ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΩΝ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΩΝ: Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΙΣΤΟΣΥΜΒΑΤΟΥ ΜΟΣΧΕΥΜΑΤΟΣ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΒΛΑΣΤΙΚΩΝ ΚΥΤΤΑΡΩΝ ΗΘΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΙΑΤΡΙΚΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ:ΔΙΚΑΙΚΗ ΡΥΘΜΙΣΗ ΚΑΙ ΒΙΟΗΘΙΚΗ ΔΙΑΣ- ΤΑΣΗ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΟ ΕΤΟΣ: ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΩΝ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΩΝ: Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΙΣΤΟΣΥΜΒΑΤΟΥ ΜΟΣΧΕΥΜΑΤΟΣ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΒΛΑΣΤΙΚΩΝ ΚΥΤΤΑΡΩΝ ΗΘΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΝΤΩΝΙΑ ΣΠΥΡΙΔΟΠΟΥΛΟΥ Α.Μ: ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ:ΧΑΡΙΣΙΟΣ ΣΚΟΥΡΤΗΣ ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΧΑΡΙΣΙΟΣ ΣΚΟΥΡΤΗΣ:ΑΝ.ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ Α.Π.Θ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΚΟΥΒΕΛΑΣ:ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ Α.Π.Θ ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΕΤΡΟΥ:ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ Α.Π.Θ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013

2 2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΜΕΡΟΣ Α Ι. ΤΥΠΟΙ ΤΩΝ ΒΛΑΣΤΙΚΩΝ ΚΥΤΤΑΡΩΝ Α. Ορισμός και τύποι των βλαστικών κυττάρων Β. Βλαστικά κύτταρα και αναγεννητική ιατρική ΙΙ. ΕΜΒΡΥΙΚΑ ΒΛΑΣΤΙΚΑ ΚΥΤΤΑΡΑ A. Ορισμός των εμβρυικών βλαστικών κυττάρων (embryonic stem cells)...15 B. Η διαδικασία διαφοροποίησης των εμβρυικών βλαστικών κυττάρων Γ. Ο ρόλος των εμβρυικών βλαστικών κυττάρων στην δημιουργία ιστοσυμβατού μοσχεύματος ΙΙΙ. ΣΩΜΑΤΙΚΑ ΒΛΑΣΤΙΚΑ ΚΥΤΤΑΡΑ Α. Βλαστικά κύτταρα του ομφαλοπλακουντιακού αίματος(cord blood stem cells)...24 Β. Βλαστικά κύτταρα των νεογιλών δοντιών Γ. Βλαστικά κύτταρα που εντοπίζονται στον μυελό των οστών ΜΕΡΟΣ Β Ι. ΤΟ ΝΟΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΧΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΕΜΒΡΥΙΚΩΝ ΒΛΑΣΤΙ- ΚΩΝ ΚΥΤΤΑΡΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ Α. Εμβρυικά βλαστικά κύτταρα που προέρχονται από άμβλωση (τεχνητή διακοπή της κύσης) 1.Το δικαίωμα του σωματικού αυτοκαθορισμού κατά το Σύνταγμα(άρθρο 5 παρ.1) Η τεχνητή διακοπή της κύησης(άρθρο 304 παρ.4 περ.1π.κ)...32 Β. Εμβρυικά βλαστικά κύτταρα που προέρχονται από το πλεονάζον γεννητικό υλικό μιας τεχνητής γονιμοποίησης, η οποία είχε ως στόχο την επίτευξη εγκυμοσύνης (έμβρυο in vitro) 1.Νομική φύση γεννητικού υλικού Προυποθέσεις έρευνας επί του πλεονάζοντος γεννητικού υλικού.36

3 3 Γ. Εμβρυικά βλαστικά κύτταρα που προέρχονται από γονιμοποιημένα ωάρια που δημιο υργήθηκαν αποκλειστικά για το σκοπό αυτό 38 ΜΕΡΟΣ Γ Ι. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΙΣΤΟΣΥΜΒΑΤΟΥ ΜΟΣΧΕΥ- ΜΑΤΟΣ ΑΠΟ ΒΛΑΣΤΙΚΑ ΚΥΤΤΑΡΑ Α. Ιστοσυμβατό μόσχευμα τραχείας Β. Ιστοσυμβατό μόσχευμα ανθρώπινου ήπατος.. 44 Γ. Ιστοσυμβατό μόσχευμα ανθρώπινου οστού.. 45 Δ. Ιστοσυμβατό μόσχευμα ανθρώπινου δέρματος 46 ΙΙ. ΣΩΜΑΤΙΚΑ ΒΛΑΣΤΙΚΑ ΚΥΤΤΑΡΑ ΚΑΙ ΚΑΡΔΙΑΚΗ ΑΝΕΠΑΡΚΕΙΑ Α. Η αντιμετώπιση της καρδιακής ανεπάρκειας με βλαστικά κύτταρα Β. Η ερευνητική δραστηριότητα με βλαστικά κύτταρα στο Νοσοκομείο Αχεπα 50 ΜΕΡΟΣ Δ Ι. ΗΘΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΠΟΥ ΠΡΟΚΥΠΤΟΥΝ ΑΠΟ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΕΜΒΡΥΙ- ΚΩΝ ΒΛΑΣΤΟΚΥΤΤΑΡΩΝ -Η ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΖΩΗΣ Α. Η θέση της ιατρικής επιστήμης 52 Β. Οι νομικές θεωρίες 53 Γ. Η θέση της Εκκλησίας...56 ΙΙ. Η ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΚΛΩΝΟΠΟΙΗΣΗ ΩΣ ΜΕΣΟ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΙΣΤΟΣΥΜ- ΒΑΤΟΥ ΜΟΣΧΕΥΜΑΤΟΣ Α. Η έννοια της κλωνοποίησης.. 59 Β.Η έννοια της θεραπευτικής κλωνοποίησης και η συμβολή της στην διαδικασία δημιουργίας ιστοσυμβατού μοσχεύματος. 60 Γ.Η θεραπευτική κλωνοποίηση στην ελληνική έννομη τάξη..63 ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ. 68

4 4 ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΠΙΜΕΤΡΟ.. 82

5 5 Ευχαριστίες Η συγγραφή μιας επιστημονικής μελέτης συνιστά μια ευχάριστη και συγχρόνως δημιουργική ενασχόληση χωρίς να στερείται όμως δυσκολιών και καταβολής μεγάλης προσπάθειας. Καθ όλη τη διάρκεια συγγραφής της παρούσας διπλωματικής εργασίας αντιμετώπισα αρκετά προβλήματα που σχετίζονται κυρίως με την κατανόηση του μηχανισμού λειτουργίας των βλαστικών κυττάρων, εννοιών ξένων προς εμένα λόγω της νομικής μου καταβολής. Ωστόσο, τώρα, μετά το πέρας της εν λόγω προσπάθειας νιώθω πιο πλούσια σε γνώσεις και εμπειρίες. Η διαπλοκή των νομικών και των ιατρικών γνώσεων που κλήθηκα να χρησιμοποιήσω με βοήθησε στο να διευρύνω τους επιστημονικούς μου ορίζοντες αλλά και να υιοθετήσω-στο μέτρο του δυνατού- μια νέα οπτική προσέγγισης των ιατρικών ζητημάτων. Η συμμετοχή στο Διατμηματικό Μεταπτυχιακό μου έδωσε τη δυνατότητα να μελετήσω όχι μόνο τη νομική αλλά και την ιατρική πλευρά του ζητήματος.. Ευχαριστίες οφείλονται στον κ. Χρόνη Αντωνίτση, λέκτορα Καρδιοχειρουργικής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης-καρδιοχειρουργό στο Π.Γ.Ν.Θ ΑΧΕΠΑ, για τις σημαντικές πληροφορίες που παρείχε όσον αφορά το κεφάλαιο των βλαστικών κυττάρων αλλά και το κεφάλαιο της θεραπείας με βλαστικά κύτταρα κατά της καρδιακής ανεπάρκειας. Η θεραπεία αυτή εφαρμόζεται τα τελευταία χρόνια με επιτυχία στο Πανεπιστημιακό Γενικό Νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ της Θεσσαλονίκης αποδεικνύοντας ότι ακόμη και σε καιρούς οικονομικής κρίσης το άριστα καταρτισμένο επιστημονικό προσωπικό της χώρας καταφέρνει να παράγει αξιόλογο ερευνητικό έργο. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω από καρδιάς ένα πολύ καλό μου φίλο και εξαίρετο ιατρό. Πρόκειται για τον αδερφό μου, Ευάγγελο Σπυριδόπουλο, ειδικευόμενο Νευροχειρουργό της Α Πανεπιστημιακής Κλινικής του Π.Γ.Ν.Θ ΑΧΕΠΑ, ο οποίος συνέδραμε σε επιστημονικό αλλά και ψυχοσυναισθηματικό επίπεδο καθ όλη τη διάρκεια συγγραφής της παρούσας εργασίας.

6 6 «Οι γιατροί στο μέλλον θα έχουν πρόσβαση στη χρήση οργάνων τα οποία θα έχουν α- ναπτυχθεί στα εργαστήρια. Οι μεταμοσχεύσεις οργάνων από βλαστικά κύτταρα μας το υπόσχονται». Dr. Paolo Macchiarini, Ιούνιος ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αν κάποιος ρωτήσει τα μέλη της ιατρικής κοινότητας ποιο είναι το μέλλον των μεταμοσχεύσεων, η πλειονότητά τους θα δώσει μια κοινή απάντηση: τα βλαστικά κύτταρα 2 (ή κατά το ορθότερο, τα στελεχιαία κύτταρα). Κι αυτό γιατί η δημιουργία ιστοσυμβατού μοσχεύματος από βλαστικά κύτταρα συνιστά μια εξαιρετικά ευοίωνη προοπτική για το μέλλον των μεταμοσχεύσεων 3, καθώς προσφέρει δυνατότητα επιβίωσης στους χρόνια πάσχοντες, δίχως το φόβο απόρριψης του μοσχεύματος. Αδιαμφισβήτητα η χρήση των βλαστικών κυττάρων, είτε για την θεραπεία ασθενειών 4 είτε για την δημιουργία ιστών και οργάνων «ανταλλακτικών», συνιστά ένα τε- 1 Birchall/Macchiarini, «Airway transplantation: a debate worth having?»,transplantation,2008,σελ Vats/Biebly/Tolley/Nerem/Polak, «Stem Cells», The Lancet 2005, σελ Αλαχιώτης, «Η ελπίδα από τα βλαστικά κύτταρα φουντώνει», ΤΟ ΒΗΜΑ-science, 20/08/2006, ίδιος, «Τι περιμένουμε από τα ΒΛΑΣΤΟΚΥΤΤΑΡΑ»,TO ΒΗΜΑ-Science, 10/07/2005, Fuchs, «Προστασία του εμβρύου και έρευνα στα βλαστικά κύτταρα» στο Ποινικό Δίκαιο και Βιοηθική, Σειρά Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής,2009,σελ Η μελέτη των βλαστικών κυττάρων συμβάλλει στην κατανόηση των μηχανισμών διαφοροποίησης των κυττάρων, αφού πολλές ασθένειες, όπως ο καρκίνος και πολλές γενετικές ανωμαλίες, οφείλονται σε προβλήματα που δημιουργούνται κατά τη διαδικασία της διαφοροποίησης. Ενδεικτικά αναφέρονται ορισμένοι από τους τομείς χρήσης των βλαστικών κυττάρων: μελέτη διαφοροποίησης κυττάρων (καρκίνος, γενετικές ανωμαλίες), έλεγχος νέων φαρμάκων, τραυματισμοί σπονδυλικής στήλη, διαφοροποίηση σε μυϊκά κύτταρα (τραυματισμοί), νευροεκφυλιστικές ασθένειες (αντικατάσταση εγκεφαλικών κυττάρων), αντιμετώπιση διαβήτη (εμφύτευση κυττάρων που παράγουν ινσουλίνη, αντιμετώπιση ηπατίτιδας (εμφύτευση υγιών κυττάρων), δημιουργία δέρματος (εγκαύματα, τραύματα), δημιουργία κυττάρων αμφιβληστροειδούς και κερατοειδούς, αναγέννηση καρδιακών κυττάρων, αναγέννηση ιστών και οργάνων (Parkinson, Alzheimer, διαβήτης). Στον τομέα της φαρμακολογίας οι δοκιμές σε πολυδύ-

7 7 ράστιο άλμα στο πεδίο της αναγεννητικής ιατρικής. Ένα πρόσφατο ιατρικό περιστατικό, η μεταμόσχευση τραχείας προερχόμενης εξ ολοκλήρου από βλαστικά κύτταρα (Ιούνιος 2011, Βαρκελώνη) συνέβαλε στο να αλλάξουν άρδην τα ιατρικά δεδομένα προς αυτή την κατεύθυνση, δημιουργώντας νέες προοπτικές στον ευαίσθητο τομέα των μεταμοσχεύσεων 5. Η επίτευξη του ανωτέρω φιλόδοξου ιατρικού εγχειρήματος προϋποθέτει την απομόνωση ενήλικων ή εμβρυικών βλαστικών κυττάρων από τις υπάρχουσες και επιτρεπτές πηγές λήψης. Η απομόνωση των εμβρυικών βλαστικών κυττάρων αποτελεί το κυριότερο σημείο τριβής στις επιστημονικές συζητήσεις, εγείροντας ερμηνευτικά ζητήματα στους νομικούς κύκλους, αλλά και σοβαρά ηθικά διλλήματα. Κι αυτό γιατί η λήψη τους προϋποθέτει την προηγούμενη καταστροφή του γονιμοποιημένου ωαρίου. Το τελευταίο αντιμετωπίζεται από κάποιους ως ανθρώπινη οντότητα (αν και ακόμη δεν έχει ολοκληρωθεί ως τέτοια). Σύμφωνα με μια άλλη άποψη, το έμβρυο αποκτά οντολογική υπόσταση μετά την δέκατη τέταρτη ημέρα από τη γονιμοποίηση. Συνεπώς δεν τίθεται ζήτημα θανάτωσης μιας ανθρώπινης οντότητας εντός του χρονικού διαστήματος των δεκατεσσάρων ημερών 6. Στο πρώτο μέρος της παρούσας διπλωματικής εργασίας παρουσιάζονται τα βλαστικά κύτταρα(η φύση, η λειτουργία τους) καθώς και οι πιθανές πηγές λήψης τους,. Επίσης γίνεται αναφορά σε ένα πολλά υποσχόμενο τομέα της ιατρικής, την αναγεννητική ι- ατρική και πως αυτή συμπλέκεται με τα βλαστικά κύτταρα. Παρουσιάζεται ειδικότερα η φύση και η λειτουργία των εμβρυικών βλαστικών κυττάρων ως πηγής λήψης βλαστικών κυττάρων καθότι βασικό θέμα της παρούσης εργασίας είναι η αξιοποίηση τους στην δημιουργία ιστοσυμβατού μοσχεύματος. Κρίθηκε σκόπιμο να παρουσιασναμα βλαστικά κύτταρα παρέχουν έναν ασφαλή τρόπο για έλεγχο των νέων φαρμάκων σε πληθώρα κυτταρικών τύπων υποκαθιστώντας σε πολλές περιπτώσεις τις απευθείας δοκιμές σε πειραματόζωα ή τις κλινικές δοκιμές στον άνθρωπο. 5 Hollander/ Macchiarini / Gordijn / Birchall, «The first stem cell-based tissue-engineered organ replacement: implications for regenerative medicine and society», Regen Med, 2009, σελ Στην εσωτερική έννομη τάξη είναι επιτρεπτή η έρευνα επί των γονιμοποιημένων ωαρίων του πλεονάζοντος γεννητικού υλικού που προέκυψε στo πλαίσιo μιας τεχνητής γονιμοποίησης. Βλ. σχετικά άρθρο 11 παρ. 1 ν. 3305/2005.

8 8 τούν και τα σωματικά βλαστικά κύτταρα, καθιστώντας όμως διακριτή την θεραπευτική τους λειτουργία από εκείνη των εμβρυικών βλαστικών κυττάρων. Το δεύτερο μέρος της εργασίας εξετάζει το νομικό πλαίσιο διενέργειας έρευνας επί των εμβρυικών βλαστικών κυττάρων στην Ελλάδα και εστιάζει στα κωλύματα που προκύπτουν στη χρήση τους. Πρόκειται για τα εμβρυικά βλαστικά κύτταρα που προέρχονται από την άμβλωση, τα εμβρυικά βλαστικά κύτταρα του πλεονάζοντος γεννητικού υλικού μιας τεχνητής γονιμοποίησης και τα εμβρυικά βλαστικά κύτταρα που είναι δυνατόν να ληφθούν στα πλαίσια της θεραπευτικής κλωνοποίησης. Στο τρίτο μέρος παρουσιάζονται τα επιστημονικά δεδομένα από χώρες του εξωτερικού όπου επιστήμονες κατάφεραν να δημιουργήσουν ιστοσυμβατά μοσχεύματα χρησιμοποιώντας αποκλειστικά βλαστικά κύτταρα. Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στην ερευνητικά δραστηριότητα της Καρδιοχειρουργικής Κλινικής του Π.Γ.Ν.Θ ΑΧΕΠΑ όπου το επιστημονικό προσωπικό έχει επιτύχει την αντιμετώπιση της καρδιακής ανεπάρκειας με τη χρήση βλαστικών κυττάρων των ίδιων των ασθενών.. Στο τελευταίο κεφάλαιο πραγματοποιείται μια ηθική προσέγγιση του όλου ζητήματος όπου και παρουσιάζονται τα ζητήματα που ταλανίζουν την χρήση των εμβρυικών βλαστικών κυττάρων(όπως η έναρξη της ανθρώπινης ζωής). Στον αναγνώστη δίνεται η ευκαιρία τελειώνοντας την ανάγνωση να προβληματιστεί σχετικά με την δυνατότητα αξιοποίησης της θεραπευτικής και όχι αναπαραγωγικής κλωνοποίησης για την δημιουργία πηγών βλαστικών κυττάρων.

