Για παραπομπή : Σάταλα Αρμενίας

Transcript

1 Λέκα Ευρυδίκη,, 2001, Εγκυκλοπαίδεια Περίληψη : Σημαντικός ρωμαϊκός οδικός κόμβος στη Μικρή Αρμενία και εξ αυτού για μεγάλο διάστημα έδρα λεγεώνας. Ακμαία υστερορωμαϊκή πόλη και επισκοπική έδρα. Ερείπια πόλης και οχυρού σώζονται στο σημερινό Sadak της ΒΑ Τουρκίας. Γεωγραφική Θέση Βορειοανατολική Τουρκία Ιστορική Περιοχή Μικρή Αρμενία Διοικητική Υπαγωγή Μικρή Αρμενία 1. Θέση πληθυσμός Τα Σάταλα είναι γνωστά ως ένα από τα σημαντικότερα ρωμαϊκά οχυρά λεγεώνων στο ανατολικό σύνορο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Βρίσκονταν στα σύνορα Μικρής και Μεγάλης Αρμενίας, ανάμεσα στις πηγές των ποταμών Λύκου και Άκαμψι, και αποτελούσαν τον οδικό κόμβο σημαντικών ρωμαϊκών δρόμων. 1 Πρόκειται για τοπωνύμιο μικρασιατικής προέλευσης, που εμφανίζεται στις ρωμαϊκές και βυζαντινές γραπτές πηγές είτε στον πληθυντικό του ουδετέρου 2 είτε στον ενικό του θηλυκού γένους. 3 Το σύγχρονο τουρκικό όνομα της περιοχής είναι Sadak και θυμίζει το αρχαίο τοπωνύμιο. Στην τοποθεσία αυτή, 100 χλμ. Ν της Τραπεζούντας και 25 χλμ. Β του Ευφράτη (από το Erzincan), έχουν εντοπιστεί τα ερείπια της αρχαίας πόλης. Τα Σάταλα ήταν χτισμένα σε υψόμετρο μ., πάνω σε ένα απομονωμένο οροπέδιο που περικλειόταν από ψηλούς λόφους στα Β, Δ και Ν. 4 Παρά το ότι η θέση αυτή δεν είναι φυσικά οχυρή, φαίνεται ότι επιλέχτηκε για άλλους, κυρίως στρατηγικής σημασίας, λόγους. Στο σταυροδρόμι φυσικών και ιστορικών δρόμων που οδηγούσαν από την Περσία στο Αιγαίο και από τη Μαύρη Θάλασσα στην κοιλάδα του Ευφράτη και στη Συρία, τα Σάταλα έλεγχαν τις βόρειες οδούς πιθανής εισβολής στη Μικρά Ασία από Ανατολή. Η θέση αυτή είχε και άλλα προνόμια : άφθονες προμήθειες σε νερό από γειτονική πηγή και τροφή από τις γύρω εύφορες κοιλάδες, ενώ μόλις 1 χλμ. Α ρέει ο Sadak Çay, παραπόταμος του Λύκου. Τo οχυρό στα Σάταλα χτίστηκε στα τέλη του 1ου αι. μ.χ. και εγκαταλείφθηκε οριστικά μετά τον 7ο αι. μ.χ. Στα τέλη του 2ου ή στις αρχές του 3ου αι. μ.χ. αναπτύχθηκε γύρω από το οχυρό μια σημαντική ρωμαϊκή πόλη, που άκμασε τουλάχιστον ως την εποχή του Ιουστινιανού (6ος αι. μ.χ). Εκτός από μια ελληνική επιτύμβια επιγραφή του 2ου αι. μ.χ., δεν έχουμε κανένα άλλο ελληνικό κείμενο από τους πρώτους αιώνες ύπαρξης της πόλης. Φαίνεται ότι η λατινική γλώσσα χρησιμοποιούνταν τότε αποκλειστικά στα Σάταλα, τόσο για στρατιωτικούς όσο και για πολιτικούς σκοπούς. Η ύπαρξη ωστόσο ελληνόφωνου πληθυσμού στα Σάταλα κατά τους χριστιανικούς χρόνους πιστοποιείται από την πληθώρα των ελληνικών επιτύμβιων επιγραφών που βρέθηκαν στην περιοχή. Δημιουργήθηκε στις 6/3/2017 Σελίδα 1/9

