Α-γενής λόγος και έμυσλη ανατροπή στη Μοπθίνη: Στερεότσπα λόγοσ και σσμπεριυοράς στο αυήγημα της Νικόλ Ρούσσοσ* Φσηεηλή Λίθα

Transcript

1 Α-γενής λόγος και έμυσλη ανατροπή στη Μοπθίνη: Στερεότσπα λόγοσ και σσμπεριυοράς στο αυήγημα της Νικόλ Ρούσσοσ* Φσηεηλή Λίθα O Oscar Wilde είρε θάπνηε απνθαλζεί γηα ηηο γπλαίθεο φηη είλαη δηαθνζκεηηθφ θχιν, δελ έρνπλ ηίπνηα νπζηψδεο λα πνχλε, σζηφζν ην ιέλε ραξηησκέλα. 1 Σν αθήγεκα ηεο Νηθφι Ρνχζζνπ Περ ζηη Μοπθίνη, ακόμα ηην τάσνυ (1996) θαη ε εξσίδα ηεο, ε Ρίθπ, απνηεινχλ ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ηεο αληίζεηεο ζέζεο. 2 Η ινγνηερληθή θξηηηθή έρεη ήδε εληνπίζεη ηελ αηξεηηθφηεηα ηνπ έξγνπ ζηελ πεξηζσξηαθή ρξήζε ηεο γιψζζαο θαη ζηε δπζθνιία πξνζδηνξηζκνχ ηνπ θχινπ ηεο θεληξηθήο εξσίδαο. πγθεθξηκέλα, ν Παληειήο Μπνπθάιαο έρεη επηζεκάλεη θάπνηα απφ ηα αλδξνπξεπή ραξαθηεξηζηηθά πνπ απνηππψλεη ε πξνθνξηθφηξνπε γξαθή ηεο Ρνχζζνπ, ελψ ν Γεκνζζέλεο Κνχξηνβηθ ζηε βηβιηνθξηζία ηνπ έξγνπ πνπ έθαλε δελ θαηαρψξηζε ηε Ρίθπ σο γπλαίθα παξά ηε ζαθή απνθάιπςε ηνπ ηέινπο. 3 Δπνκέλσο, ηφζν ε ζπγγξαθέαο φζν θαη ε βαζηθή εξσίδα ηεο θαίλεηαη λα ζεκαηνπνηνχλ αξθεηά εχγισηηα ηελ πξφζιεςε ησλ γπλαηθψλ σο θνηλσληθψλ θαη απηνζπλείδεησλ φλησλ. Η πξψηε επεηδή επηιέγεη λα κεηακθηέζεη ηε γξαθή ηεο θαη γξάςεη κηα ηζηνξία ρσξίο λα απνθαιχςεη εμαξρήο ην θχιν ηεο πξσηαγσλίζηξηάο ηεο, ε δεχηεξε επεηδή δηαζέηεη θαη «παληξεχεη» κε πεηζηηθφηεηα αλδξφγπλα ραξαθηεξηζηηθά. Με απνηέιεζκα θχξηνο άμνλαο ηεο αθήγεζεο λα θαζίζηαηαη ε «επηηειεζηηθή» θαη ζπκβαηηθή δηάζηαζε ηεο έκθπιεο ηαπηφηεηαο, ηνπ θνηλσληθνχ θχινπ ζχκθσλα κε ηελ Judith Butler, θαζψο θαη ηα ζηεξεφηππα σο αληηιεπηηθνί κεραληζκνί * Θα ήζεια θαη απφ απηήλ ηε ζέζε λα επραξηζηήζσ ηνλ επίθνπξν θαζεγεηή ζην Παλεπηζηήκην Κχπξνπ, Σάζν Καπιάλε, γηα ηελ πξνηξνπή ηνπ λα αζρνιεζψ κε ην έξγν ηεο Νηθφι Ρνχζζνπ θαζψο θαη γηα ηελ έκπλεπζή ηνπ ζρεηηθά κε ηνλ ηίηιν ηνπ άξζξνπ. Αλάινγεο επραξηζηίεο νθείισ γηα ηηο ππνδείμεηο ηνπο θαη ζηνπο θαζεγεηέο κνπ ζην ΑΠΘ: Λίδπ Σζηξηκψθνπ θαη Μηράιε Υξπζαλζφπνπιν πνπ επφπηεπζαλ ηε κεηαπηπρηαθή εξγαζία κνπ πάλσ ζην αθήγεκα ηεο Ρνχζζνπ. 1 Παξαηίζεηαη ζην Talbot 2003, Η ίδηα έρεη επαλεηιεκκέλα δειψζεη φηη ν δηαρσξηζκφο αξζεληθνχ θαη ζειπθνχ ηελ εθλεπξίδεη: «Δίλαη έλαο δηαρσξηζκφο πνπ εμαθνινπζεί λα κνπ ζπάεη ηα λεχξα, ρξφληα ηψξα. πσο φινη νη παξάινγνη δηαρσξηζκνί ηνπ ηχπνπ νη άζπξνη είλαη θαιχηεξνη απφ ηνπο καχξνπο, νη ρξηζηηαλνί απφ ηνπο άζενπο, νη άλζξσπνη απφ ηα δψα θαη ε ιίζηα είλαη αηειείσηε» θαη φηη θαηά πάζα πηζαλφηεηα ζε επίπεδν γξαθήο «ίζσο έρεη λα θάλεη κε ηνλ δηαθνξεηηθφ ηξφπν πνπ αλαηξέθνληαη ηα θχια», βι. ζρεηηθά Πεξηζηέξεο Μπνπθάιαο 1996, 10 θαη πξβι. Κνχξηνβηθ 1997, P04: «Ο Ρίθπ είλαη έλαο έθεβνο πνπ δεη κφλνο ζε κηα ιατθή γεηηνληά ηνπ Πεηξαηά, θιέβεη κεραλέο ή εμαξηήκαηα απφ κεραλέο γηα λα ηα πνπιήζεη θαη θάζε ηφζν καζηνπξψλεη». 1

2 νηθεηνπνίεζεο. 4 Με άιια ιφγηα, ην βηνινγηθφ θαη θνηλσληθφ θχιν ηεο Ρίθπ αλάγνληαη ζε κείδνλα νξγαλσηηθφ παξάγνληα ηεο ηζηνξίαο. Ωζηφζν, επεηδή αθξηβψο ην βηνινγηθφ θχιν απνθαιχπηεηαη κφλν ζην ηέινο ηεο αθήγεζεο, ην φιν παηρλίδη κπνξεί λα ζηεζεί κφλν κε φξνπο αλαγλσζηηθήο πξφζιεςεο ηνπ θνηλσληθνχ θχινπ, δειαδή βάζεη ζηεξεφηππσλ αληηιήςεσλ ζρεηηθά κε ην ηη είλαη γπλαίθα θαη πψο απηή θέξεηαη ζχκθσλα κε ηελ θνηλή γλψκε. πλεπψο, ζηφρνο κνπ είλαη λα εμεηάζσ, ζε έλα πξψην επίπεδν, ηηο απνθιίζεηο ηνπ ιφγνπ ηεο Ρίθπ απφ ην ζηεξενηππηθά λννχκελν γπλαηθείν θαλφλα βάζεη νξηζκέλσλ ιεμηινγηθψλ, ζπληαθηηθψλ θαη πξαγκαηνινγηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ πνπ δηαζέηεη. Δλψ ζηε ζπλέρεηα, ζε έλα δεχηεξν επίπεδν, λα εμαθξηβψζσ κε πνηνπο ηξφπνπο (αθεγεκαηηθά ηερλάζκαηα, ραξαθηεξνινγηθά γλσξίζκαηα, επηζηξάηεπζε θνηλσληθψλ ζηεξενηχπσλ ζπκπεξηθνξάο) ε ίδηα ε ζπγγξαθέαο επηηπγράλεη λα «ζθελνζεηήζεη» ηελ πινθή ηεο ψζηε λα δηαηεξήζεη ιαλζάλνπζα ηελ ηαπηφηεηα ηεο εξσίδαο ηεο. Πξηλ πξνρσξήζσ φκσο ζηελ θπξίσο αλάιπζε, ζα αλαθέξσ πξψηα ελδεηθηηθά ηνπο βαζηθνχο ραξαθηήξεο πνπ εκθαλίδνληαη ζην έξγν θαη ζηε ζπλέρεηα ζα παξνπζηάζσ ζπλνπηηθά ην ζεσξεηηθφ ιφγν πνπ δηαηππψζεθε γηα ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο γπλαηθείαο νκηιίαο θαζψο θαη ηα ζηεξεφηππα πνπ απηφο πξνυπνζέηεη, έηζη ψζηε λα ππάξρεη έλα πιαίζην αλαθνξάο. Σν αθήγεκα Περ ζηη Μοπθίνη, ακόμη ηην τάσνυ είλαη ην ρξνληθφ ηεο θηιίαο κηαο πεξηζσξηαθήο έθεβεο κε ηε γάηα ηεο θαη ησλ πεξηπεηεηψλ ηεο κε άιια πιάζκαηα ηνπ ιαζξφβηνπ θφζκνπ ηεο λχρηαο θαη ησλ λαξθσηηθψλ. Η Ρίθπ είλαη κηα ζχγρξνλε ηπρνδηψθηξηα κε ηδηαίηεξε αδπλακία ζηηο κεραλέο θαη ζηα παξαηζζεζηνγφλα ηαμίδηα. Οη αγάπεο ηεο απηέο ηε θέξλνπλ ζπρλά αληηκέησπε κε ην λφκν θαη ην θφβν κηαο πηζαλήο ζχιιεςεο. Έλα δεπγάξη, ν Γηψξγνο θαη ε Καηαξίλα, ηεο πξνζθέξνπλ σο πξνζσξηλφ θαηάιπκα ην δψκα ηνπο. Με ηελ ηξίκελε παξακνλή ηεο εθεί ε Ρίθπ έρεη ηελ επθαηξία λα ελψζεη ηε δσή ηεο κε ηε Μνξθίλε, έλα γαηί πνπ έηπρε λα δηαζηαπξσζνχλ ηα πεπξσκέλα ηνπο, θαζψο θαη λα γλσξηζηεί κε ηνπο ππφινηπνπο 4 Πξσζηέξεηα απηήο ηεο αληίιεςεο ήηαλ ε Simone de Beauvoir, ε νπνία δηαηεηλφηαλ, ελ έηεη 1952, φηη: «Γε γελληέζαη γπλαίθα γίλεζαη. Κακηά βηνινγηθή, ςπρνινγηθή ή νηθνλνκηθή κνίξα δελ πξνζδηνξίδεη ηε κνξθή κε ηελ νπνία παξνπζηάδεηαη ζήκεξα ε γπλαίθα ζηελ θνηλσλία. Δίλαη ν πνιηηηζκφο ζην ζχλνιν πνπ παξάγεη απηφ ην πιάζκα, θάηη αλάκεζα ζε αξζεληθφ θαη επλνχρν, πνπ νλνκάδεηαη ζειπθφ» (Beauvoir 1979, 293). Ωζηφζν, ε Judith Butler, αθνινπζψληαο ην παξάδεηγκα ηεο Monique Wittig, επηρεηξεί έλα αθφκε βήκα ππέξβαζεο ηζρπξηδφκελε φηη νχηε ην βηνινγηθφ θχιν είλαη θάηη ην δεδνκέλν θαη ην ακεηάβιεην, αιιά είλαη απνηέιεζκα κηαο δηπνιηθήο πνιηηηθήο ινγηθήο πνπ απνζθνπεί ζην λα θαζνζηψζεη ην ζεζκφ ηεο εηεξνθπινθπιίαο, βι. ζρεηηθά, Butler 1990, 112 θαη πξβι. Baker 2008, 72-78, γηα κηα επηζθφπεζε ηνπ ζεσξεηηθνχ ιφγνπ ηεο Butler. 2