9 9 ΜΕΡΟΣ Α Ι. ΤΥΠΟΙ ΤΩΝ ΒΛΑΣΤΙΚΩΝ ΚΥΤΤΑΡΩΝ Α. Ορισμός και τύποι βλαστικών κυττάρων Ο άνθρωπος, είναι προικισμένος από την φύση με μια ομάδα κυττάρων, που ονομάζονται βλαστικά κύτταρα (stem cells). Πρόκειται για αρχέγονα κύτταρα(μια μορφή προγόνων των υπόλοιπων κυττάρων) στα οποία θα μπορούσε να αποδοθεί ο χαρακτηρισμός «μαγικά βλαστικά κύτταρα». Ο λόγος είναι ότι εκτός από το να αναπαράγονται, έχουν τη δυνατότητα και να διαφοροποιούνται σε πιο εξειδικευμένα κύτταρα. Ακολούθως μπορούν να δημιουργήσουν κύτταρα διαφορετικών ιστών. Ας επιχειρήσουμε ένα σύντομο ορισμό για τα βλαστικά κύτταρα. Πρόκειται για αδιαφοροποίητα 7 κύτταρα του ανθρώπινου οργανισμού, τα οποία δύνανται να διαιρούνται, να αυτοπολλαπλασιάζονται 8 και να εξελίσσονται σε κύτταρα διαφόρων οργάνων και ιστών του ανθρώπινου οργανισμού. Διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: τα βλαστικά κύτταρα(εμβρυικά και κατά τη γέννηση) και τα ενήλικα στελεχιαία κύτταρα. Τα πρώτα προέρχονται από έμβρυα(πριν ακόμα αυτά εμφυτευτούν στη μήτρα), τα δεύτερα από ενήλικες οργανισμούς και εντοπίζονται κυρίως στο αίμα, στο μυελό των οστών, στο λίπος, στο δέρμα και στον πολφό των δοντιών. Ο βασικός ρόλος των βλαστικών κυττάρων είναι η δημιουργία του ανθρώπινου οργανισμού. 7 Αδιαφοροποίητα είναι τα κύτταρα του ανθρώπινου οργανισμού που δεν έχουν αναπτύξει ακόμη δομές, ούτε έχουν κατασκευάσει πρωτεΐνες(οι οποίες είναι χαρακτηριστικές ενός εξειδικευμένου είδους κυττάρων). Έχουν τη δυνατότητα να πολλαπλασιάζονται και να αυτόανανεώνονται για μεγάλες χρονικές περιόδους, μέσω της κυτταρικής διαίρεσης. Scholer, «The potential of stem cells: an inventory» στο Schipanski/Sorgner/Knoepffler, Humanbiotechnology as social challenge, Ashgate Publishing Ltd, 2007, σελ Kadereit, Stem Cells and Self-Renewal, International Society for Stem Cell Research Publications, «Stem Cell & Regenerative Medicine Center»,University of Wisconsin-Madison,

10 10 Ανάλογα με το εύρος των κυτταρικών τύπων προς τους οποίους μπορούν να διαφοροποιηθούν τα βλαστικά κύτταρα χαρακτηρίζονται 9 ως ολοδύναμα (pluripotent), πολυδύναμα (multipotent) και μονοδύναμα (unipotent). Πιο αναλυτικά, ολοδύναμα βλαστικά κύτταρα (totipotent stem cells) είναι όσα μπορούν να δώσουν όλους τους τύπους κυττάρων και ιστών και υπάρχουν στον ανθρώπινο οργανισμό τις πρώτες τέσσερις ημέρες μετά τη γονιμοποίηση του ωαρίου. Πολυδύναμα βλαστικά κύτταρα (pluripotent stem cells) είναι όσα μπορούν να εξελιχτούν σε όλους τους τύπους κυττάρων, εκτός από τις μεμβράνες και τους ιστούς πού χρειάζονται για την εξέλιξη του εμβρύου. Μονοδύναμα βλαστικά κύτταρα (unipotent stem cells) είναι όσα δεν μπορούν να εξελιχτούν σε κανέναν τύπο κυττάρων, παρά μόνο στον τύπο στον οποίο έ- χουν προγραμματιστεί για ανάπτυξη και πολλαπλασιασμό. Κατά τη διάρκεια της εμβρυϊκής ανάπτυξης τα βλαστικά κύτταρα διπλασιάζονται και διαφοροποιούνται, δημιουργώντας όλα τα εξειδικευμένα κύτταρα των ιστών του ανθρώπινου σώματος 10 (Embryonic stem cells ή ΕSCs). Παρουσιάζουν την πιο μεγάλη δυνατότητα διαφοροποίησης, η προέλευση τους όμως από έμβρυα εγείρει αρκετά διλήμματα ηθικής αλλά και νομικής φύσης. Η πολυδυναμία τους μειώνεται σταδιακά, καθώς ολοκληρώνεται η ανάπτυξη του ανθρώπινου οργανισμού 11.Αυτό σημαίνει ότι αυτοπολλαπλασιάζονται αλλά έχουν τη δυνατότητα να εξελιχθούν μόνο σε κύτταρα των ιστών στους οποίους εδρεύουν όπως θα αναλυθεί κατωτέρω. Το πιο βασικό χαρακτηριστικό τους είναι ότι πρόκειται για γηραιότερα κύτταρα με ασθενέστερο δυναμικό και χαμηλή συχνότητα εμφάνισης. Συγχρόνως προϋποθέτουν ιδιαίτερη επεξεργασία ιστοσυμβατότητας ώστε να αποφευχθεί πιθανή απόρριψη του μοσχεύματος. Στους ενήλικες χρησιμεύουν για την ανανέωση των κατεστραμμένων κυττάρων των ιστών 12 (Adult stem cells). 9 Bongso/Lee, «Stem cells: their definition, classification and sources», στο Bongso/Lee, Stem Cells: From Benchtop to Bedside, World Scientific Publishing 2005, σελ Mountford, «Human embryonic stem cells: origins, characteristics and potential for regenerative therapy», Transfus Med 2008, σελ Garder, «Stem cells: potency, plasticity and public reception», J Anat. 2002, σελ Kadereit, «Adult Stem Cells», International Society for Stem Cell Research Publications,

11 11 Σε αντίθεση με τα εμβρυικά βλαστικά κύτταρα τα ενήλικα στελεχιαία κύτταρα έχουν ως βασική τους λειτουργία την αποκατάσταση ή η αντικατάσταση κυττάρων σε διαφορετικά όργανα. Προέρχονται από διάφορους ιστούς και βρίσκονται κυρίως σε όργανα με μεγάλη αναπλαστική δυνατότητα όπως ο μυελός των οστών, το δέρμα, το αίμα, ο εγκέφαλος το ήπαρ και το επιθήλιο του εντέρου. Αν και δεν διαθέτουν την πολυδυναμία των εμβρυικών βλαστικών κυττάρων, ωστόσο υπό κατάλληλες εργαστηριακές συνθήκες μπορούν να δημιουργήσουν διαφορετικούς ιστούς. Δηλαδή μπορούμε να αποσπάσουμε στελεχιαία κύτταρα για παράδειγμα από το μυελό των οστών και υπό το κατάλληλο εργαστηριακό περιβάλλον να δημιουργήσουμε καρδιακό ή η- πατικό ιστό. Ασθένειες στις οποίες η μεταμόσχευση βλαστικών κυττάρων προβλέπεται ότι θα φέρει επιθυμητά αποτελέσματα είναι ἡ νόσος του Πάρκινσον, ἡ νόσος Alzheimer, οι τραυματισμοί της σπονδυλικής στήλης, ὁ καρκίνος, ἡ σκλήρυνση κατά πλάκας, ἡ απώλεια όρασης και ακοής, τα εγκαύματα, ἡ ρευματοειδής αρθρίτιδα, ενώ σήμερα ήδη χρησιμοποιούνται βλαστικά κύτταρα ενηλίκων ιστών για κάποιες θεραπείες, ό- πως τη λευχαιμία και τα εμφράγματα του μυοκαρδίου 13. Σχετικά κλινικά περιστατικά αναλύονται στο δεύτερο μέρος της παρούσης εργασίας. Β. Η λειτουργία των βλαστικών κυττάρων στην αναγεννητική ιατρική Η έρευνα και ακολούθως η χρήση των βλαστικών κυττάρων (και ειδικότερα των εμβρυϊκών βλαστικών κυττάρων) είναι εφικτό να προκαλέσει επανάσταση άνευ προηγουμένου στο χώρο της υγείας 14. Κι αυτό γιατί διανοίγεται μια νέα μέθοδος αντιμε- 13 Lindval, «Stem cells for cell therapy in Parkinson's disease», Pharmacology resources 2003, Vol. 47, 4, σελ ,Goldman/Windrem, «Cell replacement therapy in neurological disease», Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci., 2006, Vol. 361(1473), σελ , Tuch BE., «Stem cells, a clinical update», 2006 Sep;35(9), σελ , Kochar, What are stem cells, 14 McCall, «UK announces strategy for regenerative medicine», The Lancet, Volume 379, Issue 9822, σελ. 1183, Qadir, «UK launches a new centre of excellence for stem cell research», The Lancet, Vol. 380 No. 9841, σελ National Ethics Council, Should the stem cell be amended? Opinion, Devolder, The ethics and regulation of human embryonic stem cell research :a critical analysis of the debate, PhD, Universiteit Gent,2005,σελ.78.

12 12 τώπισης των ασθενειών(στην προκείμενη περίπτωση δημιουργούνται ιστοσυμβατά μοσχεύματα 15 ). Οι προοπτικές που δημιουργούνται μέσω της αξιοποίησης των βλαστικών κυττάρων στη θεραπεία ασθενειών(μεταξύ των οποίων και η δημιουργία ιστοσυμβατού μοσχεύματος) είναι σημαντικές 16. Είναι γνωστό ότι στη σύγχρονη ιατρική πρακτική γίνεται χρήση μεθόδων αυτοϊασης του οργανισμού (όπως με την χορήγηση εμβολίων). Ωστόσο ο κλάδος της αναγεννητικής ιατρικής πραγματοποιεί ένα βήμα πιο μακριά. Πιο συγκεκριμένα δεν περιορίζεται στην επεμβατική διόρθωση των δυσλειτουργούντων μερών του ανθρώπινου οργανισμού αλλά πραγματοποιεί κάτι πιο αποτελεσματικό 17, τα αντικαθιστά με καινούρια 18, 19. Ο νέος αυτός επιστημονικός τομέας ονομάζεται αναγεννητική ιατρική. 15 Ορισμένα ενδεικτικά παραδείγματα συνιστούν η δημιουργία ιστών (δέρματος, νευρικού ιστού, ήπατος, παγκρέατος, μυοκαρδίου, λεπτού εντέρου και των νεφρών), η δημιουργία οστών και χόνδρων (για την αντιμετώπιση τραυματισμών, της οστεοαρθρίτιδας, της ρευματοειδούς αρθρίτιδας και της οστεοπόρωσης), αλλά και η δημιουργία ολόκληρων οργάνων, όπως των νεφρών και της καρδιάς. Ωστόσο η μηχανική ιστών των σπλάγχνων, όπως το ήπαρ, το λεπτό έντερο και τα νεφρά, είναι πιο δύσκολη από άλλους ιστούς, όπως τα οστά, οι χόνδροι, η ουροδόχος κύστη και το δέρμα, λόγω της περίπλοκης δομής τους και των πολλών λειτουργιών τους. Η παρασκευή χόνδρινου ιστού αποτελεί πραγματικότητα της μηχανικής των ιστών, όπως ιστοί με το σχήμα ανθρώπινου αφτιού, ρινοδιαφραγματικά εμφυτεύματα, ιστοί μηνίσκου και ιστός αντικατάστασης της τραχείας. 16 Committee on the Biological and Biomedical Applications of Stem Cell Research, Commission on Life Sciences, National Research Council, Board on Neuroscience and Behavioral Health, Institute of Medicine Stem, Cells and the Future of Regenerative Medicine, The National academies Press, 2002,σελ αλλά και National Institutes of Health (July 2001). Stem cells: scientific progress and future research directions, σελ. 46, 17 Nathan/ Fontanarosa/ Wilson, «Opportunities for medical research in the 21st century», JAMA 285(5): , Ilic/Polak, «Stem cell based therapy where are we going?», The Lancet, Vol. 379 No. 9819, σελ Ενώ οι σημερινές θεραπευτικές μέθοδοι, ειδικότερα για την αντιμετώπιση εκφυλιστικών ασθενειών από γήρανση, βοηθούν τους ασθενείς να πορεύονται στη ζωή με μια πάσχουσα καρδιά ή με αρθρώσεις που υποφέρουν από αρθρίτιδα, η αναγεννητική ιατρική πιστεύεται ότι πολύ σύντομα θα παρέχει νεανικούς αντί για μερικών επιδιορθωμένους, γηρασμένους και δυσλειτουργούντες ιστούς. Αυτό θα οδηγήσει τελικά στην παράταση της ζωής, με αναγέννηση του γηράσκοντος σώματος με νεότερα κύτταρα. Βλ. επίσης σχετικά Committee on the Biological and Biomedical Applications of Stem Cell Research, Commission on Life Sciences, National Research Council, Board on Neuroscience and Behavioral Health, Institute of

13 13 Ας επιχειρήσουμε ένα σύντομο ορισμό της αναγεννητικής ιατρικής. Η αναγεννητική ιατρική είναι η διαδικασία δημιουργίας ζωντανών και λειτουργικών ιστών με στόχο την αποκατάσταση της λειτουργίας ιστών ή οργάνων που έχει χαθεί λόγω ηλικίας, νόσου, βλάβης ή συγγενών ελλειμμάτων 20. Έχει ως αντικείμενο την αναγέννηση των ιστών και των οργάνων του οργανισμού που έχουν υποστεί κάποια βλάβη, μέσω της διέγερσης της διαδικασίας της αυτοΐασης. Χρησιμοποιεί μέσα που χρησιμοποιεί ο ίδιος ο οργανισμός για αυτοεπιδιόρθωση. Τα εργαλεία της είναι κύτταρα και ουσίες μεταβίβασης μηνυμάτων-εντολών για τη βελτίωση της ιδιοσύστασης του οργανισμού και των λειτουργιών του. Ποιος είναι όμως ο επεμβατικός της ρόλος της στον ευαίσθητο τομέα των μεταμοσχεύσεων? Είναι ευρέως γνωστό ότι οι ιατροί καλούνται να αντιμετωπίσουν συχνά την αυξημένη πιθανότητα απόρριψης του μοσχεύματος. Πιο συγκεκριμένα ο οργανισμός του δέκτη του μοσχεύματος «αντιλαμβάνεται» ότι το μεταμοσχευμένο όργανο είναι ξένο και ενεργοποιεί τους μηχανισμούς του ανοσοποιητικού συστήματος τους οποίους χρησιμοποιεί εναντίον του «εισβολέα»(εν προκειμένω του μοσχεύματος). Για να προληφθεί η επίθεση του οργανισμού του δέκτη εναντίον του μοσχεύματος, χορηγούνται στο δέκτη φάρμακα που καταστέλλουν το ανοσοποιητικό του σύστημα. Η ενέργεια αυτή αν και συνίσταται και εφαρμόζεται ως η μονή αποτελεσματική για την συγκεκριμένη επέμβαση εντούτοις κρύβει πολλές δυσάρεστες συνέπειες για τον ανθρώπινο οργανισμό. Μοιραία λοιπόν οδηγούμαστε και πάλι στο συμπέρασμα ότι η μόνη μέθοδος η οποία μπορεί να λύσει αποτελεσματικά το πρόβλημα της απόρριψης του μοσχεύματος από τον δέκτη είναι η δημιουργία ιστοσυμβατού μοσχεύματος μέσω της χρήσης βλαστι- Medicine Stem, Cells and the Future of Regenerative Medicine, The National academies Press, 2002,σελ.7 19 Σύμφωνα με το Αμερικανικό Υπουργείο Υγείας και Ανθρωπίνων Υπηρεσιών (HHS), η α- ναγεννητική ιατρική αποτελεί το επόμενο βήμα στην εξέλιξη των θεραπειών για την αντιμετώπιση νόσων και καταστάσεων που προσβάλλουν εκατομμύρια ανθρώπους παγκοσμίως και μέχρι πρότινος θεωρούνταν ανίατες. Ουσιαστικά οποιαδήποτε νόσος «οφείλεται σε δυσλειτουργία, βλάβη ή εξασθένηση ιστών» δυνητικά μπορεί να θεραπευτεί μέσω της αναγεννητικής ιατρικής. 20

