Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΟΜΑΔΑΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΡΕΛΛΟΣ

Transcript

1 Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΟΜΑΔΑΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΡΕΛΛΟΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Εισαγωγικά 2. Εννοιολογικές προσγγίσις της δυναμικής της ομάδας 3. Βασικοί παράγοντς προσδιορισμού της δυναμικής της ομάδας Σχηματισμός ή σύνθση των ομάδων Μέγθος της ομάδας Δομή της ομάδας 3.1. Κριτήρια σχηματισμού των ομάδων 3.2. Μέγθος της ομάδας Επιδράσις του μγέθους της ομάδας Μγάλη ομάδα Μικρή ομάδα 4. Δομή της ομάδας 4.1. Oργάνωση της ομαδικής ργασίας Η τυπική πλυρά Η ουσιαστική πλυρά Φάσις ξέλιξης της ργασίας στα πλαίσια της ομάδας 5. Στόχοι μιας ργασίας στα πλαίσια της ομάδας 5.1. Ενδικνυόμνς ασκήσις (δραστηριότητς), κατ αντιστοιχία, στους ανωτέρω στόχους: 6. Tχνικές ργασίας στα πλαίσια της ομάδας 6.1. Kαταιγισμός ιδών (Brainstorming) Τι κάνι δώ ο συντονιστής 6.2. Η συζήτηση 6.3. Διάφορς μορφές συζήτησης Ομαδική συζήτηση κυκλικής διάταξης Ταυτόχρονη συζήτηση ανά ζύγη (ταιρική) Συζήτηση μ διάταξη δύο κύκλων (σωτρικός και ξωτρικός κύκλος) Άλλα ίδη ή μορφές συζήτησης 6.4. Κατυθυνόμνος διάλογος 6.5. Ελύθρος διάλογος Μ συμμτοχή του κπαιδυτικού Χωρίς συμμτοχή του κπαιδυτικού 7. Λίγα λόγια μτά 8. Βιβλιογραφία 1

2 1. Εισαγωγικά Ένας σημαντικός Γρμανός Παιδαγωγός ο W.Klafki, στηριζόμνος στη θέση του Κοινωνιολόγου Martin Buber : ο άνθρωπος γίνται «Εγώ» μέσω του «Εσύ», υποστηρίζι πως ο άνθρωπος ίναι ανθρωπολογικά υπαρκτός όχι στην απομόνωσή του, αλλά στην πληθώρα των σχέσων μταξύ αυτού και των άλλων ανθρώπων, «των συνανθρώπων του, οι οποίοι αναγνωρίζουν αυτόν και τους οποίους και αυτός αναγνωρίζι»(ρέλλος,ν.,2000,σλ.159).αυτό το πδίο το προσφέρι η ομάδα, η οποία αξιοποιούμνη ως μορφή ργασίας των οργανωμένων διδακτικομαθησιακών διαδικασιών γίνται υπηρτική της κατ ξοχήν πιδίωξης αυτών, που ίναι η αυτοπραγμάτωση και ο αυτοπροσδιορισμός του ατόμου. Η ομάδα πρέπι να βλέπται ως μια διατομική νότητα, όπου μέσα από το κυριαρχικό «Εμίς» οδηγίται το άτομο στην μπιρία βιώματος του «Εγώ».Κυριαρχί μν το «Εμίς», αλλ όμως χωρίς να συμβαίνι απώλια του «Εγώ».(Στην τλυταία πρίπτωση η κατάσταση θα οδηγούσ στον ολοκληρωτισμό). 2. Εννοιολογικές προσγγίσις της δυναμικής της ομάδας H κοινωνιολογικοψυχολογική έρυνα μ αντικίμνο την ομάδα θέτι στο πίκντρο του ρυνητικού νδιαφέροντός της τη συμπριφορά των ατόμων ντός της ομάδας ή αλλιώς τις αλληλπιδράσις των μλών ντός αυτής. Αυτές οι αλληλπιδράσις, που ίναι διαδικασίς διαρκώς ξλισσόμνς και όχι στατικές, προσδίδουν στην ομάδα μια δυναμική διάσταση. Έτσι, στο πδίο νδιαφέροντος της ανωτέρω πιστημονικής έρυνας βρίσκται, στην ουσία, η δυναμική της ομάδας, η οποία μάλιστα σ διάφορς βιβλιογραφικές πηγές μφανίζται ως συνώνυμη της κοινωνιολογικοψυχολογικής έρυνας μ αντικίμνο την ομάδα (πρβλ. Grell,J.,1986 9,σλ.251, Graumann,C,στο :Weinert, Fr.κ.ά., Band 1, 1996,σλ.484). Για τις διάφορς ομαδο-δυναμικές μορφές υπάρχι μια πληθώρα χαρακτηρισμών, όπως ομάδς αυτομπιρίας-αυτογνωσίας, Τ-ομάδς (=Trainingsgruppen),ομάδς υαισθητοποίησης, ργαστηριακή μέθοδος, Ηuman Relations Training κλπ. Ποια ίναι η βασική ιδέα των ομαδο-δυναμικών διαδικασιών: Τα πρόσωπα ομαδοποιούνται, για να μάθουν από τις αλληλπιδράσις, οι οποίς συμβαίνουν κί και στις οποίς ννοίται ότι συμμτέχουν όλα. Επιδιώκται δώ η απόκτηση της ικανότητας να οδηγηθούν τα πρόσωπα, μέσα από τα «δώ και τώραδιαδραματιζόμνα, συμβαίνοντα» σ συνιδητή μάθηση (βλ. Grell,J.,1986 9,σλ.252). Η δυναμική της ομάδας, ασφαλώς, δν προκύπτι από μόνη της, αλλά συνπροσδιορίζται από τη σύνδραση και συνπίδραση διαφόρων παραγόντων (πρβλ. Ματσαγγούρας,Ηλ.,1995, σλ.26), από τους οποίους ξαρτάται η ποιότητα, η έκταση και ο βαθμός πικοινωνίας μταξύ των μλών και ασφαλώς η πιτυχία της κάστοτ συγκκριμένης ομαδικής ργασίας. 3. Βασικοί παράγοντς προσδιορισμού της δυναμικής της ομάδας Ως βασικοί παράγοντς προσδιορισμού ισχύουν: Σχηματισμός ή σύνθση των ομάδων Μέγθος της ομάδας Δομή της ομάδας 2