3 γείηνλεο: ηελ θπξά-βαξβάξα, ηελ θνπηζνκπφια ηεο γεηηνληάο, θαη ηνλ θπξ-θαλάζε, έλα ηαιαίπσξν αλζξσπάθη πνπ κε αθνξκή ηηο αηζζεηηθέο ηνπ αλεζπρίεο γίλεηαη ηδηαίηεξα θνξηηθφο ζηε Ρίθπ. ηνπο λένπο γλψξηκνπο έξρνληαη λα πξνζηεζνχλ κε ηνλ θαηξφ θαη παιηνί γλσζηνί: ν ίκνο, ην «βαπνξάθη» πνπ πξνκήζεπε ζηε Ρίθπ ραζίο θαη δελ δηζηάδεη λα ηελ «πνπιήζεη» ζηνλ Κξεηηθφ, έλα δηεθζαξκέλν ηχπν πνπ εθκεηαιιεχεηαη ηηο θνβίεο ηεο κε ζθνπφ λα ηε βηάζεη, ε Γάθλε, ν θχιαθαο άγγεινο πνπ ηελ πεξηκάδεςε φηαλ ην έζθαζε απφ ην ζπίηη ηεο, αιιά θαη λένη θίινη: ν Αζηαξψζ, έλα πηηζηξίθη πνπ απφ πξνζηαηεπφκελφο ηεο εμειίζζεηαη ζηνλ θχξην εθκπζηεξεπηή ηεο. Πεξλψληαο ηψξα ζην ζεσξεηηθφ ιφγν πνπ δηαηππψζεθε γηα ηε γπλαηθεία νκηιία, παξαηεξνχκε φηη ήδε απφ ην 1922 ν Otto Jespersen κε ην έξγν ηνπ, Language: Ιts nature, development and origin, είρε ζέζεη ηηο πξψηεο θνηλσληνγισζζνινγηθέο βάζεηο γηα ηε κειέηε ηνπ γπλαηθείνπ ιφγνπ, δηαπηζηψλνληαο φηη νη γπλαίθεο αζθνχλ κεγάιε επίδξαζε ζηε αλάπηπμε ηεο γιψζζαο απνθεχγνληαο ελζηηθησδψο ηηο ρπδαίεο θαη άμεζηεο εθθξάζεηο θαη εθδειψλνληαο κηα πξνηίκεζε γηα εθιεπηπζκέλεο, ζπγθαιπκκέλεο θαη πιάγηεο δηαηππψζεηο. 5 Σελ παξαδεδνκέλε απηή αληίιεςε πεξί επγέλεηαο αλαπαξάγεη αξθεηά ρξφληα αξγφηεξα ε Robin Lakoff ζην έξγν ηεο Language and woman s place (1975), ην νπνίν ππήξμε έθηνηε έλα απφ ηα πην πνιπζπδεηεκέλα βηβιία ζην ρψξν ησλ γπλαηθείσλ ζπνπδψλ. 6 ηελ απφπεηξά ηεο απηή λα πξνζπειάζεη ηε γιψζζα ησλ γπλαηθψλ, ε Lakoff έζεζε έλαλ ηξηπιφ ζηφρν: λα παξάζρεη δηαγλσζηηθέο απνδείμεηο κέζα απφ ηε γιψζζα γηα ηελ αληζφηεηα ησλ δχν θχισλ, λα εμεηάζεη απφ γισζζνινγηθή ζθνπηά ην δήηεκα θαη λα ππνδαπιίζεη πεξαηηέξσ ηε ζρεηηθή έξεπλα. 7 Δπηζηξαηεχνληαο ηελ ελδνζθφπεζε θαη ηε γισζζηθή ηεο δηαίζζεζε, ε Lakoff ηζρπξίζηεθε φηη ν γπλαηθείνο ιφγνο δηαθνξνπνηείηαη απφ ηνλ αλδξηθφ βάζεη νξηζκέλσλ ιεμηινγηθψλ, ζπληαθηηθψλ θαη πξαγκαηνινγηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ πνπ δηαζέηεη. πγθεθξηκέλα, νη γπλαίθεο ρξεζηκνπνηνχλ εξειδικεςμένο λεξιλόγιο πνπ αθνξά θπξίσο δξαζηεξηφηεηεο παξαδνζηαθά γπλαηθείεο, φπσο ην ξάςηκν ή ην καγείξεκα (παλσβεινληά, ζσηέ). πλεζίδνπλ λα επηιέγνπλ επίζεηα πνπ απνδίδνπλ επαθξηβψο ηηο ρξσκαηηθέο απνρξψζεηο (κνβ, ζνκφλ, δακαζθελί). Πξνηηκνχλ λα εθθξάδνληαη ζε ηπιόηεποςρ ηόνοςρ απφ φηη νη άλδξεο («λα πάξεη» αληί «γακψην»). Έρνπλ κηα έθεζε πξνο ηα «άδεια» επίθεηα (empty adjectives), φζα, δειαδή, κέζα απφ ηελ θαηάρξεζε ράλνπλ ην ζεκαζηνινγηθφ 5 Παξαηίζεηαη ζην Coates 1986, Βι. ελδεηθηηθά Hill 1986, 18 θαη Cameron 1989, Lakoff 1975,