14 14 κών κυττάρων (εμβρυικών ή ενήλικων). Η αναγεννητική ιατρική ορθά περιγράφεται ως «το τελευταίο οχυρό» της έρευνας: Ο φθαρμένος ιστός αναγεννάτε με τρόπο που εγγυάται την αποκατάσταση της λειτουργίας όχι μόνο ενός, αλλά πληθώρας εξειδικευμένων ιστών, (όπως ήπαρ, πάγκρεας, μυοκάρδιο 21, προστάτης, οστά, χόντρος, ενδοθήλια, καρδιακές βαλβίδες, κύστη, ακουστικό σύστημα, οπτικό σύστημα, επινεφρίδια, δέρμα και άλλα, μέσω της μεταμόσχευσης κυττάρων) 22. Εν κατακλείδι το πιο κρίσιμο στοιχείο της αναγεννητικής ιατρικής το οποίο αξίζει να τονιστεί είναι ότι προσφέρει στους επιστήμονες τη δυνατότητα να αναπτύσσουν ιστούς και όργανα στο εργαστήριο και κατόπιν να τα εμφυτεύουν με ασφάλεια στους ασθενείς. Έτσι προκρίνεται μια αποτελεσματική λύση στο χρόνιο πρόβλημα της έλλειψης ιστοσυμβατών μοσχευμάτων επιλύοντας το πρόβλημα της έλλειψης διαθέσιμων οργάνων (συγκριτικά με τον αριθμό των ασθενών που χρήζουν κάποιας κρίσιμης για την επιβίωσή τους μεταμόσχευσης) αλλά και το πρόβλημα της απόρριψης μοσχεύματος, καθώς τα κύτταρα του οργάνου θα είναι πλήρως συμβατά με αυτά του ασθενούς. ΙΙ. ΕΜΒΡΥΙΚΑ ΒΛΑΣΤΙΚΑ ΚΥΤΤΑΡΑ Τα βλαστικά κύτταρα προσφέρονται για την δημιουργία ιστοσυμβατού μοσχεύματος όπως αναφέρθηκε και ανωτέρω. Ποιες είναι όμως οι πήγες λήψης και ποια είναι η θεραπευτική λειτουργία των βλαστικών κυττάρων με κριτήριο την εξελικτική τους μεταβολή? Οι πηγές των βλαστικών κυττάρων είναι 23 : 1.οι εμβρυικοί ιστοί που προέρχονται από τις αμβλώσεις,2.βλαστοκύτταρα που υπάρχουν σε ιστούς και όργανα του ενήλικα,3.ομφαλοπλακουντικά βλαστικά κύτταρα τα οποία εξυπηρετούν την αντιμετώπιση κυρίως αιματολογικών νοσημάτων,4. Πιο αναλυτικά κατά την κυοφορία είναι εφικτή η λήψη βλαστικών κυττάρων από το έμβρυο ενώ κατά τη γέννηση μπορεί κανείς να 21 Ptaszek / Mansour / Ruskin / Chien, «Towards regenerative therapy for cardiac disease», The Lancet, 2012; 379,σελ Badylak / Weiss / Caplan / Macchiarini, «Engineered whole organs and complex tissues», The Lancet 2012; 379, σελ Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής, Εισήγηση για την χρήση των βλαστικών κυττάρων στην βιοιατρική έρευνα και την κλινική ιατρική, Το Σ, 2002(2),σελ

15 15 φυλάξει βλαστικά κύτταρα με αποστράγγιση του πλακούντα, ή να απομονώσει βλαστικά κύτταρα από το σώμα του ομφαλίου λώρου (ουσία Wharton) 24. Μετά τη γέννηση βλαστικά κύτταρα μπορούν να απομονωθούν από τα νεογιλά δόντια (πρώτα δόντια), το λίπος και τον μυελό των οστών. Στη συνέχεια γίνεται ανάλυση των ανωτέρω πηγών με σχετικές βιβλιογραφικές παραπομπές. Α. Ορισμός των εμβρυικών βλαστικών κυττάρων (embryonic stem cells) Ας ξεκινήσουμε από την ιστορική πορεία ανάδειξης των θεραπευτικών λειτουργιών των εμβρυικών βλαστικών κυττάρων τα οποία συνιστούν ένα νέο επαναστατικό θεραπευτικό όπλο της ιατρικής επιστήμης και των οποίων η σωστή χρήση μπορεί να οδηγήσει σε αποτελεσματικές λύσεις σε χρόνια προβλήματα 25. Για αιώνες οι επιστήμονες γνώριζαν ότι κάποια ζώα μπορούν να αναγεννούν χαμένα τμήματα του σώματός τους (όπως ο αστερίας και ο τρίτων). Στη συνέχεια η έρευνα απέδειξε ότι και ο ανθρώπινος οργανισμός διαθέτει αυτήν την ικανότητα. Δεν είναι βέβαια εφικτό να δημιουργήσει ένα πόδι ή ένα δάκτυλο όμως τα κύτταρα μας αναγεννούν κανονικά το αίμα, το δέρμα και άλλους ιστούς. Σε αρχικό επίπεδο η ταυτότητα των κυττάρων που επιτρέπουν την αναγέννηση των ιστών, αποκαλύφθηκε με πειράματα που έγιναν στο μυελό των οστών την δεκαετία του Χάρη στα πειράματα αυτά επιβεβαιώθηκε αρχικά η ύπαρξη των βλαστικών κυττάρων. Επρόκειτο για μια ανακάλυψη που δημιούργησε προσδοκίες για τη δυνατότητα αξιοποίησης της αναγεννητικής ιατρικής. Για πρώτη φορά στην ιστορία της ιατρικής επιστήμης οι ιατροί μπόρεσαν να αναγεννήσουν έναν κατεστραμμένο ιστό από μια νέα πηγή υγιών κυττάρων, αξιοποιώντας τη μοναδική ικανότητα των βλαστικών κυττάρων, να δημιουργούν πολλούς από τους τύπους των εξειδικευμένων κυττάρων του σώματός μας. 24 Παγκόσμια, το αίμα του ομφαλίου λώρου χρησιμοποιείται στο άνω του 50% των μεταμοσχεύσεων, λόγω των ιδιοτήτων του, και για αυτό το λόγο το ενδιαφέρον για την αποθήκευση του είναι τεράστιο. 25 Thomson/Itskovitz-Eldor/Shapiro/Waknitz/Swiergiel/Marshall/Jones, «Embryonic stem cell lines derived from human blastocysts», Science, 6 November 1998: Vol. 282 no. 5391, σελ

16 16 Επί των εμβρυικών βλαστικών κυττάρων η έρευνα ξεκίνησε το 1963 με τα ευρήματα των Καναδών ερευνητών Ernest McCulloch και James Till, οι οποίοι ανίχνευσαν στον μυελό των οστών των ποντικών την παρουσία κυττάρων που παρουσίαζαν τη δυνατότητα ανανέωσης 26. Τέσσερεις δεκαετίες αργότερα, το 2007, oι Mario Capecchi 27, Martin Evans και Oliver Smithies απέσπασαν το βραβείο Nobel για τις μελέτες τους αυτές. Τα πρώτα εμβρυϊκά βλαστικά κύτταρα απομονώθηκαν το 1981 από βλαστοκύστη ποντικού, ενώ τα πρώτα ανθρώπινα έμβρυα, που χρησιμοποιήθηκαν για την απομόνωση εμβρυϊκών βλαστικών κυττάρων, προέρχονται από κλινικές υποβοηθούμενης αναπαραγωγής ή εξωσωματικής γονιμοποίησης. Δημιουργήθηκαν δηλαδή από τη έ- νωση ωαρίου και σπερματοζωαρίου στο δοκιμαστικό σωλήνα(in vitro τεχνητή γονιμοποίηση). 28 Ποια είναι όμως η φύση και οι επιμέρους θεραπευτικές ιδιότητες των εμβρυικών βλαστικών κυττάρων? Τα εμβρυϊκά βλαστικά κύτταρα προέρχονται από έμβρυα που βρίσκονται στο στάδιο της βλαστοκύστης, δηλαδή από έμβρυα ολίγων ημερών. 29. Λόγω της πολυδυναμίας τους συνιστούν την πιο χρήσιμη πηγή βλαστικών κυττάρων 30. Ειδικότερα μέχρι την δέκατη τέταρτη ημέρα από τη γονιμοποίηση διατηρούν την ικανότητα διαφοροποίησης 31 προς όλους τους κυτταρικούς τύπους ιστών και ορ- 26 Worton/Mc Culloch/Till, Physical separation of hemopoietic stem cells differing in their capacity for self-renewal, The Rockefeller University Press, 1969, σελ , Becker/ McCulloch/Till, «Cytological demonstration of the clonal nature of spleen colonies derived from transplanted mouse marrow cells», Nature,1963, Vol. 197, σελ Gumbel, «Mario Capecchi: The man who changed our world», The Independent, 09/10/2007, 28 Ας σημειωθεί ότι αποτελεί συνήθη πρακτική των κλινικών υποβοηθούμενης αναπαραγωγής να δημιουργούν περισσότερα από ένα έμβρυα (τα οποία φυλάσσονται στην κατάψυξη), ώστε, σε περίπτωση ατυχούς εγκυμοσύνης, να υπάρχουν έμβρυα για μελλοντικές προσπάθειες. Στην προκειμένη περίπτωση, τα έμβρυα δεν πρόκειται να χρησιμοποιηθούν για αναπαραγωγικούς σκοπούς και έτσι αντί να πεταχθούν διατέθηκαν στην έρευνα 29 Thomson/Itskovitz-Eldor/Shapiro/Waknitz/Marshall/Jones, «Blastocysts Embryonic Stem Cell Lines Derived from Human Blastocysts», Science, 1998, σελ Ψαρούλης/Βούλτσος, Ιατρικό δίκαιο, Στοιχεία Βιοηθικής, 2010, σελ Mc Culloch, «Stem cells and diversity», Leukemia 2003, σελ

17 17 γάνων. Λόγω της ανωριμότητάς τους μπορούν να χρησιμοποιούνται από περισσότερους ασθενείς, χωρίς να απαιτείται απόλυτη ιστοσυμβατότητα. Ταυτόχρονα, λόγω της πλαστικότητας και του έντονου κυτταρικού πολλαπλασιασμού παρουσιάζουν μεγάλη χρηστικότητα σε πειραματικές μελέτες της αναγεννητικής ιατρικής αλλά και της αποκατάστασης τραυματισμού οργάνων 32. Τα εμβρυϊκά βλαστικά κύτταρα εμπεριέχουν πολλά μυστικά της ανθρώπινης ζωής. Μπορούν να μας δώσουν πληροφορίες για τις πολύπλοκες και καθοριστικές διαδικασίες που λαμβάνουν χώρα στα πρώιμα στάδια της ανθρώπινης ανάπτυξης 33. Σε μοριακό επίπεδο αυτό σημαίνει ότι οι επιστήμονες ελπίζουν να μάθουν ποια γονίδια εκφράζονται σε αυτό το αρχικό στάδιο, των οποίων η δράση είναι καθοριστική για την ομαλή λειτουργία της ανάπτυξης. Στον ιατρικό κόσμο είναι γνωστό ότι τα εμβρυικά βλαστικά κύτταρα είναι μεγάλης σημασίας στην έρευνα για τη θεραπεία πολύ σοβαρών ασθενειών. Ωστόσο, τα θρησκευτικά, ηθικά και πολιτικά διλλήματα που ανακύπτουν είναι μεγάλα, καθώς ορισμένη μερίδα επιστημόνων και μη θεωρεί ότι η αφαίρεση βλαστικών κυττάρων από έμβρυα ισοδυναμεί με την θυσία μίας ζωής στο βωμό της έρευνας. Τα ζητήματα αυτά θα εξεταστούν πιο αναλυτικά στο δεύτερο μέρος της παρούσης εργασίας. B. Η διαδικασία διαφοροποίησης των εμβρυικών βλαστικών κυττάρων Η διαδικασία διαφοροποίησης των εμβρυικών βλαστικών κυττάρων είναι η ακόλουθη. Μετά από τρεις με τέσσερις ημέρες και κατόπιν μιας σειράς κυτταρικών διαιρέσεων, τα ολοδύναμα κύτταρα αρχίζουν να εξειδικεύονται και δημιουργούν τη βλαστοκύστη, ένα σχηματισμό ο οποίος μοιάζει με μπάλα : Εξωτερικά σχηματίζεται μια στιβάδα κυττάρων, ενώ στο εσωτερικό υπάρχει μόνο μια ομάδα κυττάρων, τα εμβρυϊκά βλαστικά κύτταρα. Τα κύτταρα που αποτελούν το περίβλημα της βλαστοκύστης 32 Αλαχιώτης, «Τα γενετικά Νομπέλ γράφουν ιστορία», ΤΟ ΒΗΜΑ-Science, 31/10/2010, 33 Committee on Guidelines for Human Embryonic Stem Cell Research, National Research Council, Guidelines for Human Embryonic Stem Cell Research, The National Academies Press,2005,σελ. 29 επ.

18 18 δημιουργούν τον πλακούντα και τους άλλους βοηθητικούς ιστούς που είναι απαραίτητοι για την επιβίωση και ανάπτυξη του εμβρύου στη μήτρα της μητέρας του. Από τα εμβρυϊκά βλαστικά κύτταρα, του εσωτερικού της βλαστοκύστης, προέρχονται όλοι οι τύποι των κυττάρων (περίπου τριακόσιοι διαφορετικοί κυτταρικοί τύποι), από τους οποίους θα προκύψουν οι αντίστοιχοι ιστοί και τα όργανα του εμβρύου όπως τα κύτταρα του καρδιακού μυός, τα νευρικά κύτταρα, τα κύτταρα του δέρματος, του ή- πατος και του αμφιβληστροειδούς. Για το λόγο αυτό τα εμβρυϊκά βλαστικά κύτταρα ονομάζονται πολυδύναμα. Η δυνατότητα διαφοροποίησης των εμβρυϊκών βλαστικών κυττάρων σε άλλους κυτταρικούς τύπους, διατηρείται μέχρι την δέκατη τέταρτη ημέρα από τη γονιμοποίηση. (Αξίζει να σημειωθεί ότι τα πολυδύναμα κύτταρα δεν είναι ολοδύναμα, επειδή έχουν χάσει την ικανότητά τους να δίνουν γένεση σε έναν πλήρη οργανισμό. όπως την ικανότητα δημιουργίας πλακούντα). Την τρίτη εβδομάδα της εμβρυϊκής ανάπτυξης, ο οργανισμός αποτελείται από τρία διαφορετικά κυτταρικά δέρματα. Κάθε κυτταρικό δέρμα είναι «προγραμματισμένο» να δώσει ορισμένους ιστούς και όργανα 34. Ανάλογα με το δέρμα που βρίσκονται, τα βλαστικά κύτταρα διαφοροποιούνται προς τους προκαθορισμένους τύπους κυττάρων. Το βασικό χαρακτηριστικό και συγχρόνως μειονέκτημα των εμβρυϊκών βλαστικών κύτταρων είναι ότι εξαφανίζονται πολύ γρήγορα, αφήνοντας λίγα θυγατρικά βλαστικά κύτταρα για τις ανάγκες του οργανισμού. Η πολυδυναμία τους μειώνεται σταδιακά, καθώς συμπληρώνεται και ολοκληρώνεται η ανάπτυξη του οργανισμού. Όπως αναφέρθηκε και ανωτέρω τα βλαστικά κύτταρα που απομένουν, τα ενήλικα βλαστικά κύτταρα, χρησιμεύουν πλέον μόνο για την ανανέωση των κατεστραμμένων κυττάρων των ιστών, διαφοροποιούμενα υπό φυσιολογικές συνθήκες μόνο σε κύτταρα των ιστών στους οποίους βρίσκονται. 34 Reubinoff / Per/ Fong/ Trounson, / Bongso, (2000). «Embryonic stem cell lines from human blastocysts: somatic differentiation in vitro», 2000; 18:559, Nat Biotechno 18,σελ

19 19 Γ. Ο ρόλος των εμβρυικών βλαστικών κυττάρων στην δημιουργία ιστοσυμβατού μοσχεύματος Τα εμβρυϊκά βλαστικά κύτταρα έχουν χρησιμοποιηθεί μέχρι στιγμής με ενθαρρυντικά αποτελέσματα και εμφανίζουν αισιόδοξες προοπτικές εφαρμογής στη μερική αποκατάσταση τραυματισμών της σπονδυλικής στήλης στους ποντικούς, για την αντιμετώπιση νευρο-εκφυλιστικών ασθενειών (με την αντικατάσταση κατεστραμμένων εγκεφαλικών κυττάρων), για την αντιμετώπιση τραυματισμών (με τη διέγερση διαφοροποίησης σε μυϊκά κύτταρα), για μελέτες του μηχανισμού των ασθενειών, για την αντιμετώπιση του διαβήτη (με εμφύτευση κυττάρων που παράγουν ινσουλίνη), για την αντιμετώπιση της ηπατίτιδας (με την εμφύτευση υγιών ηπατικών κυττάρων), για τη δημιουργία κυττάρων του αμφιβληστροειδούς και του κερατοειδούς, για την αντιμετώπιση εγκαυμάτων (μέσω της δημιουργίας δέρματος). Το ενδιαφέρον ωστόσο της ιατρικής επιστημονικής κοινότητας κεντρίζει η δυνατότητα απομόνωσης των ανθρωπίνων εμβρυϊκών βλαστικών κυττάρων και η δυνατότητα χρησιμοποίησής τους για την παραγωγή οργάνων και ιστών για μεταμοσχεύσεις. Η κεντρική ιδέα συνίσταται στην αξιοποίηση της ικανότητας τους να διαφοροποιούνται σε οποιονδήποτε κυτταρικό τύπο για να μπορούμε να δημιουργήσουμε μεταμοσχεύσιμους ιστούς και όργανα. Είναι γνωστό ότι μοσχεύματα ιστών μπορούν να παραχθούν από ανθρώπινα εμβρυϊκά βλαστικά κύτταρα υπό την επίδραση κυτοκινών ή άλλων ουσιών, για την αντικατάσταση γερασμένων ιστών. Επίσης είναι δυνατή η αντικατάσταση ιστών, οι οποίοι δεν είναι φυσιολογικά ανανεώσιμοι, όπως τα κύτταρα του μυελού που παράγουν ντοπαμίνη (ένα νευροδιαβιβαστή) και τα οποία έχουν καταστραφεί από την ασθένεια του Parkinson, ή τα κύτταρα του καρδιακού μυός Η καρδιά έχει περιορισμένη ικανότητα αυτοεπιδιόρθωσης και αναγέννησης. Έτσι η απώλεια λειτουργικού ιστού, μετά από έμφραγμα του μυοκαρδίου, είναι μόνιμη και οδηγεί συνήθως σε καρδιακή ανεπάρκεια. Η ανεπάρκεια αυτή αποτελεί το σοβαρότερο επακόλουθο σύνδρομο, με σημαντική θνησιμότητα και νοσηρότητα, παρά τη χρήση νεότερων μεθόδων αντιμετώπισής της. Τα εμβρυϊκά βλαστικά κύτταρα παρέχουν τη δυνατότητα αναγέννησης των καρδιακών κυττάρων, με την αντικατάσταση των κατεστραμμένων μυϊκών ινών. Ελπίζεται ότι στα επόμενα χρόνια θα δημιουργηθεί λειτουργική καρδιά στο Εργαστήριο έτοιμη προς μεταμόσχευση.