2 Λέκα Ευρυδίκη,, 2001, Εγκυκλοπαίδεια 2. Ιστορία Τα Σάταλα αποτέλεσαν αρχικά προσωρινό στρατόπεδο κατά τις επιχειρήσεις του Ρωμαίου στρατηγού Κορβούλωνα στην Αρμενία (52 63 μ.χ.), ενώ τα πλεονεκτήματα της θέσης τους ήταν μάλλον γνωστά ήδη από τις επιχειρήσεις του Κλαύδιου (41 54 μ.χ.) στην περιοχή. Το πρώτο οχυρό θεωρείται ότι χτίστηκε αμέσως μετά την αναδιοργάνωση των ανατολικών επαρχιών της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας το 71/72 μ.χ. από τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό και αποτέλεσε αρχικά έδρα της 16ης λεγεώνας Flavia Firma, η οποία έφτασε στα Σάταλα λίγο μετά το 75 μ.χ. 5 Κατά τη διάρκεια της Παρθικής εκστρατείας του Τραϊανού ( μ.χ.) η λεγεώνα αυτή μεταφέρθηκε στα Σαμόσατα και αντικαταστάθηκε από τη 15η λεγεώνα Apollinaris, η οποία ήρθε από το Δούναβη μετά το 117 μ.χ., παρέμεινε στα Σάταλα τουλάχιστον ως τις αρχές του 5ου αι. μ.χ. και αποτέλεσε (το 134 μ.χ.) τον πυρήνα των επιχειρήσεων του Αρριανού ενάντια στις επιδρομές των Αλανών. 6 Επίσης, το 114 μ.χ. ο Τραϊανός συγκέντρωσε στα Σάταλα στρατιωτικές δυνάμεις από διάφορες περιοχές της αυτοκρατορίας για την εκστρατεία κατά της Αρμενίας και δέχτηκε τιμές και υποσχέσεις ειρήνης από τους περισσότερους αρχηγούς φυλών της περιοχής του Καυκάσου, του Εύξεινου Πόντου και της Κασπίας. 7 Λίγα χρόνια αργότερα, το 131 μ.χ., ο Αδριανός, κατά την επιθεώρηση του ανατολικού συνόρου, δέχτηκε και αυτός στα Σάταλα υποτελείς αρχηγούς φυλών πέραν του Ευφράτη. 8 Το 134/5 μ.χ., αποκρούστηκαν στα Σάταλα από τον τότε διοικητή της Καππαδοκίας, Αρριανό, οι Αλανοί που είχαν εισβάλει στην Αρμενία και στην Καππαδοκία. 9 Το 256 μ.χ. τα Σάταλα καταλήφθηκαν από το Σαπώρ Α κατά τη δεύτερη εκστρατεία του, 10 αλλά το 262 μ.χ. βρέθηκαν εκ νέου υπό ρωμαϊκό έλεγχο. Μία αναθηματική επιγραφή του Γαλλιηνού, του 262 μ.χ., και μια δεύτερη του Αυρηλιανού, του 272/5 μ.χ., πιστοποιούν οικοδομικές και αναστηλωτικές εργασίες στο οχυρό μετά τη λεηλασία του από το Σαπώρ Α και εν όψει του κινδύνου των Γότθων και των Σασσανιδών. 11 Το 385 μ.χ. τα Σάταλα περιλήφθηκαν στην Αρμενία Πρώτη και αργότερα διαδραμάτισαν κρίσιμο ρόλο κατά τους Περσικούς πολέμους του 421/422 και 441 μ.χ. Το 528 μ.χ. ενσωματώθηκαν στην καινούργια επαρχία Αρμενία Ενδοτάτη ή Πρώτη. 12 Το 530 μ.χ. οι Πέρσες ηττήθηκαν μπροστά στα τείχη των Σατάλων από το στρατηγό του Ιουστινιανού, Σίττα. Πρόκειται για μία από τις σημαντικότερες μάχες στον πόλεμο του Ιουστινιανού κατά των Περσών ( μ.χ.). 13 Η μεγάλη στρατηγική σημασία της θέσης οδήγησε στην εκ νέου οχύρωσή της από τον Ιουστινιανό στο α μισό του 6ου αι. μ.χ. Συγκεκριμένα ο Ιουστινιανός αντικατέστησε τα παλιά τείχη με καινούργια και ισχυρότερα. 14 Ωστόσο αυτό δεν εμπόδισε την κατάληψη της πόλης το μ.χ. από τους Πέρσες. Το οχυρό στα Σάταλα χρησιμοποιήθηκε για τελευταία φορά από τον Ηράκλειο ως βάση για τις επιχειρήσεις εναντίον των Περσών στη δεκαετία του 620 μ.χ. Λίγο μετά τα Σάταλα άρχισαν να εγκαταλείπονται σταδιακά. Δεν αναφέρονται από τους Άραβες ιστορικούς και γεωγράφους του Μεσαίωνα ούτε υπάρχουν στοιχεία για την καταστροφή τους από τους Μουσουλμάνους. Η ύπαρξή τους πάνω στα απομακρυσμένα βουνά της Μικρής Αρμενίας εξαρτιόταν μόνο από τις στρατιωτικές ανάγκες του συνόρου του Ευφράτη. Όταν το σύνορο εγκαταλείφθηκε και η ανάγκη για επικοινωνία προς Β και Ν εξέλιπε, το οχυρό στα Σάταλα δεν είχε πια σκοπό ύπαρξης και εγκαταλείφθηκε. 15 Σχετικά με την πόλη που αναπτύχθηκε γύρω από το οχυρό, έχουμε λίγα στοιχεία που να μας επιτρέπουν να παρακολουθήσουμε την εξέλιξή της. Θεωρείται ότι ήταν σημαντική ήδη από το 2ο ή 3ο αι. μ.χ. 16 Ωστόσο, η πρώτη ασφαλής ένδειξη που έχουμε για την ύπαρξη οργανωμένης και εκτεταμένης πόλης στα Σάταλα προέρχεται από τα τέλη του 4ου αι. μ.χ., όταν το 372 μ.χ. επισκέφτηκε την πόλη ο Μ. Βασίλειος και Δημιουργήθηκε στις 6/3/2017 Σελίδα 2/9