3 3.1. Κριτήρια σχηματισμού των ομάδων Ο σχηματισμός των ομάδων δν ίναι απλά μια τυπική οργανωτική διαδικασία, αλλά διέπται από συγκκριμένα κριτήρια, τα οποία πρέπι να λαμβάνονται υπόψη σ σχέση πάντα μ τους στόχους ργασίας. Αυτά ίναι τα ακόλουθα (Ρέλλος,Ν.,2000,σλ : Επίδοση: Όμως η πίδοση, ως κριτήριο σύνθσης της ομάδας, μπριέχι ν δυνάμι μέσα της τον κίνδυνο να προκύψι πνύμα ανταγωνιστικό μταξύ των ομάδων της τάξης. Έτσι, μπορί να συμβαίνι δώ το ξής παράδοξο και συγχρόνως αντιφατικό στο πνύμα και την όλη «φιλοσοφία» της ομάδας: Ενώ τα μέλη της ομάδας μπορί να συνργάζονται μταξύ τους θαυμάσια και αποτλσματικά και η ομάδα να χαρακτηρίζται από λιτουργικότητα, η τάξη στο σύνολό της να υποφέρι από τον ανταγωνισμό μταξύ των ομάδων της, αυτόν ακριβώς που η ομάδα, ως μορφή ργασίας στα πλαίσια των διδακτικο-μαθησιακών διαδικασιών, θέλι να ξοστρακίσι από αυτές Κοινωνικές σχέσις (κοινωνιόγραμμα:κοινωνιομτρικές ομάδς ή ομάδς φιλίας): Το κριτήριο αυτό νδίκνυται, όταν προβλέπται μακροπρόθσμη ργασία των ομάδων και, ως κ τούτου ίναι καλό, η σύνθση να παραμένι η ίδια στα διάφορα μαθήματα. Πέραν αυτών των, κατά κάποιο τρόπο, γνωστικών διαστάσων, υπηρτούνται δώ, κατ ξοχήν, κοινωνικο-συναισθηματικές πιδιώξις: νσωμάτωση των «πριθωριακών» μιας τάξης, αίσθημα ασφάλιας και σιγουριάς στα υποκίμνα μάθησης. (Είναι αυτονόητο, ότι όταν κάποιος βρίσκται σ ένα οικίο και φιλικό κοινωνικό πριβάλλον αισθάνται καλύτρα υθύς ξ αρχής). Επίσης, όταν πιχιρίται ξοικίωση των υποκιμένων μάθησης μ αυτές τις μορφές ργασίας, όπου, χάριν της απόκτησης καλής μπιρίας, πρέπι το ργασιακό κλίμα της ομάδας να ίναι καλό, η κοινωνιομτρική σύνθση των ομάδων ίναι ξαιρτικά υνοϊκή για κάτι τέτοιο. Η ομάδα, που έχι προκύψι από αυτό το κριτήριο, παρέχι την υκαιρία, άτομα που συνδέονται φιλικά μταξύ τους να ργάζονται μαζί πάνω σ ένα κοινό πδίο δράσης. Κι δώ δύναται να προσδοκά κανένας ντατικοποίηση της κοινωνικής παφής, λιτουργικότητα και αποτλσματικότητα. Όμως δώ υπάρχι και η άλλη πλυρά: Μέσω αυτού του σχηματισμού των ομάδων υπάρχι και ο κίνδυνος να μτατρέπται η τάξη σ ομάδς-κλίκς. Μ την πέρα για πέρα ραλιστική υπόθση, ότι πρόσωπα μ αρνητική στάση ή και μίσος έναντι του κπαιδυτικού μπορί, βάσι αυτού του κριτηρίου, να αποτλέσουν μια ομάδα ργασίας, ίναι αυτονόητο τι μπορί να αναμένται δώ: Αντί να προκύπτι μια πιδιωκόμνη γόνιμη ργασία, να προκύπτι συγκντρωμένη άρνηση και υπονόμυση του κπαιδυτικού και του έργου του Ενδιαφέροντα: H σύνθση αυτή προσφέρι τη δυνατότητα ντατικότρης κοινωνικής παφής μταξύ προσώπων, που, παρά τα κοινά νδιαφέροντά τους, μέχρι τότ δν την ίχαν. Και από αυτή τη σκοπιά και θώρηση αποκτά ιδιαίτρη σημασία και αξία. Μπορούμ πίσης να υποθέσουμ ή να πούμ πως η αντιπαράθση μ την κάστοτ αποστολή της ομάδας προσλαμβάνι, μέσω των κοινών νδιαφρόντων, μια ιδιαίτρη δυναμική, διυκολυντική και αποτλσματική της ομαδικής ργασίας. Όμως δώ υπάρχι και η άλλη πλυρά: Το κριτήριο αυτό μπορί να φέρι στην ίδια ομάδα άτομα, που, ανξάρτητα των κοινών νδιαφρόντων, να έχουν μια διαταραγμένη κοινωνική σχέση μταξύ τους, οπότ σ μια τέτοια κατάσταση ούτ διύρυνση της κοινωνικής παφής δύναται να προκύψι, αλλ ούτ και γόνιμη και παραγωγική ργασία δύναται να προσδοκάται. Στην τλυταία πρίπτωση αυτό που καταφέρνι ο κπαιδυτικός «ίναι να γίνται ο ίδιος μισητός» 3