4 ηνπο θνξηίν (θνβεξφ, γιπθνχιεο, θαινχιη). Κάλνπλ «ανηιθυνικέρ» (tag) επυηήζειρ, (πβξηδηθφ είδνο κεηαμχ θαηάθαζεο θαη εξψηεζεο, πρ.: «Η άλνδνο ησλ ηηκψλ είλαη θνβεξή, δελ είλαη;»), θαη ππεξβάιινπλ εθθξαζηηθά (ςτηλόρ ηόνορ θυνήρ). Καηαθεχγνπλ ζε ππεξβνιηθά εςγενικούρ, έμμεζοςρ θαη γπαμμαηικά οπθούρ ηύποςρ έθθξαζεο («Αλαξσηηέκαη, κήπσο ζα κπνξνχζαηε λα κνπ δαλείζεηε απηφ ην βηβιίν;») θαη είλαη εηδήκνλεο ηνπ επθεκηζκνχ. Έρνπλ ηελ ηάζε λα ρξεζηκνπνηνχλ ςπεκθςγέρ (κάιινλ, θάπσο, μέξεηο, ηφζν), πξνθεηκέλνπ λα κελ εθθξαζηνχλ θαηεγνξεκαηηθά. Σέινο, δελ ζπλεζίδνπλ λα ιέλε, αιιά νχηε «πηάλνπλ» εχθνια ηα αζηεία δελ δηαθξίλνληαη γηα ηελ αίζζεζε ηνπ ρηνχκνξ ηνπο. 8 Σα ραξαθηεξηζηηθά απηά, αλ θαη ζπγθξνηνχλ έλα αλαγλσξίζηκν νκηιηαθφ χθνο, είλαη εχθνιν λα θαηαιάβεη θαλείο φηη δελ είλαη ζχκθπηα ησλ γπλαηθψλ. Γελ απνθιείεηαη, δειαδή, ην ελδερφκελν λα ηα ζπλαληήζνπκε θαη ζηελ νκηιία ελφο άλδξα, κηα θαη είλαη άκεζα ζπλαξηεκέλα απφ αζηάζκεηνπο παξάγνληεο, φπσο ε δεδνκέλε νηθεηφηεηα ηεο ζηηγκήο, ην ζέκα, ε επίγλσζε ηεο θνηλσληθήο ζρέζεο κεηαμχ ησλ αθξναηψλ θαη ηνπ νκηιεηή θ.α. 9 Απιψο, σο παγησκέλα ζηεξεφηππα, αληαλαθινχλ θαη δηαησλίδνπλ ηηο θνηλσληθέο αληζφηεηεο, γηαηί καζαίλνληαο θαλείο ηε γιψζζα κηαο παηξηαξρηθά δνκεκέλεο θνηλσλίαο, ε νπνία ζέιεη ηηο γπλαίθεο δηζηαθηηθέο θαη ππνηαγκέλεο, πξνζιακβάλεη θαη ηνλ θφζκν κέζα απφ απηφ ην πξίζκα. 10 Έηζη, ε γιψζζα δηθαίσο ραξαθηεξίζηεθε απφ ηε Susan Sontag σο ην πην ηζρπξφ θαη επίκνλν νρπξφ ησλ ζεμηζηηθψλ ηζρπξηζκψλ. 11 Δηδηθά ηψξα γηα ην έξγν ηεο Ρνχζζνπ, ν ιφγνο ηεο πξσηνπξφζσπεο αθεγήηξηάο ηεο, ηεο Ρίθπ, κφλν επγεληθφο θαη ραξηησκέλνο δελ κπνξεί λα ραξαθηεξηζηεί. Βξίζεη απξνθάιππησλ βξηζηψλ: γακψ (ζ. 7), καιάθαο (ζ. 8), θάβια (ζ. 19), ρέζηα (ζ. 20), ζθαηά (ζ. 24), κπηλέδεο (ζ. 25), κνπλί (ζ. 29), πνχζηεο (ζ. 34), αξρίδεο/ηα (ζζ. 22, 82), αλάξκνζησλ ζπλζεηηθψλ: θσιφθαζε (ζ. 8), κπαζηαξδνιπθφζθπιν (ζ. 12), παιηφβιαθαο (ζ. 53), βιαθφκνπηξν (ζ. 68), ζθαηνπινξφδ (ζ. 119), θσιφκπαηζνο (ζ. 130), απξεπεηψλ: ζηρηίξηα (ζ. 10), θάθξνο (ζ. 39) θαη ζπλζεκαηηθψλ (αξγθφ) εθθξάζεσλ: θαξαθψιηα (ζ. 7) αλαθέξνληαη θαη αιινχ σο γαιαηάδεο (ζ. 8) ή βακπίξηα 8 Lakoff 1975, θαη γηα κηα δηαθνξεηηθή αληηκεηψπηζε ηνπ γπλαηθείνπ ρηνχκνξ, βι. Crawford 1995, : «Women s humor supports a goal of greater intimacy by being supportive and healing, while men s humor reinforces performance goals of competition, the establishment of hierarchical relationships, and self-aggrandizement [ ] Women s reputation for telling jokes badly (forgetting punch lines, violating story sequencing rules, etc.) may reflect a male norm that does not recognize the value of cooperative story-telling». 9 McConnell-Ginet 1985, Spender 1985, 3 θαη πξβι. Weatherall 2002, 57 θαη Graddol 1989, Sontag 1973, 186 θαη πξβι. Thorne 1983, 30. 4

5 (ζ. 44), ράβαινη (ζ. 7), πνπιεχσ (ζ. 10), ηξψσ αγγνχξηα (ζ. 17), ζηέιλσ γηα ηζάη (ζ. 20), πιαθψλσ ζηα κπνπθέηα (ζ. 20), ηδηβάλα (ζ. 28), ζηνλαξηζκέλνη (ζ. 36), θαξνχκπαιν (ζ. 43), ηελ αλζίδνκαη (ζ. 69), ηελ αθνχσ (ζ. 75), θνδάξσ (ζ. 86), ζαιηανπξηαζκέλε (ζ. 136) 12 πνπ φκσο δελ αλαθέξνληαη νχηε ζην ξάςηκν νχηε ζην καγείξεκα, αιιά ζηηο, θάζε άιιν παξά επγελείο, πξαθηηθέο ηεο ππεμαίξεζεο, ηεο ιήςεο λαξθσηηθψλ νπζηψλ θαη ηεο αιεηείαο. Υαξαθηεξηζηηθή επίζεο είλαη θαη ε ηάζε ηεο εξσίδαο λα ρξεζηκνπνηεί ηνικεξέο θαη απξνζδφθεηεο παξνκνηψζεηο: «Έηζη ήηαλ ε Μνξθίλε. [ ] Έλα κηθξνζθνπηθφ παηζαβνχξη κε δεθαπέληε ρξψκαηα κπιεγκέλα κεηαμχ ηνπο. α ζθαηφ» θαη αιινχ ηελ παξνκνηάδεη κε «ιεθέ ζην πάησκα». 13 Καζίζηαηαη, ινηπφλ, θαλεξφ, φηη ε Ρίθπ δελ θξαηάεη θαλέλα πξφζρεκα επγέλεηαο, πξνθξίλεη ζε ζπληξηπηηθφ βαζκφ ηε ρξήζε ακηγνχο πβξενιφγηνπ θαη ειαρηζηνπνηεί ηνπο ήπηνπο ηφλνπο ζηελ νκηιία ηεο, ρξεζηκνπνηψληαο παξάιιεια κηα ππαηληθηηθή γιψζζα πνπ είλαη παληειψο άζρεηε κε ηηο ππνηηζέκελεο γπλαηθείεο αζρνιίεο. Δπηπιένλ, θάπνηεο απφ ηηο βξηζηέο πνπ επαλέξρνληαη ζπρλά, φπσο «ζη αξρίδηα κνπ», 14 αλ θαη κέζα απφ ηε ρξήζε έρνπλ αξρίζεη λα ζπλδένληαη θαη κε ηηο γπλαίθεο, σζηφζν δελ παχνπλ λα πξνθαινχλ ζπλεηξκνχο πνπ παξαπέκπνπλ θαη αλάγθε πξσηίζησο ζηνπο άλδξεο θαη δεκηνπξγνχλ αλάινγεο παξαζηάζεηο επεξεάδνληαο ηελ «ηδέαζε» ηνπ αλαγλψζηε. 15 Αμηνζεκείσηνο, απφ απηήλ ηελ άπνςε, είλαη θαη ν ραξαθηεξηζκφο ηνπ ίκνπ σο «κεγάιν κνπλί», πξνθεηκέλνπ λα ηνπ απνδνζνχλ νη ζηεξενηππηθά ζειπθέο ηδηφηεηεο ηεο θαπαηζνζχλεο θαη ηεο δνιηφηεηαο: «Ο ίκνο ήηαλε ληαιηθέξεο. Ήηαλε θαη πξεδάθη. Δθηφο απ απηά, ήηαλε θαη κεγάιν κνπλί. Πξάκα πνπ παζε κεηά πνπ ην ξημε ζηελ πξέδα. Γηαηί πξηλ, ήηαλε θαη γακψ ηα παηδηά. Αιιά αζηέξη θαη πξεδάθη, δε γίλεηαη». 16 Παξαηεξνχκε, δειαδή, κηα ελζπλείδεηε, απφ πιεπξάο αθεγεκαηηθήο 12 Αξγθφ (argot): ζπληνκνγξαθία ηνπ art gothique. πσο αθξηβψο ε γνηζηθή ηέρλε ήηαλ θξππηηθή, έηζη θαη ε αξγθφ είλαη ζπλζεκαηηθή θαη ππαηληθηηθή. ηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε φκσο ε θξππηηθφηεηα ηεο αξγθφ εμππεξεηεί ζηελ απφθξπςε ηεο ηαπηφηεηαο ηεο εξσίδαο ηεο Ρνχζζνπ. 13 Ρνχζζνπ 1996, 23, Ρνχζζνπ 1996, 35: «[Ο] ίκνο ηελ είρε θάλεη εδψ θαη ψξα κ έλα ληειέξη ηεο ζπκθνξάο. Δγψ είρα μεκείλεη ζα καιάθαο λα θάλσ πεξπαηάηα φιν ην δξφκν άληα Μπάξκπαξα-Πεηξαηά. η αξρίδηα κνπ. Πξψηε θνξά ζα ηαλε;». 15 Η ηδέαζε είλαη ε ηθαλφηεηα αλάπιαζεο θαη ζπγθεθξηκελνπνίεζεο ηνπ κπζνπιαζηηθνχ θφζκνπ πνπ δηαζέηεη ε εηθνλνπνηεηηθή θαληαζία ηνπ αλαγλψζηε, βι. ζρεηηθά Iser 1980, ix, 79, 198, 212 θαη Iser 1989, Η ηδέαζε ζην φςηκν έξγν ηνπ Iser ζρεηίδεηαη θαη κε ηε ζκηνοθεζία (staging): φπσο αθξηβψο ν ρψξνο ηεο ζθελήο καο επηηξέπεη λα απoθηνχκε πξφζβαζε ζε φ,ηη απξνζπέιαζην γηα ηε γλψζε θαη ηελ εκπεηξία, έηζη θαη ε αλάγλσζε ηεο ινγνηερλίαο ζέηεη επί ζθελήο ηα ζεκειηψδε δεηήκαηα ηεο αλζξψπηλεο χπαξμεο, βι. ζρεηηθά Iser 1993, 297 θαζψο θαη Περιηβάλνο 2002, Ρνχζζνπ 1996, 41. 5