20 20 Με δεδομένο ότι τα εμβρυϊκά βλαστικά κύτταρα μπορούν να προκαλέσουν αναγέννηση, όχι μόνο ιστών αλλά και ολόκληρων οργάνων, δίνοντας έτσι τη δυνατότητα αντιμετώπισης ανίατων μέχρι σήμερα ασθενειών, όπως οι νευροεκφυλιστικές νόσοι, οι ασθένειες του Parkinson και του Alzheimer, η παράλυση, ο διαβήτης οδηγούμαστε στο ασφαλές συμπέρασμα ότι τα βλαστικά κύτταρα αποτελούν το μέλλον της ιατρικής επιστήμης 36. Λόγω των αντιδράσεων 37 που όπως προαναφέρθηκε προκαλεί η χρήση εμβρυικών βλαστικών κυττάρων η επιστημονική έρευνα στράφηκε προς άλλες ις 38 (όπως η ενίσχυση της έρευνας των ενήλικων βλαστικών κυττάρων, η χρήση των οποίων είναι αποδεκτή από όλους). ΙΙΙ. ΣΩΜΑΤΙΚΑ ΒΛΑΣΤΙΚΑ ΚΥΤΤΑΡΑ Οι ιστοί των ενηλίκων περιέχουν βλαστικά κύτταρα, τα οποία έχουν την ικανότητα να αυτογεννώνται και να διαφοροποιούνται προς τα εξειδικευμένα κύτταρα του αντίστοιχα ιστού(για παράδειγμα από τα δερματικά βλαστικά κύτταρα προκύπτουν νέα κύτταρα σε αντικατάσταση αυτών που γηράσκουν). Από τα βλαστικά κύτταρα του μυελού προκύπτουν τα αρχέγονα αιμοποιητικά κύτταρα, τα οποία εν συνεχεία δίνουν γένεση σε όλους τους κυτταρικούς τύπους του αίματος (τα ερυθρά και τα λευκά αιμοσφαίρια και τα αιμοπετάλια τα βλαστικά κύτταρα του αιμοποιητικού, του ενδοθηλίου, τα μεσογχυματικά βλαστικά κύτταρα, καθώς και άλλοι μη χαρακτηριζόμενοι πληθυσμοί προγονικών κυττάρων. 36 Πρόσφατα Αμερικανοί επιστήμονες ανακοίνωσαν την αναγέννηση κατεστραμμένων αρθρώσεων στα κουνέλια με τη χρησιμοποίηση εμβρυϊκών βλαστικών κυττάρων. 37 Βούλτσος/Χατζητόλιος, «Ηθικὲς και νομικές επιφυλάξεις για την έρευνα με εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα στην Ορθόδοξη Ελλάδα σε σχέση με τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες», Επιθεώρηση Υγείας,19(113),σελ Ιταλοί επιστήμονες ανακοίνωσαν ότι πέτυχαν τη λεγόμενη ασεξουαλική ή αφυλετική αναπαραγωγή, δηλαδή ανάπτυξη των ωαρίων σε έμβρυα χωρίς αυτά να γονιμοποιηθούν από σπέρμα. Τα έμβρυα αυτά ζουν μόνο λίγες ημέρες, αλλά στο διάστημα αυτό λαμβάνονται τα πολύτιμα εμβρυϊκά βλαστικά κύτταρα διαφοροποιήθηκαν, με τον κατάλληλο χειρισμό, σε νευρικά κύτταρα.

21 21 Η σύγχρονη βιβλιογραφία 39 αποδεικνύει ότι τα ενήλικα βλαστικά κύτταρα υπάρχουν στους περισσότερους ιστούς, συμπεριλαμβανομένου του εγκεφάλου, της καρδιάς, των μυών και του ήπατος 40. Τα αιμοποιητικά βλαστικά κύτταρα (HSC) και ενδοθηλιακά προγεννητικά κύτταρα (EPC) στο μυελό των οστών έχουν την απαιτούμενη πλαστικότητα να μετασχηματιστούν και να αναδομήσουν όργανα και ιστούς. Οι συνθήκες, κάτω από τις οποίες διαφοροποιούνται τα βλαστικά κύτταρα ενηλίκων, είναι πολύπλοκες και σύνθετες. Ένα κύτταρο επηρεάζει τη συμπεριφορά άλλων, ενώ λαμβάνει μηνύματα από άλλα κύτταρα μέσω ουσιών, οι οποίες συνδέονται περιοδικά με ειδικές χημικές δομές (τους υποδοχείς) που βρίσκονται στις επιφανειακές τους μεμβράνες. Καίτοι οι έρευνα προς την κατεύθυνση αυτή απασχολεί πολλά Εργαστήρια σε όλον τον κόσμο, έχουν γίνει προς το παρόν μικρά μόνο βήματα 41. Προ ετών έχει απομονωθεί μια άλλη ανθρώπινη πρωτεΐνη, που ονομάζεται τελομεράση. Η τελευταία προσδίδει το δώρο της αθανασίας στα κύτταρα που βρίσκεται, όπως π.χ. στα καρκινικά κύτταρα. Τα κοινά κύτταρα δεν μπορούν να διαιρεθούν περισσότερες από 50 φορές, ίσως για να μην έχουν τη δυνατότητα μετατροπής τους σε καρκι- 39 Βλ. ενδεικτικά Committee on the Biological and Biomedical Applications of Stem Cell Research, Commission on Life Sciences, National Research Council, Board on Neuroscience and Behavioral Health, Institute of Medicine Stem, Cells and the Future of Regenerative Medicine, The National academies Press, 2002,σελ Αρχικά επικρατούσε η άποψη ότι τα ενήλικα βλαστικά κύτταρα βρίσκονται μόνο σε ορισμένους ιστούς, όπως στο μυελό των οστών, στο δέρμα, στο έντερο, στους όρχεις και στο α- ναπνευστικό επιθήλιο, δηλαδή σε όργανα που έχουν ενδογενώς υψηλό ρυθμό ανανέωσης. Αρχικά, επίσης, είχε θεωρηθεί ότι τα βλαστικά κύτταρα ενηλίκου είναι πολύ εξειδικευμένα, δηλαδή διαφοροποιούνται μόνο προς κύτταρα που επαναδημιουργούν τον ιστό από τον οποίο προέρχονται. Σήμερα, όμως, γνωρίζουμε ότι το δυναμικό διαφοροποίησης των κυττάρων αυτών είναι πολύπλευρο, γεγονός που αποδίδεται με τον όρο «πλαστικότητα», αφού κάτω από ορισμένες συνθήκες διαφοροποιούνται, εξειδικευόμενα τελικώς σε ώριμους ανθρώπινους ιστούς ή όργανα που μπορούν να αντικαταστήσουν δυσλειτουργούντες ή πάσχοντες ιστούς ή όργανα. 41 Ερευνητές του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου ανακοίνωσαν την ανακάλυψη μιας πρωτεΐνης, που ονομάζεται Nanog, η οποία φαίνεται να έχει τη δυνατότητα μετατροπής ενός ενηλίκου κυττάρου σε βλαστικό κύτταρο. Αν η μέθοδος τύχει εφαρμογής, τότε είναι δυνατόν ενήλικα κύτταρα από τους ασθενείς να μετατρέπονται σε βλαστικά κύτταρα,, από τα οποία θα προκύψουν διαφορετικοί ιστοί και όργανα σε αντικατάσταση εκείνων που έχουν υποστεί βλάβη. Ένα από τα πλεονεκτήματα της μεθόδου είναι ότι χρησιμοποιούνται κύτταρα του ασθενούς και επομένως δεν υφίσταται πρόβλημα απόρριψης των μοσχευμάτων.

22 22 νικά κύτταρα. Με την τελομεράση οι ερευνητές μετέτρεψαν βλαστικά κύτταρα ενηλίκου σε αθάνατα, όπως τα εμβρυϊκά βλαστικά κύτταρα που αυτοανανεώνονται. Μέχρι στιγμής έχει επιτευχθεί διαφοροποίηση βλαστικών κυττάρων ενηλίκου από το μυελό των οστών και από τον εγκέφαλο σε διάφορους κυτταρικούς τύπους. Βλαστικά κύτταρα του μυελού των οστών 42 έχουν χρησιμοποιηθεί σε μεταμοσχεύσεις για την αντιμετώπιση της λευχαιμίας, παγκρεατικά βλαστικά κύτταρα έχουν χρησιμοποιηθεί σε μεταμοσχεύσεις για τη θεραπεία του διαβήτη στα ποντίκια, ενώ από δερματικά βλαστικά κύτταρα δημιουργούνται μοσχεύματα δέρματος για την αντιμετώπιση τραυματισμών και εγκαυμάτων 43. Επιστήμονες του Ιατρικού Κολεγίου της Νέας Υόρκης απομόνωσαν καρδιακά βλαστικά κύτταρα από ανθρώπους που υποβάλλονται σε εγχειρήσεις καρδιάς. Τα πρώτα αποτελέσματα είναι πολύ ενθαρρυντικά. Πιστεύεται ότι πολύ σύντομα τα καρδιακά βλαστικά κύτταρα με την κατάλληλη επεξεργασία θα καταστήσουν δυνατή την αναδόμηση ιστών που έχουν καταστραφεί εξ αιτίας καρδιοπαθειών. 42 Νευρολόγοι του Πανεπιστημίου Johns Hopkins των ΗΠΑ χρησιμοποίησαν ένα δείγμα βλαστικών κυττάρων ενηλίκου και χημικών ουσιών με αποτέλεσμα να αποκατασταθεί ο κατεστραμμένος νωτιαίος μυελός παράλυτων ποντικών, οι οποίοι περπάτησαν ξανά. Ας σημειωθεί ότι οι ασθένειες που αφορούν στο νευρικό σύστημα είναι από τις πρώτες στη λίστα των εν δυνάμει θεραπεύσιμων στο μέλλον με τη χρήση βλαστικών κυττάρων. 43 Πρόσφατα ανακοινώθηκε η πρώτη επιτυχημένη θεραπεία της β-θαλασσαιμίας στην οποία συνδυάσθηκε η χρήση βλαστικών κυττάρων με τη γονιδιακή θεραπεία. Επειδή δεν ήταν δυνατό να γίνει μεταμόσχευση μυελού των οστών, λόγω μη ανεύρεσης συμβατού δότη, ελήφθη μια ειδική ομάδα κυττάρων από το μυελό του ασθενούς που περιέχει βλαστικά κύτταρα. Τα κύτταρα αυτά προσεβλήθησαν από αδρανοποιημένη μορφή του ιού HIV του AIDS. Προηγουμένως στους ιούς είχε «μεταφερθεί» το κανονικό γονίδιο της β-θαλασσαιμίας. (Ο ιός HIV χρησιμοποιήθηκε ως φορέας του γονιδίου, επειδή έχει τη δυνατότητα μεταφοράς μεγάλου μήκους γονιδίων, όπως είναι το γονίδιο της β-θαλασσαιμίας). Τα τροποποιηθέντα βλαστικά κύτταρα εισήχθησαν στο αίμα του ασθενούς και μετά από μερικές εβδομάδες άρχισε να λειτουργεί κανονικά ο νέος «διορθωμένος» μυελός των οστών. Σταδιακά ο ασθενής απαλλάχθηκε από τις μεταγγίσεις αίματος. Το 2009 ανακοινώθηκε ότι η ίδια μέθοδος εφαρμόσθηκε επιτυχώς για τη θεραπεία της φυλοσύνδετης θανατηφόρου ασθένειας αδρενολευκοδυστροφία (ALD), γνωστή και ως «ασθένεια του Lorenzo» (από την ταινία το «Λάδι του Λορέντζο»), μιας ασθένειας του εγκεφάλου που προκαλεί βαθμιαίο εκφυλισμό του νευρικού συστήματος. Τα δύο παιδιά στα οποία εφαρμόσθηκε φαίνεται πως έχουν κερδίσει μέχρι τώρα το στοίχημα της ζωής.

23 23 Παρακάτω παρουσιάζονται δύο βασικές κατηγορίες ενήλικων βλαστικών κυττάρων, τα βλαστικά κύτταρα των νεογιλών δοντιών και τα βλαστικά κύτταρα του μυελού των οστών. Α. Βλαστικά κύτταρα ομφαλοπλακουντιακού αίματος( Cord Blood Stem cells) Το 2005, ο καθηγητής Αναγεννητικής Ιατρικής στο Newcastle University Colin McGuckin 44 και o Senior Research Associate στο Newcastle University Dr. Nico Forraz απέδειξαν για πρώτη φορά την ύπαρξη πολυδύναμων βλαστικών κυττάρων στο αίμα ομφάλιου λώρου, τα οποία ονομάστηκαν βλαστικά κύτταρα από αίμα ομφάλιου λώρου -παρόμοια με τα εμβρυικά βλαστικά κύτταρα (Cord Blood-derived Embryonic-like Stem Cells ή CBE) λόγω των συγγενών χαρακτηριστικών τους αυτά. Τα βλαστικά κύτταρα από αίμα ομφάλιου λώρου έχουν την ικανότητα να σχηματίζουν διάφορους τύπους ιστού όπως αίμα, νευρικά κύτταρα, πάγκρεας ή ήπαρ, προσφέροντας ελπιδοφόρες προοπτικές στον τομέα της βιοτεχνολογίας. Το 2005 και το 2006, ο καθηγητής C.McGuckin δημοσίευσε τα αποτελέσματα από την πρώτη δημιουργία ηπατικού ιστού σε τρείς διαστάσεις (3D) χρησιμοποιώντας βλαστικά κύτταρα από ανθρώπινο αίμα ομφάλιου λώρου 45. Σύμφωνα με τον καθηγη- 44 Ο καθηγητής C. McGuckin, πρόεδρος και διευθυντής του Διεθνούς Ινστιτούτου Κυτταρικών θεραπειών στη Lyon της Γαλλίας και πρόεδρος του μη κερδοσκοπικού οργανισμού Novus Sanguis για την Αναγεννητική Ιατρική, κατά τη διάρκεια επιστημονικής εκδήλωσης στην Ελλάδα δήλωσε: «Μέσα σε λιγότερα από 20 χρόνια τα βλαστικά κύτταρα αναδείχθηκαν από μια σχεδόν άγνωστη έννοια σε προάγγελο της ιατρικής του μέλλοντος.» Bλ. επίσης σχετικά συνέντευξη που παραχώρησε σχετικά με τα βλαστικά κύτταρα στο ResearchMediaLtd, 27/08/2011, 45 Για να το επιτύχει αυτό η ομάδα του συνεργάστηκε με την Εθνική Υπηρεσία Αεροναυτικής και Διαστήματος των Η.Π.Α (NASA) υπό τη διεύθυνση και χρηματοδότηση του βρετανικού υπουργείου Επιστήμη, και Τεχνολογίας. Η συνεργασία αυτή με τη NASA και με δύο πανεπιστήμια των ΗΠΑ ως εταίρους (Rice University και University of Texas) επέτρεψε την ανάπτυξη του βιοαντιδραστήρα μικροβαρύτητας για μηχανική ιστών. Τα μοντέλα τεχνητού ηπατικού ιστού ενδέχεται να χρησιμοποιηθούν σε κλινικές εφαρμογές τα προσεχή χρόνια. Όσον αφορά τη φαρμακευτική έρευνα, τα μοντέλα αυτά συμβάλλουν ήδη στην ανάπτυξη φαρμάκων για την αντιμετώπιση των τοξικών παρενεργειών στον ανθρώπινο ιστό. Το 2007, η ομάδα του καθηγητή δημοσίευσε ένα άρθρο όπου παρουσιάζονταν οι ανθρώπινοι ιστοί που παράγουν ινσουλίνη. Αυτή η έρευνα είναι ένα σημαντικό βήμα για τη θεραπεία του διαβήτη.