4 (Ρέλλος,Ν,2000,σλ.237). Έτσι, η όλη προσπάθια δώ δυναμιτίζται πριν ακόμη ξκινήσι Tύχη (σχηματισμός ομάδων μ κλήρωση): Η σύνθση της ομάδας, βάσι αυτού του κριτηρίου, γίνται δκτή από τα υποκίμνα μάθησης μ υχαρίστηση και μ κάποια -μη δυσάρστη- σωτρική ένταση. Ο καθένας ανυπομονί να δι μ ποιον θα συνργαστί και θα έχι έτσι και την υκαιρία για στνότρη κοινωνική παφή. Αυτό το κριτήριο, φαρμοζόμνο κατά διαστήματα -γιατί δν πιτρέπται να ίναι μόνιμος ρυθμιστής της σύνθσης των ομάδων η τύχη- διαλύι τις οποισδήποτ παγιωμένς καταστάσις ομαδοποίησης, που νδχομένως έχουν προκύψι από προηγούμνς συνθέσις ομάδων, βάσι των προηγούμνων κριτηρίων. Ασφαλώς υπάρχουν κι άλλα κριτήρια σύνθσης των ομάδων. Εμίς δώ, σκόπιμα και συνιδητά, αρκστήκαμ στην παράθση κίνων, που κατ ξοχήν χρησιμοποιούνται στην καθημρινότητα της διδακτικής πράξης Μέγθος της ομάδας Το μέγθος, από το οποίο συνπροσδιορίζται η πιτυχία και αποτλσματικότητα αυτής δώ της μαθησιακής διαδικασίας, «δν μπορί να ιδωθί ανξάρτητα από το στόχο της διδασκαλίας ή της συγκκριμένης μορφής ργασίας. Μια ομάδα ργασίας π.χ. από οχτώ κπαιδυόμνους μπορί να ίναι μγάλη για μια άσκηση που αναφέρται σ λύση νός δύσκολου προβλήματος σκέψης, νώ απναντίας για μια μηχανιστική άσκηση (π.χ. συγκέντρωση πληροφοριών) να ίναι πολύ μικρή. Γνικά, ένας μγάλος αριθμός δν ίναι υνοϊκός, γιατί ντός μιας μγάλης ομάδας μπορί να προκύπτουν για κάποιους συνθήκς αποστασιοποίησης από την δώ ργασία και προσπάθια, όπως συνήθως συμβαίνι πάλι μ τους ίδιους στη διδασκαλία της τάξης, όπου οι συνθήκς ίναι ακόμη υνοϊκότρς για κάτι τέτοιο.το αποτέλσμα ίναι πάλι το ίδιο: Να νργοποιούνται άλλοι αντί αυτών, δηλαδή να δουλύουν άλλοι γι αυτούς. Όμως, κάτι τέτοιο αντίκιται στην πιδίωξη της ομάδας, που θέλι την νργοποίηση και συμμτοχή όλων στην κοινή προσπάθια (και πρώτιστα κίνων μ τάσις αποστασιοποίησης )» (Ρέλλος,Ν.,2000,σλ.238). Ως υνοϊκό μέγθος της ομάδας στους πρισσότρους χώρους, όπου βρίσκι φαρμογή αυτή η μορφή ργασίας, θωρίται από το Weiss(1982,σλ.135) ο αριθμός (4-6) μλών (πρβλ. Ρέλλος,Ν.,2000,σ.138), νώ ο Rice (1971) θωρί τον αριθμό (6) κατάλληλο για κάθ ομαδική ργασία (πρβλ. Jaques,D.,2001, σ.34) Επιδράσις του μγέθους της ομάδας (Πρβλ. Douglas,1997, σλ.39) Μγάλη ομάδα 1.Mιωμένη ικανοποίηση 2.Αύξηση του πιθανού αριθμού σχέσων 3.Ανάγκη για αποτλσματική άσκηση συντονιστικού ρόλου 4.Λιγότρος χρόνος για πικοινωνία σ κάθ μέλος 5.Δν μπορί να αποφυχθί ματαίωση (Frustration) 6.Mγαλώνι το χάσμα μταξύ τακτικών και μη τακτικών μλών 7.Αύξηση των πηγών νέργιας της ομάδας 4

5 8.Ο χρόνος που χριάζται, για να οδηγηθί ένα σχέδιο ή μια ργασία σ πέρας ίναι δώ μιωμένος λόγω της συνισφοράς των πολλών, οι οποίοι πάλι μπορί να αισθάνονται ότι δν νργοποιήθηκαν όσο θα ήθλαν. 9.Προσφέρονται πολλές ιδές, νώ παρατηρίται πίσης δυσκολία πίτυξης ομοφωνίας 10.Προβλήματα πικοινωνίας Μικρή ομάδα 1.Δν υφίσταται μγάλη αναγκαιότητα για αρχηγό 2.Μιώνται ο αριθμός πηγών νέργιας 3.Δύναται να διατυπωθί η υπόθση ότι σ μια ολιγομλή ομάδα παράγονται λιγότρς ιδές και προσφέρονται λιγότρα πρότυπα αντίδρασης και ως κ τούτου μιωμένς προοπτικές αλλαγής στάσων. 4.Μιωμένη ανάγκη για συντονισμένη συμπριφορά από πλυράς αρχηγού της ομάδας και μιωμένο πδίο ανάθσης αρμοδιοτήτων 5.Τα μέλη της ολιγομλούς ομάδας έχουν μια καλύτρη αντίληψη της πίτυξης των τθέντων στόχων. Δηλαδή το αίσθημα της πιτυχίας ύκολα και γρήγορα διαπρνά όλα τα μέλη. Ως προς τις πιδράσις της μγάλης και μικρής ομάδας ο David Jaques λέι το ξής χαρακτηριστικό: «Αν στις μικρές ομάδς ύκολα σκέφτσαι αλλά δύσκολα νιώθις, στις πολυμλίς ομάδς μάλλον συμβαίνι το αντίθτο»(ο.π.,σλ.35). 4. Δομή της ομάδας Η πικοινωνία ίναι η καρδιά της ομάδας που ξασφαλίζι σ αυτή τη ζωή και την πιβίωσή της, γιατί καμία ομάδα δν μπορί να λιτουργήσι αποτλσματικά, αν τα μέλη της δν έχουν την υχέρια να πικοινωνούν μ υκολία μταξύ τους. Η λύθρη ροή πληροφοριών (κατανόηση του πράγματος, σκέψις, συναισθήματα) μταξύ των μλών μιας ομάδας προσδιορίζι έντονα την αποτλσματικότητα της ομάδας και την ικανοποίηση και υχαρίστηση των μλών της (Shaw,1964,s.111 στο:graumann,c,στο :Weinert, Fr.κ.ά., Band 1, 1996,σλ.485).Όμως αυτή η τόσο σημαντική για τη λιτουργία της ομάδας πικοινωνία, ξασφαλίζται, κατ αρχήν, από την ξωτρική δομή της ομάδας (Graumann,C,στο :Weinert, Fr.κ.ά., Band 1, 1996,σλ.483): Β Γ Δ Ε Β Γ Δ Ε Α Σχήμα 1. Α Σχήμα 2. 5