6 θσλήο, ηάζε αλαηξνπήο ηνπ ζπζρεηηζκνχ κεηαμχ ησλ δηαθνξνπνηεηηθψλ βηνινγηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ θαη ηνπ θνηλσληθνχ θχινπ. 17 Με απνηέιεζκα, ν ίκνο, κνινλφηη άλδξαο, λα δηαζέηεη «κνπλί» θαη ε Ρίθπ, αλ θαη γπλαίθα, λα έρεη «αξρίδηα». Ωζηφζν, φηαλ ε Ρίθπ πεξηγξάθεη ηνλ εαπηφ ηεο παξαιιάζζεη ηε ζηεξενηππηθή έθθξαζε «ζηελ πνπηάλα πνπηαληέο», απνδίδνληάο ηελ σο «ζην θιεθηξφλη θιεθηξνληέο», 18 παξ φιν πνπ ν αλαγλψζηεο ζα είρε ιάβεη ην ίδην κήλπκα ζηελ πξψηε πεξίπησζε, γηαηί ε ζπγγξαθέαο δελ ζέιεη λα ζπζρεηηζηεί ε εηθφλα ηεο κε ην γπλαηθείν θχιν. Δμάιινπ, κε άιιε αθνξκή ε εξσίδα παξαηεξεί: «άκα ηελ ςάρλεηο κ αμηνπξεπείο δνπιεηέο, δήηεζε ππάξρεη κφλν γηα κπάηζνο ή πνπηάλα. Αξραία επαγγέικαηα. Ση ζρέζε έρσ εγψ;» θαη αθήλεη ηνλ αλαγλψζηε κεηέσξν, θαζψο κε απηήλ ηεο ηελ απνζηαζηνπνίεζε, παξέρεη κηα δηθνξνχκελε απάληεζε ζρεηηθά κε ηελ ηαπηφηεηά ηεο. 19 Αλ ζειήζνπκε ηψξα λα εληνπίζνπκε ηε ζειπθή δηάζηαζε ηεο νκηιίαο ηεο Ρίθπ, ίζσο απηή λα δηαθαίλεηαη θαιχηεξα κέζα απφ ηε ρξήζε ησλ πεξηγξαθηθψλ επηζέησλ θαη ησλ ππνθνξηζηηθψλ. 20 Γελ είλαη ηπραίν, άιισζηε, ην γεγνλφο φηη ακθφηεξα έρνπλ πεξηνξηζηεί ζε ζεκαληηθφ βαζκφ θαη φηη ε πιεηνλφηεηα ησλ πξψησλ αθνξά ηελ πεξηγξαθή ιεπηψλ απνρξψζεσλ: θαζηαλνθφθθηλα (ζ. 46), αηκαηί (ζ. 72), αζεκέληεο (ζ. 73), γθξηδσπφο (ζ. 79), γαιαδσπή (ζ. 81), κπεδ (ζ. 87), βπζζηλί (ζ. 115), ξνδνπιί (ζ. 135), εμαηξεηηθά δπζάξεζησλ: θξηθηαπαίζην (ζ. 58) ή παξαζηαηηθψλ εληππψζεσλ: ινπινπδάηεο (ζ. 135). Δηδηθά ην ξνδνπιί, πνιχ δχζθνια ζα είρε πεξηγξαθεί απφ έλαλ άλδξα κε παξφκνην ηξφπν, εθφζνλ ην ρξψκα ζα ηνπ ήηαλ αδηάθνξν, γηα λα ην πεξηγξάςεη κέζα απφ κηα ππνθνξηζηηθή ρξήζε, πνπ ζα ππνδήισλε θάπνηα ηδηαίηεξε ζπλάθεηα κε ην αλαθεξφκελν, έζησ θαη εηξσληθή. Σα ππφινηπα ππνθνξηζηηθά πνπ ρξεζηκνπνηεί ε Ρίθπ αθνξνχλ θπξίσο άηνκα πνπ αγαπάεη θαη δελ δηζηάδεη λα ηνπο ην δείμεη θαζψο θαη θαηαζηάζεηο/κέξε πνπ αλαθαιεί κε ηξπθεξφηεηα (θαηζνχια, ηαξαηζνχια, Μνξθηλνχια, Γαθλνχια, Αζηαξσζνχιεο) 21 θαη είλαη δεισηηθά ηεο 17 Μία εμίζνπ αλαηξεπηηθή γισζζηθή πξαθηηθή, πνπ ιεηηνπξγεί σο αθεγεκαηηθφ ζηξαηήγεκα κε αλνηθεησηηθέο ηδηφηεηεο, είλαη ε ρξεζηκνπνίεζε απφ ηε Ρίθπ πξνζθσλήζεσλ πνπ απεπζχλνληαη παξαδνζηαθά ζε γπλαίθεο ή ζε παηδηά (καλάξη κνπ), πξνθεηκέλνπ λα ραξαθηεξίζνπλ ελήιηθνπο άλδξεο (ίκν), απνγπκλψλνληαο έηζη ηηο εθθξάζεηο απφ ην ζπλδεισηηθφ πεξηερφκελφ ηνπο, βι. Παπαδαραξίνπ 1999, Ρνχζζνπ 1996, Ρνχζζνπ 1996, Η πεξηγξαθή, δειαδή, γηα κηα αθφκε θνξά είλαη ancilla narrationis θαη εμππεξεηεί ηηο πξνζέζεηο ηνπ αθεγεκαηηθνχ, εδψ έκθπινπ, ιφγνπ ζην βαζκφ πνπ ιεηηνπξγεί σο αλαγσγή πξνο έλα ζηεξενηππηθφ πεδίν αλαθνξψλ. ρεηηθά κε ηηο ιεηηνπξγίεο θαη ην ξφιν ηεο πεξηγξαθήο, βι. Genette 1969, Ρνχζζνπ 1996, 13, 18, 27, 40, 67. Ο ππνθνξηζκφο, σο γισζζηθή πξαθηηθή θαη ηαθηηθή, κπνξεί λα είλαη ηδηαίηεξα απνθαιππηηθφο σο πξνο ηελ εμαθξίβσζε ηνπ θνηλσληθνχ θχινπ, αθνχ κπνξεί λα αιιάμεη ην γέλνο ελφο νπζηαζηηθνχ. Δηδηθφηεξα, ελψ γηα ηα ζειπθά θχξηα νλφκαηα παξάγεη ππνθνξη- 6

7 επαηζζεζίαο ηεο, πνπ νχησο ή άιισο σο ηδηφηεηα έρεη ηαπηηζηεί κε ηε γπλαηθεία ςπρνζχλζεζε. 22 Αληίζεηα, φκσο κε ηνλ ηζρπξηζκφ ηεο Lakoff, ε Ρίθπ έρεη ρηνχκνξ θαη ηδηφηππν κάιηζηα θαη εθδειψλεη κηα ηάζε γηα απνζηνκσηηθέο, αλαηξεπηηθέο αηάθεο, πνπ ζεσξεηηθά ηνπιάρηζηνλ δελ ζπλεζίδνληαη ζηηο γπλαίθεο: «Δζέλα, καλάξη κνπ [αλαθέξεηαη ζην ίκν], θακηά κέξα ζα ζε βξνχλε ρχκα ζε θάλα ρσξάθη κε ζηάρπα πνπ ζα ηα ρεηο πάξεη γηα μαλζηέο θαη ζα ρεηο πξνζπαζήζεη λα ηα γακήζεηο φια». 23 Αθφκε, ζηελ εξψηεζε ηνπ Γηψξγνπ, αλ ζέιεη γάια, απαληάεη εξσηεκαηηθά θαη κε αθνπιηζηηθφηεηα «Σν γάια εληζρπκέλν;», ελψ φηαλ ν ίκνο ηε ξσηάεη «Ση είλαη απηφ [γηα ηε Μνξθίλε];», απαληάεη εηξσληθά «Κφηεξν. ηξαβνκάξα; Σν γαηί κνπ είλαη» θαη ε ζηηρνκπζία επαλαιακβάλεηαη θαη φηαλ πξφθεηηαη γηα ηε κεραλή ηεο: «Ση ΜONTESA; Διηθφπηεξν! Ακάλ, ξε ίκν! [ ] Ξεθφιια, θακηά θνξά». 24 πλεπψο, απφ φζα πξναλαθέξακε, κπνξεί λα ζπκπεξάλεη θαλείο φηη ε Ρίθπ ζχκθσλα κε ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ιφγνπ ηεο εκθαλίδεη ηφζν αλδξνπξεπείο φζν θαη ζειππξεπείο ηάζεηο θαη ν αλαγλψζηεο, αλ θαη αξρηθά κπνξεί λα ηελ πξνζιάβεη σο άλδξα εμαηηίαο ηεο αζπξνζηνκίαο ηεο, ζε κηα δεχηεξε αλάγλσζε κπνξεί λα εληνπίζεη ηα «αλνίγκαηα» ηνπ ιφγνπ ηεο πξνο κηα γπλαηθεία επαηζζεζία. Σν νπζηαζηηθφ, σζηφζν, ζεκείν ζηελ αλάιπζή καο δελ είλαη φηη νη άλδξεο θαη νη γπλαίθεο δηαθέξνπλ, αιιά ην φηη δελ είλαη εχθνιν λα είλαη θαλείο θαηεγνξεκαηηθφο σο πξνο ηελ αθξηβή θχζε απηψλ ησλ δηαθνξψλ, γηα ην ιφγν φηη ην θνηλσληθφ θχιν (gender), ην ηη εηθφλα δίλεη θαλείο κε ηε ζπκπεξηθνξά θαη ηελ νκηιία ηνπ ζηνπο άιινπο, 25 φπσο αθξηβψο θαη νη ζηηθά ζειπθνχ (-ηηζα), νπδεηέξνπ (-αθη) αιιά θαη αξζεληθφ γέλνπο (-νο), αθήλεη ηα αξζεληθά αλέπαθα (Παπιίδνπ 2002, 43, ππνζεκ. 27). 22 Μηα ηππνπνηεκέλε θαη σο εθ ηνχηνπ παγησκέλε ζεψξεζε ησλ γπλαηθψλ, φπσο πξνθχπηεη απφ ηα δηάθνξα ςπρνινγηθά ηεζη πξνζσπηθφηεηαο, ζέιεη ηηο γπλαίθεο ππνρσξεηηθέο, πξφζραξεο, ληξνπαιέο, ηξπθεξέο, ζηνξγηθέο, ζπκπνλεηηθέο, γιπθνκίιεηεο, εχπηζηεο, επγεληθέο, αθειείο θαη σο εθ ηνχηνπ επαίζζεηεο θαη επάισηεο (Hopper 2003, 23). 23 Ρνχζζνπ 1996, Ρνχζζνπ 1996, 14, 30, 37. ην ζεκείν απηφ αμίδεη λα παξαζέζνπκε ηελ άπνςε πνπ ζπκκεξίδεηαη πιεζψξα εηδηθψλ, νη νπνίνη κεηά απφ ζηαηηζηηθέο έξεπλεο αλαθνξηθά κε ηνλ ηξφπν νκηιίαο ησλ αλδξψλ θαη ησλ γπλαηθψλ, θαηέιεμαλ ζην ζπκπέξαζκα φηη νη θάξζεο, νη πξνθιήζεηο, νη εηξσλείεο θαη άιιεο κνξθέο ιεθηηθήο επηζεηηθφηεηαο είλαη βαζηθέο παξάκεηξνη ηεο αλδξηθήο επηθνηλσληαθήο ζπκπεξηθνξάο, ελψ εθιείπνπλ ζεκαληηθά κεηαμχ ησλ γπλαηθψλ (Malz 1982, 212). 25 Butler 1990, 33: «Gender is the repeated stylization of the body, a set of repeated acts within a highly rigid regulatory frame that congeal over time to produce the appearance of substance, of a natural sort of being» θαη γηα έλαλ ελδεηθηηθφ νξηζκφ ηνπ θνηλσληθνχ θχινπ, βι. Berger 1995, 3-4: «gender, rather than merely constructed, is performative [ ] operations that render complex meanings about the normative standards that we cannot escape [ ] [producing a] rigid and fictive construction of reality [ ] condemned to conform to binary sexual differences that appear to be inevitable, even natural». 7