24 24 τή C.McGuckin, «η δυνατότητα των μεσεγχυματικών βλαστικών κυττάρων να διαφοροποιούνται σε πληθώρα διαφορετικών ιστών, όπως οστικό, χόντρους,λιπώδη, ηπατικό, νευρικό, παγκρεατικό και μυϊκό, και τα εν λόγω κύτταρα θεωρούνται επίσης ότι έ- χουν αναγεννητικές δυνατότητες για συγκεκριμένες εκφυλιστικές παθήσεις. Η αποθήκευση αυτών των κυττάρων θεωρείται πλέον εφικτή από τον ομφάλιο λώρο, μέσω των νέων καινοτομιών στην τεχνολογία ψύξης. Η χρησιμότητα των μεσεγχυματικών βλαστικών κυττάρων επιβεβαιώνεται από τα θετικά κλινικά αποτελέσματα διαφόρων ερευνητικών κέντρων με τη χορήγηση αυτόλογων MSC (ο ίδιος ασθενής ως δότης) σε ασθενείς που υποφέρουν από παθήσεις όπως έμφραγμα του μυοκαρδίου, οστική νέκρωση, κατάγματα οστών, ρήξη μηνίσκου, διαβήτη τύπου 1, οξεία νέκρωση του εγκεφάλου, αποφρακτική αρτηριοπάθεια και χρόνια τοξική ηπατοπάθεια. Να χρησιμοποιηθούν δηλαδή στην Αναγεννητική Ιατρική». Ας επιχειρήσουμε όμως μια σύντομη περιγραφή των ομφαλοπλακουντιακών βλαστικών κυττάρων. Όπως γνωρίζουμε μια βασική πηγή λήψης βλαστικών κυττάρων είναι το ομφαλοπλακουντιακό αίμα 46. Τα βλαστικά κύτταρα διαχωρίζονται σε αιμοποιητικά και μεσεγχυματικά 47. O ομφάλιος λώρος, και ειδικότερα το τμήμα του που λέγεται «γέλη του Wharton» περιέχει μεσεγχυματικά βλαστικά κύτταρα 48. Αυτά έχουν το μεγάλο πλεονέκτημα να διαφοροποιούνται σε κύτταρα οστού και χόνδρου, λιποκύτταρα, καρδιομυοκύτταρα, λεία μυϊκά, ηπατικά, νευρικά, κύτταρα του δέρματος και παγκρεατικά κύτταρα για την παραγωγή ινσουλίνης. 46 Κολιάκος, «Τα πλεονεκτήματα των βλαστικών κυττάρων του πλακούντα», Ελευθεροτυπία, 19/03/2011, 47 Βλ. σχετικά Τσάγιας, Διαχωρισμός και ταυτοποίηση πολυδύναμων βλαστοκυτταρικών σειρών από την ομφαλοπλακουντιακή μονάδα, Διδακτορική Διατριβή, Α.Π.Θ, Τα Μεσεγχυματικά Βλαστικά Κύτταρα, (MSC), είναι ένας τύπος πολυδύναμων ενήλικων Βλαστικών κυττάρων, τα οποία τα βρίσκουμε σε σημαντικά μεγάλες ποσότητες στον ίδιο το ιστό του ομφάλιου λώρου (συγκεκριμένα στη γέλη του Whartοn -ουσία του ομφάλιου λώρουκαι στους πλακουντιακούς ιστούς).ένα από τα βασικά πλεονεκτήματα της γέλης του Wharton είναι ότι δεν υπάρχει κανένας κίνδυνος κατά τη διαδικασία συλλογής».

25 25 Ο πλακούντας 49 περιέχει ένα μεγάλο αριθμό από βλαστικά κύτταρα (που απαντούν και αλλού, π.χ. στο νωτιαίο μυελό) 50. Μετά την συλλογή του αίματος ένας σημαντικός αριθμός βλαστικών κυττάρων εξακολουθεί να παραμένει μέσα στον πλακούντα. Ο τελευταίος διαθέτει ένα εκτεταμένο δίκτυο αγγείων μέσα στο οποίο παγιδεύεται σημαντικός αριθμός βλαστικών κυττάρων, ο οποίος παραμένει αναξιοποίητος εάν δεν ακολουθήσει η συλλογή και επεξεργασία του. Ακόμα και εάν ο γυναικολόγος εξαντλήσει τη λήψη του ομφαλοπλακουντιακού αίματος, ένας μεγάλος αριθμός βλαστικών κυττάρων εξακολουθεί να παραμένει μέσα στον πλακούντα λόγω της κατασκευής του. Τα βλαστικά κύτταρα του πλακούντα είναι ιδιαιτέρως υψηλής ποιότητας. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε πολύ δύσκολους τύπους ασθενειών του αίματος π.χ. στη λευχαιμία αλλά συγχρόνως είναι ιδιαιτέρως κατάλληλα για τη δημιουργία διαφόρων μορφών νέου τύπου ιστών. Διαθέτουν τις ιδιότητες των αρχέγονων αιμοποιητικών κυττάρων του μυελού των οστών, μπορούν δηλαδή να διαφοροποιηθούν σε ερυθρά αιμοσφαίρια (τα οποία μεταφέρουν οξυγόνο σε όλα τα άλλα κύτταρα του σώματος), σε λευκά αιμοσφαίρια (τα οποία συμβάλλουν στην άμυνα του οργανισμού έναντι των μολύνσεων), σε αιμοπετάλια (τα οποία βοηθούν στην πήξη του αίματος) και σε όλα τα πρόδρομα κύτταρα που συνθέτουν το αίμα του ανθρώπινου οργανισμού). Ενώ για τα κύτταρα του μυελού των οστών απαιτείται μια επεμβατική διαδικασία, τα βλαστικά κύτταρα του ομφαλοπλακουντικού αίματος απομονώνονται μετά το πέρας του τοκετού από τον πλακούντα και τον ομφάλιο λώρο. Δηλαδή από ιστούς οι οποίοι δεν θα αξιοποιούνταν αλλά θα πετάγονταν. Συνοψίζοντας τα βλαστικά κύτταρα του ομφαλίου λώρου έχουν τα παρακάτω πλεονεκτήματα: 1. Μπορούν να εξελιχθούν σχεδόν σε όλους τους τύπους ιστών. 49 Κανονικά, ο πλακούντας απορρίπτεται αμέσως μετά τη γέννηση. Όμως, ήδη σε μερικούς αρχαίους πολιτισμούς ο πλακούντας αποθηκευόταν, γιατί πίστευαν ότι φέρνει καλή υγεία και τύχη στο νεογέννητο. 50 Κανονικά, ο πλακούντας απορρίπτεται αμέσως μετά τη γέννηση. Όμως, ήδη σε μερικούς αρχαίους πολιτισμούς ο πλακούντας αποθηκευόταν, γιατί πίστευαν ότι φέρνει καλή υγεία και τύχη στο νεογέννητο.

26 26 2. Δεν ανακύπτουν ηθικοί φραγμοί όπως συμβαίνει με τα εμβρυικά βλαστοκύτταρα. 3.Η συλλογή είναι ανώδυνη και χωρίς κανένα κίνδυνο για την μητέρα ή το μωρό. 4. Τα βλαστικά κύτταρα είναι άμεσα και οποιαδήποτε στιγμή διαθέσιμα. Β. Βλαστικά κύτταρα των νεογιλών δοντιών Ο πολφός των νεογιλών δοντιών περιέχει μεσεγχυματικά βλαστικά κύτταρα τα οποία μπορούν να κρυοσυντηρηθούν μετά από την εξαγωγή των δοντιών από την ηλικία των έξι ετών και έπειτα(χρονικό σημείο αντικατάστασης τους από τα μόνιμα δόντια) 51. Ο πληθυσμός αυτός αποτελεί το 5% του συνολικού αριθμού των βλαστικών κυττάρων του πολφού. Αποτελούν χρονολογικά τη δεύτερη πηγή λήψης βλαστικών κυττάρων(πρώτη είναι το αίμα του πλακούντα).αν και ο αριθμός των βλαστικών κυττάρων ανά νεογιλό δόντι είναι μικρός, σε σύγκριση με άλλες πηγές, εν τούτοις η κοινή προέλευση τους με το νευρικό σύστημα τα κάνει ιδιαίτερα πολύτιμα. Η έντονη ικανότητα κυτταρικού πολλαπλασιασμού τους δίνει τα ίδια πλεονεκτήματα με ανάλογα βλαστικά κύτταρα που προέρχονται από άλλες πηγές στις περιπτώσεις που επιδιώκουμε κυτταρικές θεραπείες οργάνων μεσεγχυματικής προέλευσης. Ας σημειωθεί ότι η ύπαρξη τερηδόνας καθιστά το δόντι ακατάλληλο για λήψη βλαστικών κυττάρων. Έρευνες έδειξαν ότι τα βλαστικά κύτταρα του δοντιού έχουν περισσότερες δυνατότητες από αντίστοιχα βλαστικά κύτταρα που προέρχονται από το μυελό των οστών 52. Έτσι σήμερα σε κλινικό ή προκλινικό στάδιο χρησιμοποιούνται για τη διόρθωση πα- 51 Εκτός των νεογιλών δοντιών κρυοσυντηρούνται βλαστικά κύτταρα από φρονιμίτες, αλλά και από δόντια που εξάγονται για ορθοδοντικούς λόγους. 52 Πρόσφατα ανακοινώθηκε βελτίωση της κλινικής εικόνας πειραματοζώων που έπασχαν από μυϊκή δυστροφία τύπου Duchenne με την ενδοφλέβια χορήγηση βλαστικών κυττάρων του δοντιού. Η βελτίωση της κινητικότητας των πειραματοζώων ήταν ανάλογη του αριθμού των βλαστικών κυττάρων που χορηγήθηκαν και του αριθμού των χορηγήσεων. Η έγχυσή τους στην περιοχή του εμφράγματος του μυοκαρδίου βελτίωσε τη λειτουργία της καρδιάς στα πειραματόζωα.

27 27 θήσεων του σκελετού, όπως της νέκρωσης της κεφαλής του μηριαίου, των συγγενών οστικών ελλειμμάτων και των καταγμάτων. Η νέκρωση της κεφαλής του μηριαίου συναντάται σε παιδιά και ενήλικες και καταλήγει σε χρόνια αναπηρία μετά από σειρά τραυματικών χειρουργικών επεμβάσεων. Η χορήγηση βλαστικών κυττάρων του δοντιού στην κεφαλή του πάσχοντος μηριαίου οδηγεί σε ανάπλαση της κεφαλής και περιορισμό της οστικής βλάβης. Η ενδοοστική χορήγηση βλαστικών κυττάρων του δοντιού στις περιπτώσεις ελλειμμάτων ή μεγάλων καταγμάτων οδήγησε σε ταχύτερη και πληρέστερη αποκατάσταση. Τα βλαστικά κύτταρα του δοντιού χρησιμοποιούνται σε συνδυασμό με οστικά εμφυτεύματα για να βελτιώσουν τη στερεότητα των οστών της γνάθου και επίσης μπορούν να επαναφέρουν τη λειτουργικότητα του πολφού των α- πονευρωμένων δοντιών. Μια άλλη ενδιαφέρουσα χρήση των βλαστικών κυττάρων του δοντιού είναι η χρήση τους στη θεραπεία τραυματισμών του κερατοειδούς. Μέχρι σήμερα η θεραπεία των τραυματισμών του κερατοειδούς γινόταν με τη χρήση μεσεγχυματικών βλαστικών κυττάρων του λιπώδους ιστού. Ανάλογες ιδιότητες όμως διαθέτουν και τα βλαστικά κύτταρα του δοντιού. Πειραματικές μελέτες στις κακώσεις του νωτιαίου μυελού στις οποίες τοπικά χρησιμοποιήθηκαν βλαστικά κύτταρα του δοντιού έδειξαν μεγαλύτερης έκτασης διατήρηση της ιστολογικής του δομής και βελτίωση της κινητικότητας των άκρων. Τα αποτελέσματα αυτά αν και βρίσκονται σε αρχικά στάδια θεωρούνται ικανοποιητικά και ε- πιδέχονται περαιτέρω βελτίωσης. Γ. Βλαστικά κύτταρα που εντοπίζονται στον μυελό των οστών Ο μυελός των οστών αποτελεί σημαντική πηγή λήψης βλαστικών κυττάρων, τα οποία χρησιμοποιούνται με επιτυχία εδώ και πολλά χρόνια για θεραπείες αιματολογικών, αλλά και αυτοάνοσων νοσημάτων, καθώς και σε εφαρμογές αναγεννητικής ιατρικής Ljungman et al, «Bone Marrow Transplant», 2006, The Lancet, 37, σελ

28 28 Και οι δύο πηγές βλαστικών κυττάρων περιέχουν μεσεγχυματικά και προενδοθηλιακά κύτταρα τα οποία μπορούν να αναγεννούν το οστό και τον χόνδρο, ενώ συγχρόνως να δημιουργούν μικρά αγγεία τα οποία εξασφαλίζουν τη θρέψη του. Η λήψη του μυελού είναι πιο επώδυνη σε σχέση με τη λήψη του λίπους, υπάρχει όμως περισσότερη εμπειρία στη χρήση του δεδομένου ότι χρησιμοποιείται στην ιατρική τα τελευταία είκοσι χρόνια 54. ΜΕΡΟΣ Β I.ΤΟ ΝΟΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΧΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΕΜΒΡΥΙΚΩΝ ΒΛΑΣΤΙΚΩΝ ΚΥΤΤΑΡΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ Στην ελληνική έννομη τάξη είναι επιτρεπτή η έρευνα και συνεπώς η χρήση εμβρυικών βλαστικών κυττάρων με τους ακόλουθους τρόπους. 1.Από τα έμβρυα που προέρχονται από την τεχνητή διακοπή της κύησης(άμβλωση άρθρο 304 παρ.4 πρ.4 α Π.Κ) 2.Από το πλεονάζον γεννητικό υλικό μιας τεχνητής γονιμοποίησης, η οποία είχε ως στόχο την επίτευξη εγκυμοσύνης (έμβρυο in vitro-άρθρο 11 παρ. 1 ν. 3305/2005) 3.Από τα γονιμοποιημένα ωάρια που δημιουργήθηκαν αποκλειστικά για το σκοπό αυτό (θεραπευτική κλωνοποίηση, γίνεται αναλυτική αναφορά στο τέταρτο μέρος της εργασίας). Στη συνέχεια παρουσιάζονται aαναλυτικά οι ανωτέρω τρόποι εξασφάλισης βλαστικών κυττάρων. Α. Εμβρυικά βλαστικά κύτταρα που προέρχονται από τεχνητή διακοπή της κύησης (άρθρο 304 παρ.4 α Π.Κ) 1. Το δικαίωμα του σωματικού αυτοκαθορισμού και η νομική φύση του κυοφορούμενου εμβρύου Η ανθρώπινη ζωή συνιστά ένα υπέρτατο αγαθό. Το Σύνταγμα τυποποιεί την προστασία του αγαθού αυτού στο άρθρο 5 παρ. 2. Ειδικότερα στο άρθρο αυτό προστατεύεται το δικαίωμα κάθε ανθρώπου να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να 54 Κουζή-Κολλιάκου, Χρήση βλαστοκυττάρων στην ορθοπαιδική,11/08/2012,

29 29 συμμετέχει στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας. Πρόκειται για ένα θεμελιώδες δικαίωμα και ως γενική ρήτρα εφαρμόζεται στη συνολική έννομη τάξη. Έχει πρωτεύουσα σημασία επειδή καλύπτει όλο το εύρος των εκδηλώσεων της ανθρώπινης προσωπικότητας, εκτός των μερικότερων εκφάνσεων που κατοχυρώνουν μερικότερες διατάξεις του Συντάγματος και καθιερώνει μία αντικειμενική αρχή από την οποία απορρέουν ατομικά δικαιώματα. Μία από τις ελευθερίες που προκύπτουν από το άρθρο αυτό είναι και η ελευθερία του σωματικού αυτοκαθορισμού (υλική- σωματική ελευθερία του ατόμου) η οποία περιλαμβάνει την απαγόρευση επεμβάσεων επί του σώματος του ανθρώπου χωρίς τη θέληση του και συγχρόνως την ελευθερία διάθεσής του από το υποκείμενο του δικαιώματος. Εν ολίγοις ο ελεύθερος άνθρωπος πράττει ότι επιθυμεί. Σε αυτά τα δικαιώματα βασίζεται η ρύθμιση περί ελεύθερης άμβλωσης εντός των δώδεκα πρώτων εβδομάδων της κύησης του άρθρου 304 παρ.4 περίπτωση α Π.Κ όπως αναλύεται στη συνέχεια. Προβάλλεται από ορισμένους θεωρητικούς 55 ως επικουρικό επιχείρημα υπέρ του δικαιώματος στην άμβλωση, το δικαίωμα της γυναίκας στην ιδιωτική ζωή. Υποστηρίζεται δηλαδή ότι η πλήρης απαγόρευση των αμβλώσεων έρχεται σε αντίθεση με το συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα κάθε ατόμου στην ιδιωτική και οικογενειακή του ζωή. Εφόσον με τον όρο ιδιωτική ζωή οριοθετείται μια περιοχή της ζωής του ανθρώπου, την οποία θέλει να διαφυλάξει από επεμβάσεις τρίτων προσώπων, μία πλήρης απαγόρευση των αμβλώσεων θα συνιστούσε επέμβαση του νομοθέτη στην προσωπική αυτή σφαίρα. Αντίστοιχη ρύθμιση εισάγει και η διάταξη του άρθρου 8 παρ.1 της ΕΣΔΑ σύμφωνα με την οποία «Παν πρόσωπο δικαιούται εις τον σεβασμόν της ι- διωτικής και οικογενειακής ζωής του, της κατοικίας του και της αλληλογραφίας του». Αξιοσημείωτη είναι η κρίση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής των δικαιωμάτων του ανθρώπου στο Στρασβούργο, η οποία έκρινε ότι πάντοτε μία νομοθετική ρύθμιση για τις αμβλώσεις εμπίπτει στον τομέα της ιδιωτικής ζωής 56, Συμεωνίδου-Καστανίδου, Εγκλήματα κατά της ζωής (άρθρα ΠΚ) Β Έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2001,σελ (19/05/1976) 57 Όσον αφορά το έμβρυο προστατεύεται συνταγματικά με το δικαίωμα στη ζωή καθώς το άρθρο 5 παρ.2 δεν προστατεύει μόνο την «πλήρη» αλλά κάθε μορφή ανθρώπινης ζωής, γεγο-