6 Α Β Γ Δ Σχήμα 3. Ε Στο σχήμα (1) απικονίζται μια διάλξη προ νός ακροατηρίου. H πλυρά Α ίναι ο πομπός και η άλλη πλυρά ίναι ο δέκτης. Καθ όλη τη διαδικασία οι ρόλοι αυτοί παραμένουν σταθροί. Δηλαδή δ συμβαίνι καμία αντιστροφή αυτών. Η πλυρά Α ίναι η κντρική φιγούρα και λιτουργί ως αποκλιστική πηγή πληροφόρησης, νώ η άλλη πλυρά ίναι καταδικασμένη σ (παθητική) ακροαματική διαδικασία. Στο σχήμα (2) απικονίζται μια παραδοσιακή μτωπική διδασκαλία, όπου το κάθ μέλος (Β-Ε) ργάζται αυστηρά για τον αυτό του και έχι πικοινωνία μ τον κπαιδυτικό, μ τον οποίο -δύναται να λχθί - πως μπορί να βρίσκται σ μια αμφίδρομη σχέση. Δ δύναται όμως να έχι καμία πικοινωνία μ τον παρακαθήμνο, ωσάν να παρμβάλλονται αδιαπέραστα τίχη μταξύ τους. Μέσα από τη δομή αυτή αναδικνύται ο κπαιδυτικός σ κυριαρχική και ρυθμιστική φιγούρα των πάντων. Στο σχήμα (3) παρουσιάζται μια δομή που πιτρέπι πικοινωνία μταξύ όλων των μλών της ομάδας, άμσα και χωρίς δυσκολίς. Εδώ υπάρχι ισοτιμία των μλών και κάθ μέλος έχι τη δυνατότητα άμσης πικοινωνίας μ κάθ άλλο μέλος. Ερυνητές της δομής της ομάδας, ως προς τη λιτουργικότητά τους (Bavelas,1950, 1980,Leavit,1951) οδηγήθηκαν σ διαπιστώσις ότι ομάδς που πιτρέπουν σ κάποιο πρόσωπο κντρικό ρόλο, όπως στις παρακάτω α. β. και γ., ίχαν καλύτρα αποτλέσματα ργασίας, νώ στη δομή της ομάδας που απικονίζται στο παρακάτω σχήμα δ, τα μέλη ήταν πρισσότρο υχαριστημένα από την όλη ξέλιξη της διαδικασίας. α. Μορφή «τροχού β. Μορφή «ύψιλον» γ.μορφή «αλυσίδας» δ.μορφή «κύκλου» Σχήμα 4 Πηγή: Graumann, C,στο: Weinert, Fr.κ.ά., Band 1,1996, σλ.485 Βέβαια, αυτή η διαπίστωση δν ισχύι, όταν η ομάδα βρίσκται αντιμέτωπη μ απαιτητικότρς και συνθτότρς αποστολές ργασίας. Και μάλιστα μ νώτρς έρυνς αποδικνύται ότι μ ξωτρική δομή της ομάδας, όπως π.χ. στη μορφή κύκλου, που πιτρέπι δημοκρατική λιτουργία της ομάδας, η όλη ργασία ήταν 6

7 αποδοτικότρη. Μ βάση αυτά οδηγίται κανένας στη θέση, ότι «ομάδς αλλάζουν δομή, -και κατά συνέπια δομή πικοινωνίας- ανάλογα μ την κάστοτ ργασία και τους στόχους που συνδέονται μ αυτή»(πρβλ.,βλ. Graumann,C,στο :Weinert, Fr.κ.ά., Band 1, 1996,σλ.485,486 Κανάκης, Ι.,1987, σλ.132,133) Oργάνωση της ομαδικής ργασίας (Kliebisch,Udo,1981,σλ.98,99) Η τυπική πλυρά 1.H ομάδα ονομάζι ένα συντονιστή, του οποίου η αποστολή ίναι να διατηρήσι την ομάδα ικανή λιτουργίας και να φροντίζι, ώστ να δουλύι πάνω στο στόχο που έχι θέσι. Ο Arno Schmidt (1980,σλ.44)διατυπώνι ένα βασικό, για τη λιτουργία της ομάδας, κανόνα: Σ ομάδς από πέντ μέχρι φτά μέλη ίναι αναγκαίος ο ορισμός νός συντονιστή (συζήτησης). Όμως σ ομάδς κάτω των πέντ μλών η διαρκής παρουσία νός συντονιστή συζήτησης ίναι μπόδιο. 2.Η ομάδα ορίζι κάποιον που θα τηρήσι τα πρακτικά (και ο ίδιος μπορί να τα παρουσιάσι στην ολομέλια) ή 3. Μπορί αυτή η αποστολή -της παρουσίασης- να ανατθί σ κάποιο άλλο μέλος 4.Η ομάδα πιλέγι την κατάλληλη διάταξη καθισμάτων Η ουσιαστική πλυρά 1.Η ομάδα αντιπαρατίθται μ την αποστολή που έχι να πιτλέσι 2. Η ομάδα θέτι ένα προσωρινό στόχο ργασίας και προσπαθί κατ αρχήν να διατυπώσι την πορία σκέψης που θα ακολουθήσι και να ντοπίσι τις πιθανές δυσκολίς 3.Η ομάδα προσπαθί να λύσι το πρόβλημα που έχι 4.Η ομάδα στρέφι την προσοχή στην αποφυγή διαταραχών κατά την ξέλιξη της ργασίας Φάσις ξέλιξης της ργασίας στα πλαίσια της ομάδας Η ξέλιξη μιας ομαδικής ργασίας διέρχται από διάφορα βήματα μέχρι την ολοκλήρωσή της. Στην πλούσια για ομαδική ργασία βιβλιογραφία προτίνονται διάφορα μοντέλα ξέλιξης αυτής. Εμίς δώ παραθέσουμ το μοντέλο μ τα ακόλουθα βήματα(ρέλλος,ν,2000,σλ.240): 1. Αφόρμηση/κίνητρα μάθησης 2. Ανακοίνωση του θέματος 3. Κατυθυνόμνος διάλογος ή συζήτηση 4. Από κοινού σχδιασμός της όλης ργασίας 5. Διάθση των αναγκαίων μέσων 6. Σχηματισμός ομάδων ργασίας 7. Εσωτρικός σχδιασμός στις ομάδς 8. Ομαδική ργασία 9. Παρουσίαση των αποτλσμάτων 10. Συγκφαλαίωση και πραιτέρω πξργασία των αποτλσμάτων. 7

