναδύεται, χαρακτηρίζεται από την μεγάλη αγροτική ιδιοκτησία. Την εποχή αυτή κυριαρχεί η αριστοκρατία των γαιοκτημόνων. Με την αρχή του 10 ου αιώνα, είναι πλέον φανερή η ανοικοδόμηση μέσα στις πόλεις και τα κάστρα. Η αναγέννηση των πόλεων είναι γεγονός και θα συνεχιστεί και σε ολόκληρο τον 10 ο, αλλά και στον 11 ο αιώνα. Πλέον οι νέες πόλεις δεν έχουν καμία σχέση με τις πρώιμες πόλεις, τα κτήρια συνεχίζουν να είναι κακοχτισμένα όπως και στη μέση βυζαντινή περίοδο και οι δρόμοι ακανόνιστοι. Επιπλέον, ένα νέο φαινόμενο που παρατηρείται τον 11 ο αιώνα είναι η εξάπλωση των οχυρών οικισμών εκτός των τειχών. Σε διάφορες πόλεις βλέπουμε να κατεδαφίζεται σε ορισμένα σημεία το τείχος και πάνω σε αυτά τα σημεία να χτίζονται σπίτια, ενώ παρατηρούμε άλλες πόλεις να επεκτείνονται εκτός των τειχών. Με την πάροδο των χρόνων εξακολουθούν να αναπτύσσονται τα κάστρα και να δημιουργούνται νέες πόλεις σε οχυρωμένες θέσεις. (Μουτσόπουλος Ν., 1997) Συνοπτικά, με την αρχή της Μέσης Βυζαντινής Περιόδου έχουμε τεράστιες αλλαγές στην αυτοκρατορία, τόσο σε πολιτική και κοινωνική οργάνωση, όσο και σε 14

15 πολιτιστικό και οικονομικό επίπεδο. Παρατηρούμε μια διαφοροποίηση της κοινωνικής ιεραρχίας και τη δημιουργία νέων θεσμών. Λόγω των συνεχών επιδρομών εξωτερικών εχθρών του βυζαντίου, η αυτοκρατορία χάνει αρκετά εδάφη. Για να μπορέσει η κεντρική εξουσία να αντιμετωπίσει αυτές τις επιδρομές, δημιουργεί έναν νέο πολιτικό-στρατιωτικό θεσμό, τα θέματα. Αυτός ο θεσμός είχε ως αποτέλεσμα τη στρατικοποίηση της αυτοκρατορίας, αλλά και γενικότερα τη μετάλλαξη των πολιτικών θεσμών όπως τους γνωρίσαμε στην πρώιμη βυζαντινή περίοδο. Οι πόλεις αλλάζουν ριζικά προκειμένου να μπορέσουν να ανταπεξέλθουν και να μπορούν να αντιμετωπίσουν τις επιδρομές. Μετατρέπονται, λοιπόν, σε πόλεις-κάστρα και ουσιαστικά η μόνη πόλη της αυτοκρατορίας είναι η πρωτεύουσα, η Κωνσταντινούπολη. Μετά από δύο αιώνες που χαρακτηρίζονται και ως σκοτεινοί αιώνες, έρχεται η αναγέννηση των πόλεων και η απαρχή μιας μεγάλης ακμής της αυτοκρατορίας που θα κρατήσει μέχρι και το 1204 όπου έχουμε την άλωση της Πόλης από τους σταυροφόρους. 1.3 Η πόλη κατά την Ύστερη Βυζαντινή Περίοδο (1204μ.Χ. 1453μ.Χ.) Εικόνα 4. H αυτοκρατορία κατά την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο, 1400μ.Χ. (πηγή: wikipedia) Η πρώιμη και η μέση βυζαντινή πόλη έχουν μελετηθεί ως τώρα συστηματικά, καθώς η πρώιμη αποτελεί συνέχεια της πόλης της ύστερης αρχαιότητας και η μέση είναι το αποτέλεσμα της μετάβασης από την αρχαιότητα στον μεσαίωνα, δηλαδή την παρακμή της πρώιμης. Οι μελέτες για την ύστερη βυζαντινή πόλη είναι πιο 15

16 περιορισμένες, ίσως επειδή η ύστερη εποχή κατέχει περιορισμένη θέση στη μελέτη του Βυζαντίου. (Κιουσοπούλου Τόνια, 1997) Τα όρια της ύστερης εποχής θεωρούνται από το 1204 ως το 1453, υπάρχει όμως ένα ενδιάμεσο διάστημα, από το 1204 ως το 1261 όπου συμπίπτει με την κατάλυση της αυτοκρατορίας και τη λατινοκρατία και στο οποίο συντελέστηκαν αλλαγές, πολιτικές κυρίως, αλλά επηρέασαν την φυσιογνωμία της πόλης. Μετά το 1261 η αυτοκρατορία είναι εδαφικά συρρικνωμένη. Στο τέλος του 14 ου αιώνα περιλαμβάνει την περιοχή γύρω από την Κωνσταντινούπολη και τμήματα από την Πελοπόννησο, τη Μακεδονία και τη Θράκη. (Κιουσοπούλου Τόνια, 1997) Καταρχάς, πρέπει να παρατηρήσουμε ότι η διοικητική διαίρεση του Βυζαντίου αυτή την περίοδο στηρίζεται στα λεγόμενα κατεπανίκια. Η έκταση των κατεπανικίων δεν ήταν όμοια, συνήθως ένα κατεπανίκιο αποτελούνταν από μια πόλη με τη γύρω της περιοχή. Επομένως γίνεται κατανοητό ότι στη διοικητική οργάνωση της αυτοκρατορίας η πόλη είχε σημαντικό ρόλο. Επιπλέον, αυτή την εποχή ο αυτοκράτορας παραχωρεί σε μεγάλες πόλεις προνόμια, που ήταν στην ουσία δημοσιονομικά, καθώς απάλλασσαν τους κατοίκους από φόρους για τη γη και τις εμπορικές συναλλαγές. Όσον αφορά την κοινωνική διαστρωμάτωση μέσα στις πόλεις, κατοικούσαν οι άρχοντες, οι μέσοι και ο δήμος. Οι άρχοντες ήταν μέλη της αριστοκρατίας, δηλαδή συγκέντρωναν την πολιτική και την οικονομική δύναμη. Οι μέσοι ασχολούνταν με εμπορικές δραστηριότητες και στην εποχή αυτή διεκδίκησαν να αποκτήσουν πρόσβαση στην εξουσία, αλλά δεν τα κατάφεραν ποτέ. Αυτή την περίοδο διακρίνουμε πόλεις με πολλαπλές λειτουργίες, πόλεις - εμπόρια και πόλεις κάστρα, αλλά παρά τις ιδιαίτερες λειτουργίες που έχει κάθε πόλη, όλες έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό ως προς την οργάνωση του χώρου τους, όλες περιβάλλονται από τείχος. Το τείχος ορίζει και περιορίζει τον αστικό χώρο. Σε ορισμένες πόλεις αναπτύσσονται δύο σειρές τειχών, η καθεμία από τις οποίες διαφοροποιεί τον χώρο ανάλογα με τα κοινωνικά στρώματα που κατοικούν εκεί. Ανάλογα με την εμπορική σημασία της πόλης αναπτύσσονταν και η εμπορική της συνοικία. Οι εμπορικές δραστηριότητες αναπτύσσονται συνήθως έξω από τα τείχη. Το πιο τυπικό παράδειγμα αποτελεί η Κωνσταντινούπολη και είναι εύκολο να κατανοήσουμε τον λόγο για τον οποίο η εμπορική δραστηριότητα της πόλης αναπτύσσονταν κατά μήκος του Κεράτιου Κόλπου. (Κιουσοπούλου Τόνια, 1997) 16

17 Όσον αφορά την κοινωνική ζωή, τα περιθώρια που υπήρχαν μέσα στην πόλη ήταν περιορισμένα. Μέσα στα τείχη της πόλης, οι κάτοικοι αισθάνονταν ασφάλεια και η καθημερινότητά τους χαρακτηριζόταν αρκετά ιδιωτικοποιημένη. Βέβαια, η πόλη δεν τους έδινε δυνατότητες να κατασκευάσουν τον δημόσιο χώρο τους και αυτό επειδή δεν θεωρούσαν τον δημόσιο χώρο ως στοιχείο της ζωής τους. (Κιουσοπούλου Τόνια, 1997) 17

18 2. Ο ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ. Εικόνα 5.Η μορφή του Ιουστινιανού στα ψηφιδωτά του ναού του Αγίου Βιταλίου, Ραβέννα. ( πηγή: wikipedia) Ο Ιουστινιανός (ή Φλάβιος Πέτρος Σαββάτιος όπως ήταν ολόκληρο το όνομά του) γεννήθηκε το 482μ.Χ. και ήταν αυτοκράτορας του Βυζαντίου από το 527μ.Χ. έως και το θάνατό του το 565μ.Χ. Αυτά τα τριάντα οχτώ χρόνια δημιουργικής βασιλείας του Ιουστινιανού τα χαρακτηρίζουν η αναδιοργάνωση του κράτους, το νομοθετικό του έργο, καθώς και η παλινόρθωση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, αλλά και η ακμή στις τέχνες και τα γράμματα. Οι άξονες τις πολιτικής του ήταν ένα Κράτος, μια Εκκλησία, μια Νομοθεσία. Αξίζει να αναφερθούμε στο στενό περιβάλλον και στους συνεργάτες του Ιουστινιανού. Σημαντικό ρόλο στις αποφάσεις και στο έργο του Ιουστινιανού κατείχε η γυναίκα του, η αυτοκράτειρα Θεοδώρα, η οποία συμπαραστάθηκε και βοήθησε τον αυτοκράτορα να επιδιώξει τους στόχους του. Από τους στενότερους συνεργάτες του Ιουστινιανού ξεχωρίζουν ο στρατηγός Βελισάριος, ο οποίος θεωρείται ιδιοφυία στη στρατηγική του τακτική, αλλά και εισηγητής καινοτομιών στην στρατιωτική εκπαίδευση. Άλλος ένας στενός συνεργάτης του Ιουστινιανού ήταν ο Ναρσής, άνθρωπος με σπουδαίες στρατιωτικές και διπλωματικές ικανότητες, ο οποίος ανέλαβε την αναδιοργάνωση της Ιταλίας. Ο Ιωάννης ο Καππαδόκης που εισήγαγε μεταρρυθμίσεις στο διοικητικό και οικονομικό τομέα. Ο Τριβωριανός, που θεωρείται βασικό πρόσωπο της νομοθετικής μεταρρύθμισης του Ιουστινιανού. Τέλος, ο Ανθέμιος, μαθηματικός και μηχανικός, υπήρξε σύμβουλος του Ιουστινιανού σε αρχιτεκτονικά θέματα. 18