30 30 Το Σύνταγμα με τη διατύπωσή του στο άρθρο 5 παρ.1 περί προστασίας της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας, αφήνει να εννοηθεί πως αναφέρεται σε πλήρη και αυτοτελή πρόσωπα. Το κυοφορούμενο έμβρυο (nasciturus) δεν κατέχει ούτε το ένα ούτε το άλλο χαρακτηριστικό. Δεν μπορεί επομένως να είναι φορέας του υποκειμενικού δικαιώματος στη ζωή διότι αποτελεί μόνο εν δυνάμει ανθρώπινη ύπαρξη και όχι πλήρη η οποία δεν μπορεί να θεωρηθεί ισότιμη με τη ζωή των αυτοτελών προσώπων. Άλλωστε όπως ήδη έχει επισημανθεί, πλήρη υποκείμενα δικαίου αποτελούν μόνο οι αυθύπαρκτες ανθρώπινες υπάρξεις. Η απλή συμμετοχή στην ανθρώπινη φύση δεν μπορεί να το καταστήσει φορέα του δικαιώματος εν γένει. Επομένως το έμβρυο θεωρείται υποκείμενο του δικαιώματος στη ζωή μόνο μετά τη γέννησή του, όταν πλέον είναι αντιληπτό στον εξωτερικό κόσμο ως αυτοτελής οντότητα, ως ολοκληρωμένη και ανθρώπινη ύπαρξη. Δεν αναγνωρίζονται δηλαδή δικαιώματα στο κυοφορούμενο έμβρυο, παρά μόνο υπό την αίρεση ότι θα γεννηθεί ζωντανό(βλ. σχετικά άρθρο 36, 1711 ΑΚ). Η ίδια άποψη υιοθετείται και στο ποινικό δίκαιο σχετικά με τον φορέα του εννόμου αγαθού της ζωής κάτω από τον ενιαίο τίτλο του οποίου εντάσσονται και οι διατάξεις για την τεχνητή διακοπή της εγκυμοσύνης. Το ποινικό δίκαιο άλλωστε είναι από τη φύση του κοινωνικό φαινόμενο και άρα ανθρωποκεντρικό. Το δίκαιο ανέκαθεν προστάτευε το κυοφορούμενο έμβρυο, σε επίπεδο όχι συνταγματικού αλλά ουσιαστικού δικαίου. Το έμβρυο δεν αποτελεί υποκείμενο δικαίου όπως αναλύθηκε προηγουμένως αλλά συνιστά αντικείμενο προστασίας. Η έννομη τάξη δηλαδή αναγνωρίζει ότι το κυοφορούμενο συνιστά έννομο αγαθό που χρήζει προστασίνός που μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι προστατεύει και την ζωή του εμβρύου. Για το έμβρυο, ο καθηγητής Χρυσόγονος υιοθετεί μια διαφορετική άποψη υποστηρίζοντας πως το κυοφορούμενο προστατεύεται με το άρθρο 2 παρ. 1Σ το οποίο προστατεύει καταρχήν και την αγέννητη ζωή, αφού και αυτή έχει ανθρώπινη αξία και όχι με το άρθρο 5 παρ.2 Σ το οποίο, αφήνει να εννοηθεί ότι φορείς του ατομικού δικαιώματος στη ζωή είναι μόνο τα υπαρκτά φυσικά πρόσωπα. Δέχεται όμως ως σύμφωνη με το Σύνταγμα την αναγνώριση ενός χρονικού διαστήματος κατά το οποίο η γυναίκα είναι ελεύθερη, χωρίς οποιαδήποτε ένδειξη, να αποφασίζει αν θα προβεί στην διακοπή της κύησης ή όχι. Χρυσόγονος, Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, Εκδόσεις Σάκκουλα,1998,σελ.115. Βλ. σχετικά την απόφαση του Συνταγματικού δικαστηρίου της Γερμανίας BVerfGE 39, 1 (1975). Ανάλογη ρύθμιση με αυτή του ελληνικού ν.1609/1986.

31 31 ας χωρίς όμως να μπορεί να καταστεί και φορέας δικαιώματος. Το ότι δεν είναι φορέας του συνταγματικού δικαιώματος στη ζωή δεν σημαίνει και ότι εξομοιώνεται και με ένα απλό όργανο του σώματος της γυναίκας. 2. Η τεχνητή διακοπή της κύησης(άρθρο 304 παρ.4.α Π.Κ) Το πρόβλημα της αποποινικοποίησης των αμβλώσεων απασχόλησε για πολλές δεκαετίες τους επιστημονικούς κύκλους, τους κοινωνικούς, πολιτικούς, θρησκευτικούς και άλλους φορείς ενώ έχουν διατυπωθεί διαμετρικά αντίθετες απόψεις που θίγουν θεμελιώδη ζητήματα ελευθερίας και ηθικής. Ξεκινώντας επομένως από την απόλυτη ελευθερία διενέργειας αμβλώσεων κατά τις πρώτες δώδεκα εβδομάδες, το δικαίωμα της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας της εγκύου αξιολογείται ως σημαντικότερο συγκριτικά με το δικαίωμα στη ζωή του εμβρύου, το οποίο δεν αποτελεί αυτοτελή ανθρώπινη ύπαρξη. Αυτή η «εν σπερμάτι» ζωή δεν αξιολογείται κοινωνικά ως πλήρης, επομένως οποιαδήποτε επέμβαση επάνω της δεν θεωρείται ως προσβολή του εννόμου αγαθού της ζωής και σε καμία περίπτωση ως ανθρωποκτονία (άρθρο 304 παρ.4 περίπτωση α Π.Κ) Όπως αναφέρθηκε και ανωτέρω η εγκυμονούσα μητέρα, αναμφίβολα είναι φορέας του δικαιώματος στη ζωή και στην υγεία, όπως επίσης και του δικαιώματος στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας (άρθρο 5παρ.1Σ) και κυρίως της μερικότερης ελευθερίας του σωματικού αυτοκαθορισμού (άρθρο 5παρ.2,5Σ). Επίσης, επικουρικά, μπορεί να θεωρηθεί ότι προστατεύεται και με το απαραβίαστο της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής (άρθρο 9παρ.1Σ). Η τεχνητή διακοπή της εγκυμοσύνης τυποποιείται στο άρθρο 304 του Ποινικού μας Κώδικα το οποίο βρίσκεται στο δέκατο πέμπτο κεφάλαιο περί εγκλημάτων κατά της ζωής 58. Ο νέος όρος αυτός αντικατέστησε τον όρο «άμβλωση» αλλά και τον προγενέστερο «έκτρωση», λέξεις που ομολογουμένως εμπεριείχαν μεγαλύτερη κοινωνική απαξία σε σύγκριση με αυτές που χρησιμοποιεί ο ποινικός νομοθέτης σήμερα. Έκτρωση είναι η πρόκληση της εξόδου του εμβρύου σε περίοδο κατά την οποία αυτό 58 Ανδρουλάκης, Ποινικό Δίκαιο, Ειδικό μέρος, Εγκλήματα κατά του ατόμου, Εκδόσεις Αντ.Σάκκουλα,1974,σελ.

32 32 δεν είναι ώριμο να ζήσει αυτοτελώς. Δηλαδή η διακοπή μιας αδιατάρακτης ενδομητρίου κυήσεως ενός ή περισσοτέρων εμβρύων, που διενεργείται σε πρώιμη ηλικία κυήσεως (μικρότερης των 24, ως επί το πλείστον, εβδομάδων 59 ) και οδηγεί σε αφαίρεση του εμβρύου από τη μήτρα, με συνέπεια τον θάνατο του κυήματος. Ο άδικος χαρακτήρας της τεχνητής διακοπής της κύησης αίρεται όταν δεν έχουν συμπληρωθεί δώδεκα εβδομάδες εγκυμοσύνης. Με την επιλογή αυτή δρομολογείται μία τάση αποποινικοποίησης του αδικήματος αυτού. Παρατηρούμε ότι ενώ κύριο προστατευόμενο έννομο αγαθό είναι η ζωή και η υγεία του εμβρύου, ωστόσο αναγνωρίζεται το δικαίωμα της εγκύου να λάβει την απόφαση αν θα αποκτήσει ή όχι παιδί με βάση το δικαίωμα του σωματικού αυτοκαθορισμού. Στην προκείμενη περίπτωση το δικαίωμα του εμβρύου στη ζωή έρχεται σε σύγκρουση με το δικαίωμα της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας της εγκύου. Η εγκυμονούσα γυναίκα ως αυτοτελής και αυθύπαρκτη οντότητα συνιστά ένα φορέα συνταγματικών δικαιωμάτων τα οποία έρχονται σε σύγκρουση με τη συνταγματική προστασία που παρέχεται στο κυοφορούμενο. Πιο αναλυτικά η ελληνική νομοθεσία επιτρέπει την τεχνητή διακοπή της κύησης ελεύθερα κατά τις πρώτες δώδεκα εβδομάδες. Η μόνη προϋπόθεση που τίθεται είναι να διενεργείται από γιατρό μαιευτήρα -γυναικολόγο με τη συμμετοχή αναισθησιολόγου σε οργανωμένη νοσηλευτική μονάδα (άρθρο 304 παρ.4 α ΠΚ) 60. Αν και η ζωή του εμβρύου προστατεύεται στη διάταξη του άρθρου 304 του Ποινικού μας Κώδικα ωστόσο θεωρείται κατώτερη από τη γεννημένη ζωή και ως εκ τούτου μπορεί να υποβληθεί σε στάθμιση με τα έννομα αγαθά της ζωής, της σωματικής ακεραιότητας και της υγείας τρίτων(χαρακτηριστικό παράδειγμα συνιστά η δυνατότητα 59 Η άμβλωση προκαλείται τεχνητά με χημικές, χειρουργικές ή άλλες μεθόδους. Το διεθνές όριο των 24 εβδομάδων καθορίστηκε με βάση την ελάχιστη ηλικία κυήσεως, που επιτρέπει σε ένα έμβρυο που θα γεννηθεί να είναι βιώσιμο (Σημειώνεται ότι η διάπλαση της καρδιάς ολοκληρώνεται την 23η εβδομάδα). 60 Συμεωνίδου-Καστανίδου, Η άµβλωση ως πρόβληµα του ποινικού δικαίου, Εκδόσεις Αντ.Σάκκουλα,1984, σελ Βλ. σχετικά ν. 1609/86. «Τεχνητή διακοπή της εγκυμοσύνης και προστασία της υγείας της γυναίκας και άλλες διατάξεις».

33 33 που παρέχει ο νομοθέτης στην έγκυο γυναίκα να προχωρήσει σε διακοπή της κύησης αν το επιβάλουν λόγοι προστασίας της υγείας της 61 ). Από την παραπάνω ανάλυση καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η αξιολόγηση που γίνεται από τον νομοθέτη, γέρνει υπέρ της ελευθερίας της γυναίκας, η οποία αξιολογείται ως υπέρτερο έννομο αγαθό. Ωστόσο το ερώτημα που τίθεται ενόψει της χρήσης βλαστικών κυττάρων για τη δημιουργία ιστοσυμβατού μοσχεύματος υπογραμμίζει με ηχηρό τρόπο την υποκρισία που υποκρύπτεται στις επιλογές του νομοθέτη. Πιο συγκεκριμένα, συγκρίνοντας τις δώδεκα εβδομάδες του άρθρου 304 παρ.4 α Π.Κ. με τις πρώτες δεκατέσσερις ημέρες ζωής του γονιμοποιημένου ωαρίου, η παρέλευση των οποίων συνεπάγεται την υποχρεωτική καταστροφή των εμβρυικών βλαστικών κυττάρων, παρατηρούμε ότι υποκρύπτεται μια σοβαρή αντίφαση. Ο νομοθέτης επιτρέπει ελεύθερα την θανάτωση του εμβρύου ακόμη κι όταν έχουν συμπληρωθεί δώδεκα εβδομάδες κύησης, αλλά δεν αντιμετωπίζει με τον ίδιο τρόπο τα πλεονάζοντα γονιμοποιημένα ωάρια μιας τεχνητής γονιμοποίησης. Στην τελευταία αυτή περίπτωση θέτει το αυστηρά περιοριστικό χρονικό διάστημα της έρευνας εντός του αυστηρά περιορισμένου χρονικού διαστήματος των δεκατεσσάρων ημερών (άρθρο 11 παρ. 3 ν. 3305/2005). B. Εμβρυικά βλαστικά κύτταρα που προέρχονται από το πλεονάζον γεννητικό υλικό μιας τεχνητής γονιμοποίησης, η οποία είχε ως στόχο την επίτευξη εγκυμοσύνης (έμβρυο in vitro). 1.Η νομική φύση του γεννητικού υλικού Στην ελληνική έννομη τάξη η έρευνα επί του γεννητικού υλικού 62 (ανθρώπινοι γαμέτες, ζυγώτες (ωάριο, σπερματοζωάριο) και γονιμοποιημένα ωάρια) αντιμετωπίζεται με αρκετά φιλελεύθερο τρόπο. Κάτι το οποίο προκύπτει από τη μελέτη των διατάξεων των νόμων 3089/2002 και 3305/ για την Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή οι οποίες επιτρέπουν την έρευνα επί του γεννητικού υλικού. Δηλαδή ο Έλλη- 61 Βλ. άρθρο 304παρ.1 περ.γ Π.Κ. 62 Βλ. σχετικά την Αιτιολογική Έκθεση του ν.3089/2002, «Ιατρική Υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή». 63 Βλ. άρθρο 11 παρ1. Ν.3305/2005, Η έρευνα γίνεται σε πλεονάζοντες ανθρώπινους γαμέτες, ζυγώτες και γονιμοποιημένα ωάρια που έχουν διατεθεί για το σκοπό αυτόν, σύμφωνα με το άρθρο 1459 Α.Κ.

34 34 νας νομοθέτης επιτρέπει την διάθεση και τη χρήση του γεννητικού υλικού αλλά στα αυστηρά περιορισμένα πλαίσια ερευνητικών ή θεραπευτικών σκοπών 64. Όσον αφορά το έμβρυο αυτό αντιμετωπίζεται από το ν.3305/2005 ως γεννητικό υλικό μέχρι και την δέκατη τέταρτη ημέρα από τη γονιμοποίηση αφού σύμφωνα με τα διδάγματα της ιατρικής επιστήμης, δεν περιέχει ακόμη εξατομικευμένη ζωή. Δηλαδή το γεννητικό υλικό δεν συνιστά πρόσωπο αλλά πράγμα 65.Δηλαδή ο έλληνας νομοθέτης θεωρεί το έμβρυο πράγμα και όχι πρόσωπο, δηλαδή αντικείμενο και όχι υποκείμενο δικαίου. Συνιστά στοιχείο της προσωπικότητας των δοτών καθώς εμπεριέχει την ικανότητα τους να αναπαραχθούν 66.Συνεπώς η οποία έρευνα για θεραπευτικό σκοπό πραγματοποιηθεί δεν πραγματοποιείται επί ανθρώπινου οργανισμού, ούτε καν σε «εν τη γενέσει» άνθρωπο. Το γεννητικό υλικό προστατεύεται ως πράγμα από το δίκαιο( βλ. τις διατάξεις του ν.3305/2005 για την κρυοσυντήρηση, τις προϋποθέσεις διάθεσης του γεννητικού υλικού). Η Εισήγηση της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής δέχθηκε με συντριπτική πλειοψηφία το επιτρεπτό της έρευνας με πλεονάζοντα γονιμοποιημένα ωάρια που δημιουργήθηκαν στο πλαίσιο μιας τεχνικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγικής διαδικασίας. Το επιτρεπτό προϋποθέτει όπως θα αναλυθεί παρακάτω πιο διεξοδικά τη συναίνεση των δοτών, την μη εκμετάλλευση τους με την παροχή οικονομικού ανταλλάγματος και την έρευνα επί του πλεονάζοντος γεννητικού υλικού εντός δεκατεσσάρων ημερών από την in vitro γονιμοποίηση. 64 Βλ. σχετικά άρθρα 1459 Α.Κ και 11,12 ν.3305/2005) 65 Συνιστά κρατούσα άποψη, βλ. σχετικά Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Οικογενειακό Δίκαιο,4 η έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα,2008,τ.ΙΙ, σελ.30 επ., Συμεωνίδου-Καστανίδου, «Η αναπαραγωγική κλωνοποίηση ως ποινικό αδίκημα», σε Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής 2, «Ζητήματα βιοτεχνολογίας-κλωνοποίηση(2006),σελ.40-41, Παπαχρίστου, «Πρόσωπα» και «πράγματα» στο μοντέρνο δίκαιο,(με αφορμή για τη νομική φύση του γεννητικού υλικού), Τιμητικός Τόμος για τον Ι. Μανωλεδάκη ΙΙΙ(2007),σελ.917 επ. 66 Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, «Σπέρμα, ωάριο και γονιμοποιημένο ωάριο που βρίσκονται έξω από το ανθρώπινο σώμα, Η νομική τους φύση και μεταχείριση κατά το αστικό δίκαιο», Αρμενόπουλος,1999, σελ