3 Λέκα Ευρυδίκη,, 2001, Εγκυκλοπαίδεια υποσχέθηκε στους πολίτες των Σατάλων τον διορισμό ενός επισκόπου άξιου της πόλης τους. 17 Επίσης, από αναφορά στις Νεαρές του Θεοδοσίου 18 συνάγεται ότι η επικράτειά της τον 5ο αι μ.χ. ήταν πολύ εκτεταμένη: έφτανε μέχρι τον Ευφράτη και το σύνορο με τη Μεγάλη Αρμενία. Μετά τον 7ο αι. μ.χ. μαζί με το οχυρό εγκαταλείφθηκε σταδιακά και η πόλη. 3. Θρησκεία Ένα κεφάλι αγάλματος Αφροδίτης πιστοποιεί ίσως τη λατρεία της θεάς κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους. Εκτός από αυτό, δεν έχουμε άλλα στοιχεία για τις λατρείες στα Σάταλα πριν από την έλευση του χριστιανισμού. Από νωρίς, πάντως, τα Σάταλα αποτέλεσαν ακμαία χριστιανική κοινότητα και σημαντική επισκοπική έδρα. Ο αριθμός των χριστιανών ήταν σημαντικός ήδη από την εποχή του Διοκλητιανού ( ) 19 και ο επίσκοπος Σατάλων Ευένθιος συμμετείχε στη Σύνοδο της Νίκαιας το Αναφέρονται επίσης οι επίσκοποι Ελφρίδιος (360), Ποέμιος (περ. 378), Ανατόλιος (451), Επιφάνιος (458), Γρηγόριος (692), Φίλιππος (879) και Κοσμάς (1256). 21 Ωστόσο, το γεγονός ότι η επισκοπική έδρα αναφέρεται μέχρι και το 13ο αιώνα δεν αποδεικνύει την ύπαρξη οργανωμένης πόλης στα Σάταλα μέχρι αυτή την εποχή, αλλά πρόκειται για παραδοσιακές ονομασίες αρχιερέων που δε διατηρούσαν πια την έδρα τους Πολιτισμός Από τα Σάταλα προέρχονται σημαντικά έργα τέχνης, μάρτυρες του βαθμού ανάπτυξης της εξαφανισμένης πόλης. Ανάμεσα στα τμήματα χάλκινων αγαλμάτων Ύστερων Ελληνιστικών και Πρώιμων Ρωμαϊκών χρόνων, ξεχωρίζει το διάσημο κεφάλι Αφροδίτης που εκτίθεται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο. 23 Το κεφάλι αυτό χρονολογείται στο α τέταρτο του 1ου αι. π.χ. και ανήκε σε κολοσσικό χάλκινο άγαλμα το οποίο μάλλον μεταφέρθηκε στα Σάταλα το 2ο ή 3ο αι. μ.χ. από κάποιο ναό της Μ. Ασίας. Βρέθηκαν επίσης τμήματα λίθινων γλυπτών Ρωμαϊκών χρόνων, 24 βάσεις αγαλμάτων, τμήματα ψηφιδωτών, ύστερα ρωμαϊκά και βυζαντινά επιτύμβια μνημεία, ρωμαϊκές σαρκοφάγοι και πάμπολλα αρχιτεκτονικά μέλη. Από τα Σάταλα προέρχεται επίσης σημαντικός αριθμός ρωμαϊκών και βυζαντινών νομισμάτων 25 καθώς και επιγραφών, λατινικών και ελληνικών χριστιανικών. 26 Η κεραμική είναι κατά βάση ύστερη ρωμαϊκή και καλής ποιότητας. Βρέθηκαν ακόμα αρκετά ακέραια πήλινα ρωμαϊκά λυχνάρια και τμήματα ρωμαϊκών γυάλινων αγγείων. 5. Τοπογραφία και οικοδομήματα Τα Σάταλα ανασκάφηκαν σύντομα το Σεπτέμβρη του 1874 από το Βρετανό ανθύπατο στην Τραπεζούντα Alfred Biliotti, 27 ενώ στις αρχές του 20ού αιώνα τα επισκέφτηκαν οι Βέλγοι αρχαιοδίφες αδελφοί Franz και Eugène Cumont. 28 Στα νεότερα χρόνια η περιοχή ερευνάται από το Βρετανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο της Άγκυρας. Η θέση μπορεί να διαιρεθεί στους εξής τομείς : α) το οχυρό, β) το βόρειο οικισμό, γ) την πρωτοχριστιανική βασιλική στα ΝΑ του οχυρού, η οποία παλαιότερα αναφερόταν ως τα ερείπια ρωμαϊκού υδραγωγείου, δ) κατασκευές που περιέβαλλαν την πηγή στα Δ του σύγχρονου χωριού και ε) κάποιες άλλες απομακρυσμένες κατασκευές ή οχυρώσεις. Δημιουργήθηκε στις 6/3/2017 Σελίδα 3/9