19 2.1 Η εσωτερική πολιτική. Ο Ιουστινιανός ασχολήθηκε με τη δημιουργία μιας συγκροτημένης διοίκησης. Το νομοθετικό του έργο αποτέλεσε σημαντική συμβολή στην εσωτερική αναδιοργάνωση του βυζαντινού κράτους. Έλαβε μια σειρά μεταρρυθμιστικών μέτρων που αφορούσαν τον δημόσιο τομέα. Τα σημαντικότερα ήταν η κατάργηση των περιττών θέσεων στις δημόσιες υπηρεσίες και η αυστηρή πάταξη κάθε αυθαιρεσίας στην κρατική διοίκηση. Επιπλέον, ο Ιουστινιανός πραγματοποίησε μια μεγάλη αλλαγή στον τρόπο διοίκησης των επαρχιών. Μέχρι τότε οι επαρχίες διοικούνταν από δύο αξιωματικούς, ένα πολιτικό και ένα στρατιωτικό, αλλά το σύστημα αυτό παρουσίαζε αναποτελεσματικότητα σε περιόδους αναταραχών. Έτσι, καθόρισε τη συγκέντρωση της πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας στο πρόσωπο του στρατιωτικού διοικητή. Επίσης, σημαντική ήταν η επέμβαση του Ιουστινιανού στο θέμα της εξάπλωσης της μεγάλης ιδιοκτησίας. Περιόρισε, με μια σειρά από μέτρα, τη δύναμη των μεγάλων γαιοκτημόνων και προστάτευσε τους ελεύθερους καλλιεργητές. Ιδιαίτερης σημασίας ήταν όχι μόνο τα αμυντικά και οχυρωματικά έργα του Ιουστινιανού, αλλά και τα έργα κοινής ωφέλειας, όπως λουτρά, υδραγωγεία, γέφυρες, καθώς και στην ανοικοδόμηση εκκλησιών, ανάμεσα στις οποίες λαμπρό δείγμα ολόκληρης της Βυζαντινής εποχής αποτελεί η Αγιά Σοφιά, για την οποία θα μιλήσουμε αναλυτικότερα σε παρακάτω κεφάλαιο. Από τα σημαντικότερα σημεία της εσωτερικής πολιτικής του Ιουστινιανού ήταν το νομοθετικό του έργο. Έδωσε εντολή σε μια ομάδα νομομαθών, με επικεφαλή τον Τριβωνιανό, να κωδικοποιήσουν το δίκαιο της εποχής. Το αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία συντάγματος του αστικού δικαίου, το corpus iuris civilis, το οποίο αποτελούνταν από τέσσερα τμήματα, τον Ιουστινιάνειο Κώδικα, τον Πανδέκτη, τις Εισηγήσεις και τις Νεαρές. Οι Νεαρές, το μεγαλύτερο τμήμα τους ήταν γραμμένο στα ελληνικά για να γίνονται κατανοητές από την πλειοψηφία του λαού, γεγονός που υποδήλωσε τη σταδιακή επικράτηση της ελληνικής γλώσσας στην αυτοκρατορία κατά τον 6 ο αιώνα. 19

20 Το νομοθετικό έργο του Ιουστινιανού κατείχε σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη του δικαίου. Αποτέλεσε τη βάση για όλες τις μετέπειτα εξελίξεις τόσο στο Βυζάντιο όσο και σε πολλά δυτικά ευρωπαϊκά κράτη που υιοθέτησαν τους νόμους του Ιουστινιανού ως βάση για το αστικό δίκαιό τους. Εικόνα 6. Χάρτης της αυτοκρατορικής περιοχής, Κωνσταντινούπολη, Ιππόδρομος. (πηγή: wikipedia) Ο Ιουστινιανός, πέντε χρόνια μετά την ανακήρυξή του σε αυτοκράτορα, βρέθηκε αντιμέτωπος με μια λαϊκή εξέγερση με επικεφαλής τους Δήμους, που λίγο έλειψε να του στοιχίσει το θρόνο. Η εξέγερση αυτή ονομάστηκε Στάση του Νίκα, από το σύνθημα Νίκα των στασιαστών. Οι Δήμοι ήταν οργανώσεις του λαού της Κωνσταντινούπολης με πολιτικό και στρατιωτικό τμήμα, ενώ ήταν και ιπποδρομιακές ομάδες που έπαιρναν το όνομα τους από το χρώμα της στολής του ηνίοχου που υποστήριζαν. Λόγω της αγάπης για τις ιπποδρομίες το μεγαλύτερο μέρος του λαού της πρωτεύουσας ήταν ενταγμένο στους Δήμους. Καθήκοντα τους ήταν η φροντίδα για την οργάνωση και τη διεξαγωγή των αρματοδρομιών, η βοήθεια κατασκευής δημόσιων έργων και η λήψη μέτρων για την αντιμετώπιση εχθρών. Με την παρουσία των Δήμων, ο ιππόδρομος της πρωτεύουσας απόκτησε ιδιαίτερη πολιτική σημασία. Εκεί ο λαός αποδεχόταν την εκλογή νέου αυτοκράτορα, διατύπωνε τα παράπονα του, αποδοκίμαζε τους κακούς αυτοκράτορες και ασκούσε κριτική για την πολιτική τους. Οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις και η βαριά φορολογία προκάλεσαν δυσφορία στο λαό και εκφράστηκαν μέσω των δήμων των Πράσινων και των Βένετων στον Ιππόδρομο. Όταν ο Ιουστινιανός θέλησε να τους αντιμετωπίσει δυναμικά, η στάση πήρε μεγάλες διαστάσεις. Μεγάλο μέρος της 20

21 πρωτεύουσας τυλίχθηκε στις φλόγες. Επαναστατημένοι πολίτες μετέφεραν τον Υπάτιο, ανιψιό του Αναστάσιου, στον Ιππόδρομο και τον ανακήρυξαν αυτοκράτορα. Ο Ιουστινιανός ετοιμαζόταν να εγκαταλείψει την Κωνσταντινούπολη, όταν την απόφασή του ανέτρεψε η Θεοδώρα με τη δυναμική παρέμβαση και το λόγο της. Οι στρατηγοί Βελισάριος και Μούνδος, καταστρώνοντας σχέδιο και στέλνοντας δικούς τους ανθρώπους να αναμιχθούν στο πλήθος και να προκαλέσουν τη διάσπασή του, αποφάσισαν να καταστείλουν την επανάσταση. Ακολούθησε μεγάλη σφαγή του συγκεντρωμένου πλήθους στον Ιππόδρομο, που ανέρχεται όπως πιστεύεται στις ανθρώπους. Την επόμενη ημέρα ο Υπάτιος εκτελέστηκε. Η εξέγερση έλαβε τέλος ύστερα από έξι ημέρες. Η καταστολή της σήμανε την ενίσχυση της εξουσίας και της δύναμης του Ιουστινιανού. Μετά από τα γεγονότα αυτά ο Ιουστινιανός επιδόθηκε πια πιο αποφασιστικά στη θεσμοθέτηση των αναγκαίων εσωτερικών μεταρρυθμίσεων. Το ευρύτατο νομοθετικό έργο είναι το θεμέλιο όλου του μεταρρυθμιστικού έργου του που επηρέασε τόσο τη δημόσια διοίκηση, όσο και την κοινωνική θέση των κατώτερων κοινωνικών ομάδων, και ακόμη και την ιδιωτική ζωή και την οικογένεια. 2.2 Η εξωτερική πολιτική Ένας από τους κυριότερους στόχους του Ιουστινιανού ήταν η ανασύσταση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Επεδίωξε να αποκαταστήσει την αυτοκρατορία στα παλιά της όρια, αυτά του 3ου αιώνα, και να της δώσει την παλιά δόξα της. Το σχέδιό του ξεκίνησε από την Αφρική, στέλνοντας τον στρατηγό Βελισάριο, ο οποίος κατάφερε μέσα σε ένα χρόνο να συντρίψει το κράτος των Βανδάλων. Έτσι, ολόκληρη η περιοχή της βορείου Αφρικής πέρασε στην κυριαρχία των Βυζαντινών. Επόμενο βήμα ήταν η κατάκτηση της Ιταλίας, όπου ο πόλεμος με τους Οστρογότθους κράτησε είκοσι χρόνια και έληξε με τους Βυζαντινούς νικητές, αλλά με την Ιταλία γεμάτη ερείπια. Τελευταίος στόχος ήταν η κατάληψη του νοτίου τμήματος της Ιβηρικής χερσονήσου από τους Βησιγότθους, ο οποίος και πραγματοποιήθηκε. 21

22 Ένα μεγάλο μέρος του παλιού ρωμαϊκού κράτους είχε γίνει και πάλι μέρος της αυτοκρατορίας. Ωστόσο η αποκατάσταση της αυτοκρατορίας είχε αρκετές αρνητικές συνέπειες τόσο για τις περιοχές που υποτάχθηκαν όσο και για το Βυζάντιο. Οι πρώτες υπέστησαν σημαντικές ζημιές, ενώ το Βυζάντιο που είχε επικεντρωθεί στη Δύση υπέστη σημαντικές απώλειες στην Ανατολή, αλλά και αντιμετώπισε σοβαρά οικονομικά προβλήματα. Εικόνα 7. Χάρτης του πολέμου μεταξύ των Βυζαντινών και των Βανδάλων, 533μ.Χ.-534μ.Χ. (πηγή: wikipedia). 22

23 Εικόνα 8. Χάρτης του πολέμου μεταξύ των Βυζαντινών και των Οστρογότθων, πρώτη φάση: 535μ.Χ.- 540μ.Χ. (πηγή:wikipedia). Εικόνα 9. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία πριν και μετά τον Ιουστινιανό, (πηγή: sheltonstate.edu). 23

24 2.3 Αλλαγές στις πόλεις Την εποχή του Ιουστινιανού εμφανίζεται ένα φιλόδοξο πρόγραμμα αυτοκρατορικής ανάπλασης, το renovatio imperii, το οποίο είχε σαν στόχο την επιστροφή στις ρωμαϊκές προσδοκίες για μια οικουμενική αυτοκρατορία. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Ιουστινιανού, αναπτυσσόταν μια έντονη οικοδομική δραστηριότητα, κυρίως σε πόλεις που ήδη υπήρχαν, αλλά και στη δημιουργία χερσαίων αμυντικών συστημάτων. Η πολιτική των παρεμβάσεων στις πόλεις, που εφαρμόστηκε από τον Ιουστινιανό, είχε διαφορές στους στόχους και τη διαδικασία εφαρμογής, ανάλογα με τα προβλήματα που είχε η κάθε πόλη. (Concina Ennio, 2009) Στα μεγάλα αστικά κέντρα, όπως για παράδειγμα η Ρώμη, προτεραιότητα είχε η επαναλειτουργία και η συντήρηση των σημαντικών αστικών υποδομών, όπως η επισκευή των τειχών και η αποκατάσταση των γεφυρών, καθώς και η συντήρηση της δημόσιας αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, του φόρου και των υδραγωγείων. Επιπλέον, στη Ραβέννα, η οποία υπήρξε διοικητικό και στρατιωτικό κέντρο των συμφερόντων της αυτοκρατορίας της Ανατολής στην Ιταλία, ο Ιουστινιανός επικεντρώθηκε στην συντήρηση και αποκατάσταση των λειτουργικών δομών, χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο ναός του Αγίου Βιταλίου, ο οποίος καθοσιώθηκε το 547μ.Χ. Στην Καρχηδόνα, που κατακτήθηκε ξανά το 533μ.Χ., ο Ιουστινιανός είχε την επιθυμία να αποκαταστήσει το κύρος της αυτοκρατορικής εξουσίας της πόλης δίνοντάς της το όνομά του, δηλαδή Carthago Iustiniana. Επίσης, αποκατάστησε τα τείχη και τις γέφυρες, αλλά προχώρησε και σε παρεμβάσεις αποκατάστασης της αστικής λειτουργικότητας. Η Αντιόχεια ήταν μια πόλη μεγάλης στρατιωτικής και οικονομικής σημασίας, που αποτελούσε έδρα νομισματοκοπείου. Η πόλη ανοικοδομήθηκε σχεδόν από την αρχή, καθώς είχε καταστραφεί μετά το σεισμό του 526μ.Χ. και μετά την έφοδο των Σασσανιδών το 540μ.Χ. Το πρόγραμμα ανοικοδόμησης της πόλης συμπεριελάμβανε τον εκ νέου σχεδιασμό της αστικής περιμέτρου, υδραυλικά έργα, όπως ένα κινητό φράγμα για τον έλεγχο του χειμάρρου Παρμενίου ( Σιδηρά Πύλη ), γέφυρες και αποκατάσταση διαφόρων δημοσίων κτιρίων, καθώς και η εκ νέου διευθέτηση του 24

25 οδικού δικτύου. Επιπλέον, δόθηκε έμφαση στον χριστιανικό χαρακτήρα της πόλης με το χτίσιμο εκκλησιών. (Concina Ennio, 2009) Εικόνα 10. Τείχη και Πύλες της Ρώμης τον 6ο αιώνα. (Πηγή:wikimedia.org) Εικόνα 11. Ο ναός του Αγίου Βιταλίου, Ραβέννα.(Πηγή:traumwerk.stanford.edu) 25