8 Στο ανωτέρω μοντέλο γίνται σαφές, ότι η κύρια ομαδική ργασία (όπου οι ομάδς ργάζονται η κάθ μια πάνω στο θέμα της), συμβαίνι στο 8 ο βήμα. Από μια θώρηση του ανωτέρω μοντέλλου ομαδικής ργασίας προκύπτι ότι αυτή η μορφή διδασκαλίας ή ργασίας έχι τρις πιμέρους φάσις: Ι. Φάση: Προτοιμασίας της ομαδικής ργασίας (1.-7.βήμα) ΙΙ. Φάση: Η κύρια ομαδική ργασία (8 ο βήμα) και ΙΙΙ. Φάση: Αποτίμηση των αποτλσμάτων ργασίας (9 ο και10ο βήμα). 5. Στόχοι μιας ργασίας στα πλαίσια της ομάδας Ο Schmidt,A.,(1980,σλ.48,53) συνδέι μ την ομάδα τους παρακάτω στόχους: 1.Ανάπτυξη ικανοτήτων για πικοινωνία και διανθρώπινς σχέσις 2.Αναγνώριση προβλημάτων 3.Ανάλυση προβλημάτων 4.Σύλληψη της ουσίας και συνοπτική παρουσίαση 5.Συγκέντρωση πληροφοριών 6.Ανάπτυξη προοπτικών 7.Λήψη αποφάσων 8.Εφαρμογή θωρητικών γνώσων στην πράξη 5.1. Ενδικνυόμνς ασκήσις (δραστηριότητς), κατ αντιστοιχία, στους ανωτέρω στόχους: 1.Αλληλοπαρουσίαση, παιγνίδια ρόλων, «Ποιος ίναι δώ?») 2.(Σύντομη) Πριγραφή νός συμβάντος από ένα μέλος και διατύπωση ρωτήσων από τα μέλη για την απόκτηση μιας πληρέστρης ικόνας που οδηγί στη σύλληψη του προβλήματος 3.Ανάλυση της δομής του προβλήματος 4.Αξιολόγηση υλικού 5.Πραγματοποίηση πισκέψων 6.Projekt 7.Mλέτη μιας κατάστασης, πνυματικό παιγνίδι 6. Tχνικές ργασίας στα πλαίσια της ομάδας Στα πλαίσια της ομάδας πρακτικοποιούνται διάφορς τχνικές ή μορφές ργασίας. Εμίς δώ θα παρουσιάσουμ δύο, ήτοι: καταιγισμός ιδών (Brainstorming) και συζήτηση 6.1. Kαταιγισμός ιδών (Brainstorming) (Osborn,1938,1963, στο: Jaques, D., 2001, σλ ) Ο καταιγισμός ιδών ίναι μια ξαιρτικά δημοφιλής μορφή ργασίας και σκοπό έχι την ανάπτυξη της δημιουργικής σκέψης. Όμως κατά την φαρμογή αυτής της τχνικής ργασίας ισχύουν οι ξής δσμυτικοί κανόνς: Απαγορύται η κριτική : Εδώ, οποιαδήποτ προσπάθια έκφρασης αξιολογικής κρίσης πάνω σ μια διατυπωθίσα ιδέα ίναι πέρα κι έξω από αυτή τη μορφή νργοποίησης της σκέψης, όπως πίσης, πέρα κι έξω από αυτή, ίναι 8

9 και η συζήτηση που οδηγί σ δημιουργία αμφιβολιών για την ορθότητα μιας ιδέας. Επιθυμητή η απριόριστη φαντασία :Ακόμη, κι αν μια ιδέα ηχί στο άκουσμά της ως «τρλλή» και «ξωφρνική», γίνται αποδκτή στη φάση της διατύπωσης ιδών. Μ άλλα λόγια, δν πιτρέπται να δαμάζται η «αχαλίνωτη» φαντασία. Δν τίθνται ο όρια και φραγμοί στη φαντασία, αλλά αφήνται αυτή να πτάξι μ τα φτρά της όσο μακριά γίνται, γιατί ανξάρτητα αν μ το πέταγμά της αυτό θα προσκομίσι την καλύτρη λύση, το όφλος από αυτή την απρόσκοπτη διαδικασία ίναι για τη σκέψη του υποκιμένου μάθησης μέγα. Άλλωστ «οι ιδές πιο ύκολα δαμάζονται παρά γννιούνται»( Osborn,1963, στο: Jaques, D., 2001, σλ.192) Ένας μγάλος αριθμός ιδών ίναι πιθυμητός :Όσο πιο πολλές ίναι οι προτάσις τόσο αυξάνονται οι προοπτικές να προκύψι μέσα από αυτές μια ντλώς πρωτότυπη ιδέα, που ίναι το πιθυμητό και το ζητούμνο σ αυτή τη μορφή νργοποίησης της σκέψης. Συνδυασμός και βλτίωση :Εδώ, παροτρύνονται τα μέλη της ομάδας να δράσουν βλτιωτικά και συνδυαστικά μ τις ιδές των άλλων. Έτσι, προσδοκάται, μέσα από ένα συγκρασμό απόψων και ιδών, η προέλυση μιας νέας ιδέας Τι κάνι δώ ο συντονιστής: Ο συντονιστής φροντίζι για τον κατάλληλο προσδιορισμό του προβλήματος και τη συλλογή των σχτικών πληροφοριών Διάταξη των καθισμάτων, που ίναι διυκολυντική πικοινωνίας μταξύ των μλών. Στη συνέχια, ο συντονιστής κάνι μια ισαγωγή πί του θέματος που λιτουργί ως «προθέρμαση», για να δημιουργήσι την κατάλληλη ατμόσφαιρα, ώστ να νιώθουν άνση όλοι, και ιδιαίτρα να νέα μέλη. Βάζι το θέμα ή αντικίμνο (που μπορί να ίναι ένα πραγματικό αντικίμνο ή μια ικόνα) στο πίκντρο, και για να απομπλοκάρι τα μέλη από τις οποισδήποτ αναστολές τους, αναφέρι ο ίδιος ένα δικό του παράδιγμα μιας ιδέας (τολμηρής και ασυνήθιστης) που ταιριάζι δώ. (Μπορί να μην ίναι πάντοτ αναγκαίο να πρωτοτοποθτηθί ο συντονιστής για τη δημιουργία του κατάλληλου κλίματος, όταν αυτό ήδη υπάρχι και χαρακτηρίζται από απουσία αναστολών). Ο συντονιστής υπνθυμίζι τι έχουν να κάνουν τα μέλη και ίναι έτοιμος να καταγράφι στον πίνακα ή σ μια μγάλη πιφάνια χαρτιού τις διάφορς ιδές που ακούγονται.(ο,τιδήποτ ακούγται ως πρόταση καταγράφται. Δηλαδή δώ ο συντονιστής δ σκέπτται, αλλά σαν ρομπότ καταγράφι τη μια μτά την άλλη πρόταση που ακούι). Ακολουθί αξιολόγηση των ιδών και προτάσων, που ήδη έχουν καταγραφί, και πρακτικοποιίται δώ μια αφαιρτική διαδικασία που οδηγί στην κατάλληλη ή καταλληλότρη θέση. Η διαδικασία αυτή της ανύρσης της ορθής ή ορθότρης ιδέας (λύσης) ίναι συλλογική. Μ άλλα λόγια, ο ντοπισμός της ιδατής λύσης ίναι προϊόν κοινής προσπάθιας και αναζήτησης, ήτοι της νργού μπλοκής σ αυτή του κάθ μέλους της ομάδας ή της τάξης. Έτσι, το κάθ μέλος δέχται δώ αγογγύστως και χωρίς ψυχολογικές συνέπις την απόρριψη της δικής του θέσης, γιατί το ίδιο έχι συμπράξι σ αυτή τη διαδικασία και έχι πιστί για την «ανπάρκιά» της ή υστέρησή της, συγκρινόμνη μ τις άλλς. Όμως δ συμβαίνι το ίδιο, αν η πρότασή του απορρίπτται υθύς ξ αρχής από τον κπαιδυτικό στη φάση της 9