4 Λέκα Ευρυδίκη,, 2001, Εγκυκλοπαίδεια 6. Το οχυρό Το αρχαίο οχυρό καταλάμβανε ένα σχετικά επίπεδο χώρο μεταξύ δύο ρυακιών καθώς και κάποια υψηλότερα εδάφη στα Ν. Είχε σχεδόν ορθογώνιο σχήμα με στρογγυλεμένες άκρες και καταλάμβανε μια έκταση 15,7 εκταρίων. Από το οχυρό των Φλαβίων δε σώζεται ούτε αναφέρεται κανένα ίχνος. Αντίθετα, είναι ορατά σήμερα τα ερείπια του τείχους της εποχής του Ιουστινιανού (6ος αιώνας). Το τείχος αυτό είχε πάχος 4 μ. περίπου και ήταν χτισμένο με τετραγωνισμένους δόμους στις δύο εξωτερικές πλευρές και εσωτερικό γέμισμα ακανόνιστων μικρών λίθων με συνδετικό υλικό. Σώζεται καλύτερα στην Α, Β και σε τμήματα της Δ πλευράς του. Διακρίνονται πύλες στις Β και Α πλευρές, ενώ θα πρέπει να υπήρχαν τέτοιες πύλες και στις άλλες δυο πλευρές. Κατά διαστήματα ενισχυόταν από τετράγωνους πύργους με πλευρά από 7 ως 9 μ. Στη ΒΑ γωνία του οχυρού σώζεται τμήμα πύργου που έφτανε τα 6 μ. ύψος. Αναφέρεται και ένας εξαγωνικός πύργος με διάμετρο 8 μ. στη ΝΑ γωνία του οχυρού, ενώ δεν έχει εντοπιστεί κανένα ίχνος του προτειχίσματος που αναφέρει ο ιστορικός Προκόπιος, 29 το οποίο σε καιρό πολέμου θα χρησίμευε ως καταφύγιο στους χωρικούς. Στο εσωτερικό του οχυρού δε σώζεται πια σχεδόν τίποτα. 7. Η πόλη Από επιφανειακά ευρήματα, παρά το ότι δεν έχει εντοπιστεί ακόμα κάποιο κτήριο στην περιοχή, συνάγεται ότι τμήμα της αρχαίας πόλης των Σατάλων εκτεινόταν βόρεια του οχυρού, από το ύψος της ΒΔ γωνίας του οχυρού και κατά μήκος της Ν πλαγιάς του βόρειου λόφου, μέχρι το σημείο όπου αυτή καταλήγει στην κοιλάδα του Sadak Çay στα ανατολικά. 30 Τα ερειπωμένα τόξα (καμάρες) 500 μ. περίπου ΝΑ του σύγχρονου χωριού, 31 κοντά στον Sadak Çay, ανήκουν σε πρωτοχριστιανική τρίκλιτη βασιλική, ίσως μαρτύριο του πολιούχου άγιου των Σατάλων Αγίου Ευγενίου. Από εδώ προέρχονται και αρκετές πρωτοχριστιανικές επιτύμβιες επιγραφές 32 και εδώ βρισκόταν μάλλον το βυζαντινό νεκροταφείο των Σατάλων. 33 Σε πλαγιά λόφου Δ του οχυρού και σε υψόμετρο 500 μ. βρέθηκε δεξαμενή διαστάσεων 15 x 11 μ. που χρονολογείται στο 2ο αι. μ.χ. Στη δεξαμενή αυτή περισυλλεγόταν νερό πηγής, το οποίο στη συνέχεια μεταφερόταν στο οχυρό μέσω πήλινων αγωγών. Γύρω από την πηγή εντοπίστηκε ένας μεγάλος περίβολος ορθογωνίου σχήματος που είχε οχυρωματικό κυρίως, αλλά και ιερό χαρακτήρα. Κάτω από την πηγή εντοπίστηκαν επίσης τα ερείπια ενός κτηρίου που ίσως αποτελούσε τμήμα ρωμαϊκού λουτρού. 34 Στην πλαγιά χαμηλού λόφου 500 μ. Β του σύγχρονου χωριού εντοπίστηκε τμήμα του νεκροταφείου των λεγεωνάριων του 2ου αι μ.