26 Εικόνα 12. Χάρτης της Αντιόχειας τον 6ο αιώνα. (Πηγή:wikipedia.org) Σε όλες αυτές τις δραστηριότητες του Ιουστινιανού συγκαταλέγεται και η αναδιάρθρωση των παραμεθόριων αμυντικών συστημάτων και η αναδιοργάνωση της οικιστικής διάταξης σε περιοχές όπως τα Βαλκάνια, την Ανατολή και τη Βόρειο Αφρική, ενώ στην Ιταλία υπήρξε μια διαφορετική στρατηγική παρέμβαση με έμφαση κυρίως στην άμυνα των κυριότερων πόλεων και των χερσαίων και θαλάσσιων διαδρομών τους. Η ασφάλεια των πόλεων, δείχνει να προέχει στην έντονη οικοδομική δραστηριότητα που αναπτύχθηκε στην περιοχή των Βαλκανίων σύμφωνα με μια αρκετά διαρθρωμένη επιχειρησιακή τακτική, όπου στις περισσότερες περιπτώσεις επρόκειτο για αναδιάταξη ή ακόμα και για ριζική ανακατασκευή πόλεων. Όσον αφορά τον ευρύτερο σχεδιασμό, ολόκληρος ο πληθυσμός πόλεων υποχρεωνόταν να εγκαταλείψει τα σπίτια του για μια νέα οχυρωμένη πόλη. (Concina Ennio, 2009) Στην ανατολική παραμεθόριο ζώνη υπήρξε μια ανοικοδόμηση σε κλίμακα αστικού κέντρου. Παραδείγματα αποτελούν η επανίδρυση της Σεργιούπολης και της Ζηνοβίας, δύο πόλεις της Συρίας, όπου η πρώτη αναπτύχθηκε έχοντας ως πυρήνα μια τοποθεσία ελεγχόμενη από ένα μικρό οχυρό πάνω στον δρόμο των καραβανιών και η δεύτερη προέκυψε ως πόλη οχυρό σ ένα εγκαταλελειμμένο κέντρο πάνω στην όχθη του Ευφράτη. Πρόκειται για δύο περιπτώσεις κανονικών εγκαταστάσεων, καλά οργανωμένων, κατά βάση χαρακτήρα της ύστερης αρχαιότητας πόλεων. 26

27 Στη Βόρειο Αφρική γίνονταν παρεμβάσεις στην κατασκευή οχυρωματικών συγκροτημάτων μαζί με τη μερική εκ νέου οικοδόμηση αρχαίων αστικών κέντρων, προστατευμένων από τείχη. Γενικότερα, στην αυτοκρατορία δημιουργούνται καινούρια κέντρα, υπάρχει ανοικοδόμηση και εκτελούνται οχυρωματικά έργα, αλλά υπάρχουν και διάφορα αρνητικά στοιχεία, όπως οι συνθήκες των πόλεων δεν είναι ομογενείς και προοδευτικές και παρουσιάζεται ο κίνδυνος να μην μπορεί να διαφυλαχθεί η αστική τάξη. Για παράδειγμα, στις ελληνικές πόλεις που επιβαρύνονται με δαπάνες για την άμυνα του εδάφους, μειώνονται οι πόροι για τις αστικές υπηρεσίες και τη δημόσια οικοδομική δραστηριότητα. Επιπλέον, σε πολλές πόλεις, ως αποτέλεσμα της φορολογικής πίεσης που ασκούσε η εξουσία ήταν η μείωση των εισπράξεων των δήμων, επομένως δεν μπορούσαν πλέον να καλύψουν ανάγκες όπως επισκευές κτιρίων, γιατρούς, δασκάλους και έργα όπως ιπποδρόμια και θέατρα. Όλα αυτά απέκτησαν μικρότερη σημασία ή ίσως να μην μελετήθηκαν στον αρχικό σχεδιασμό, επειδή σαν κύριος στόχος στη δημιουργία μιας πόλης ήταν η δημιουργία της απόρθητης πόλης. (Concina Ennio, 2009) Μαζί με αυτά τα προβλήματα που προέκυψαν, καθυστερεί και η διαδικασία του εκχριστιανισμού των πόλεων. Η νομοθεσία την εποχή του Ιουστινιανού καθιστά τους επίσκοπους πρόσωπα πρωταρχικής αναφοράς στη ζωή της πόλης, όμως δεν ήταν τόσο εύκολο γι αυτούς να φέρουν εις πέρας την αρμοδιότητα που τους ανατέθηκε, καθώς ήταν ουσιαστικά ξένοι σ ένα αστικό χώρο. Πράγμα που άλλαξε με τον καιρό και ειδικότερα τον 6 ο αιώνα με τη περιθωριοποίηση των συνεχιστών του αρχαίου πολυθεϊσμού και όταν, σύμφωνα με τη νομοθεσία του Ιουστινιανού, ανατέθηκε στις εκκλησιές η περιφρούρηση των μέτρων και των σταθμών, των οργάνων ανταλλαγής των αγαθών, δηλαδή η αγορά παύει πλέον να είναι η καρδιά της πόλης, όπως ήταν στις αρχαίες πόλεις. Με την πάροδο των χρόνων, η εκκλησία αποκτά καθοριστικό ρόλο στην καινούρια πόλη. (Concina Ennio, 2009) Εν κατακλείδι, ο αιώνας του Ιουστινιανού, όσον αφορά την πόλη, χαρακτηρίζεται από μια έντονη οικοδομική δραστηριότητα, δημιουργία νέων πόλεων και ανοικοδόμηση πόλεων που ήδη υπήρχαν, καθώς και κατασκευή έργων που ήταν σημαντικά για την ασφάλεια των πόλεων, αλλά και την κατασκευή έργων κοινής ωφέλειας. Επιπλέον, κατασκευάστηκαν αρκετοί ναοί και λαμπρά οικοδομήματα με την αλλαγή της θρησκείας και τον εκχριστιανισμό των πόλεων. 27

28 3. ΤΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΘΕΜΑΤΑ, ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ. Εικόνα 13. Ta Βυζαντινά Θέματα, 1045μ.Χ. (πηγή: wikimedia) Η οργάνωση των βυζαντινών θεμάτων συνδέεται συνήθως με την εποχή της δυναστείας του Ηράκλειου ( ). Με την φράση οργάνωση των θεμάτων εννοούμε την οργάνωση των επαρχιών, η οποία, λόγω των συνθηκών εκείνης της εποχής, είχε σαν κύριο χαρακτηριστικό την ανάπτυξη της στρατιωτικής δύναμης των διοικητών των επαρχιών και της τελικής επικράτησης τους σε βάρος των πολιτικών αρχών. Αυτή η μεταβολή έγινε σιγά-σιγά με την πάροδο του χρόνου. Για μεγάλο χρονικό διάστημα, η λέξη θέμα σήμαινε ένα στρατιωτικό σώμα εγκατεστημένο σε μια επαρχία και αργότερα ονομάστηκε θέμα η επαρχία όπου βρισκόταν ο στρατός. Έτσι άρχισε η λέξη θέμα να έχει σχέση με την διοικητική διαίρεση της αυτοκρατορίας. Τα περισσότερα στοιχεία για τα θέματα τα έχουμε από το έργο Περί θεμάτων του αυτοκράτορα του 10 ου αιώνα Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου και από υλικό που βρίσκονταν στα χέρια των Αράβων γεωγράφων Ibn-Khurdadhbah και Kudama (9 ο και 10 ο αιώνα αντίστοιχα). Το έργο Περί θεμάτων έχει το μειονέκτημα ότι στηρίζεται σε μερικά σημεία σε γεωγραφικά έργα του 5 ου και 6 ου αιώνα τα οποία επεξεργάστηκαν πολύ επιπόλαια. (Στουραϊτης Ιωάννης, 2005) Σημαντικό ρόλο στην οργάνωση των θεμάτων είχαν τα εξαρχάτα της Ραβέννας και της Καρχηδόνας, τα οποία ιδρύθηκαν στα τέλη του 6 ου αιώνα. Λόγω των επιθέσεων που δέχονταν οι περιοχές αυτές εκείνη την περίοδο από τους Λογγοβάρδους και τους 28

29 Βέρβερους, η κεντρική διοίκηση θέλησε να δημιουργήσει μια πιο αποτελεσματική άμυνα εναντίον των εχθρών της, επιχείρησε να οργανώσει μεγάλες περιφερειακές ενότητες, με ισχυρή στρατιωτική δύναμη, στα σύνορα των επαρχιών. Έτσι, η κυβέρνηση της αυτοκρατορίας αναγκάστηκε να πάρει μέτρα, επειδή απειλούνταν συνεχώς από τους Μουσουλμάνους γείτονές της και από τον αραβικό στόλο που κυριαρχούσε στη Μεσόγειο, καθώς και από τους Σλάβους, αλλά και από το βασίλειο των Βουλγάρων που εμφανίστηκε το τελευταίο μισό του 7 ου αιώνα. Αυτές οι μεταβαλλόμενες καταστάσεις οδήγησαν την Βυζαντινή Αυτοκρατορία στην οργάνωση περιοχών, που διοικούνταν σχεδόν όπως τα εξαρχάτα με βάση μια ισχυρή στρατιωτική δύναμη. Η αυτοκρατορία, με τον τρόπο αυτό, απέκτησε ένα στρατιωτικό καθεστώς. (Στουραϊτης Ιωάννης, 2005) Για να μάθουμε ακριβώς την προέλευση των θεμάτων, πρέπει να κάνουμε ειδική έρευνα για κάθε θέμα χωριστά. Σχετικά με το ζήτημα αυτό, έχουν πολύ ενδιαφέρον τα έργα του Kulakovsky. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, η αρχή στη νέα διοικητική οργάνωση έγινε με τα στρατιωτικά μέτρα του Ηράκλειου, μετά την νίκη του στον πόλεμο κατά των Περσών ( ). Καθώς όμως, ο κίνδυνος των Περσών συνέχισε να υπάρχει, ο Ηράκλειος αναδιοργάνωσε την Αρμενία και δεν διόρισε πολιτικό διοικητή, επομένως η διοίκηση ήταν καθαρά στρατιωτική. Αυτό που έγινε στην Αρμενία, εφαρμόστηκε και σε άλλες επαρχίες και αυτό ήταν ουσιαστικά το σύστημα των θεμάτων. (Στουραϊτης Ιωάννης, 2005) Είναι γνωστό ότι για την αντιμετώπιση του κινδύνου των επιθέσεων των εχθρών ιδρύθηκαν στην Ανατολή, τον 7 ο αιώνα, οι εξής στρατιωτικές περιοχές που αργότερα ονομάστηκαν θέματα: 1. Των Αρμενιακών, στην ΒΑ Μ. Ασία, στα σύνορα της Αρμενίας, 2. Των Ανατολικών. (Αυτά τα δύο θέματα που βρίσκονταν σε όλο το κεντρικό κομμάτι της Μ. Ασίας, από τα σύνορα της Κιλικίας στην Ανατολή μέχρι τις ακτές του Αιγαίου Πελάγους στη Δύση, προορίζονταν για την προστασία από τους Άραβες. 3. Το Οψίκιο, στη Μ. Ασία κοντά στη θάλασσα του Μαρμαρά, που είχε σκοπό να προστατέψει την πρωτεύουσα από τους εξωτερικούς εχθρούς. 29

30 4. Το ναυτικό θέμα των Καραβησιάνων στις νότιες ακτές της Μ. Ασίας και στα γειτονικά νησιά. Προορίζονταν για άμυνα εναντίον του στόλου των Αράβων. Οι παρακάτω χάρτες μας βοηθούν να έχουμε μια πιο κατανοητή εικόνα περί των συνόρων των θεμάτων τον 7 ο αιώνα. (Στουραϊτης Ιωάννης, 2005) Εικόνα 14. Τα σύνορα των θεμάτων της Μ. Ασίας τον 7 ο αιώνα. (Πηγή: digitalschool) 30