10 διατύπωσή της.(η απόρριψη σ αυτή τη φάση έχι πολλές παρνέργις: μπλοκάρισμα της σκέψης, σύνδση μ απόρριψη της προσωπικότητας κλπ.) Στο τέλος, μτά την προηγηθίσα αφαιρτική διαδικασία η ομάδα πικντρώνται στην φαρμογή της λύσης ή στην τλική διατύπωση, σ σχέση πάντα μ το αρχικό ρέθισμα-ρώτημα 6.2. Η συζήτηση Η συζήτηση, ως μορφή ργασίας στα πλαίσια της ομάδας, αξιοποιίται για την μβάθυνση και προβληματισμό πάνω σ ένα θέμα που προσφέρθηκ π.χ. σ μια προηγηθίσα διδασκαλία ή τέλος πάντων σ κάτι που γνωρίζουν οι κπαιδυόμνοι. Δηλαδή η συζήτηση έχι ως προϋπόθση μια κοινή βάση αναφοράς πάνω σ ένα αντικίμνο, από πλυράς κπαιδυομένων, για να προσδοκά κανένας αισιόδοξα αποτλέσματα. Ο μγάλος αριθμός μλών, ασφαλώς, δν ίναι υνοϊκός παράγων μιας αποτλσματικής ξέλιξης της συζήτησης(πρβλ. μταξύ άλλων: Schmidt,A,1980,σλ.. 44). Ο Brookfield (1990, στο: Jaques, D., 2001, σλ ) συνδέι μ την ομαδική συζήτηση τους παρακάτω στόχους: Ανάπτυξη διανοητικής ικανότητας: Αυτή πιδιώκται μ την αντιπαράθση του υποκιμένου μάθησης μ ένα θέμα ή πρόβλημα, όπου δώ μ τα κατάλληλα ρθίσματα προκαλίται μια «αναζητητική και ρυνητική δραστηριότητα της σκέψης»(ρέλλος,ν.,2003,σλ.231), για μια πολύπλυρη και σ βάθος θώρηση και διρύνηση του «πράγματος» προς σύλληψη της συνθτότητας και της ουσίας αυτού, αντί μιας πιπόλαιας αντίληψής του. Μ αυτήν δώ την νργοποίηση της σκέψης και τον ανάλογο προσανατολισμό της συζήτησης θίζται το υποκίμνο της μάθησης να δίδι έμφαση στην πολυπλοκότητα των θμάτων και ασκίται πίσης στην αναζήτηση πολλών προοπτικών. Ακόμη δώ προκύπτι υρύ πδίο άσκησης σ νργητική ακρόαση και γνικά σ κανόνς διαλόγου. Ανάπτυξη ικανότητας νσυναίσθησης: Η συζήτηση δημιουργί πδίο, όπου βρίσκι ικανοποίηση η ανάγκη του ατόμου για πικοινωνία μ άλλα πρόσωπα, μ τα οποία θέλι να ανταλλάξι απόψις, να συνργαστί και να σχδιάσι από κοινού κάτι. Το υποκίμνο της μάθησης βιώνι δώ από κοινού μ τα άλλα μέλη της ομάδας τη μάθηση. Και το βίωμα ίναι ο ισχυρότρος συνδτικός «κρίκος» του υποκιμένου της μάθησης μ το προσφρόμνο γνωστικό αντικίμνο. Είναι αυτό, που πέραν της γνωστικής σύνδσης υποκιμένου-αντικιμένου, δημιουργί μια υαισθητοποιημένη σχέση του πρώτου έναντι του δύτρου και της κατάστασης που μπριέχται σ αυτό. Έτσι, ένα, κατ αρχήν, ουδέτρο για το υποκίμνο της μάθησης, πριχόμνο αποκτά σημασία γι αυτό και το γγίζι συναισθηματικά. Ακόμη δώ ασκίται το άτομο να μταφέρται στη θέση του άλλου, να προσγγίζι μ σβασμό και νδιαφέρον τις μπιρίς του, τις απόψις του και τις ιδές του. Ανάπτυξη κοινωνικής ικανότητας: Μέσα από τη συζήτηση αναδικνύται και υπηρτίται το κοινωνικό στοιχίο το ατόμου, που δ νοίται σ ένα απομονωμένο «Εγώ», αλλά στο «Εμίς» της ομάδας, χωρίς το οποίο δν μπορί να υπάρξι και να λιτουργήσι καμία μορφή ργασίας στα πλαίσια αυτής. Ακόμη η συζήτηση στα πλαίσια της ομάδας παρέχι πδίο για απόκτηση και άσκηση δημοκρατικών ιδών συμπριφοράς. 10