8 έλλνηεο ηεο ζειπθφηεηαο (femininity) θαη ηεο αξξελσπφηεηαο (masculinity) είλαη δπλακηθέο, κεηαβιεηέο, επίθηεηεο θαη επηηειεζηηθέο. 26 Η ζπγγξαθέαο θαίλεηαη λα ην γλσξίδεη απηφ θαη γη απηφ ην ιφγν θάλεη ηα πάληα γηα λα αλνηθεηψζεη ηηο ζηεξενηππηθέο πξνζδνθίεο ησλ αλαγλσζηψλ ηεο. ην ζεκείν απηφ είλαη ρξήζηκν λα δηεπθξηλίζνπκε φηη, αλ θαη ν Henri-Daniel Pageaux, θάλνληαο ιφγν γηα ηα ζηεξεφηππα, έρεη ππνζηεξίμεη φηη δελ είλαη «ζεκεία», αιιά «ζήκαηα» ππνλνψληαο φηη νδεγνχλ απηφκαηα ζε κία θαη κφλε δπλαηή εξκελεία, πνπ παγηψζεθε κέζα απφ ηελ επαλεξρφκελε επηζηξάηεπζε/ρξήζε 27 δελ κπνξνχκε, σζηφζν λα παξαβιέςνπκε ην γεγνλφο φηη, αθφκε θαη αλ έλα ζηεξεφηππν παξνπζηάδεηαη σο κνλνζήκαλην, ν αλαγλψζηεο πξέπεη λα ην θαηαζθεπάζεη, λα ην αλαζπζηήζεη κέζσ ηεο αλάγλσζεο. Απηφ ζπκβαίλεη επεηδή ην ζηεξεφηππν σο έλλνηα πξνυπνζέηεη ηελ αθαίξεζε θαη πξνυπάξρεη ηνπ θεηκέλνπ, κηα θαη δπλεηηθά απνηειεί κέξνο ηνπ πνιηηηζκηθνχ «ξεπεξηνξίνπ» ηνπ αλαγλψζηε. 28 Δπνκέλσο, ην αλ θαη θαηά πφζν ηα ζηεξεφηππα απνηεινχλ, ζχκθσλα κε ηελ νξνινγία ηνπ Wolfgang Iser, «ζεκεία απξνζδηνξηζηίαο» ηνπ θεηκέλνπ ζε κεγάιν βαζκφ εμαξηάηαη απφ ηελ πξνγελέζηεξε γλσζηηθή ζθεπή ηνπ εθάζηνηε αλαγλψζηε. 29 Κάηη πνπ αλαγλσξίδεη θαλείο σο ζηεξεφηππν, ελδέρεηαη θάπνηνο άιινο λα κελ ην αληηιακβάλεηαη, γηαηί απιψο έηπρε λα κελ ην έρεη ζπλαληήζεη πνηέ πξηλ ή γηαηί γλσξίδεη κηα δηαθνξεηηθή εθδνρή ηνπ. Γηα ην ιφγν απηφ ζα ζεσξήζνπκε εθ ησλ πξνηέξσλ σο «ράζκαηα» (ζεκεία απξνζδηνξηζηίαο ηνπ θεηκέλνπ πνπ απαηηνχλ ηε δηάδξαζε θεηκέλνπ θαη ηνπ αλαγλψζηε γηα ηελ 26 Butler 1990, 6, 25: «the sex/gender distinction suggests a radical discontinuity between sexed bodies and culturally constructed genders [ ] gender proves to be performative that is, constituting the identity it is purported to be» θαη Hopper 2003, Πξβι. επίζεο Moi 1985, 97 θαη Moi 1997, , γηα κηα δηαζάθεζε ησλ ζεσξεηηθψλ φξσλ. 27 Pageaux 1989, 139 θαη αληηπξβι. Gilman 1991, 12, γηα ηε ζεψξεζε ησλ ζηεξενηχπσλ σο δηπνιηθά παιίκςεζηα. Παξάιιεια, φκσο, κε ηελ νξζή απηή παξαηήξεζε ηνπ Pageaux, ν αλαγλψζηεο ζα πξέπεη λα ζπλππνινγίζεη ηελ πξσηετθή θχζε ησλ ζηεξενηχπσλ θαη ηελ άξξεθηε ζρέζε ηνπο κε ηα ηζηνξηθνθνηλσληθά ζπκθξαδφκελα. Μπνξεί κελ ηα ζηεξεφηππα λα είλαη κνλνδηάζηαηεο ζεσξήζεηο, σζηφζν δελ είλαη παγησκέλα εηο ην δηελεθέο, π.ρ. κέζα ζηε δηαρξνλία ησλ δηεζληθψλ ζρέζεσλ, γηα έλαλ Πνισλφ έλαο Δβξαίνο κπνξεί λα είλαη απερζήο γηαηί είλαη απνιίηηζηνο ή ην αληίζεην, επεηδή είλαη ππέξ ην δένλ θαιιηεξγεκέλνο. Σν πνηα απφ ηηο δχν εθδνρέο ζα πξνθξίλεη θαλείο είλαη ζπλαξηεκέλε ζε κεγάιν βαζκφ απφ ηελ εκπεηξία ηνπ θαη ηα ζχγρξνλα θνηλσληθά δεδνκέλα (Gilman 1985, 19, 29). 28 Iser 1980, 212, 217 θαη πξβι. Καπιάλεο Iser 1980, 182. Ο θαηλνκελνιφγνο Roman Ingarden ήηαλ ν πξψηνο πνπ δηαηχπσζε ηελ άπνςε πσο ζηα θείκελα ππάξρνπλ «ράζκαηα ή ζεκεία απξνζδηνξηζηίαο» θαη γη απηφ θάζε θείκελν, ζηελ πξσηαξρηθή ηνπ κνξθή, απνηειεί έλα είδνο ζθειεηνχ, «κηα ζρεκαηηθή δνκή», πνπ ζπκπιεξψλεηαη θαηφπηλ απφ ηνλ αλαγλψζηε (Ingarden 1973, 50). ρεηηθά κε ηα ζηεξεφηππα ζηε ινγνηερλία, βι. Amossy 1984, 693, 698 θαη αληηπξβι. ηελ άπνςε ηνπ Pierre Macherey, φπσο παξαηίζεηαη απφ ηνλ Terry Eagleton, γηα ηηο ζησπέο θαη ην ζπγθείκελν ελφο έξγνπ, ε νπνία παξφιν πνπ εθθηλεί απφ δηαθνξεηηθή ηδενινγηθή αθεηεξία εληζρχεη ην επηρείξεκά καο: «it is in the significant silences of a text, in its gaps and absences that the presence of ideology can be most positively felt. It is these silences which the critic must make speak.[ ] Because a text contains these gaps and silences, it is always incomplete» (Eagleton 1976, 34-35). 8