31 Εικόνα 15. Τα σύνορα των θεμάτων της Μ. Ασίας τον 7 ο αιώνα. (Πηγή : Εικόνα 16. Τα σύνορα των θεμάτων της Μ. Ασίας τον 7 ο αιώνa. (Πηγή: gregzer.pbworks.com) 31

32 Μια εξαιρετική αναλογία υπάρχει ανάμεσα στην οργάνωση των θεμάτων και την αντίστοιχη οργάνωση της Περσικής Αυτοκρατορίας την εποχή των Σασσανιδών, τον 6 ο αιώνα. Η στρατικοποίηση της Περσικής Αυτοκρατορίας και η οργάνωση των θεμάτων στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία ήταν εξαιρετικά όμοιες και ο συγγραφέας Stein μας εξηγεί ότι ο Ηράκλειος είχε μελετήσει τις μεταρρυθμίσεις των δύο βασιλείων της Περσίας και ίσως να προσπάθησε να διδαχθεί από τον εχθρό. Στη Βαλκανική χερσόνησο δημιουργήθηκε το θέμα της Θράκης για να εμποδίσει τις επιθέσεις των Σλάβων και των Βουλγάρων και περίπου στα τέλη του 7 ου αιώνα δημιουργήθηκε το θέμα της Ελλάδας. Περίπου την ίδια εποχή δημιουργήθηκε και το θέμα της Σικελίας για να εμποδίσει ναυτικές επιδρομές των Αράβων. Τα περισσότερα θέματα διοικούνταν από στρατηγούς. Οι πολιτικές αρχές συνέχισαν να υπάρχουν στα θέματα και δεν παραχώρησαν αμέσως τα δικαιώματά τους στους στρατηγούς. Οι στρατιωτικές αρχές όμως είχαν την πλήρη εξουσία για την αντιμετώπιση εξωτερικών κινδύνων και η δύναμή τους γινόταν όλο και πιο αισθητή στην πολιτική διοίκηση. (Στουραϊτης Ιωάννης, 2005) Η περίοδος της δυναστείας του Ηράκλειου αντιπροσωπεύεται από τους νόμους τους οποίους εισήγαγε. Μπορεί να αποδειχθεί ότι ορισμένοι από τους νόμους εισήχθηκαν στη νομοθεσία της Ανατολής από τους Άραβες και στη νομοθεσία της Δύσης από τους Γερμανούς, όπως νόμοι που ασχολούνται με την πλαστογραφία των νομισμάτων, των επίσημων σφραγίδων και των δημοσίων εγγράφων. 3.1 Η εξέλιξη των θεμάτων. Η πρώτη αλλαγή στην οργάνωση των τεσσάρων μεγάλων μικρασιατικών θεμάτων επήλθε στα μέσα του 8 ου αιώνα. Αφαιρέθηκαν από το θέμα Οψικίου, το οποίο αποτελούσε ως τότε το μεγαλύτερο μικρασιατικό θέμα, δύο μέρη του, ένα μεγάλο τμήμα στα ανατολικά, το οποίο αποτέλεσε το θέμα Βουκελλαρίων και ένα μικρότερο τμήμα του στη μικρασιατική ακτή απέναντι από την Κωνσταντινούπολη, το οποίο 32

33 αποτέλεσε το θέμα των Οψιμάτων. Επιπλέον, στα νέα θέματα του 8 ου αιώνα καταγράφονται και τα ναυτικά θέματα Δωδεκανήσου και Κρήτης. Στις αρχές του 9 ου αιώνα σημειώθηκε αύξηση των θεμάτων στις βαλκανικές περιοχές της αυτοκρατορίας. Πιο συγκεκριμένα, ιδρύεται το θέμα Μακεδονίας στα εδάφη της σημερινής δυτικής Θράκης, το θέμα Κεφαλληνίας, το θέμα Πελοποννήσου και το θέμα Θεσσαλονίκης. Επίσης, παρατηρείται η διάσπαση των παλαιών μεγάλων θεμάτων σε μικρότερα, ενώ συνεχίζεται η δημιουργία νέων θεμάτων στις βαλκανικές περιοχές που ξαναπερνούσαν στον έλεγχο των Βυζαντινών. Έως το τέλος του 9 ου αιώνα παρατηρείται η διαίρεση όλων των μεγάλων θεμάτων σε μικρότερα. Η μείωση της έκτασης των μικρασιατικών θεμάτων αποτέλεσε βασικό βήμα προς την ολοκλήρωση των θεμάτων ως διοικητικών ενοτήτων. Για να ολοκληρωθεί το θέμα ως διοικητική ενότητα, πέρασε από μια μακροχρόνια διαδικασία που διήρκησε σχεδόν δύο αιώνες. Στον 7 ο αιώνα η πολιτική διοίκηση των επαρχιών λειτουργούσε ανεξάρτητα από τη στρατιωτική διοίκηση των ευρύτερων περιφερειών. Τον 8 ο αιώνα ο στρατηγός απέκτησε την εποπτεία της διοίκησης των επαρχιών που βρίσκονταν στα όρια της στρατιωτικής του περιφέρειας, ενώ κατά τη διάρκεια του 9 ου αιώνα, ο στρατηγός ανέλαβε, εκτός από την στρατιωτική και την πολιτική εξουσία στα πλαίσια του θέματος. (Στουραϊτης Ιωάννης, 2005) Με τα εδάφη που ανακατέλαβαν οι Βυζαντινοί στο ανατολικό σύνορο, έχουμε τη δημιουργία νέων θεμάτων στις αρχές του 10 ου αιώνα. Ενώ, από τα μέσα του 10 ου αιώνα αρχίζει η σμίκρυνση των συνοριακών μικρασιατικών θεμάτων, η οποία συνδέεται άμεσα με τον υποβιβασμό του στρατιωτικού ρόλου του θέματος. Τα νέα μικρά θέματα, γνωστά και ως αρμενικά, είχαν αμυντικό χαρακτήρα και είχαν ως πυρήνα μια πόλη κάστρο. 33

34 Εικόνα 17. Τα θέματα κατά τον 9ο και 10ο αιώνα. (Πηγή:gregzer.pbworks.com) Εικόνα 18. Εξέλιξη των θεμάτων κατά τον 10o αιώνα. (Πηγή: 34

35 3.2 Η παρακμή και η διάλυση του θεματικού θεσμού. Με τον περιορισμό του στρατηγού στον έλεγχο μιας περιοχής μικρότερης σε έκταση επήλθε και ο περιορισμός της πολιτικής του δύναμης, η οποία πέρασε στους πολιτικούς αξιωματούχους του θέματος, ενώ τον 11 ο αιώνα χάνει τελείως τον έλεγχο της πολιτικής διοίκησης του θέματος. Επιπλέον, με τις επιδρομές νέων εχθρών στα Βαλκάνια και στη Μικρά Ασία τον 11 ο αιώνα ολοκληρώθηκε η διάλυση της στρατιωτικής δομής της αυτοκρατορίας, που ήταν βασισμένη στα θέματα. Αυτή την περίοδο αυξάνεται ο αριθμός των ταγμάτων, τα οποία αποτελούνταν σε μεγάλο βαθμό και από ξένους μισθοφόρους. Τον 12 ο αιώνα έχουμε πλέον την πλήρη διάλυση του θεσμού των θεμάτων. Όμως ο όρος θέμα συνέχισε να χρησιμοποιείται και κατά την ύστερη βυζαντινή περίοδο, κυρίως για να χαρακτηρίσει οικονομικές γεωγραφικές ενότητες. (Στουραϊτης Ιωάννης, 2005) 35

36 4. ΠΟΛΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ 4.1 Η εξέλιξη των οικισμών Οι βυζαντινοί ιστορικοί είχαν ιδιαίτερη εκτίμηση για την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας και επικέντρωναν το ενδιαφέρον τους στην ιστορία των αυτοκρατόρων, της αυλής και του κέντρου της αυτοκρατορίας, με αποτέλεσμα οι γνώσεις μας για την εξέλιξη των οικισμών και πληθυσμών εκτός της Κωνσταντινούπολης να είναι ελάχιστες. (Koder J. 2004) Οι υπόλοιπες πόλεις της βυζαντινής αυτοκρατορίας έχουν μεγάλη διαφορά, σε ό,τι αφορά την έκταση και τον πληθυσμό τους, από την Κωνσταντινούπολη. Ήταν πολύ μικρότερες από την πρωτεύουσα κατά την μέση και την ύστερη βυζαντινή εποχή. Από τον 6 ο αιώνα και μετά το βασικό μέλημα της αστικής ανάπτυξης ήταν η ασφάλεια των κατοίκων των πόλεων. Έτσι η οχυρωμένη επιφάνεια μιας πόλης όφειλε να είναι μικρή και πυκνοκατοικημένη. Αυτό διαφαίνεται τόσο σε νέες πόλεις, όσο και σε ανακαινισμένα αστικά κέντρα, ήδη την εποχή του Ιουστινιανού, ορισμένα από τα οποία μετακινήθηκαν σε ασφαλέστερα σημεία. Επιπλέον, την εποχή των Κομνηνών τον 12 ο αιώνα, ανοικοδομήθηκαν πόλεις που είχαν καταστραφεί από επιθέσεις, με τον ίδιο τρόπο όπως και τον 6 ο αιώνα. Ωστόσο οι οχυρωμένες επιφάνειες των πόλεων είχαν συχνά συρρικνωθεί σημαντικά και οι ίδιες οι πόλεις είχαν μεταφερθεί σε σημεία που καθιστούσαν ευκολότερη την άμυνά τους. (Koder J. 2004) Διάφορες εισβολές που ακολούθησαν, όπως η αραβική εισβολή και η σλαβική εγκατάσταση σε ευρωπαϊκά εδάφη, επέφεραν παρόμοια οικιστικά αποτελέσματα. Στις περιοχές όπου σημειώθηκε μείωση πληθυσμού εξαιτίας της πανώλης και άλλων παραγόντων, το κράτος δεν μπορούσε πλέον να εγγυηθεί ασφάλεια. Έτσι, οι οικισμοί σε ανοιχτούς χώρους περιορίστηκαν και αντικαταστάθηκαν εν μέρει από μικρές, οχυρωμένες πόλεις που χτίζονταν σε υψώματα. Τα χωριά που δεν ήταν δυνατόν να οχυρωθούν, είτε εξαφανίστηκαν, είτε μετακινήθηκαν μακριά από τις οδικές αρτηρίες προς τις βουνοπλαγιές. Σημαντικό ρόλο για την επιλογή της νέας θέσης κατείχε η κοντινή ύπαρξη νερού. Το μέγεθος των οικισμών μειωνόταν, με αποτέλεσμα ο αριθμός των οικισμών να αυξάνεται ακόμη και σε περιπτώσεις που ο συνολικός πληθυσμός, σε επίπεδο περιφέρειας, μειωνόταν. Αυτό συνέβαινε σε περιοχές, όπου η μείωση του πληθυσμού κατά τον 6 ο 36