χ. 35 Τα Σάταλα περιβάλλονταν από κάποια άλλα απομακρυσμένα μικρά ρωμαϊκά οχυρά και πύργουςπαρατηρητήρια. Ένας τέτοιος πύργος υπήρχε πάνω σε λοφίσκο σε μικρή απόσταση Β του οικισμού για να ελέγχει την κοιλάδα του Sadak Çay. Μια άλλη οχυρωματική θέση εντοπίστηκε επίσης σε χαμηλό ύψωμα 5 χλμ. Α του Sadak. Ένα ρωμαϊκό φυλάκιο ή μικρό οχυρό με δυο σειρές δωμάτια γύρω από κεντρική αυλή και μια δεύτερη εξωτερική αυλή εντοπίστηκε στη Ν πλαγιά του λόφου σε μικρή απόσταση Β από τα Σάταλα. Μπορεί να πρόκειται για ένα μικρό φρούριο του 6ου αι. μ.χ. που αναφέρει ο Προκόπιος ότι έκτισε ο Ιουστινιανός κοντά στα Σάταλα. 36 Κοντά στην κορυφή ενός λόφου στα Ν των Σατάλων υπάρχουν τα ερείπια μικρής εκκλησίας. Τέλος, Ν του σύγχρονου χωριού υπήρχε ανεξάρτητος οικισμός της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού (3η χιλιετία π.χ.). Δημιουργήθηκε στις 6/3/2017 Σελίδα 4/9

5 Λέκα Ευρυδίκη,, 2001, Εγκυκλοπαίδεια 1. Πτολ., Γεωγρ , , It.Ant , 207.9, , 216.3, Tab. Peut Miller, K., Itineraria Romana (Stuttgart 1916), σελ. 676, Δίων Κ Anderson, J.G.C. Cumont, F. Grégoire, H., Recueil des inscriptions grecques et latines du Pont et de l Arménie (Studia Pontica 3.1, Βρυξέλλες 1910), σελ. 48, αρ. 34 (εν Σατάλοις) Προκ., Κτισμ (Σάταλα πόλις Σατάλων) Not. episc , 3.168, (Σατγάλων), 9.192, , Στεφ. Βυζ. βλ. λ. «Σάταλα» (Σάταλα, πόλις Αρμενίας). 3. Itin. Ant Πτολ., Γεωγρ Ιουστιν., Νεαρ Βλ. Προκ., Κτισμ Πτολ., Γεωγρ Υπάρχει η άποψη ότι η 16η λεγεώνα Flavia Firma δεν στάθμευσε ποτέ στα Σάταλα. Συνεπώς είτε η πρώτη λεγεώνα που στάθμευσε στα Σάταλα μας είναι άγνωστη είτε αυτή ήταν η 12η λεγεώνα Fulminata. Η στάθμευση της 16ης λεγεώνας Flavia Firma στα Σάταλα πιστοποιείται ωστόσο από δύο επιτύμβιες επιγραφές λεγεωνάριων. Βλ. Mitford, T.B., The Inscriptions of Satala (Armenia Minor), ZPE 115 (1997), σελ , αρ Για τη σχετική συζήτηση βλ. συνοπτικά Mitford, T.B., Further inscriptions from the Cappadocian Limes, ZPE 71 (1988), σελ. 168, σημ Δίων Κ It.Ant Not. Dign., Or και 13. Η παρουσία της 15ης λεγεώνας Apollinaris στα Σάταλα πιστοποιείται επίσης από σφραγίδες σε κεραμίδια, από επιτύμβιες επιγραφές λεγεωνάριων και από νομίσματα. Βλ. Dizionario epigraphico di Antihità Romane 4.42 (1983), σελ. 1315, βλ. λ. Satala (Μ. Malavolta) French, D.H. Summerly, J.R., Four latin inscriptions from Satala, AS 37 (1987), σελ Mitford, T.B., The Inscriptions of Satala (Armenia Minor), ZPE 115 (1997), σελ , αρ Δίων Κ , 19.2 Πτολ., Γεωγρ Magie, D., Roman rule in Asia Minor: to the end of the third century after Christ 1 (Princeton 1950), σελ. 607 Sartre, M., L Orient Romain. Proviences et sociétés provinciales en Méditerranée orientale d Auguste aux Sévères (31 avant J.-C. 235 après J.-C. (Paris 1991), σελ. 47 Wylie, G., How did Trajan Succeed in Subduing Parthia where Mark Antony Failed?, The Ancient History Bulletin 4.2 (1990), σελ Mitford, T.B., Cappadocia and Armenia Minor. Historical setting of the 'limes', ANRW (1980), σελ Αρρ., Αλαν και Honigmann, E. Maricq, A. Recherches sur les Res Gestae Divi Saporis (Brussels 1952), παράγρ. 18 Maricq, A., Res Gestae Divi Saporis, Syria 35 (1958), σελ. 295, γραμμή Mitford, T.B., The Inscriptions of Satala (Armenia Minor), ZPE 115 (1997), σελ , αρ Παρόμοιες αναστηλωτικές εργασίες στο οχυρό έγιναν και αργότερα. CIL 3 Suppl Dizionario epigraphico di Antihità Romane 4.42 (1983), σελ. 1315, βλ. λ. Satala (Μ. Malavolta). 