9 πιήξσζή ηνπο), 30 φιεο ηηο ζηεξενηππηθέο αληηιήςεηο αλαθνξηθά κε ηελ αλαπαξάζηαζε ησλ γπλαηθψλ, ζην βαζκφ πνπ δελ πξναπαηηνχλ κφλν ηελ αλαγλψξηζή ηνπο απφ πιεπξάο αλαγλψζηε άιια θαη αμηψλνπλ θαη ηελ εθηίκεζή (αμηνιφγεζή) ηνπ. Δμεηάδνληαο ινηπφλ ηελ έκθπιε πνηεηηθή ηεο Ρνχζζνπ, κπνξνχκε εηζαγσγηθά λα ηζρπξηζηνχκε φηη ε ζεκαηνπνίεζε ηεο αηληγκαηηθήο ηαπηφηεηαο ηεο Ρίθπ επηηπγράλεηαη θαηαξράο κε ηελ πξνζθπγή ζηελ ανξηζηία ηεο πξσηνπξφζσπεο αθήγεζεο θαη θπξίσο κε ην αθεγεκαηηθφ ζηξαηήγεκα ηεο απνζηψπεζεο νπνηαζδήπνηε ζειπθήο ζήκαλζεο (απνπζία νπνπδήπνηε ζειπθνχ νλφκαηνο ή επηζέηνπ πνπ λα ηελ πξνζδηνξίδεη). ηε ζπλέρεηα εληζρχεηαη θαη κέζα απφ ηελ παξαιιαγή ζχλζεησλ ζηεξεφηππσλ εθθξάζεσλ, φηαλ απηέο εκπεξηέρνπλ επίζεηα πνπ ζα κπνξνχζαλ λα απνθαιχςνπλ ην θχιν ηεο αθεγήηξηαο, π.ρ. ε δηαηχπσζε «ηαπί θαη ςχρξαηκνο/ε» ηξέπεηαη ζε «ηαπί θαη ςχρξαηκα», ελψ ην «λα είκαη ζίγνπξνο/ε» ζε «λα καζηε ζίγνπξνη». 31 Βέβαηα ην ζηνηρείν πνπ θαηεμνρήλ ππνγξακκίδεη ηελ θξππηηθή ηαπηφηεηα ηεο Ρίθπ είλαη ην ίδην ηεο ην φλνκα πνπ απνηειεί κπζηήξην γηα ηνλ αλαγλψζηε, γηαηί δελ παξέρεη επαξθείο πιεξνθνξίεο γηα ην θχιν ηεο εξσίδαο. Απηφ θαζίζηαηαη δπλαηφ γηαηί, αλ θαη ην γξακκαηηθφ γέλνο ζεκαδεχεη φια ηα θχξηα νλφκαηα ηεο λενειιεληθήο, εηδηθή θαηεγνξία απνηεινχλ νη δάλεηεο πεξηπηψζεηο, 32 έηζη ην Ρίθπ, φληαο μεληθήο πξνέιεπζεο (Ricky) θαη κε κία ππνθνξηζηηθή θαηάιεμε πνπ ζπλεζίδεηαη ζηελ αγγιηθή ηφζν γηα αλδξηθά (πξβι. Bobby (ie), Johnny (ie) θ.α.) φζν θαη γηα γπλαηθεία νλφκαηα (πξβι. Christy (ie), Jenny (ie) θ.α), δεκηνπξγεί έλα θελφ ζηελ πξφζιεςε ηνπ αλαγλψζηε, ην νπνίν κε ηε ζεηξά ηνπ ζεκαηνδνηεί ηελ επηθχξσζε κηαο ππνςηαζκέλεο αλάγλσζεο. Απφ πιεπξάο πινθήο ηψξα, εμίζνπ δηθνξνχκελν κπνξεί λα ζεσξεζεί θαη ην ζήθσκα ηεο κπινχδαο (απφ ηε Ρίθπ) γηα λα ζθεπάζεη ηε κχηε ηεο, 33 κηα θαη παγηδεχεη ηνλ αλαγλψζηε, γηαηί έξρεηαη ζε αληίζεζε κε ηε ζπλήζε ζπκπεξηθνξά ησλ θνξηηζηψλ, 30 Iser 1980, 9, 189, 220, 226 θαζψο θαη Iser 1974, 33-34, 38, 40, 66, 108, 208, 214, 237, 280, Αξθεηά βνεζεηηθφ, σο πξνο απηήλ ηελ θαηεχζπλζε ηεο εμαθξίβσζεο ηεο αλδξφγπλεο πνηεηηθήο ηεο Ρνχζζνπ, είλαη θαη ην δηήγεκά ηεο «Ο θχιαθαο ησλ ςπρψλ», ζην νπνίν επίζεο δελ θαζίζηαηαη ζαθέο απφ ηα ζπκθξαδφκελα ην θχιν ηνπ αθεγεηή. Καη πάιη εμαηηίαο ηνπ ακνξαιηζκνχ θαη ηεο ζθιεξφηεηάο πνπ εθθξάδεη ε αθεγεκαηηθή θσλή (έκθπια ζηεξεφηππα), ηείλνπκε λα ηελ θαηαρσξίζνπκε σο αλδξηθή. Ωζηφζν, ην θείκελν δελ πξηκνδνηεί κέρξη ηέινπο θακία εξκελεία θαη αθήλεη ην πεδίν αλνηρηφ ζηνλ αλαγλψζηε. Δθηφο απφ ηα ήδε πξναλαθεξζέληα ζηξαηεγήκαηα, ην απνηέιεζκα επηηπγράλεηαη θαη κε ηελ επηζηξάηεπζε νπζηαζηηθψλ νπδέηεξεο ζήκαλζεο (παηδί, άλζξσπνο) αιιά θαη ηξηηφθιηησλ δηγελψλ επηζέησλ (αθαλήο), βι. Ρνχζζνπ Γηα ηελ απνπζία έκθπιεο ζήκαλζεο ζηα αγγιηθά νλφκαηα, βι. Eckert 2003, 15 θαη πξβι. Παπιίδνπ 2002, Ρνχζζνπ 1996, 10: «ήθσζα ηελ κπινχδα λα ζθεπάζσ ηε κχηε κνπ. Πάληα θνβφκνπλα λα θάλσ εκεηφ, κελ ηχρεη θαη βγάισ θαη ην ζηνκάρη κνπ καδί [ ] Κνιιάσ, ινηπφλ, ηε κνχξε κνπ κπξνζηά ζην ηδάκη θαη παζαίλσ ηνλ ηξφκν ηεο δσήο κνπ [ ] είδα ην θσο ζηελ θνπδίλα λ αλάβεη πξηλ ιηπνζπκήζσ». 9

10 ηα νπνία πνιχ δχζθνια εθζέηνπλ ην ζηήζνο ηνπο ζε θνηλή ζέα. Απφ ηε κηα πιεπξά, ινηπφλ, έρνπκε ηνλ θνηλφ ηφπν πεξί ζεκλνηπθίαο ησλ γπλαηθψλ, 34 θαη απφ ηελ άιιε ηελ θνηλή ινγηθή φηη είλαη βξάδπ θαη κφλε ηεο θαη είλαη εμαηξεηηθά δχζθνιν λα πξνζέμεη θαλείο νηηδήπνηε κε απνηέιεζκα ν αλαγλψζηεο, αθφκε θαη αλ πηνζεηήζεη ηελ νπηηθή πνπ ζέιεη ηε Ρίθπ λα είλαη γπλαίθα, λα βξίζθεηαη ζε δηπιφ θαηαλαγθαζκφ θαη λα κελ είλαη ζίγνπξνο γηα ην πψο λα πξνζιάβεη ηελ αληίδξαζε απηή, γηαηί θαη νη δχν εθδνρέο είλαη βάζηκεο. ηε ζπλέρεηα φηαλ ε Ρίθπ επηδίδεηαη ζε κηα ζακηζηηθή αθήγεζε θαηά ηελ νπνία πεξηγξάθεη ηηο ζπλήζεηο αζρνιίεο ηεο θαη ηνπο γείηνλέο ηεο, ζηε δηάξθεηα ησλ ηξηψλ κελψλ πνπ έκελε ζηελ ηαξαηζνχια ηεο Καηαξίλαο θαη ηνπ Γηψξγνπ ππάξρνπλ θάπνηα αθφκε ζεκεία άμηα ιφγνπ θαη πξνζνρήο, φπσο ηα αληηκεηξηθά θαη αληηπαηδαγσγηθά αηζζήκαηα πνπ εθδειψλεη γηα ηα παηδηά ηνπ θπξ-θαλάζε: «ηα κπαζηάξδηθά ηνπο ηα νλεηξεπφκνπλα ζηηο βηηζηφδηθεο ζαδηζηηθέο κνπ θαληαζηψζεηο. Ση θξίκα δελ πέζαλε πνηέ ζηα ρέξηα κνπ», 35 ηα νπνία αλνηθεηψλνπλ ηηο πξνζδνθίεο ηνπ αλαγλψζηε θαη ζπλάκα απνηεινχλ θαη παξαπιαλεηηθή έλδεημε γηα ηελ ηαπηφηεηα ηεο, 36 αθνχ αληηβαίλνπλ ζηε ζηεξεφηππε αληίιεςε πεξί ζηνξγηθψλ γπλαηθψλ πνπ έρνπλ έκθπην ην κεηξηθφ θίιηξν. 37 Μεξηθή απάληεζε ζην πξφβιεκα ηεο ηαπηφηεηαο ηεο Ρίθπ απνηειεί θαη ην γεγνλφο φηη ν θπξ-θαλάζεο θαίλεηαη λα ειθχεηαη ηδηαίηεξα απφ ηα ζσκαηηθά ηεο πξνζφληα: «Ο θπξ-θαλάζεο, πνπ πνιχ κνπ θφιιαγε, κνπ ρε ζπάζεη η αξρίδηα κε ηηο πιένλ άζρεηεο πξνηάζεηο γηα δηαθφζκεζε. Κη φιν ην κάηη ηνπ ζηνλ θψιν κνπ», θαζψο σζεί ηνλ αλαγλψζηε λα αλαξσηεζεί γηα ην πφζεο πηζαλφηεηεο ππάξρνπλ ν θπξ- Θαλάζεο λα είλαη νκνθπιφθηινο ή ε Ρίθπ λα είλαη γπλαίθα, αθνχ ζπλήζσο νη γπλαίθεο είλαη δέθηεο ηέηνηνπ είδνπο «εθηίκεζεο». 38 Σν ελδηαθέξνλ, σζηφζν, θαη ζε απηήλ ηελ πεξίπησζε είλαη φηη ν θπξ-θαλάζεο δελ ειθχεηαη απφ ην ζηήζνο ηεο, αιιά απφ ηα νπίζζηά ηεο, κε απνηέιεζκα θαη πάιη ν αλαγλψζηεο λα κελ έρεη επαξθή ζηνηρεία γηα λα επηβεβαηψζεη ηελ ππφζεζε φηη ε Ρίθπ είλαη γπλαίθα. 34 Hopper 2003, Ρνχζζνπ 1996, Η ζπγθεθξηκέλε έλδεημε κπνξεί λα εθιεθζεί θαη σο «άξλεζε», ζχκθσλα κε ηελ νξνινγία ηνπ Iser. Οη αξλήζεηο (negations) έρνπλ σο ζηφρν λα αλνηθεηψζνπλ ηηο αλαθνξέο, εζηθήο ή θνζκναληηιεπηηθήο ηάμεο πνπ έρεη ν αλαγλψζηεο απφ ηνλ εμσθεηκεληθφ θφζκν, ρσξίο σζηφζν λα ηηο ππνθαζηζηνχλ κε λέεο βεβαηφηεηεο, βι. εηδηθφηεξα, Iser 1980, 70, Hopper 2003, ρεηηθά κε ηελ «αληηθεηκελνπνίεζε» ηνπ γπλαηθείνπ ζψκαηνο θαη ηελ «έκθπιε καηηά», βι. Bartky 1993, 459 θαη πξβι. Kramarae 1992, 101, γηα κηα αληηκεηψπηζε ηεο παξελφριεζεο σο κέζν θαηαζθεπήο, έθθξαζεο θαη ελδπλάκσζεο ηεο καληρατζηηθήο έκθπιεο ηεξαξρίαο. 10