37 και 7 ο αιώνα εξισορροπήθηκε μέσω της εγκατάστασης νέων πληθυσμών, κυρίως Σλάβων. Αντίθετα με τις αραβικές επιδρομές που είχαν ως στόχο τη λεηλασία και την ερήμωση των πόλεων, για να εξασθενίσουν έτσι την βυζαντινή αυτοκρατορία, οι αβαροσλαβικές επιδρομές επέφεραν έναν εκτεταμένο σλαβικό εποικισμό. Ένα παράδειγμα που μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε το τι ακριβώς συνέβη, είναι η κοιλάδα του Δρίνου στη Βόρειο Ήπειρο. Εκεί τρεις επαρχιακές πόλεις της ύστερης αρχαιότητας αντικαταστάθηκαν από περίπου πενήντα χωριά στις βουνοπλαγιές εκατέρωθεν της. Βέβαια, ο μεγαλύτερος αριθμός οικισμών δεν είναι απαραίτητο να αποτελεί μια ένδειξη και μεγαλύτερου πληθυσμού. (Koder J. 2004) Εικόνα 19. Η οικιστική εξέλιξη της κοιλάδας του Δρίνου. (Πηγή: Το Βυζάντιο ως χώρος, Johannes Koder, σελ. 167) Το βυζαντινό χωριό, που στην πρωτοβυζαντινή εποχή ονομαζόταν και κώμη, αποτελούνταν στις ηπειρωτικές περιοχές από ομάδα σπιτιών σε χαλαρή στοίχιση, με μεγάλες εκτάσεις κήπων που βρίσκονταν σε άμεση επαφή με αυτά. Τα φορολογικά έγγραφα της εποχής διαχωρίζουν τους κήπους από τα χωράφια και τους ονομάζουν εσώθυρα για να τους διαφοροποιήσουν από τη γη που υπήρχε έξω από τα χωριά, τα χωράφια ή εξώθυρα. Μαζί με τα χωριά συνυπάρχουν και διάφοροι οικισμοί αποτελούμενοι από μεμονωμένα αγροκτήματα. (Koder J. 2004) 37

38 Από την πρωτοβυζαντινή εποχή, οι πόλεις χάνουν την αυτονομία τους και όλο και περισσότερο τον αστικό τους χαρακτήρα. Αρκετές παραθαλάσσιες πόλεις παρήκμασαν λόγω των προσχώσεων ή της μερικής απώλειας της θαλασσοκρατορίας των Βυζαντινών κατά τον 7 ο αιώνα και της αραβικής πειρατείας. Γενικότερα, το πυκνό οικιστικό δίκτυο των πόλεων παρήκμασε από τα τέλη του 6 ου αιώνα. Πλέον στην πρώιμη βυζαντινή εποχή, το αστικό τοπίο εμπλουτίζεται από δημόσια κτίσματα και κυρίως από εκκλησίες. Οι περισσότεροι κάτοικοι των πόλεων ασχολούνται με την γεωργία, ενώ μικρό ποσοστό του πληθυσμού ασχολείται με την βιοτεχνία και το εμπόριο. Οι πόλεις αρχίζουν και μοιάζουν πλέον με οχυρά, έτσι, ο όρος κάστρο αρχίζει να αποκτά την έννοια της πόλης. Η ασφάλεια αποτελεί τον βασικότερο παράγοντα ενός οικισμού. Σε ορισμένα χωριά, η ασφάλεια μπορούσε να εξασφαλιστεί λόγω της γεωγραφικής τους θέσης, όπως για παράδειγμα δύσκολη πρόσβαση ή δυνατότητα υποχώρησης. Όσο αυξανόταν ο πληθυσμός ενός χωριού, τόσο περισσότερα γινόταν τα οχυρωματικά έργα. Ορισμένα από τα έργα είναι ένας οχυρωμένος πύργος σ ένα ύψωμα, αλλά και μεγάλα κάστρα καταφύγια, τα οποία βρίσκονταν συνήθως κοντά και πάνω από τα μεγάλα χωριά και δεν κατοικούνταν μόνιμα, παρά μόνο σε περίπτωση εχθρικής επίθεσης. Στην ύστερη βυζαντινή περίοδο, με τον ερχομό της Λατινοκρατίας, ήρθαν οι γνώσεις και οι τεχνικές για την ανοικοδόμηση και χρήση των δυτικών κάστρων. Όσοι ασκούσαν εξουσία, έχτιζαν τα κάστρα τους έξω από τους οικισμούς, μεγαλώνοντας έτσι την απόσταση τους από τον τοπικό πληθυσμό. Η απόσταση αυτή σε συνδυασμό με την ανικανότητα του κρατικού μηχανισμού να λειτουργήσει σωστά όσον αφορά την ασφάλεια, μηδένισε την εμπιστοσύνη των υπηκόων οδηγώντας σε πρωτοβουλίες των κοινοτήτων. Αυτό το παρατηρούμε κυρίως στα νησιά του Αιγαίου, όπου η πειρατεία και η πολιτική ανασφάλεια οδήγησαν στη δημιουργία μονίμως κατοικημένων οχυρωμένων χωριών. Ένα παράδειγμα είναι το χωριό Πύργος στην Σαντορίνη, όπου τα σπίτια στο εξωτερικό του χωριού είναι χτισμένα το ένα δίπλα στο άλλο χωρίς να μεσολαβεί κενό διάστημα και οι ενισχυμένοι τοίχοι τους χωρίς παράθυρα λειτουργούσαν ως εξωτερικό τείχος του χωριού που διέθετε μία και μοναδική είσοδο. Άλλος ένας τύπος οχυρωμένου οικισμού είναι το κάστροκαταφύγιο, όπου ολόκληρο το κέντρο του οικισμού χρησιμεύει ως καταφύγιο. Ένα παράδειγμα αυτού του τύπου είναι το τριώροφο Κάστρο στην Αντίπαρο που χτίστηκε μετά το 1439, πρόκειται για μια τετράγωνη κατασκευή, όπου στο κέντρο της 38

39 βρισκόταν ένας πύργος. Στο κάστρο υπήρχαν αρκετές κατοικίες και μεγάλος αριθμός αποθηκών. (Koder J. 2004) Εικόνα 20. Το οχυρωμένο χωριό Πύργος στη Σαντορίνη. (Πηγή: Το Βυζάντιο ως χώρος, Johannes Koder, σελ. 172). Εικόνα 21. Το τριώροφο κάστρο της Αντιπάρου του 15ου αιώνα.(πηγή: Το Βυζάντιο ως χώρος, Johannes Koder, σελ. 173). Στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία εκτός από τους οχυρωμένους οικισμούς υπήρχαν ανοχύρωτοι αγροτικοί οικισμοί, οι οποίοι μας είναι γνωστοί από τον τύπο ορισμένων τοπωνυμίων με αποτέλεσμα να μην μπορούμε να κάνουμε υποθέσεις σχετικά με τη δομή τους. 39

40 4.2 Η Κωνσταντινούπολη. Εικόνα 22. Κωνσταντινούπολη. (Πηγή: wikipedia.org) Η Κωνσταντινούπολη θεωρείται το κέντρο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, καθώς η θέση στη οποία βρίσκεται θεωρείται το σταυροδρόμι εμπορικών και στρατιωτικών δρόμων μεγάλης σημασίας, οι οποίοι απέκτησαν ακόμη μεγαλύτερη σημασία όταν ιδρύθηκε εκεί η πρωτεύουσα. Η Κωνσταντινούπολη δεν προέκυψε ως πρωτεύουσα από την σταδιακή ανάπτυξη ενός κράτους, αντιθέτως επιλέχθηκε ως πρωτεύουσα ενός ήδη ολοκληρωμένου κράτους. Η επιλογή της νέας πρωτεύουσας επήλθε από την ανάγκη για την δημιουργία ενός σταθερού κέντρου και μιας μόνιμης αυτοκρατορικής έδρας στα ανατολικά της αυτοκρατορίας. Έτσι σημαντικό ρόλο κατείχε η γεωγραφική της θέση, καθώς είναι το σημείο όπου συναντιούνται οι θαλάσσιοι δρόμοι της Μαύρης Θάλασσας και της Μεσογείου και οι χερσαίοι δρόμοι μεταξύ Ευρώπης και Ασίας. Επιπλέον, παρείχε άμεση πρόσβαση στις δύο πλέον προβληματικές περιοχές της αυτοκρατορίας εκείνη την εποχή, το σύνορο του Δούναβη και τα σύνορα με την Περσία. (Koder J. 2004) Δύο μεγάλα μειονεκτήματα που είχε η θέση αυτή ήταν το ότι δεν υπήρχε φυσική οχύρωση στα δυτικά της πόλης, πράγμα που οδήγησε στην ανοικοδόμηση τειχών και το ότι δεν υπήρχαν καθόλου φυσικοί πόροι ύδατος, το οποίο έγινε προσπάθεια να λυθεί με την κατασκευή ενός συστήματος αποθήκευσης υδάτων. 40

41 Ακόμα έναν πολύ σημαντικό παράγοντα για την επιλογή της νέας πρωτεύουσας αποτελεί η θέση της, αλλά πιο συγκεκριμένα η θέση της στη χερσόνησο μεταξύ της Θάλασσας του Μαρμαρά και του Κεράτιου Κόλπου, σ ένα κόλπο μήκους επτά χιλιομέτρων και πλάτος έως οχτακόσια μέτρα που εκτείνεται από τη νότια είσοδο του Βοσπόρου προς τα βορειοδυτικά. Αρκετά στρατηγική θέση, καθώς τα δύο τρίτα των αμυντικών οχυρώσεων της πόλης αποτελούνταν από θαλάσσια τείχη, όπου η άμυνα τους είναι ευκολότερη και μόλις το ένα τρίτο από χερσαία τείχη. Η είσοδος στον Κεράτιο κόλπο μπορούσε να αποκλειστεί με την χρήση μιας αλυσίδας που συνέδεε τον Πύργο του Ευγενίου στα χερσαία τείχη, με έναν οχυρωμένο πύργο απέναντί του, στην περιοχή του Γαλατά. Η ύπαρξή της μαρτυρείται από τις αρχές του 8 ου αιώνα. Στο ευρωπαϊκό κομμάτι της πόλης, η άμυνά της εξασφαλιζόταν από τείχη που είχαν έκταση περίπου σαράντα επτά χιλιόμετρα, από όπου πήραν και το όνομά τους Μακρά Τείχη και προστάτευαν την θρακική χερσόνησο μεταξύ της Θάλασσας του Μαρμαρά και της Μαύρης Θάλασσας. (Koder J. 2004) Ο Μεγάλος Κωνσταντίνος ίδρυσε την πόλη το 324μ.Χ. και την εγκαινίασε στις 11 Μαΐου το 330μ.Χ. Της έδωσε το όνομά του, Κωνσταντινούπολη, αλλά λεγόταν και Νέα Ρώμη, δείχνοντας έτσι τις προθέσεις του αυτοκράτορα για την ίδρυση μιας νέας πόλης που θα έχει τη δόξα της Ρώμης. Αρχικά, ο Μέγας Κωνσταντίνος αύξησε το εμβαδόν της πόλης από τα δύο στα έξι τετραγωνικά χιλιόμετρα. Στις αρχές της βασιλείας του Θεοδοσίου Β ( 408μ.Χ. 450μ.Χ. ) το εμβαδόν της πόλης αυξήθηκε στα δώδεκα τετραγωνικά χιλιόμετρα και χτίστηκαν νέα τείχη που ολοκληρώθηκαν το 413μ.Χ. και πήραν το όνομα του αυτοκράτορα. Έτσι, η Κωνσταντινούπολη απέκτησε την οριστική της επιφάνεια. Η αστική περιοχή διαμορφωνόταν σε δεκατέσσερα διαμερίσματα τις λεγόμενες ρεγεώνες και στη συνέχεια σε τριακόσιες είκοσι δύο γειτονιές. Βέβαια, υπήρχαν περιοχές σε όλη αυτή την έκταση που δεν έγιναν ποτέ πυκνοκατοικημένες. Κυρίως στις περιοχές που βρίσκονταν κοντά στα χερσαία τείχη, το αστικό τοπίο χαρακτηριζόταν από επιμέρους μονές, μικρούς οικισμούς και αγροκτήματα, που είχαν ανάμεσά τους κήπους, χωράφια και βοσκότοπους. (Koder J. 2004) 41

42 Εικόνα 23. Η Κωνσταντινούπολη, ρεγεώνες (διαμερίσματα) και τείχη. (Πηγή: Το Βυζάντιο ως χώρος, Johannes Koder, σελ. 160) Εικόνα 24. Κωνσταντινούπολη, ρεγεώνες (διαμερίσματα). (Πηγή: wikimedia.org) 42