11 Οι Forster/Hounsell και Thomson (1995, στο: Jaques, D., 2001, σλ.132) συνδέουν μ την ομαδική συζήτηση τους παρακάτω στόχους και τους συνοδύουν μ συγκκριμένς δραστηριότητς υποβοηθητικές της πίτυξής των: Κατανόηση Υποστήριξη των κπαιδυομένων για νίσχυση και μπλουτισμό της κατανόησής τους σχτικά μ ένα θέμα Συγκκριμένς νέργις/αναμνόμνα αποτλέσματα: -Παροχή διυκρινίσων για κατανόηση ννοιών, θωριών και διαδικασιών -Γίνται ξέταση των διασυνδέσων του συγκκριμένου αντικιμένου -Ελέγχται η κατανόηση μέσα από παραδίγματα που ζητούνται, διυκρινίσις κλπ. Κριτική σκέψη: Υποστήριξη των κπαιδυομένων για ανάπτυξη κριτικής σκέψης και αναλυτικής ικανότητας Συγκκριμένς νέργις/αναμνόμνα αποτλέσματα: -Τα πρακτικά υρήματα φωτίζονται από τη θωρία -Εκμάθηση του τρόπου πίλυσης προβλημάτων ή της προσέγγισης των διαφόρων θμάτων -Επιδιώκται η ανάπτυξη και νίσχυση της ικανότητας για μθοδική πιχιρηματολογία και ασφαλώς για λογικό συλλογισμό Προσωπική ανάπτυξη Ενθάρρυνση και νίσχυση των κπαιδυομένων στην πορία προσωπικής ξέλιξης Συγκκριμένς νέργις/αναμνόμνα αποτλέσματα: -Διυκρινίζονται στάσις, οικοδομούνται αξίς, πανκτιμώνται αξίς -Ενέργις που αποβλέπουν στην ανάπτυξη και νίσχυση του αυτοσυναισθήματος, της αυτοπποίθησης και αυτοκτίμησης -Ανάπτυξη υπυθυνότητας Επικοινωνιακές δξιότητς Να μάθουν οι κπαιδυόμνοι να πικοινωνούν (αποτλσματικά) μ τον άλλο Συγκκριμένς νέργις/αναμνόμνα αποτλέσματα: -Ικανότητα της ακρόασης, της υποβολής ρωτήσων και της πξήγησης -Παρουσίαση μιας θέσης μ σαφή και πιστικό τρόπο και συγχρόνως διάθση για γκατάλιψη αυτής νώπιον άλλης πιστικότρης Δξιότητς ομαδικής συνργασίας Να μάθουν οι κπαιδυόμνοι να συνργάζονται και να λιτουργούν γόνιμα, δημιουργικά και αποτλσματικά ως μέλη μιας ομάδας Συγκκριμένς νέργις/αναμνόμνα αποτλέσματα: -Γίνται καθορισμός, κατανομή και έλγχος καθηκόντων που έχουν αναληφθί -Κατά την ξέλιξη των ργασιών, που ήδη έχουν αρχίσι, προσφέρται καθοδήγηση και γίνται πίσης πίβλψη αυτών -Παρέχται κάθ δυνατή και πιτρπτή υποστήριξη και νθάρρυνση των μλών της ομάδας 11

12 Αυτοκαθοδήγηση Εδώ προσφέρονται ρθίσματα και υποστήριξη από πλυράς κπαιδυτικού, ώστ να μάθουν οι κπαιδυόμνοι να ωθούνται οι ίδιοι από ιδία βούληση και προσωπικό νδιαφέρον στη μάθηση, στη δική τους μάθηση. Συγκκριμένς νέργις/αναμνόμνα αποτλέσματα: - Παρωθούνται οι κπαιδυόμνοι στο να θέτουν προσωπικούς στόχους και μ συνέπια και αποφασιστικότητα να τους πιδιώκουν. - Ασκούνται στην αξιοποίηση του χρόνου, νώ καθορίζουν οι ίδιοι πρόγραμμα ργασίας (μλέτης), προτραιότητς κλπ. Ασκούνται πίσης σ αξιολόγηση ή αυτοαξιολόγηση της προσωπικής ργασίας και της πιτυχθίσας προόδου τους Διάφορς μορφές συζήτησης (πρβλ. Jaques, D., 2001, σλ , από όπου προέρχονται και τα κατωτέρω (5-7) σχήματα Ρέλλος, Ν.,2000,σλ.249,243) Ομαδική συζήτηση κυκλικής διάταξης Κάθ μέλος της ομάδας έχι στη διάθσή του σύντομο χρόνο για να κφραστί π.χ. 1 λπτό -ή και λιγότρο- και διαδέχται αυτό, το αμέσως πόμνο από αριστρά ή δξιά (ανάλογα μ τη συμφωνία).η μορφή αυτή της συζήτησης μπορί να λιτουργήσι ως ισαγωγή μιας ομαδικής συνάντησης. Γνικά, δύναται να αξιοποιίται ως προπαρασκυαστική φάση για την νργό συμμτοχή όλων των μλών στην κτέλση της ομαδικής αποστολής Σχήμα Ταυτόχρονη συζήτηση ανά ζύγη (ταιρική) Όταν η ομάδα ίναι μγάλη μπορί να φαρμοστί αυτή η μορφή προκιμένου τα μέλη να συζητήσουν, κατ αυτόν τον τρόπο, τις απορίς που έχουν π.χ. πάνω σ ένα θέμα (ή μια ισήγηση) που παρουσιάστηκ και να ξακριβώσουν μέσα από αυτή την ταιρική αλληλπίδραση την προσωπική τους κατανόηση ή να διυκολύνουν αυτήν. Στην ομάδα ίσως να δίσταζ το κάθ μέλος να διατυπώσι τις δυσκολίς του, νώ σ αυτή τη μορφή οι οποισδήποτ αναστολές αίρονται ή μιώνονται. 12

13 Σχήμα Συζήτηση μ διάταξη δύο κύκλων (σωτρικός και ξωτρικός κύκλος) Σ αυτή την απλής μορφής διάταξη μπορούν να συμβούν σημαντικές διργασίς της ομαδικής λιτουργίας. Πώς λιτουργί αυτή δώ η διάταξη; Ο σωτρικός κύκλος συζητί πάνω σ ένα θέμα, νώ συγχρόνως τα μέλη του ξωτρικού κύκλου παρατηρούν. Η παρατήρηση, που ίναι η συγκκριμένη αποστολή του ξωτρικού κύκλου, ίναι συνιδητή στα μέλη του σωτρικού κύκλου, δηλαδή γίνται ν γνώσι τους. Μπορούμ να πούμ ότι στον σωτρικό κύκλο συμβαίνι «δώ και τώρα» μια γνωστική δραστηριότητα, νώ στον ξωτρικό κύκλο συμβαίνι μια μταγνωστική, κατά κάποιο τρόπο. Η ομάδα του ξωτρικού κύκλου κάνι μια συστηματική παρατήρηση: πικντρώνι την προσοχή της στη θματολογία που συζητίται, την πικοινωνία, τις αντιδράσις, τα πιχιρήματα που αναπτύσσονται ως προς την ορθότητά τους κλπ. και καταγράφι, αν θέλι, τις παρατηρήσις της μ σκοπό να προσφέρι στο τέλος Feedback (ανατροφοδότηση) στα μέλη του σωτρικού κύκλου, την οποία ασφαλώς χριάζονται. Βέβαια μπορί να συμβί δώ και αλλαγή ρόλων-ιδιαίτρα άν το θέμα της συζήτησης ίναι γνωστό και στις δύο ομάδς- χωρίς να υπάρξι ανατροφοδότηση. Σχήμα 7 Σ αυτή τη διάταξη μπορούν να συμβούν ποικίλς μορφές νργοποίησης: Δια-ομαδική συνάντηση Η ομάδα του ξωτρικού κύκλου μπορί να αποτλίται από άτομα που προέρχονται από ένα άλλο σμινάριο ή μια άλλη θματική νότητα ή να ίναι άτομα μιας άλλης ιδικότητας (π.χ. οι φιλόλογοι παρακολουθούν τους ψυχολόγους κλπ.), οπότ 13