11 Καηαιπηηθφ ξφιν, σζηφζν, ζηελ πινθή ηεο ηζηνξίαο δηαδξακαηίδεη ην επφκελν ζεκείν απξνζδηνξηζηίαο, ην νπνίν ζπληζηά ηαπηφρξνλα θαη παγίδα, αθνχ γηα ην αληηιεθζεί ν αλαγλψζηεο πξνυπνηίζεηαη απφ κέξνπο ηνπ ε γλψζε ηεο αξγθφ. πγθεθξηκέλα, φηαλ ε θπξα-βαξβάξα απνθαιεί ηε Ρίθπ «παζά κνπ» θαη «αξλί κνπ», ν κέζνο αλαγλψζηεο ζεσξεί φηη ην δήηεκα ηεο ηαπηφηεηαο έρεη αξρίζεη ζαθψο λα επηιχεηαη. 39 Ωο «παζάο» ζηελ θαζεκεξηλή ρξήζε νξίδεηαη ν αξρνληάλζξσπνο, απηφο πνπ δεη πνιπηειψο, σζηφζν ζχκθσλα κε ηελ ηδηφηππε ρξήζε ηεο αξγθφ κπνξεί λα δεισζεί θαη ε σξαία γπλαίθα. Αληίζηνηρα, σο «αξλί» λνείηαη ζηελ πξψηε πεξίπησζε ν ήξεκνο, αγαζφο άλζξσπνο, ελψ ζηα θξππηηθά ζπκθξαδφκελα ηεο αξγθφ ε λεαξή θαη φκνξθε γπλαίθα. 40 Δηδηθή πεξίπησζε ελδείμεσλ απνηειεί θαη ε αθφινπζε αληίδξαζε ηεο Ρίθπ, ε νπνία θαηά ηε δηάξθεηα ηεο εθδξνκήο ηεο κε ην ίκν, θνβάηαη επεηδή έηπρε λα δεη ζην ζιήπηλγθ-κπαγθ ηνπ ηξεηο ηέζζεξηο ζαξαληαπνδαξνχζεο («απφ θείλεο ηηο θξηθηαπαίζηεο, ηηο ηεξάζηηεο λα θφβνπλ βφιηεο [ ] Υέζηεθα, ιέκε!»), επηβεβαηψλνληαο έηζη κε ηελ απέρζεηά ηεο ηε «κπγηάγγηρηε» θχζε ησλ θνξηηζηψλ. 41 Σν ελδηαθέξνλ φκσο ζε απηήλ ηελ πεξίπησζε είλαη ην γεγνλφο φηη, παξφιν πνπ Ρίθπ ζπκπεξηθέξεηαη σο (ζηεξεν)ηππηθή γπλαίθα, ν ίκνο παξνπζηάδεηαη λα είλαη αθφκε πην θνβεηζηάξεο θαη ζηραζηάξεο απφ εθείλε, 42 κε απνηέιεζκα λα αλνηθεηψλνληαη νη πξνζδνθίεο ηνπ αλαγλψζηε θαη λα εμαζζελεί, αλ φρη λα αλαηξείηαη, ε επίδξαζε ηεο έλδεημεο. 43 Μηα αθφκε παξαπιαλεηηθή έλδεημε πνπ ζπληείλεη θαηαιπηηθά ζηελ έκθπιε πξφζιεςε ηεο Ρίθπ απφ ηνλ αλαγλψζηε είλαη ην γεγνλφο φηη γηα δεχηεξε θνξά πέθηεη ζχκα ζεμνπαιηθήο παξελφριεζεο θαη, αλ ζηελ πεξίπησζε ηνπ θπξ-θαλάζε απηή ήηαλ ζπγθεθαιπκκέλε, κε ηνλ Κξεηηθφ απνθηά επηθίλδπλεο δηαζηάζεηο, θεληξίδνληαο έηζη ηελ πεξηέξγεηα ηνπ αλαγλψζηε. 44 Γηα κία αθφκε θνξά φκσο ε ζπγγξαθέαο μεπεξλάεη ην ζθφπειν παξνπζηάδνληαο ηελ ηζηνξία δηθνξνχκελα θαη ππαηληρηηθά. πγθεθξηκέλα, φηαλ ν Κξεηηθφο θάλεη ηηο αλήζηθεο πξνηάζεηο ζηε Ρίθπ ηηο παξνπζηάδεη σο θάηη παξεθθιίλνλ ή ελαιιαθηηθφ, σο θάηη δηαθνξεηηθφ απφ ηα ζπλεζηζκέλα: «Μπνξνχκε 39 Ρνχζζνπ 1996, 50: «Βξε παζά κνπ, έια κπξάβν, ζχξε λα κνπ θέξεηο πέληε έμη κππξίηζεο ηεο θησρηάο θαη ζηα ρξσζηάσ [ ] Άληε, αξλί κνπ, λα ραξείο, κε κνπ ξζεη ηίπνηα ηεο έξκεο». 40 Βι. ηα ζρεηηθά ιήκκαηα ζηα εμήο ιεμηθά: Μπακπηληψηεο 1998 θαη Παπαδαραξίνπ Φπζηθά ε ρξήζε ηεο γιψζζαο απφ ηε ζπγγξαθέα θαη ζε απηήλ ηελ πεξίπησζε είλαη αξηζηνηερληθή θαζψο δελ «πξηκνδνηεί» εκθαλψο κία απφ ηηο δχν αλαγλψζεηο, αιιά αθήλεη ηελ πξφζιεςε αλνηρηή ζηνλ αλαγλψζηε. 41 Ρνχζζνπ 1996, Ρνχζζνπ 1996, Πξφθεηηαη γηα κία αθφκε πεξίπησζε έλδεημεο πνπ ιεηηνπξγεί σο «άξλεζε» (Iser 1980, 70, ). 44 Ρνχζζνπ 1996,

12 λα ηε δνχκε αιιηψηηθα είπε [ ] Πψο αιιηψηηθα ; Δίζαη λφζηηκν παηδί. ε πάσ. Γε βξίζθνληαη εχθνια παηδηά ζαλ εζέλα». Με άιια ιφγηα, ε ζπγγξαθέαο ρξεζηκνπνηψληαο νπδέηεξα πεξηγξαθηθά νπζηαζηηθά (παηδί θαη φρη θνξίηζη) θαη βάδνληαο εηζαγσγηθά γηα λα ππεξηνλίζεη ην αιιηψηηθα, σζεί ηνλ αλαγλψζηε πξνο κηα έκθπιε εξκελεία, φπνπ ην αιιηψηηθν ηαπηίδεηαη κε ην νκνθπινθηιηθφ (queer). Σέινο, ε «απνθάιπςε» ηνπ αηλίγκαηνο ηεο ηαπηφηεηάο ηεο Ρίθπ επέξρεηαη κφλν φηαλ ν Αζθαιίηεο επηρεηξεί λα ηε βηάζεη θαη ηε βξίδεη («Πξνρψξα, κσξή, θαη ζα κάζεηο ζε ιίγν [ ] Πεξπάηα, κσξή παιηνπνπηάλα, πνπ ζεο θαη ζπδήηεζε!»), θαη ε ίδηα ε αθεγήηξηα αξρίδεη λα αλαθέξεηαη ζηνλ εαπηφ ηεο ρξεζηκνπνηψληαο επίζεηα γέλνπο ζειπθνχ («Δγψ είρ απνκείλεη κε ην ζηηιέην ζην ρέξη θαη γεκάηε αίκαηα [ ] Έθπγα γξήγνξα πξηλ κε πάξνπλ ηα δνπκηά. Έπξεπε λα βηαζηψ [ ] Λίγα κέηξα κέλαλ αθφκε γηα λα καη ειεχζεξε») νπφηε θαη θαζίζηαηαη ζαθέο φηη πξφθεηηαη γηα γπλαίθα. 45 ε αληίζεζε κε φιεο ηηο πξνεγνχκελεο ελδείμεηο πνπ ήηαλ αλνηρηέο ζηελ εξκελεία ηνπ αλαγλψζηε, ε ελ ιφγσ πιεξνθνξία δελ επηδέρεηαη ακθηζβεηήζεηο. 46 Απφ απηφ ην ζεκείν, ινηπφλ, αξρίδεη κηα παιηλδξνκηθή θίλεζε θαηά ηελ νπνία ν αλαγλψζηεο, ζέηεη ζην «θφλην» (background) ηεο αλάγλσζήο ηνπ ηε γλσζηνπνίεζε ηνπ θχινπ ηεο Ρίθπ θαη επαλαπξνβάιιεη ηελ επίγλσζε απηή ζε φια ηα ζεκεία απξνζδηνξηζηίαο ηνπ θεηκέλνπ επαλαλνεκαηνδνηψληαο ηα. 47 πλεπψο, ην ζπκπέξαζκα ζην νπνίν κπνξνχκε λα θαηαιήμνπκε, αλ ζειήζνπκε λα αμηνινγήζνπκε θάπσο ηελ απαηειή πινθή ηεο Ρνχζζνπ, είλαη φηη δνκείηαη ζαλ κηα ηξηζδηάζηαηε εηθφλα πνπ ν αλαγλψζηεο κπνξεί λα δεη απφ δηαθνξεηηθέο νπηηθέο γσλίεο. Κάζε νπηηθή φκσο είλαη ζπλαξηεκέλε κε έλα ζπγθεθξηκέλν γλσζηηθφ θαη πνιηηηζκηθφ ξεπεξηφξην. Έλα απφ απηά είλαη θαη νη ζηεξεφηππεο αληηιήςεηο γηα ηελ έκθπιε ηαπηφηεηα θαη γιψζζα, κε απνηέιεζκα αλ επηιέμεη ν αλαγλψζηεο απηήλ ηελ νπηηθή γηα λα λνεκαηνδνηήζεη ηελ ηζηνξία, νη πξνζδνθίεο ηνπ ζα δηαςεπζηνχλ, ελψ αλ θαλεί αλνηρηφκπαινο κπνξεί λα απνιαχζεη ρσξίο απξφνπηα ηελ πεξηδηάβαζε ηνπ ζηνλ αδηάθαλν θφζκν ηεο Ρίθπ. 45 Ρνχζζνπ 1996, Iser 1980, , Iser 1980,