43 Εικόνα 25. Κωνσταντινούπολη. Τείχη Κωνσταντίνου, Τείχη Θεοδοσίου Β. (Πηγή: newworldencyclopedia.org) Η οικοδομική υποδομή της Κωνσταντινούπολης ήταν προορισμένη για μια μεγαλούπολη και αποτέλεσε πεδίο μεγάλης εσωτερικής μετανάστευσης στην πρωτοβυζαντινή εποχή. Σύμφωνα με υποθέσεις, ο πληθυσμός της πόλης τον 6 ο αιώνα και πριν την επιδημία της πανώλης το 542μ.Χ., πρέπει να άγγιζε τις Μετά την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης το 1204μ.Χ. από τους Λατίνους και την κατοχή της τον 13 ο αιώνα, δεν μπόρεσε να φτάσει ξανά στο επίπεδο που βρισκόταν, ούτε οικοδομικά, ούτε δημογραφικά. Στο πρώτο μισό του 15 ου αιώνα, ο πληθυσμός της Κωνσταντινούπολης ήταν γύρω στους με κατοίκους. Με την αυτοκρατορία ήδη εξασθενημένη και διαιρεμένη επήλθε η Άλωση της Κωνσταντινούπολης ύστερα από πολιορκία από τον οθωμανικό στρατό, στις 29 Μαΐου του (Koder J. 2004) 43

44 4.3 Κτίρια και κτίσματα της Κωνσταντινούπολης την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου Τα τείχη και το Φόρο του Κωνσταντίνου. Ένα από τα πιο σπουδαία και μεγάλης σημασίας έργα που κατασκευάστηκαν την εποχή του μεγάλου Κωνσταντίνου ήταν ένα τείχος το οποίο εκτεινόταν περίπου τρία χιλιόμετρα δυτικά των αρχαίων τειχών του Βυζαντίου. Παρόλο που στις μέρες μας δεν σώζεται τίποτα, τμήματά του όπως η Χρυσή Πύλη, η οποία ήταν κάτι περισσότερο από απλή πύλη της πόλης, καθώς από εκεί εισέρχονταν οι αυτοκράτορες για την τέλεση θριάμβου στην πρωτεύουσα, διατηρούνταν στην μεσαιωνική πόλη ακόμα και μετά την κατάκτηση από τους Οθωμανούς. Στην εξωτερική πλευρά του αρχαίου τείχους κατασκευάστηκε το Φόρο του Κωνσταντίνου, το οποίο ήταν ένα κυκλικό φόρο που είχε στο κέντρο μια στήλη από πορφυρίτη, η οποία σώζεται και σήμερα. Πάνω στην στήλη υψωνόταν το άγαλμα του Κωνσταντίνου-Φοίβου. Στη βόρεια πλευρά του φόρου βρισκόταν το κτήριο της Συγκλήτου, όπου την είσοδό της διακοσμούσαν τα αγάλματα της Αθηνάς και της Θέτιδας. (Μαρίνης Βασίλειος, 2008) Εικόνα 26. Τοπογραφικός χάρτης της Κωνσταντινούπολης επί Θεοδοσίου Β, όπου σημειώνονται τα μνημεία, της περιόδου του Κωνσταντίνου, της πόλης, καθώς και η γραμμή του χερσαίου τείχους του Κωνσταντίνου.(Πηγή: ehw.gr/constantinople, copyrights C. Mango) 44

45 Εικόνα 27. Η στήλη από πορφυρίτη, στο κέντρο του Φόρου του Κωνσταντίνου, σε καρτ ποστάλ του (Πηγή: ehw.gr/constantinople) Το Μέγα Παλάτιον. Το Μέγα Παλάτιον βρισκόταν στα νοτιοανατολικά της πόλης, ανάμεσα στον ιππόδρομο και τη θάλασσα, μια περιοχή όπου σήμερα υπάρχει το Μπλε Τζαμί. Περιελάμβανε το Παλάτι της Δάφνης, το οποίο ήταν ο πυρήνας του αυτοκρατορικού παλατιού τον 4 ο αιώνα και περιείχε αίθουσες υποδοχής και συνεστίασης, καθώς και διαμερίσματα για διαμονή. Επιπλέον, στο Μέγα Παλάτιον υπήρχαν τα διαμερίσματα των αυτοκρατορικών φρουρών, μια αίθουσα ακροάσεων, την επονομαζόμενη consistorium, πιθανόν μια αίθουσα θρόνου, το Δικαστήριο και το Αυγουσταίον (Μαρίνης Βασίλειος, 2008). Το Αυγουσταίον ήταν πλατεία της Κωνσταντινούπολης, το κέντρο της δημόσιας ζωής και διοίκησης. Αργότερα, βόρεια από αυτό χτίστηκε η Αγία Σοφία. Οικοδομήθηκε από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο και ονομάστηκε έτσι προς τιμήν της μητέρας του, Αυγούστας Ελένης (Κατσαβέλη Όλγα, 2007). Επίσης, στο Μέγα Παλάτιον βρισκόταν ένα δεύτερο κτήριο της Συγκλήτου και η Βασιλική. Κοντά στη Βασιλική βρισκόταν το Μίλιον, όπου αρχικά ήταν μια στήλη από όπου ξεκινούσε η Μέση Οδός (πιθανόν ονομάστηκε έτσι επειδή χώριζε στη μέση την Κωνσταντινούπολη) και στη συνέχεια, στο χώρο της στήλης, κατασκευάστηκε ένα 45

46 τετράγωνο οικοδόμημα με θόλο που στηριζόταν σε μαρμάρινους κίονες. Το Μίλιον αποτελούσε το σημείο από όπου μετρούνταν το μήκος όλων των οδών και πιθανόν να πήρε το όνομά του από τη λατινική λέξη mille, μονάδα μέτρησης μήκους που αντιστοιχεί σε περίπου 1500 μέτρα (Μίχου Ελένη, 2007). Άλλο ένα λαμπρό οικοδόμημα που βρισκόταν κοντά στο παλάτι ήταν ο Ιππόδρομος. Ένα στάδιο αφιερωμένο στις αρματοδρομίες και αποτελούσε το κέντρο της δημόσιας ζωής της πόλης. Ο αυτοκράτορας παρακολουθούσε τα δρώμενα από το Κάθισμα, ένας χώρος όπου συνδεόταν απευθείας με το παλάτι μέσω μιας σπειροειδούς κλίμακας. Στη νοτιοανατολική γωνία του Ιπποδρόμου βρισκόταν τα λουτρά του Ζευξίππου τα οποία ήταν φημισμένα για τα αγάλματα που τα κοσμούσαν. Το Μέγα Παλάτιον έχει μεγάλη πολιτισμική και ιστορική σημασία, καθώς άσκησε επιρροή τόσο στη δυτικοευρωπαϊκή όσο και στην ανατολική αρχιτεκτονική των ανακτόρων και αποτέλεσε συνδετικό κρίκο ανάμεσα στη ρωμαϊκή αυτοκρατορική αρχιτεκτονική και τη μεσαιωνική. (Μαρίνης Βασίλειος, 2008) Εικόνα 28. Το κέντρο της Κωνσταντινούπολης, το Μέγα Παλάτιον. (Πηγή: lib.utexas.edu) 46

47 Εικόνα 29. Χάρτης βυζαντινής Κωνσταντινούπολης: Κοσμικά μνημεία και κτήρια. (Πηγή: ehw.gr/constantinople, Δημιουργός: Εργαστήριο Γεωγραφικών Αναλύσεων και Χαρτογραφίας/Αρχιτεκτονικών Ανασχεδιασμών, copyrights ΙΜΕ/FHW) Οδικές αρτηρίες. Η Μέση Οδός που ήταν και η κεντρική οδική αρτηρία ήταν διαμορφωμένη με στοές και διέσχιζε την πόλη από τα ανατολικά προς τα δυτικά. Διακλαδιζόταν περίπου ένα χιλιόμετρο δυτικά του Φόρου του Κωνσταντίνου, με τη μια διακλάδωση να οδηγεί νοτιοδυτικά στη Χρυσή Πύλη και με την άλλη να συνεχίζει προς τα βορειοδυτικά. Το μέρος όπου διακλαδιζόταν η Μέση Οδός ονομαζόταν Φιλαδέλφιον και ήταν διακοσμημένο με αγάλματα των μελών της οικογένειας του Κωνσταντίνου. Απ ότι φαίνεται, η Κωνσταντινούπολη είχε ένα σχετικά κανονικό πολεοδομικό σχέδιο, το οποίο στη συνέχεια επεκτάθηκε. (Μαρίνης Βασίλειος, 2008) 47

48 Εικόνα 30. Χάρτης βυζαντινής Κωνσταντινούπολης, δρόμοι και φόρα. (Πηγή: ehw.gr/constantinople, Δημιουργός: Εργαστήριο Γεωγραφικών Αναλύσεων και Χαρτογραφίας/Αρχιτεκτονικών Ανασχεδιασμών, copyrights IME/FHW) Το Έβδομον Το Έβδομον ήταν ένα από τα σημαντικότερα προάστια της Κωνσταντινούπολης, ωστόσο, δεν είναι σίγουρο για το που ακριβώς βρισκόταν, αλλά σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη εντοπίζεται στην ευρύτερη περιοχή της θάλασσας του Μαρμαρά και περίπου δέκα χιλιόμετρα δυτικά από το Μίλιον. Την περιοχή διέσχιζε η Εγνατία οδός και ήταν το μέρος από όπου ξεκινούσαν οι θριαμβευτικές πομπές των αυτοκρατόρων προς την πρωτεύουσα. Η μεγάλη πεδιάδα που εκτεινόταν στην περιοχή, η οποί ονομαζόταν Κάμπος, η άμεση πρόσβαση στη θάλασσα και η μικρή απόσταση από την πρωτεύουσα καθιστούσαν το Έβδομον ιδανικό μέρος για την στρατοπέδευση των στρατευμάτων της Κωνσταντινούπολης. Επίσης, περιελάμβανε μια εξέδρα, όπου ο αυτοκράτορας παρουσιαζόταν στο στράτευμα, το λεγόμενο 48

49 Τριβουνάλιο, το οποίο είχε ημικυκλικό σχήμα και η κύρια όψη του ήταν στραμένη προς την πεδιάδα. Την πρόσοψή του κοσμούσαν αγάλματα αυτοκρατόρων. Το Έβδομον θεωρούνταν αυτοκρατορικό προάστιο και εμπλουτιζόταν συνεχώς με κτήρια και οικοδομήματα τα οποία μπορούσαν να συναγωνιστούν τα αντίστοιχα κτίσματα της Κωνσταντινούπολης. Αρκετοί ήταν και οι ναοί που οικοδομήθηκαν στην περιοχή, καθώς επίσης και ένα λιμάνι που κατασκευάστηκε πιθανότατα στα τέλη του 4 ου αιώνα. Επιπλέον, το Έβδομον ήταν εξοπλισμένο με δύο φρούρια, το ένα τοποθετημένο στα ανατολικά του λιμανιού και ήταν γνωστό ως κυκλόβιον ή Καστέλιον Στρογγύλον και το άλλο δυτικά του λιμανιού και ήταν γνωστό ως Καστέλιον των Θεοδοσιανών. (Μωυσίδου Μελίνα, 2008) Εικόνα 31. Χάρτης βυζαντινής Κωνσταντινούπολης, όπου σημειώνονται οι περιοχές και τα τοπωνύμια. Στα ΝΔ σημειώνεται η οδός προς το Έβδομον. (Πηγή: constantinople.ehw.gr, Δημιουργός: Εργαστήριο Γεωγραφικών Αναλύσεων και Χαρτογραφίας/Αρχιτεκτονικών Ανασχεδιασμών, copyrights ΙΜΕ/FHW) 49