12. Cod. Just Ιουστιν., Νεαρ. 8 notitia 23, Νεαρ Προκ., Περσ Greatrex, G., Rome and Persia at War (Leeds 1998). 14. Προκ., Κτισμ Cumont, F. Cumont, E., Voyage d'exploration archéologique dans le Pont et la Petite Arménie (Studia Pontica 2, Βρυξέλλες 1906), σελ. 346 Mitford, T.B., Cappadocia and Armenia Minor. Historical setting of the 'limes', ANRW (1980), σελ Η άποψη ότι στα τέλη του 2ου αιώνα ή στις αρχές του 3ου αι. μ.χ. ιδρύθηκε στα Σάταλα αποικία βετεράνων λεγεωνάριων δεν ευσταθεί. Βλ. Sartre, M., L Orient Romain. Proviences et sociétés provinciales en Méditerranée orientale d Auguste aux Sévères (31 avant J.-C. 235 après J.-C. (Paris 1991), σελ. 268 Mitford, T.B., The Inscriptions of Satala (Armenia Minor), ZPE 115 (1997), σελ. 149, αρ. 14. Δημιουργήθηκε στις 6/3/2017 Σελίδα 5/9

6 Λέκα Ευρυδίκη,, 2001, Εγκυκλοπαίδεια 17. Βασ., Επιστ , (Migne, PG 32, στήλη 508). Βλ. Jones, A.H.M., The Cities of the Eastern Roman provinces 2 (Oxford 1971), σελ 171, 428, σημ. 46 Cumont, F. Cumont, E., Voyage d'exploration archéologique dans le Pont et la Petite Arménie (Studia Pontica 2, Βρυξέλλες 1906) σελ Theod., Nov Βίος Αγ. Ευσταθίου (Migne, PG 116, στήλη 470B, 483C). 20. Nomina patrum Nicaen (Gelzer-Cunz, σελ. 26). 21. Ιεροκλ., Συνεκδ Not. episc , 3.168, (Σατγάλων), 9.192, , Cumont, F. Cumont, E., Voyage d'exploration archéologique dans le Pont et la Petite Arménie (Studia Pontica 2, Βρυξέλλες 1906), σελ. 345 σημ BMCatalogue of Bronzes (1899), αρ. 266, φωτ. 3 Burn, L., The British Museum Book of Greek and Roman Art (London 1991), σελ Wilkinson, R.D., The sculpture of ancient Armenia, Journal of the Society for Armenian Studies 4 (1989), σελ , εικ Ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζει μια σημαντική ομάδα επιτύμβιων στηλών με ανάγλυφες προτομές του 2ου αι. μ.χ. Mitford, T.B., Further inscriptions from the Cappadocian Limes, ZPE 71 (1988), σελ. 167, Lightfoot, C.S., The coins from Satala, στο Ashton, R. (επιμ.), Studies in Ancient Coinage from Turkey (BIAA Monograph 17, London 1996), σελ , πίν. 68, αρ Mitford, T.B., The Inscriptions of Satala (Armenia Minor), ZPE 115 (1997), σελ Mitford, T.B., Biliotti s Excavations at Satala, AS 24 (1974), σελ Cumont, F. Cumont, E., Voyage d'exploration archéologique dans le Pont et la Petite Arménie (Studia Pontica 2, Βρυξέλλες 1906), σελ Προκ., Κτισμ Κάποιοι ερευνητές θεωρούν ωστόσο ότι εδώ βρισκόταν το αρχαίο νεκροταφείο των Σατάλων λόγω των επιτυμβίων στηλών των Μέσων Αυτοκρατορικών χρόνων που βρέθηκαν στο ίδιο μέρος. Βλ. French, D.H. Summerly, J.R., Four latin inscriptions from Satala, AS 37 (1987), σελ Υπήρχαν 7 τόξα το 1866, ενώ μόνο 4 τόξα διατηρούνταν το Σήμερα σώζονται μόνο 3 τόξα.το 19ο αιώνα οι χωρικοί που έκτισαν το γειτονικό αρμενικό χωριό αφαίρεσαν όλους τους λαξευτούς δόμους, οι οποίοι κάλυπταν εξωτερικά τον πυρήνα από αργούς λίθους των τοίχων. 