35 35 2.Οι προϋποθέσεις έρευνας επί του πλεονάζοντος γεννητικού υλικού Ο ν. 3305/2005(που συμπλήρωσε τον ν. 3089/ ) διακρίνει δύο περιπτώσεις έ- ρευνας επί του γεννητικού υλικού. Η πρώτη ρυθμίζεται στο άρθρο 11 και αφορά την έρευνα επί του πλεονάζοντος γεννητικού υλικού που προέκυψε στα πλαίσια μιας διαδικασίας υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Η δεύτερη περίπτωση αφορά την έρευνα επί του γεννητικού υλικού που οδηγεί σε εγκυμοσύνη και ρυθμίζεται στο άρθρο 12 του ανωτέρω νόμου. Η έρευνα επί του πλεονάζοντος γεννητικού υλικού είναι εκείνη που μας απασχολεί στην παρούσα ενότητα καθώς μπορεί να οδηγήσει στην ουσιαστική αξιοποίηση των εμβρυικών βλαστικών κυττάρων μέσω της μελλοντικής δημιουργίας ιστοσυμβατού μοσχεύματος. Όπως προαναφέρθηκε η δυνατότητα έρευνας επί του πλεονάζοντος γεννητικού υλικού ρυθμίζεται αναλυτικά στο άρθρο 11 του ν.3305/2005. Το γεννητικό αυτό υλικό δημιουργήθηκε στα πλαίσια μιας διαδικασίας υποβοηθούμενης αναπαραγωγής(in vitro) αλλά για οποιοδήποτε λόγο δεν χρησιμοποιήθηκε από τα πρόσωπα που συμμετείχαν στην άνω διαδικασία. Στο άρθρο 11 παρ. 3, αναφέρονται αναλυτικά οι προϋποθέσεις χρήσης του πλεονάζοντος 68 γεννητικού υλικού 69 που προέκυψε στα πλαίσια μιας τεχνητής γονιμοποίησης, η οποία είχε ως στόχο την επίτευξη εγκυμοσύνης. Πιο αναλυτικά, η διενέργεια της έρευνας με πλεονάζοντα γονιμοποιημένα ωάρια επιτρέπεται μόνο εφόσον εξυπηρετεί συγκεκριμένους σκοπούς, σύμφωνα με το άρθρο 1459 Α.Κ. Σε αυτούς περιλαμβάνεται η μελέτη της βιολογίας των εμβρυϊκών βλαστικών κυττάρων και των πιθανών θεραπευτικών χρήσεων τους. 67 Βλ. σχετικά Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, «Τεχνητή γονιμοποίηση και Αστικό δίκαιο: Το Σχέδιο Νόμου για την «Ιατρική Υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή», στην Εταιρία Νομικών Βορείου Ελλάδος: Τεχνητή γονιμοποίηση και γενετική τεχνολογία: η ηθικονομική διάσταση», 2003, σελ Ως πλεονάζον θεωρείται το κρυοσυντηρημένο γεννητικό υλικό που βρίσκεται έξω από το ανθρώπινο σώμα και είναι περιττό για τους δότες. 69 Ο ν. 3305/2005 στο άρθρο 3 ορίζει ως γεννητικό υλικό τους γαμέτες, τους ζυγώτες, τα γονιμοποιημένα ωάρια και τα γεννητικά κύτταρα. Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, «Σπέρμα, ωάριο και γονιμοποιημένο ωάριο που βρίσκονται έξω από το ανθρώπινο σώμα. Η νομική τους φύση και μεταχείριση κατά το αστικό δίκαιο», Αρμενόπουλος 1999, σελ.479.

36 36 Το χρονικό διάστημα διενέργειας της έρευνας επί του πλεονάζοντος γεννητικού υλικού προσδιορίζεται στις δεκατέσσερις ημέρες 70. Μετά την παρέλευσή του τα μη κρυοσυντηρημένα γονιμοποιημένα ωάρια καταστρέφονται(άρθρο 1459 Α.Κ) 71. Η σκοπιμότητα της ρύθμισης σχετίζεται με την αποφυγή διενέργειας έρευνας κατά το χρονικό διάστημα δημιουργίας της εξατομικευμένης ανθρώπινης ζωής (ως χρονικό σημείο έναρξης θεωρείται η δημιουργία της νωτιαίας χορδής του εμβρύου, πρόδρομος του νευρικού συστήματος). Εξάλλου ο νομοθέτης δεν αντιμετωπίζει το έμβρυο ως πρόσωπο, δηλαδή ως φορέα της ανθρώπινης ζωής, μέχρι την δέκατη τέταρτη ημέρα από τη γονιμοποίηση 72. Πρόκειται για μια άποψη που υιοθέτησε και η νομοπαρασκευαστική επιτροπή 73. Για τη λήψη των βλαστοκυττάρων απαιτείται η έγκυρη έγγραφη συναίνεση 74 των δοτών των γαμετών από τους οποίους προήλθε το έμβρυο. Θα πρέπει να έχει προηγηθεί 70 Βλ. άρθρο 11 παρ. 3 γ ν. 3305/2005. Βλ. επίσης την Εισηγητική Έκθεση του ν. 3089/2002, όπου μεταξύ άλλων αναφέρονται τα εξής: «Μετά τις δεκατέσσερις ημέρες κατά τα διδάγματα της ιατρικής επιστήμης σχηματίζονται οι καταβολές του νευρικού ιστού». Με την άποψη αυτή συμφωνεί και η Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής (βλ. την Εισήγηση της για τον ν. 3089/2002). Σε ευρωπαϊκό επίπεδο το Ηνωμένο Βασίλειο επιτρέπει την έρευνα στα έμβρυα μέχρι δεκατεσσάρων ημερών, δίχως να τους αποδίδει το χαρακτηρισμό του προσώπου. Βλ. σχετικά Human Fertilization and Embryology Act 1990, 71 Βλ. άρθρο 1459 Α.Κ. Τα μη κρυοσυντηρημένα γονιμοποιημένα ωάρια καταστρέφονται μετά τη συμπλήρωση δεκατεσσάρων ημερών από τη γονιμοποίηση. Ο τυχόν ενδιάμεσος χρόνος κρυοσυντήρησής τους δεν υπολογίζεται. 72 Βλ. αντίθετα το άρθρο 1711 Α.Κ.: «Κληρονόμος μπορεί να γίνει εκείνος, που κατά το χρόνο της επαγωγής βρίσκεται στη ζωή ή έχει τουλάχιστον συλληφθεί» αλλά και Αποστολίδης, Η ελληνική νομοθεσία για την έρευνα στα βλαστοκύτταρα. Άγνοια ή σκοπιμότητα του νομοθέτη;, Ιατρικά Θέματα 2009, σελ Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, «Το Σχέδιο Νόμου για την ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή και ο αντίλογος στις αντιδράσεις εναντίον του», ΧρονΙδΔ 2002, σελ Βλ. άρθρο 1459 Α.Κ, το οποίο προσδιορίζει την τύχη του πλεονάζοντος γεννητικού υλικού. Τα πρόσωπα που προσφεύγουν σε τεχνική γονιμοποίηση αποφασίζουν με κοινή έγγραφη δήλωσή τους προς τον ιατρό ή τον υπεύθυνο του ιατρικού κέντρου, που γίνεται πριν από την έναρξη της σχετικής διαδικασίας, ότι οι κρυοσυντηρημένοι γαμέτες και τα κρυοσυντηρημένα γονιμοποιημένα ωάρια που δεν θα τους χρειασθούν για να τεκνοποιήσουν: α) θα διατεθούν χωρίς αντάλλαγμα, κατά προτεραιότητα σε άλλα πρόσωπα, που θα επιλέξει ο ιατρός ή το ιατρικό κέντρο, β) θα χρησιμοποιηθούν χωρίς αντάλλαγμα για ερευνητικούς ή θεραπευτικούς σκοπούς, γ) θα καταστραφούν. Αν δεν υπάρχει κοινή δήλωση των ενδιαφερομένων προσώ-

37 37 κατάλληλη πληροφόρησή τους 75 για τη χρήση των βλαστοκυττάρων. Για την προστασία τους από την εκμετάλλευση τρίτων, αποκλείεται η δυνατότητα συμφωνιών με οποιοδήποτε αντάλλαγμα (τις περισσότερες φορές οικονομικό) 76. γ. Εμβρυικά βλαστικά κύτταρα που προέρχονται από γονιμοποιημένα ωάρια που δημιουργήθηκαν αποκλειστικά για το σκοπό αυτό Εκτός από τις δύο πηγές λήψης βλαστικών κυττάρων που προαναφέρθηκαν, υφίσταται και μια τρίτη, λιγότερο δημοφιλής αλλά επαναστατική. Πρόκειται για την ηθελημένη δημιουργία γονιμοποιημένων ωαρίων. Στην προκειμένη περίπτωση η γονιμοποίηση δεν έχει ως στόχο την επίτευξη της εγκυμοσύνης, αλλά την λήψη βλαστικών κυττάρων από τα ωάρια, αποκλειστικά για τη δημιουργία «κυτταρικών» αντίγραφων οργάνων ή βιο-ανταλλακτικών 77 (γνωστή και ως θεραπευτική κλωνοποίηση 78 ). πων, οι γαμέτες και τα γονιμοποιημένα ωάρια διατηρούνται για χρονικό διάστημα πέντε ετών από τη λήψη ή τη δημιουργία τους και μετά την πάροδο του χρόνου αυτού είτε χρησιμοποιούνται για ερευνητικούς ή θεραπευτικούς σκοπούς είτε καταστρέφονται. Βλ. επίσης για τη συναίνεση στην ιατρική πράξη τα άρθρα 11 και 12 Κ.Ι.Δ. 75 Βλ. επίσης τις παρατηρήσεις της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής: «Η Επιτροπή θεωρεί θεμιτές τις διατάξεις που αφορούν τις πιθανές χρήσεις του πλεονάζοντος γεννητικού υλικού. Ειδικά ως προς την χρήση του γεννητικού υλικού για ερευνητικούς ή θεραπευτικούς σκοπούς, το σχέδιο συμβαδίζει με την από Εισήγηση της Επιτροπής "για τη χρήση των βλαστοκυττάρων στη βιοϊατρική έρευνα και την κλινική ιατρική", στην οποία τονίζεται ως αναγκαία προϋπόθεση η προηγούμενη συναίνεση ύστερα από κατάλληλη πληροφόρηση των δοτών των γαμετών (σημείο Β' 5)». 76 Βλ. άρθρο 8 παρ. 1 ν. 3305/2005. Απαγορεύεται η διάθεση γαμετών και γονιμοποιημένων ωαρίων με οποιοδήποτε αντάλλαγμα προς τον δότη. Βλ. επίσης την Εισηγητική Έκθεση στο Σχέδιο Νόμου για την Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή, όπου αναφέρονται τα εξής: «το γεννητικό υλικό μπορεί μεν να «δωριστεί» απλώς από τους δότες (αφού είναι αυτονόητο ότι η «πώληση» γεννητικού υλικού, δηλαδή η παραχώρησή του με οικονομικό αντάλλαγμα, θα είναι συνήθως αντίθετη στα χρηστά ήθη)». 77 Ταρλατζής, «Κλωνοποίηση για θεραπεία ή αναπαραγωγή;», Ελευθεροτυπία, 26/10/ Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, «Το ζήτημα της δημιουργίας γονιμοποιημένων ωαρίων αποκλειστικά για τη λήψη από αυτά βλαστοκυττάρων», Ποινικό δίκαιο και βιοηθική, Σειρά: Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής,2009,σελ.59, Καράσης, «Το νέο σχέδιο νόμου για την «εφαρμογή των μεθόδων της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής» (Προβλήματα συνταγματικότητας και προτάσεις), Αρμενόπουλος 2005,σελ.829 επ.. Σκορίνη- Παπαρηγοπούλου, στον ΑΚ Γεωργιάδη-Σταθόπουλου, 2 η έκδοση, Άρθρο ,

38 38 Στόχος είναι η απομόνωση βλαστικών κυττάρων από το γονιμοποιημένο ωάριο, με σκοπό την δημιουργία ιστού γενετικά ταυτόσημου με εκείνο του δότη του γενετικού υλικού. Η τεχνική 79 είναι η ακόλουθη: το γενετικό υλικό ενός γονιμοποιημένου ωαρίου αντικαθίσταται από το γενετικό υλικό από ένα κύτταρο του ανθρώπινου σώματος, π.χ. από το γενετικό υλικό ενός δερματικού κυττάρου. Το νέο αυτό ωάριο αρχίζει να διαιρείται όπως ακριβώς το αρχικά γονιμοποιημένο ωάριο και καταλήγει στο στάδιο της βλαστοκύστης. Η θεραπευτική κλωνοποίηση παρουσιάζει αρκετά ιατρικά πλεονεκτήματα 80. Το κυριότερο από αυτά είναι ότι μπορεί να προσφέρει μοσχεύματα χωρίς προβλήματα ιστοσυμβατότητας και να αποβεί ιδιαίτερα ευεργετική για τη θεραπεία ανίατων μέχρι τώρα ασθενειών. Κι αυτό γιατί τα κύτταρα που δημιουργούνται μέσω της κλωνοποίησης βλαστικών κυττάρων, και συνακόλουθα το μόσχευμα, δεν αντιμετωπίζουν πρόβλημα ιστοσυμβατότητας 81, καθώς προέρχονται από τον ίδιο ασθενή και το ανοσοποιητικό σύστημα τα αναγνωρίζει ως δικά του. Εκτός αυτού θα δώσει ένα αποφασιστικό τέλος στο εμπόριο ανθρώπινων οργάνων, το οποίο καθιστά τον άνθρωπο ανταλλάξιμο προϊόν. αρ.35 επ. Μπρεδήμας, «Η κλωνοποίηση του ανθρώπου, ρυθμίσεις και εξελίξεις στο πλαίσιο των παγκόσμιων και περιφερειακών οργανισμών», ΔτΑ 23/2004, 859 επ Robinson, «Therapeutic cloning: How it is done; possible benefits», Ontario Consultants on Religious Tolerance, 17/08/2000, Tamkins, «South Koreans create human stem cell line using nuclear transfer», The Lancet 2004, σελ Πέρα από τον τομέα των μεταμοσχεύσεων, η θεραπευτική κλωνοποίηση μπορεί να αποδειχθεί πολύτιμη τόσο στον τομέα της βασικής έρευνας για την κατανόηση ασθενειών που οφείλονται σε ανωμαλίες διαφοροποίησης και πολλαπλασιασμού των κυττάρων όσο και στον τομέα της φαρμακολογίας. Αντωνάκης/Καπώνης/Λουτράδης/Λώλης/Ταρλατζής, «Επανάσταση η θεραπευτική κλωνοποίηση», Ελευθεροτυπία, 15/11/2007, Βιδάλης, Ζωή χωρίς πρόσωπο, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2003, σελ. 128, Αλαχιώτης/Δρακούλης/Κοντογιάννη/Ταρλατζής, «4 Γενετιστές μιλούν στην «Ε»: «Ναι στη θεραπευτική όχι στην αναπαραγωγική», Ελευθεροτυπία, 25/01/ Όσον αφορά την ιστοσυμβατότητα εάν δεν βρεθεί ένα υγιές αυτόλογο μόσχευμα, το επόμενο βήμα είναι η λήψη ιστοσυμβατού μοσχεύματος από τον ιστοσυμβατό αδελφό. Στην περίπτωση αυτή λόγω της γενετικής συγγένειας η απόρριψη είναι σπάνια και αν προκύψει αντιμετωπίζεται με ανοσοκαταστολή. Αν όμως που δεν υπάρχει υγειές αυτόλογο μόσχευμα, ούτε ιστοσυμβατός αδελφός, αναγκαστικά χορηγείται αλλογενές μόσχευμα από άγνωστο δότη.