50 4.4 Πολεοδομικός σχεδιασμός των μεσοβυζαντινών και υστεροβυζαντινών πόλεων. Ο πολεοδομικός σχεδιασμός απουσίαζε τελείως από της πόλης της μέσης και της ύστερης βυζαντινής περιόδου. Πιο συγκεκριμένα, μιλάμε για τις πόλεις που αναπτύχθηκαν στο Βυζάντιο από τον 9 ο αιώνα ως την πτώση της αυτοκρατορίας στα μέσα του 15 ου αιώνα. Δεν μπορούμε να είμαστε το ίδιο σίγουροι και για τις πόλεις που επιβίωσαν από την ύστερη αρχαιότητα και είχαν αδιάκοπη ζωή. Οι περισσότερες από αυτές διατήρησαν στοιχεία από την αρχαία πολεοδομική τους μορφή (Μπούρας Χαράλαμπος, 1998). Η μη ύπαρξη πολεοδομικού σχεδιασμού είναι αποτέλεσμα αναβίωσης αρχαίων πόλεων που είχαν ερημωθεί, όπως και αναβίωσης εγκαταλελειμμένων τμημάτων πόλεων που είχαν επιζήσει. Επιπλέον, απουσία πολεοδομικού σχεδιασμού έχουμε στη δημιουργία νέων πόλεων ή όταν προάστια επεκτείνονται έξω από τα τείχη. Θα ήταν χρήσιμο να διευκρινισθεί τι σημαίνει πολεοδομικός σχεδιασμός. Επομένως, πρόκειται για αρχές δομής στην μεγάλη κλίμακα ή για διορθωτικές παρεμβάσεις στο κτισμένο τμήμα με σκοπό το δημόσιο όφελος και την κάλυψη κοινωνικών αναγκών και όχι ιδιωτικών. Δηλαδή, προϋποθέτει την ύπαρξη εξουσίας που διαχειρίζεται το κτισμένο περιβάλλον και η οποία, αφού καθορίσει και ιεραρχήσει τις ανάγκες του κοινωνικού συνόλου, να μπορεί να κινήσει μηχανισμούς παρέμβασης (Μπούρας Χαράλαμπος, 1998). Αν υπήρχε πολεοδομικός σχεδιασμός στις μεσοβυζαντινές και υστεροβυζαντινές πόλεις, θα έπρεπε να καλυφθούν τα ζητήματα της ασφάλειας, της λειτουργικότητας, της υγιεινής, του συμβολισμού και της αισθητικής. Επιπλέον, ο πολεοδομικός σχεδιασμός έχει άμεσα αποτελέσματα στην εικόνα της πόλης με την εφαρμογή γεωμετρικών χαράξεων, όπως για παράδειγμα, η διάταξη σε ομόκεντρες ζώνες, η διασύνδεση πυρήνων με κύριους δρόμους, η οργάνωση της πόλης σε τομείς και κυρίως η οργάνωση χώρων ελεύθερων με συγκεκριμένες λειτουργίες. Μπορούμε να έχουμε μια προσέγγιση του πολεοδομικού ιστού, τουλάχιστον σε κάτοψη, της μεσαιωνικής βυζαντινής πόλης και αυτό οφείλεται στην αρχαιολογική έρευνα και στις ανασκαφές των στρωμάτων που χρονολογούνται μεταξύ του 9 ου και 15 ου αιώνα. Βέβαια, η εικόνα που προκύπτει, αν και ανεπαρκής, δεν παύει να είναι άξια να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τον πολεοδομικό ιστό. Τα κτήρια με σκοπό την ασφάλεια των πόλεων, δηλαδή οι οχυρώσεις τους, σώζονται σε πολύ καλύτερη κατάσταση από όλα τα άλλα. Η περίπτωση των οχυρώσεων είναι η 50

51 μόνη στην οποία διακρίνονται, αν όχι σχεδιασμός, κάποια στοιχεία τήρησης ορισμένων αρχών. Όπως για παράδειγμα, υπήρχε πάντα ακρόπολη που διατηρούσε στρατιωτικό χαρακτήρα και χωριζόταν από τον οικισμό είτε με τείχος είτε με μικρή απόσταση από αυτόν. Σε ορισμένες περιπτώσεις υπήρχε και ένα επιπλέον εσωτερικό τείχος που πρόσφερε μια επιπλέον γραμμή άμυνας. Επίσης, γινόταν η εκμετάλλευση του φυσικού οχυρού του εδάφους και η φροντίδα για την άμυνα περιελάμβανε την συγκέντρωση πόσιμου νερού σε δεξαμενές, τις λεγόμενες κινστέρνες (Μπούρας Χαράλαμπος, 1998). Κατά την μέση και την ύστερη βυζαντινή περίοδο το ζήτημα της άμυνας ήταν το μόνο για το οποίο το κράτος διέθετε μηχανισμό επιβολής κάποιων αρχών δόμησης, ο οποίος ήταν ο στρατιωτικός, τον αποτελούσαν οι στρατηγοί και οι υφιστάμενοί τους. Όσον αφορά την λειτουργικότητα των αστικών συνόλων, σύμφωνα με την εικόνα που προκύπτει από τις ανασκαφές, σε όλες τις πόλεις είναι σχεδόν ίδια. Για παράδειγμα, οι δρόμοι είναι στενοί και το πλάτος τους μεταβάλλεται και οι κατοικίες είναι είτε συνωστισμένες είτε διάσπαρτες στο χώρο. Τα εμπορικά καταστήματα δεν είναι συγκεντρωμένα σε κάποιο χώρο, αλλά αναπτύσσονταν γραμμικά κατά μήκος των δρόμων. Ελεύθεροι χώροι και πλατείες δεν υπάρχουν, καθώς νέα κτίσματα έχουν αρχίσει και παίρνουν τις θέσεις τους. Επίσης, οι ταφές των νεκρών άρχισαν να γίνονται οπουδήποτε υπήρχε άκτιστος χώρος μέσα στην πόλη, επομένως η αρχαία διάκριση μεταξύ κοιμητηρίων και πόλεων σταμάτησε να υπάρχει και αυτό προδίδει την αδιαφορία για την υγιεινή των πολιτών (Μπούρας Χαράλαμπος, 1998). Η κρίση των σκοτεινών χρόνων του 7 ου και 8 ου αιώνα εκτός από τις ουσιώδεις αλλαγές που προκάλεσε στον χαρακτήρα της αυτοκρατορίας, προκάλεσε και αλλαγές στην διοίκηση και στην οργάνωση του αστικού βίου και οι συνέπειες στο κτισμένο περιβάλλον των πόλεων τις κατέστησαν να μην έχουν καμία σχέση με τις πόλεις του παρελθόντος. Το συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι οι πόλεις της μέσης και της ύστερης βυζαντινής περιόδου προέκυψαν από διάφορες συνθήκες, όταν καλύπτονταν οι διάφορες ανάγκες της καθημερινής ζωής. Πολεοδομικός σχεδιασμός δεν υπήρχε. Βέβαια, αυτό μπορεί να βεβαιωθεί και να εμπλουτίσει τις γνώσεις μας με αρχαιολογικές έρευνες και ανασκαφές των βυζαντινών πόλεων και με την σωστή ερμηνεία και αξιοποίηση των ευρημάτων τους (Μπούρας Χαράλαμπος, 1998). 51

52 Εικόνα 32. Μονεμβασία 10 ος -11 ος αιώνας. Γενικό τοπογραφικό του βυζαντινού κάστρου και του οικισμού κατά Ν. Λιανό. (Πηγή: Η πρώιμη βυζαντινή και η μεσοβυζαντινή πόλη, Ν. Κ. Μουτσόπουλος, ομότιμος καθηγητής Α.Π.Θ, archaiologia.gr) 52

53 Εικόνα 33. Λάρισα 10 ος -11 ος αιώνας. Γενικό τοπογραφικό, με τις οχυρώσεις και τη βυζαντινή ακρόπολη. (Πηγή: Η πρώιμη βυζαντινή και η μεσοβυζαντινή πόλη, Ν. Κ. Μουτσόπουλος, ομότιμος καθηγητής Α.Π.Θ, archaiologia.gr) Εικόνα 34. Πάτρα 10 ος -11 ος αιώνας. Τοπογραφικό της βυζαντινής πόλεως κατά Ν. Λιανό. (Πηγή: : Η πρώιμη βυζαντινή και η μεσοβυζαντινή πόλη, Ν. Κ. Μουτσόπουλος, ομότιμος καθηγητής Α.Π.Θ. archaiologia.gr 53

54 5. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ Η αρχιτεκτονική της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας στηρίχτηκε στην κληρονομιά των ρωμαϊκών αρχιτεκτονικών επιτευγμάτων. Σημαντικό στοιχείο στην ανάπτυξη της βυζαντινής αρχιτεκτονικής ήταν και η στενή επαφή με την εξελληνισμένη Ανατολή και η συμβολή του πολιτισμού της. Ένα παράδειγμα της βυζαντινής αρχιτεκτονικής που παραπέμπει στα παραδοσιακά ρωμαϊκά πρότυπα είναι η βασιλική του αγίου Ιωάννη του Στουδίου, η οποία είναι η παλαιότερη εκκλησία που τμήματά της σώζονται στην Κωνσταντινούπολη και χρονολογείται τον 5 ο αιώνα. Το πιο επιβλητικό επίτευγμα της βυζαντινής αρχιτεκτονικής είναι η εκκλησία της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη, που χτίστηκε κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Ιουστινιανού τον 6 ο αιώνα. Παρά το γεγονός ότι πολλά από τα σημαντικά κτήρια της Κωνσταντινούπολης έχουν καταστραφεί, εντυπωσιακά παραδείγματα σώζονται σε όλες τις επαρχίες της αυτοκρατορίας, καθώς και στον ελληνικό χώρο με χαρακτηριστικά παραδείγματα κάστρα, εκκλησίες, αλλά και τα μοναστήρια στο Άγιο Όρος. Επίσης, ένα μεγάλο βυζαντινό αρχιτεκτονικό επίτευγμα που σώζεται στις μέρες μας είναι η οκταγωνική εκκλησία του Αγίου Βιταλίου στη Ραβέννα. Όσον αφορά την κοσμική αρχιτεκτονική στην βυζαντινή αυτοκρατορία έχει αφήσει λιγότερα ίχνη με το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα τα ερείπια των τειχών του 5 ου αιώνα της Κωνσταντινούπολης. Η αρχιτεκτονική την περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας εξελισσόταν με την πάροδο των αιώνων και αυτό φαίνεται από την εξέλιξη των αρχιτεκτονικών τύπων και την ιδιαίτερη χρήση των υλικών για το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα όσον αφορά την ευστάθεια, την αντοχή και την αισθητική. 54