32. Mitford, T.B., The Inscriptions of Satala (Armenia Minor), ZPE 115 (1997), σελ , αρ Για την πρωτοχριστιανική βασιλική και το βυζαντινό νεκροταφείο βλ. Mitford, T.B., Biliotti s Excavations at Satala, AS 24 (1974), σελ Ένα πρώιμο οθωμανικό χαμάμ εντοπίστηκε επίσης λίγο έξω από τη ΝΔ γωνία του οχυρού. Sinclair, T.A., Eastern Turkey: An Architectural and Archaeological Survey 2 (London 1989), σελ Mitford, T.B., Further inscriptions from the Cappadocian Limes, ZPE 71 (1988), σελ Προκ., Κτισμ Δημιουργήθηκε στις 6/3/2017 Σελίδα 6/9

7 Λέκα Ευρυδίκη,, 2001, Εγκυκλοπαίδεια Βιβλιογραφία : Winfield D., Bryer A., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, 1 (With Maps and Plans by R. Anderson, and Drawings by J.Winfield), Birmingham 1985, Dumbarton Oaks Studies 20 Zgusta L., Kleinasiatische Ortsnamen, Heidelberg 1984, BN 21 Isaac B., The Limits of Empire The Roman Army in the East, Oxford 1990 Mitford T.B., "Some Inscriptions from the Cappadocian Limes", JRS, 64, 1974, Crow J., "A Review of the Physical Remains of the Frontier of Cappadocia", Freeman, P. Kennedy, D. (eds), The Defence of the Roman and Byzantine East, Oxford 1986, BAR-IS 297, Gregory S., Roman Military Architecture on the Eastern Frontier 2, Amsterdam 1996 Mitford T.B., "Cappadocia and Armenia Minor. Historical setting of the limes ", Temporini, H. (ed.), ANRW 2.7.2, 1980, Mitford T.B., "The Euphrates Frontier in Cappadocia", Haupt, D. Horn, H.G. (eds), Studien zu den Militärgrenzen Roms 2, Köln Bonn 1977, Mitford T.B., The Roman Frontier on the Upper Euphrates 2, Oxford 1972, Diss. Oxford University Yorke V.W., "A Journey in the Valley of the Upper Euphrates", GJ, 8, 1896, Cumont F., Cumont E., Voyage d exploration archéologique dans le Pont et la Petite Arménie, Bruxelles 1906, Studia Pontica 2 Malavolta M., "Satala", Dizionario epigraphico di antichità romane 4.42, Roma 1983, French D.H., Summerly J.R., "Four latin inscriptions from Satala", AS, 37, 1987, French D.H., Roman Roads and Milestones of Asia Minor, Fascicule 2. An Interim Catalogue of Milestones, Oxford 1988, British Institute of Archaeology at Ankara Monograph 9 French D.H., "Legio III Galica", E. Dabrowa (eds.), The Roman and Byzantine Army in the East, Krakow 1994, Olshausen E., "Satala", KlPauly 4, 1972, 1562 Lightfoot C.S., "Satala Survey", BIAA Annual Repοrt, 41, 1989, Lightfoot C.S., "Roman legions at Satala", Image, 29, 1990, Lightfoot C.S., "Satala survey 1989", AS, 40, 1990, Lightfoot C.S., "Satala yüzey araştırmaşı, 1989", Araştırma Sonuçlar Topantısı, 8, 1991, Lightfoot C.S., "Satala survey 1990", AS, 41, 1991, Lightfoot C.S., "Satala and the east border of the Roman empire", 1992 Anadolu Medeniyetleri Müzesi Konferansları, Ankara 1993, Δημιουργήθηκε στις 6/3/2017 Σελίδα 7/9