14 παρουσιάζι δώ ιδιαίτρο νδιαφέρον η παρατήρηση από μια άλλη ομάδα καθώς πίσης έχουν νδιαφέρον και τα σχόλια αυτής Κνή καρέκλα Στον σωτρικό κύκλο υπάρχι μια κνή καρέκλα, ώστ όταν ένα μέλος του ξωτρικού κύκλου ή της ξωτρικής ομάδας πιθυμί να μπλακί στη συζήτηση που διξάγται στον σωτρικό κύκλο, μτακινίται «οικία βουλήσι και θλήσι» και καταλαμβάνι την κνή καρέκλα, οπότ ντάσσται στην σωτρική ομάδα και συμμτέχι νργά στη συζήτηση.(αποχωρί πάλι θλούσια, όταν κρίνι ότι η αποστολή της ένταξής του στην σωτρική ομάδα έληξ) Άλλα ίδη ή μορφές συζήτησης (Alter ego, παιγνίδι ρόλων, το θατρικό πντάλπτο, ανατροφοδότηση σ ταιρική βάση, η παρατήρηση κπροσώπων, Συνδυασμοί, πριστρφόμνη καρέκλα, παιχνίδια και προσομοιώσις, πρβλ.jaques, D., 2001, σλ.201,202) Συντονισμός 12/9/2005 προσομοίωμα Σχήμα Πηγή: Jaques, D, 2001, σλ

15 6.4. Κατυθυνόμνος διάλογος (σ σχηματική απικόνιση) Ε 1 Σχήμα 9 Πηγή: Ρέλλος, Ν.,2000,σλ Ελύθρος διάλογος (σ σχηματική απικόνιση) Μ συμμτοχή του κπαιδυτικού Ε Σχήμα 10 Πηγή: Ρέλλος, Ν.,2000,σλ Χωρίς συμμτοχή του κπαιδυτικού Ε Σ Σχήμα 11 Πηγή: Ρέλλος, Ν.,2000,σλ E=κπαιδυτικός Ε= κπαιδυόμνος (υποκίμνο μάθησης, μαθητής) 15

16 7. Λίγα λόγια μτά Η ομάδα, που λιτουργί ως καταφύγιο σωτηρίας απέναντι στις διαμορφωθίσς τάσις μαζικοποίησης και συνθήκς απομόνωσης του ατόμου στη σημρινή κοινωνία, (πρβλ. Ρέλλος,Ν.,2000,σλ.234,235) συγκντρώνι το ζωηρό νδιαφέρον της Διδακτικής Θωρίας και της Επιστήμης γνικότρα. Όμως, ως κοινωνική μορφή διδασκαλίας ίναι «ιδιαίτρα απαιτητική» και για τους δύο άμσα μπλκόμνους στις διδακτικο-μαθησιακές διαδικασίς, ήτοι τον κπαιδυτικό (σοβαρή προτοιμασία) και το υποκίμνο μάθησης (πρβλ. Ρέλλος,Ν.,2000,σλ.240). 8. Βιβλιογραφία Douglas,Tom: H πιβίωση στις ομάδς,ελληνικά Γράμματα, Αθήνα,1997 Grell.Jochen:Techniken des Lehrverhaltens,Beltz, Weinheim und Basel, Hanke,B./Mandl,H./Prell,S.:Soziale Interaktion im Unterricht,Oldenbourg Verlag, München, 1984 Homans.George:Theorie der sozialen Gruppe,Westdeutscher Verlag,Opladen, Jaques, David:Μάθηση σ ομάδς, κδόσις Μταίχμιο,Αθήνα, 2001 Κανάκης, Ιωάννης: Η οργάνωση της διδασκαλίας-μάθησης μ ομάδς ργασίς,, κδόσις Γρηγόρη, Αθήνα, 1987 Kliebisch,Udo:Einführung in die Pädagogik der personellen Interaktion,Studienverlag Brockmeyer,Bochum,1981 Mατσαγγούρας, Ηλίας: Ομαδοσυνργατική διδασκαλία, κδόσις, Γρηγόρη, Αθήνα,1995 Mατσαγγούρας, Ηλίας: Ομαδοκντρική διδασκαλία και μάθηση, Εκδόσις Γρηγόρη, Αθήνα, 1987 Meyer,Ernst:Ομαδική διδασκαλία, Θμλίωση και παραδίγματα, κδοτικός οίκος, Αφοι Κυριακίδη, Θσσαλονίκη,1987 Ρέλλος,Νικόλαος:Για μια πίκαιρη διδασκαλία, κδόσις Gutenberg, Aθήνα,2000 Ρέλλος,Νικόλαος:Έλγχος μάθησης-αξιολόγηση μαθητικής πίδοσης, κδόσις Gutenberg, Aθήνα,2003 Rice,A.K.:Learning for Leadership:Interpersonal and intergroup relations, Tavistock Publikations,London,1971 Scheuch,E.K.-Kutsch,Th.:Grundbegriffe der Soziologie,Teubner Studienkripten,Stuttgart, Schmidt,Arno: Didaktik der LehrerfortbildungII-Kursgestaltung und Evaluation, Schroedel Verlag,1980 Weinert,F.E./Graumann,C.F./Heckhausen,H./Hofer,M. u.a.:pädagogische Psychologie,Band 1,Funk-Kolleg,Frankfurt a.m.,1996 Weiss, Rudolf:Grundfragen des Unterrichts, Universitätsverlag, Wagner, Innsbruck, 1982 Ζöchbauer,Franz/Hoeckstra:Kommunikationstraining. Ein Erfahrungsbericht, Quelle&Meyer,Heidelberg,1974 (aus der Reihe:Gruppenpädagogik und Gruppendynamik, herausgegeben von Ernst Meyer) 16