55 5.1 Η Αγία Σοφία. Η Αγία Σοφία ήταν, αν όχι το πιο λαμπρό, ένα από τα πιο λαμπρά οικοδομήματα ολόκληρης της βυζαντινής περιόδου. Βρισκόταν στο κέντρο της Κωνσταντινούπολης, κοντά στο Μέγα Παλάτιον και τον Ιππόδρομο και μοιραζόταν το ίδιο προαύλιο με τον ναό της Αγίας Ειρήνης. Είναι ο τρίτος ναός της Αγίας Σοφίας που χτίστηκε στο σημείο αυτό, καθώς ο πρώτος ναός που χτίστηκε τον 4 ο αιώνα, γνωστός και ως Μεγάλη Εκκλησία και ο δεύτερος που χτίστηκε των 5 ο αιώνα την περίοδο της βασιλείας του Θεοδόσιου Β καταστράφηκαν από πυρκαγιά κατά τη διάρκεια στάσεων στην Κωνσταντινούπολη. Με την καταστροφή του δεύτερου ναού κατά τη διάρκεια της Στάσης του Νίκα το 532μ.Χ., δόθηκε στον Ιουστινιανό η ευκαιρία να οικοδομήσει ένα ναό που όμοιός του δεν θα υπήρχε σε ολόκληρο το Βυζάντιο. Όρισε ως μηχανικούς τον Ανθέμιο, που ήταν και στενός συνεργάτης του και τον Ισίδωρο και η κατασκευή ολοκληρώθηκε μέσα σε πέντε χρόνια, με τα εγκαίνια του ναού να γίνονται στις 27 Δεκεμβρίου του 537μ.Χ. Ως αποτέλεσμα της βιαστικής κατασκευής της εκκλησίας ήταν οι ζημιές που προκλήθηκαν κατά τους σεισμούς το 557μ.Χ., αλλά ο ναός ανακατασκευάστηκε και εγκαινιάστηκε ξανά το 562μ.Χ. (Kostenec Jan, 2007) Ο σχεδιασμός της Αγίας Σοφίας συνδυάζει αρχιτεκτονικά στοιχεία που είχαν προκύψει από την πρώιμη βυζαντινή ναοδομία, αλλά με πρωτότυπο τρόπο και σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα. Ο τρούλος ήταν κατασκευασμένος έτσι ώστε το βάρος του να μοιράζεται μέσω τεσσάρων κοίλων τριγώνων σε τέσσερις κολώνες, μεταξύ των οποίων αναπτυσσόταν τέσσερις αψίδες. Από αυτές, η ανατολική και η δυτική κατέληγαν σε τεταρτοσφαίρια τα οποία εν συνεχεία είχαν μικρότερες αψιδωτές κόγχες. Στη βόρεια και στη νότια πλευρά του τρούλου υπήρχαν κλίτη και στα δυτικά υπήρχε διπλός πρόναος (νάρθηκας). Η πρόσβαση στα ανώτερα στρώματα (υπερώα) του ναού, πάνω από τα κλίτη, γινόταν μέσω σπειροειδών κεκλιμένων επιπέδων στις τέσσερις γωνίες του. Ο τρούλος της Αγίας Σοφίας είχε διάμετρο περίπου 31μ. και ύψος περίπου 55μ. Είναι λίγο μικρότερος από τον τρούλο του Πάνθεου στη Ρώμη. Βασικό χαρακτηριστικό της εσωτερικής όψης του ναού ήταν τα πολύχρωμα μάρμαρα που αποτελούσαν τους κίονες και την επένδυση των τοίχων. (Kostenec Jan, 2007) Η Αγία Σοφία θεωρείται το μεγαλύτερο επίτευγμα της βυζαντινής αρχιτεκτονικής, αλλά η επιρροή που άσκησε στους μετέπειτα βυζαντινούς ναούς δεν ήταν τόσο σημαντική, καθώς το σχέδιο της ήταν αρκετά σύνθετο και εκτός απ αυτό, υπήρχε η 55

56 τάση να χτίζονται μικρότερες ενορίες, αλλά και έλλειψη πόρων. Επιπλέον, η Αγία Σοφία προκάλεσε θαυμασμό και αποτέλεσε πρότυπο και πηγή έμπνευσης στους αρχιτέκτονες σε όλο τον κόσμο και εκτός αυτοκρατορίας. Αυτό μπορούμε να το εντοπίσουμε σε αρκετούς ναούς σε όλη την Ευρώπη, όπως για παράδειγμα στην Αγία Σοφία στο Κίεβο και στον ναό του Καρλομάγνου στο Άαχεν, αλλά και σε οθωμανικά τζαμιά, όπως στο Σουλεϊμάνιγε Τζαμί που βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη. Η Αγία Σοφία ήταν το σύμβολο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και της Ορθόδοξης Εκκλησίας. (Kostenec Jan, 2007) Εικόνα 35. Άποψη της Αγίας Σοφίας από τα νοτιοδυτικά. (Πηγή: ehw.gr/constantinople, copyrights Ministry of Culture and Tourism, General Directorate of Monuments and Museums, Ankara. Φωτογραφία: Jan Kostenec) 56

57 Εικόνα 36. Αεροφωτογραφία από νοτιοανατολικά. (Πηγή: ehw.gr/constantinople, copyrights Ministry of Culture and Tourism, General Directorate of Monuments and Museums, Ankara. Φωτογραφία: Jan Kostenec Εικόνα 37. Κάτοψη της Αγίας Σοφίας, (Πηγή:ehw.gr/constantinople, copyrights Richard Krautheimer 1965) 57

58 Εικόνα 38. Αξονομετρικό σχέδιο της εκκλησίας. (Πηγή: ehw.gr/constantinople, copyrights Richard Krautheimer 1965) Εικόνα 39. Άποψη της ανατολικής πλευράς του εσωτερικού του ναού. (Πηγή: ehw.gr/constantinople, copyrights Ministry of Culture and Tourism, General Directorate of Monuments and Museums, Ankara) 58

59 Εικόνα 40. Άποψη του εσωτερικού του τρούλου. (Πηγή: ehw.gr/constantinople, Δημιουργός: Θάνος Τσάντας copyrights ΙΜΕ/FHW) Εικόνα 41. Ο κυρίως ναός, άποψη από τα νότια. (Πηγή: ehw.gr/constantinople, Δημιουργός: Nebojša Stanković, copyrights Ministry of Culture and Tourism, General Directorate of Monuments and Museums, Ankara) 59

60 Εικόνα 42. Η Θεοτόκος και το Βρέφος, ψηφιδωτό στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας, 867. (Πηγή: ehw.gr/constantinople, copyrights Ministry of Culture and Tourism, General Directorate of Monuments and Museums, Ankara) 5.2 Ναοδομία στην Κωνσταντινούπολη. Εικόνα 43. Χάρτης βυζαντινής Κωνσταντινούπολης, ναοί και μοναστήρια. (Πηγή: ehw.gr/constantinople, Δημιουργός: Εργαστήριο Γεωγραφικών Αναλύσεων και Χαρτογραφίας/Αρχιτεκτονικών Ανασχεδιασμών, copyrights ΙΜΕ/FHW) 60

61 5.2.1 Πρώιμη βυζαντινή ναοδομία. Την περίοδο αυτή της βυζαντινής αυτοκρατορίας έχουμε την εισαγωγή της νέας θρησκείας και ο αριθμός των ναών που χτίστηκαν ήταν αρκετά μεγάλος. Ο αρχιτεκτονικός τύπος ναού που επικράτησε στο δεύτερο μισό του 4 ου αιώνα ήταν η βασιλική, καθώς κάλυπτε τις λειτουργικές απαιτήσεις που είχε η νέα θρησκεία. Η βασιλική ήταν ένας τύπος κτηρίου με ευρύχωρο εσωτερικό και επιμήκης δομή που διαιρούνταν εσωτερικά σε κλίτη, από τα οποία το μεσαίο κλίτος ήταν το ψηλότερο και το πιο ευρύχωρο. Τα κλίτη χωρίζονταν μεταξύ τους με κίονες και πάνω από αυτά υπήρχαν συνήθως υπερώα. Χαρακτηριστικά είναι τα πολύχρωμα μάρμαρα και τα ψηφιδωτά που κοσμούσαν τις βασιλικές. Αυτός ο αρχιτεκτονικός τύπος προήλθε από τη ρωμαϊκή αρχιτεκτονική, όπου στη ρωμαϊκή περίοδο είχε χρήση δημόσιου κτηρίου. Ορισμένα παραδείγματα ναών, αυτού του αρχιτεκτονικού τύπου, που χτίστηκαν εκείνη την εποχή στην Κωνσταντινούπολη επί βασιλείας Μεγάλου Κωνσταντίνου, είναι ο ναός της Αγίας Ειρήνης, ο οποίος ήταν ο πρώτος καθεδρικός της νέας πρωτεύουσας, ο ναός των Αγίων Αποστόλων και η Αγία Σοφία. (Λαμπαδά Δέσποινα, 2008) Τον 5 ο αιώνα, επί βασιλείας Θεοδοσίου Β, αυξάνεται η οικοδομική δραστηριότητα εκκλησιών στο Βυζάντιο και ιδιαίτερα στην Κωνσταντινούπολη. Δυστυχώς δεν σώζονται μνημεία από εκείνη την περίοδο παρά μόνο ορισμένα τμήματα της τρίκλιτης βασιλικής της Μονής Στουδίου, που οικοδομήθηκε στα μέσα του 5 ου αιώνα και ορισμένα ερείπια από την επίσης τρίκλιτη βασιλική της Παναγίας των Χαλκοπρατειών. Άξιο αναφοράς είναι ότι η Αγία Σοφία που ιδρύθηκε επί Μεγάλου Κωνσταντίνου καταστράφηκε και ξαναχτίστηκε από τον Θεοδόσιο Β, η οποία ήταν πεντάκλιτη βασιλική με υπερώα. Για τις εκκλησίες του 4 ου αιώνα μπορούμε να κάνουμε μόνο υποθέσεις, καθώς δεν σώζονται μνημεία, ενώ από τις εκκλησίες του 5 ου αιώνα, που έχουμε ορισμένα στοιχεία, φαίνονται ορισμένα χαρακτηριστικά της βασιλικής, όπως ο νάρθηκας και τα υπερώα. (Λαμπαδά Δέσποινα, 2008) Στα μέσα του 6 ου αιώνα, την περίοδο της βασιλείας του Ιουστινιανού, αναπτύχθηκε ένα μεγάλο οικοδομικό πρόγραμμα όσον αφορά τις εκκλησίες. Ο τύπος της βασιλικής με ξύλινη στέγη αρχίζει να υποχωρεί και τη θέση της παίρνει η βασιλική με τρούλο, όπου σήμανε και την εξέλιξη της βυζαντινής εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα βασιλικής με τρούλο είναι η Αγία Σοφία που χτίστηκε 61

62 από τον Ιουστινιανό στη θέση της Θεοδοσιανής Αγίας Σοφίας, καθώς η δεύτερη καταστράφηκε από πυρκαγιά το 532 στη Στάση του Νίκα. Το ίδιο συνέβη και με το ναό της Αγίας Ειρήνης, η οποία καταστράφηκε και ξαναχτίστηκε από τον Ιουστινιανό. (Λαμπαδά Δέσποινα, 2008) Ναοί που χτίστηκαν επί της βασιλείας του Ιουστινιανού και σώζονται στις μέρες μας είναι ο ναός Σεργίου και Βάκχου στην Κωνσταντινούπολη, ο οκταγωνικός ναός του Αγίου Βιταλίου στη Ραβέννα και αρκετοί άλλοι. Εικόνα 44. Εξωτερική άποψη του ναού της Αγίας Ειρήνης, 532. (Πηγή: ehw.gr/constantinople, copyrights Ministry of Culture and Tourism, General Directorate of Monuments and Museums, Ankara) 62

63 Εικόνα 45. Αγία Ειρήνη. Υποθετική κάτοψη και τομή του ναού του 6ου αιώνα. (Πηγή: ehw.gr/constantinople, copyrights Yale University Press) Εικόνα 46. Εξωτερική άποψη του ναού των Αγίων Σεργίου και Βάκχου από τα βορειοανατολικά, περ (Πηγή: ehw.gr/constantinople, copyrights Ministry of Culture and Tourism, General Directorate of Monuments and Museums, Ankara) 63

64 Εικόνα 47. Κάτοψη του ναού των Αγίων Σέργιου και Βάκχου. (Πηγή: ehw.gr/constantinople, σχέδιο: Jan Kostenec copyrights Jan Kostenec) Εικόνα 48. Άποψη από τα ανατολικά του ναού του Αγίου Ιωάννου του Στουδίου, μέσα 5ου αι. (Πηγή: ehw.gr/constantinople, copyrights Ministry of Culture and Tourism, General Directorate of Monuments and Museums, Ankara) 64

65 Εικόνα 49. Άγιος Βιτάλιος, Ραβέννα. (Πηγή: klimtlover.files.wordpress) Εικόνα 50. Κάτοψη του ναού του Αγίου Βιταλίου. (Πηγή: wikimedia.org) 65