8 Λέκα Ευρυδίκη,, 2001, Εγκυκλοπαίδεια Lightfoot C.S., "The coins from Satala", Ashton, R. (ed.), Studies in Ancient Coinage from Turkey, London 1996, Lightfoot C.S., "Survey Work at Satala: A Roman Legionary Fortress in North-East Turkey.", Matthews, R. (ed.), Ancient Anatolia: fifty years work by the British Institute of Archaeology at Ankara, London 1998, The Satala Survey, : Final Report, (υπό έκδοση) Mitford T.B., "The Inscriptions of Satala (Armenia Minor)", ZPE, 115, 1997, Ruge W., "Satala (2)", RE 2 Α.1, Stuttgart 1921, 59 Wagner J., Die Römer an Euphrat und Tigris, 1985, AW Suppl. 16 Δικτυογραφία : Satala Γλωσσάριo : βασιλική, η Σημαντικός τύπος δημόσιου κτηρίου της ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής που χρησίμευε ως δικαστική αίθουσα και χώρος εμπορικών συναλλαγών και χρηματιστηριακών πράξεων ή απλώς ως τόπος δημόσιων συγκεντρώσεων και ακροάσεων. Στα χριστιανικά χρόνια χρησιμοποιήθηκε ως τόπος λατρείας και μετεξελίχθηκε σε ναό, ο δε τύπος των ναών που ονομάζονται βασιλικές είναι λιτές δρομικές, δηλαδή επιμήκεις, δομές. μαρτύριο, το Χώρος λατρείας αυτών που η Εκκλησία είχε ανακηρύξει μάρτυρες. Συνήθως χτιζόταν πάνω στον τάφο του μάρτυρα. Οι πρώτοι χριστιανοί τελούσαν εκεί τις αγάπες, δηλαδή τα ομαδικά δείπνα προς τιμήν του νεκρού μάρτυρα την ημέρα της μνήμης του. τρίκλιτη βασιλική, η Δρομικός (επιμήκης) τύπος ναού που υποδιαιρείται εσωτερικά σε τρία κλίτη: το μεσαίο και δύο πλάγια. Συχνά το μεσαίο κλίτος φωτίζεται από έναν υπερυψωμένο φωταγωγό. Κατά την Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο χαρακτηρίζεται από τις μεγάλες διαστάσεις του. Πηγές Πτολεμαίος, Γεωγραφία , , , Στέφανος Βυζάντιος, Εθνικά, βλ. λ. «Σάταλα». Δίων Κάσσιος, Ρωμαϊκή Ιστορία , Προκόπιος, Περί κτισμάτων Ιουστιανός, Νεαρές 8.23, Αρριανός, Έκταξις Αλανών 5.15, Ιεροκλής, Συνέκδημος και Notitiae Esposcopatuum 1.231, 3.168, 8.283, 9.192, , Χρονολόγιο μ.χ.: Τα Σάταλα αποτελούν προσωρινό στρατόπεδο κατά τις επιχειρήσεις του ρωμαίου στρατηγού Κορβούλωνα Δημιουργήθηκε στις 6/3/2017 Σελίδα 8/9

9 Λέκα Ευρυδίκη,, 2001, Εγκυκλοπαίδεια στην Αρμενία. 71/72 μ.χ.: Κτίζεται το οχυρό στα Σάταλα. >75 <117 μ.χ.: Η 16 η λεγεώνα Flavia Firma σταθμεύει στα Σάταλα. 114 μ.χ.: Ο Τραϊανός συγκεντρώνει στα Σάταλα στρατιωτικές ενισχύσεις και δέχεται υποτελείς πρίγκιπες φυλών πέραν του Ευφράτη. >117 μ.χ. αρχές 5 ου αι. μ.χ.: Η 15 η λεγεώνα Apollinaris σταθμεύει στα Σάταλα. 131 μ.χ.: ΟΑδριανός δέχεται στα Σάταλα υποτελείς πρίγκιπες 134/5 μ.χ.: Ο Αρριανός αποκρούει τους Αλανούς στα Σάταλα. 256 μ.χ.: Ο Σαπώρ Α καταλαμβάνει τα Σάταλα. 262 μ.χ. και 272/5 μ.χ.: Αναστηλωτικές εργασίες στο οχυρό. Τέλη 2 ου ή αρχές 3 ου αι μ.χ.: Αναπτύσσεται η πόλη στα Σάταλα. 325 μ.χ.: Ο επίσκοπος Σατάλων Ευένθιος συμμετέχει στη σύνοδο της Νίκαιας. 372 μ.χ.: Ο Μ. Βασίλειος επισκέπτεται τα Σάταλα. 385 μ.χ.: Τα Σάταλα εντάσσονται στην Αρμενία Πρώτη. 421/22 και 441 μ.χ.: Τα Σάταλα διαδραματίζουν κρίσιμο ρόλο στους Περσικούς πολέμους. 528 μ.χ.: Τα Σάταλα εντάσσονται στην καινούρια επαρχία Αρμενία ενδοτάτη ή πρώτη. 530 μ.χ.: Οι Πέρσες αποκρούονται στα Σάταλα από τον στρατηγό του Ιουστινιανού Σίττα. Α μισό του 6 ου αι. μ.χ.: Ανακατασκευή του οχυρού από τον Ιουστινιανό. 607/608 μ.χ.: Τα Σάταλα καταλαμβάνονται από τους Πέρσες. 620 μ.χ.: Ο Ηράκλειος χρησιμοποιεί τα Σάταλα ως βάση για την αντιμετώπιση των Περσών. Δημιουργήθηκε στις 6/3/2017 Σελίδα 9/9