13 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Amossy, Ruth (1984), 'Stereotypes and representation in fiction', Poetics Today, 5 (4), Baker, Paul (2008), Sexed texts: Language, gender and sexuality (Λνλδίλν: Equinox). Bartky, Sandra Lee (1993), 'The Feminine body', ζην Alison M. Jaggar θαη Paula S. Rothenberg (επηκ.), Feminist frameworks: Alternative theoretical accounts of the relations between women and men (Νέα Τφξθε: McGraw-Hill), Beauvoir, Simone de (1979), Το δεύηεπο θύλο, κηθξ. Κπξηάθνο ηκφπνπινο (Αζήλα: Γιάξνο). Berger, Maurice, Wallis, Brian, θαη Watson, Simon (1995), 'Introduction', ζην Maurice Berger, Brian Wallis, θαη Simon Watson (επηκ.), Constructing masculinity (Νέα Τφξθε: Routledge), 1-7. Butler, Judith (1990), Gender trouble: Feminism and the subversion of identity (Νέα Τφξθε θαη Λνλδίλν: Routledge). Cameron, Deborah, McAlinden, Fiona, θαη O'Leary, Kathy (1989), 'Lakoff in context', ζην Jennifer Coates θαη Deborah Cameron (επηκ.), Women in their speech communities (Λνλδίλν: Longman), Coates, Jennifer (1986), Women, men and language: A sociolinguistic account of sex differences in language (Λνλδίλν θαη Νέα Τφξθε: Longman). Crawford, Mary (1995), Talking difference: On gender and language (Λνλδίλν: Sage Publications). Eagleton, Terry (1976), Marxism and literary criticism (Λνλδίλν: Methuen). Eckert, Penelope θαη McConnell-Ginet, Sally (2003), Language and gender (Κέηκπξηηδ: Cambridge University Press). Genette, Gérard (1969), Figures II (Παξίζη: Seuil). Gilman, Sander L. (1985), Difference and pathology: Stereotypes of sexuality, race and madness (Ίζαθα: Cornell University Press). --- (1991), Inscribing the other (Λίλθνιλ θαη Λνλδίλν: University of Nebraska Press). Graddol, David θαη Swann, Joan (1989), Gender voices (Ομθφξδε: Basil Blackwell). Hill, Alette Olin (1986), Mother tongue, father time: A decade of linguistic revolt (Μπινχκηγθηνλ: Indiana University Press). Hopper, Robert (2003), Gendering talk (Μίζηγθαλ: Michigan State University Press). Ingarden, Roman (1973), The cognition of the literary work of art, κηθξ. Ruth Ann Crowly θαη Kenneth R. Olson (Έβαλζηνλ: Northwestern University Press). Iser, Wolfgang (1974), The implied reader: Patterns of communication in prose fiction from Bunyan to Beckett (Βαιηηκφξε: Johns Hopkins University Press). --- (1980), The act of reading: A theory of aesthetic response (Βαιηηκφξε: Johns Hopkins University Press). --- (1989), Prospecting: From reader response to literary anthropology (Βαιηηκφξε: Johns Hopkins University Press). --- (1993), The fictive and the imaginary: Charting literary anthropology (Βαιηηκφξε: Johns Hopkins University Press). Καπιάλεο, Σάζνο Α. (2004), 'Καηαζθεπάδνληαο ηελ εηθφλα ηνπ εαπηνχ θαη ηνπ άιινπ: ε πεξίπησζε ηεο Πάιεο ηνπ Ισαθείκ Κχπξηνπ', ζην Αζηέξηνο Αξγπξίνπ (επηκ.), Η Ελλάδα ηυν νηζιών από ηη Φπαγκοκπαηία υρ ζήμεπα: Οι μαπηςπίερ ηυν λογοηεσνικών κειμένυν (Α ; Αζήλα: Διιεληθά Γξάκκαηα), Κνχξηνβηθ, Γεκνζζέλεο (1997), 'Ο Σζφκζθη θαη ε ληξφγθα', ΤΑ ΝΕΑ, 1/7/

14 Kramarae, Cheris (1992), 'Harassment and everyday life', ζην Lana F. Rakow (επηκ.), Women making meaning: New feminists directions in communication (Λνλδίλν θαη Νέα Τφξθε: Routledge), Lakoff, Robin Tolmach (1975), Language and woman s place (Νέα Τφξθε: Harper and Row). Malz, Daniel and Borker, Ruth (1982), 'A cultural approach to male/female miscommunication', ζην J.J. Gumperz (επηκ.), Language and social identity (Κέηκπξηηδ: Cambridge University Press), McConnell-Ginet, Sally (1985), 'Difference and language: A linguist s perspective', ζην Hester Eisenstein θαη Alice Jardine (επηκ.), The future of difference (Νηνπ Σδέξζευ: Rutgers University Press), Moi, Toril (1985), Sexual/Textual politics: Feminist literary theory (Λνλδίλν θαη Νέα Τφξθε: Routledge). --- (1997), 'Feminist, Female, Feminine', ζην Catherine Belsey θαη Jane Moore (επηκ.), The feminist reader (Λνλδίλν: Macmillan Press Ltd), Μπακπηληψηεο, Γεψξγηνο (1998), 'Λεμηθφ ηεο Νέαο Διιεληθήο Γιψζζαο', (Αζήλα: Κέληξν Λεμηθνινγίαο). Μπνπθάιαο, Παληειήο (1996), 'Ήξσεο απφ ην πεξηζψξην: Σν πξψην κπζηζηφξεκα ηεο Νηθφι Ρνχζζνπ, κηα καηηά ζηνλ θφζκν ησλ λαξθσηηθψλ', Καθημεπινή, 23/7/1996. Pageaux, Henri-Daniel (1989), 'De l imaginaire culturelle à l imaginaire', ζην Pierre Brunel θαη Yves Chevrel (επηκ.), Précis de la littérature comparée (Παξίζη: Presses Universitaires de France), Παπαδαραξίνπ, Δπάγγεινο (1999), 'Λεμηθφ ηεο Διιεληθήο Αξγθφ (Λεμηθφ ηεο Πηάηζαο)', (Αζήλα: Κάθηνο). Παπιίδνπ, Θενδνζία (2002), 'Γιψζζα-Γέλνο-Φχιν: Πξνβιήκαηα, Αλαδεηήζεηο θαη Διιεληθή Γιψζζα', ζην Θενδνζία Παπιίδνπ (επηκ.), Γλώζζα-Γένορ-Φύλο (Θεζζαινλίθε: Παξαηεξεηήο), Πεξηζηέξεο, Παλαγηψηεο (1997), 'Περ ζηη μοπθίνη, ακόμα ηην τάσνυ ηεο Νηθφι Ρνχζζνπ'. < accessed 30/10//2010. Περιηβάλνο, Μίιηνο (2002), 'Μεηά ηξηάληα έηε: μαλαδηαβάδνληαο ηελ αλαγλσζηηθή ζεσξία ηνπ Wolfgang Iser', ΔΙΑ-ΚΕΙΜΕΝΑ, 4, Ρνχζζνπ, Νηθφι (1996), Περ ζηη Μοπθίνη, ακόμα ηην τάσνυ (Αζήλα: Αιεμάλδξεηα). --- (1999), 'Ο θχιαθαο ησλ ςπρψλ', ζην έξγηνο Μαπξνθέθαινο, et al., Ο θύλακαρ ηυν τςσών, Οκηώ ιζηοπίερ θανηαζίαρ (Αζήλα: Κέδξνο), Sontag, Susan (1973), 'The third world of women', Partisan Review, 40 (2), Spender, Dale (1985), Man made language (Λνλδίλν: Routledge and Kegan Paul). Talbot, Mary (2003), 'Gender stereotypes: Reproduction and challenge', ζην Janet Holmes θαη Myriam Meyerhoff (επηκ.), The handbook of language and gender (Ομθφξδε: Blackwell Publishing), Thorne, Barrie, Kramarae, Cheris, θαη Henley, Nancy (επηκ.) (1983), Language, gender and society (Rowley: Newbury House Publishers). Weatherall, Ann (2002), Gender, language and discourse (Hove: Routledge). 14