39 39 Είναι όμως επιτρεπτή η λήψη βλαστικών κυττάρων κατά τον ανωτέρω τρόπο 82 ; Η Σύμβαση του Oviedo 83 (κύρωση με το ν. 2619/1998,ΦΕΚ Α 132), στο άρθρο 18 παρ. 2 απαγορεύει τη δημιουργία εμβρύων για ερευνητικούς σκοπούς 84, εντάσσοντας την έρευνα επί των βλαστικών κυττάρων στην έννοια των ερευνητικών σκοπών. Αντιπαραβάλλοντας την αντιμετώπιση που έχει, σε διεθνές επίπεδο, η χρήση των βλαστικών κυττάρων του πλεονάζοντος γεννητικού υλικού σε σύγκριση με εκείνη των βλαστικών κυττάρων γονιμοποιημένων ωαρίων που δημιουργήθηκαν αποκλειστικά για να εξυπηρετήσουν αυτό το σκοπό, παρατηρούμε ότι η πρώτη αντιμετωπίζεται με μεγαλύτερη εύνοια. Η διατύπωση του 1ου Πρόσθετου Πρωτόκολλου της Σύμβασης του Oviedo 85, το οποίο αναφέρεται στην αναπαραγωγική κλωνοποίηση, έχει ως εξής: «Κάθε παρέμβαση που έχει ως σκοπό τη δημιουργία ανθρώπινου όντος που είναι γενετικά όμοιο με ένα άλλο ανθρώπινο όν, ζωντανό ή νεκρό, απαγορεύεται». Αν και δεν περιέχει ρητή εξαίρεση υπέρ της θεραπευτικής κλωνοποίησης, πρέπει, ωστόσο, να γίνει δεκτό ότι θέτει υπό απαγόρευση μόνον την αναπαραγωγική κλωνοποίηση που έχει ως σκοπό τη δημιουργία αυτοτελών ανθρώπινων όντων. Ωστόσο κρίσιμη είναι και η έννοια που δίνεται στην έννοια «ανθρώπινο ον». Εάν δηλαδή περιλαμβάνει όχι μόνο τον άνθρωπο που γεννιέται αλλά και τα ανθρώπινα έμβρυα. Η ερμηνεία που δόθηκε στην προκειμένη περίπτωση από την Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής ήταν pro libertate 86. Τονίζεται ότι στο Πρόσθετο Πρωτόκολλο της Σύμβασης, 82 Βλ. σχετικά Βλαχόπουλος, Η κλωνοποίηση στην ελληνική έννομη τάξη,2000,εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα, σελ Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της αξιοπρέπειας του ατόμου σε σχέση με τις εφαρμογές της βιολογίας και της ιατρικής: Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και τη Βιοϊατρική. Υπογράφηκε στις 04/04/1997 στο Oviedo της Ισπανίας. 84 Άρθρο 18 παρ. 2. Απαγορεύεται η δημιουργία ανθρώπινων εμβρύων για ερευνητικούς σκοπούς. 85 Εγκρίθηκε από την Ελλάδα με την Υ.Α.Φ 0546/1/ΑΣ 723 Μ.4898 ΦΕΚ Α 244, 21/ Εισήγηση της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής, σελ. 46. Βλ. επίσης την Εισηγητική Έκθεση στο Σχέδιο Νόμου για την Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή, όπου αναφέρονται τα εξής: «Στη δεύτερη, άλλωστε, δυνατότητα, και ειδικότερα στη χρησιμοποίηση για

40 40 όπου απαγορεύεται ρητά η δημιουργία εμβρύων με την τεχνική της κλωνοποίησης για αναπαραγωγικούς σκοπούς, αναφέρεται ότι «ορισμένες τεχνικές κλωνοποίησης μπορούν να προσφέρουν στην επιστημονική γνώση και την ιατρική της εφαρμογή». Βάσει αυτού, η Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής έκρινε ότι η θεραπευτική κλωνοποίηση εξαιρείται από τη γενική απαγόρευση του άρθρου 18 παρ. 2 της Σύμβασης του Oviedo. Επιχειρώντας μια ερμηνεία της Σύμβασης και του Πρόσθετου Πρωτοκόλλου η οποία είναι σύμφωνη με το Σύνταγμα, δέχεται την τεχνική της κλωνοποίησης εμβρύων για θεραπευτικούς σκοπούς. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο εξέδωσε το 2000 Ψήφισμα εναντίον της θεραπευτικής κλωνοποίησης 87, ενώ η Διακήρυξη για την Ανθρώπινη Κλωνοποίηση που υιοθέτησε η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ το 2005, απαγορεύει όλες τις μορφές της ανθρώπινης κλωνοποίησης, εφόσον δεν συμβιβάζονται με την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και την προστασία της ανθρώπινης ζωής 88. Η συμβιβαστική τελική διατύπωση του κειμένου της Διακήρυξης, σε συνδυασμό με την επιλογή του μη δεσμευτικού νομικού κειμένου της Διακήρυξης έναντι εκείνου της Σύμβασης, συνιστά σοβαρή ένδειξη της δυσκολίας να ξεπεραστούν οι διαφωνίες μεταξύ των κρατών όσον αφορά το ζήτημα της κλωνοποίησης. Ο έλληνας νομοθέτης στο άρθρο 2 παρ. 3 του ν. 3305/2005 απαγορεύει ρητά την α- ναπαραγωγική κλωνοποίηση 89, αλλά όχι την θεραπευτική 90 (τουλάχιστον ευθέως). θεραπευτικούς σκοπούς, είναι προφανές ότι μπορεί να περιλαμβάνεται και η θεραπευτική κλωνοποίηση». 87 «Δεν υφίσταται διάκριση ανάμεσα στην κλώνωση για θεραπευτικούς σκοπούς και στην κλώνωση για αναπαραγωγή. Οποιαδήποτε χαλάρωση της υφιστάμενης απαγόρευσης θα οδηγήσει στην άσκηση πιέσεων για περαιτέρω εξελίξεις στην παραγωγή και χρήση εμβρύων». 07/09/ &format=XML&language=EN,Βλ.επίσης Γνώμη αριθ. 9 της 28 ης Μαΐου 1997 της Ευρωπαϊκής Ομάδας για τη Δεοντολογία της Επιστήμης και των Νέων Τεχνολογιών. 88 United Nations Declaration on Human Cloning, 08/03/2005, 89 Άρθρο 2 παρ. 3 ν. 3305/2005. Επιτρέπεται η έρευνα στα ανθρώπινα γονιμοποιημένα ωάρια υπό ειδικές προϋποθέσεις που ορίζονται στα άρθρα 11 και 12. Απαγορεύεται η κλωνοποίηση για αναπαραγωγικούς σκοπούς, η δημιουργία χιμαιρών και υβριδίων και η επιλογή φύλου, εκτός αν πρόκειται να αποφευχθεί σοβαρή κληρονομική νόσος που συνδέεται με το φύλο.

41 41 Εκ των ανωτέρω εύκολα οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι η εκ προθέσεως δημιουργία ανθρώπινων εμβρύων in vitro με αποκλειστικό σκοπό τη λήψη από αυτά βλαστικών κυττάρων προκαλεί σωρεία νομικών αλλά και ηθικών διλλημάτων όπως θα αναλυθούν κατωτέρω. Έχει ο άνθρωπος το δικαίωμα να δημιουργεί ανθρώπινα έμβρυα(ανθρώπινες ζωές) με αποκλειστικό σκοπό να επωφεληθεί από αυτά και κατόπιν να τα καταστρέψει? Στον ευρωπαϊκό χώρο η άποψη που φαίνεται να επικρατεί είναι ότι η δημιουργία εμβρύων με αποκλειστικό σκοπό την αντιμετώπιση τους ως μέσου για την επίτευξη ο- ποιουδήποτε σκοπού(στην προκείμενη περίπτωση της ιατρικής ωφέλειας) έρχεται σε αντίθεση με την αρχή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας η οποία διέπει την έννομη τάξη. Εξάλλου το κράτος οφείλει να λαμβάνει τα αναγκαία μέσα για την προστασία της. Δηλαδή δεν γίνεται δεκτή η χρήση ανθρώπινων εμβρύων κατά παραγγελία ως πειραματικό υλικό ΜΕΡΟΣ Γ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΙΣΤΟΣΥΜΒΑΤΟΥ ΜΟΣ- ΧΕΥΜΑΤΟΣ ΑΠΟ ΒΛΑΣΤΙΚΑ ΚΥΤΤΑΡΑ Α. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΙΣΤΟΣΥΜΒΑΤΟΥ ΜΟΣΧΕΥΜΑΤΟΣ ΑΠΟ ΕΝΗΛΙΚΑ ΒΛΑΣΤΟ- ΚΥΤΤΑΡΑ 1. Ιστοσυμβατό μόσχευμα τραχείας Τον Ιούνιο του 2008 η Claudia Castillo υποβλήθηκε σε μεταμόσχευση τραχείας. Το μεταμοσχευθέν όργανο δημιουργήθηκε στο εργαστήριο με πρώτη ύλη τα βλαστικά κύτταρα της ίδιας της ασθενούς. Συμμετείχαν επιστήμονες από το βρετανικό πανεπιστήμιο του Bristol και από την Ιταλία. Για να δημιουργήσουν την νέα αεραγωγό οδό του πνεύμονα, οι γιατροί πήραν μία τραχεία από έναν ασθενή που είχε πρόσφατα πεθάνει. Χρησιμοποίησαν ισχυρά χημικά και ένζυμα για να αφαιρέσουν όλα τα κύτταρα από την τραχεία του δωρητή, αφήνοντας μόνο το πλαίσιο του ιστού που είναι φτιαγμένο από κολλαγόνο. Έτσι είχαν τη 90 Βλ. σχετικά Μάλλιος, «Κλωνοποίηση εμβρύων για θεραπευτικούς σκοπούς», ΤοΣ 2002, σελ. 1., Βλαχόπουλος, ο.π., σελ. 88.

42 42 δυνατότητα να γεμίσουν την τραχεία του δωρητή με κύτταρα από το μυελό οστών της ίδιας της ασθενούς. «Φοβόμουν πολύ. Πριν απ' αυτή την επέμβαση, είχαμε κάνει αυτή τη δουλειά μόνο με χοίρους», δήλωσε ο καθηγητής Paolo Macchiarini 91 της Νοσοκομειακής Κλινικής της Βαρκελώνης στην Ισπανία, που πραγματοποίησε την επέμβαση. Ο Dr. Martin Birchall, καθηγητής Χειρουργικής στο πανεπιστήμιο του Bristol, ο οποίος βοήθησε να αναπτυχθούν τα κύτταρα για τη μεταμόσχευση, δήλωσε ότι η επέμβαση αντιπροσωπεύει ένα τεράστιο βήμα προς τα εμπρός και προέβλεψε ότι σε 20 χρόνια σχεδόν όλες οι μεταμοσχεύσεις οργάνων θα μπορούν να γίνονται μ' αυτόν τον τρόπο 92. Βρετανικές εφημερίδες χαιρέτισαν το επίτευγμα, χαρακτηρίζοντάς το «θαύμα» και «επανάσταση» 93. Στην περίπτωση της κ. Castillo, οι γιατροί δημιούργησαν στο εργαστήριο τον νέο ιστό από βλαστοκύτταρα. Ο Καθηγητής Martin Birchall, επικεφαλής του τομέα μεταφραστικής αναγεννητικής ιατρικής στο University College London και μέλος της ομάδας που συμμετείχε στην επέμβαση, δήλωσε ότι πρόκειται για ένα «πραγματικό ορόσημο». Πιστεύει πως η τεχνική αυτή θα επιτρέψει ακόμη και σε μη εξαιρετικά εξειδι- 91 Holmes, «Macchiarini: Crossing frontiers», The Lancet 2012, σελ. 886.,Macchiarini, «Tracheobronchial transplantation with a stem-cell-seeded bioartificial nanocomposite: a proofof-concept study», The Lancet 2011, σελ , ίδιος, «Bioartificial tracheobronchial transplantation. Interview with Paolo Macchiarini», Regen Med, 2011, σελ Birchall, «Using stem cells to help make transplant history», The Lancet 2008, σελ Βλ. σχετικά Boseley, «Transplant first a giant leap for surgery», The Guardian,19/11/2008, Roberts, «Windpipe transplant breakthrough», BBC NEWS,19/11/2008, Laurence, «The transplant revolution», The Independent, 20/03/2010, επίσης σχετικά Elliot/De Coppi/Speggiorin/Roebuck/Butler/Samuel and al., «Stem-cell-based, tissue engineered tracheal replacement in a child: a 2-year follow-up study», The Lancet, Vol. 380 No. 9846, σελ ,Birchall/Elliot/Lowdell/De Coppi, «Stem-cell-based, tissueengineered tracheal replacement in a child Authors' reply», The Lancet, Vol. 381 No. 9861, σελ. 113.

43 43 κευμένα νοσοκομεία να πραγματοποιούν μεταμοσχεύσεις οργάνων από βλαστοκύτταρα, αλλά διευκρίνισε ότι απαιτούνται περαιτέρω κλινικές μελέτες προκειμένου να αποδειχθεί ότι η τεχνική αυτή έχει αποτέλεσμα. Ωστόσο, η ομάδα του σκέφτεται να εξετάσει και τη μεταμόσχευση άλλων οργάνων, όπως οισοφάγου. Ο Καθηγητής Anthony Hollander, καθηγητής Ρευματολογίας και Μηχανικής ιστών στο Πανεπιστήμιο του Bristol, δήλωσε: «Το πλεονέκτημα της νέας προσέγγισης είναι ότι μπορεί να πραγματοποιηθεί γρήγορα και φθηνά και, αν αποδειχθεί επιτυχής, θα μπορούσε να γίνει διαθέσιμη σε μεγάλους αριθμούς ασθενών με σχετικά χαμηλό κόστος». Πρόσθεσε, ωστόσο, ότι η τεχνική αυτή είναι πιο απρόβλεπτη από ότι όταν η α- νάπτυξη του μοσχεύματος γίνεται στο εργαστήριο, διότι υπάρχει λιγότερος έλεγχος όσον αφορά τον τύπο των βλαστικών κυττάρων που χρησιμοποιούνται, ενώ είναι και πιο σύντομο το χρονικό διάστημα από την έγχυση των βλαστικών κυττάρων στο ικρίωμα έως τη μεταμόσχευση. 2. Ιστοσυμβατό μόσχευμα ανθρώπινου ήπατος Ιάπωνες ερευνητές του Yokohama City University, με επικεφαλής τον καθηγητή Hideki Taniguchi, δημιούργησαν ένα λειτουργικό ανθρώπινο ήπαρ από βλαστικά κύτταρα, προκαλώντας προσδοκίες για τη μελλοντική δημιουργία οργάνων εργαστηρίου τα οποία θα λύσουν το παγκόσμιο πρόβλημα της έλλειψης μοσχευμάτων (Ιούνιος 2012) 94. Τα κύτταρα αναπτύχθηκαν σε ανθρώπινο ήπαρ πέντε χιλιοστά, που ήταν ικανό να δημιουργεί ανθρώπινες πρωτεΐνες και να διασπά τα φάρμακα, ανέφερε ο καθηγητής Taniguchi. Η ανακάλυψη ανοίγει την πόρτα για την τεχνητή δημιουργία ανθρώπινων οργάνων. Το πείραμα έχει ως εξής. Μεταμοσχεύθηκαν ανθρώπινα κύτταρα ips (induced pluripotent stem cells, κύτταρα με τις ιδιότητες των εμβρυϊκών βλαστικών τα οποία προκύπτουν από μετατροπή ενηλίκων κυττάρων) στο σώμα ενός ποντικού. Όπως προέκυψε τα κύτταρα δημιούργησαν ένα μικρό αλλά πλήρως λειτουργικό ήπαρ, όπως 94 Βλ. σχετικά Westlake, «Japanese scientists use stem cells to create human liver», The Japan Daily Press,08/06/2012,

44 44 χαρακτηριστικά αναφέρεται σε σχετικό δημοσίευμα της ιαπωνικής εφημερίδας «Yomiuri Shimbun». «Προσπαθούμε να φτιάξουμε κύτταρα, και συγκεκριμένα κύτταρα ήπατος, από βλαστικά κύτταρα IPS», δήλωσε στο Reuters ο επικεφαλής της ερευνητικής ομάδας, Hideki Taniguchi. «Δεν προσπαθούμε όμως απλά να φτιάξουμε κύτταρα, αλλά να αναμίξουμε διάφορα είδη κυττάρων για να δημιουργήσουμε ένα πραγματικό συκώτι.» Η ομάδα πήρε βλαστικά κύτταρα, τα οποία προήλθαν από ανθρώπινα κύτταρα δέρματος, και τα τοποθέτησε σε ένα ειδικά διαμορφωμένο μέσο καλλιέργειας. Εννέα μέρες μετά, η ομάδα ανακάλυψε τα ίδια χημικά που παράγουν τα κύτταρα του συκωτιού η αλλιώς ηπατοκύτταρα. Ύστερα εισήγαγαν ενδοθηλιακά και μεσεγχυματικά κύτταρα για να δημιουργήσουν ένα περιβάλλον πιο κοντά σε αυτό ενός οργάνου. Σε δύο μέρες, ο ιστός είχε αναπτυχθεί σε ένα τρισδιάστατο "άνθος συκωτιού" πέντε εκατοστών. Έπειτα ο ιστός εισήχθη στο κεφάλι ενός ποντικιού, όπου θα μπορούσε να μεταβολίσει κάποια από τα φάρμακα που μπορεί να αντέξει ένα ανθρώπινο συκώτι σε αντίθεση με το συκώτι ενός ποντικιού το οποίο δεν είναι ικανό για τέτοια λειτουργία. Η ομάδα ανέφερε ότι τα τεστ δείχνουν εκφράσεις γονιδίων τυπικές των ανθρώπινων συκωτιών. Αυτή είναι η πρώτη φορά που ένα λειτουργικό όργανο με σύστημα αγγείων έχει καλλιεργηθεί από βλαστικά κύτταρα, με τα αποτελέσματα της έρευνας να παρέχουν τεράστιες δυνατότητες. Παρόλο που το ήπαρ είναι λειτουργικό, η έρευνα έχει πολύ δρόμο ακόμη προτού να μπορέσει να εφαρμοστεί στον άνθρωπο, καθώς προκύπτουν ζητήματα όπως η κυτταρική οργάνωση και το μέγεθος. Ο Hideki Taniguchi χαριτολογώντας στο Reuters δήλωσε, «Στο μέλλον, αν όντως φτάσει στο σημείο όπου οι άνθρωποι θα πίνουν νερό χωρίς καμία ανησυχία, θα είμαστε ευτυχείς.» 3. Ιστοσυμβατό μόσχευμα ανθρώπινου οστού Eρευνητές του Ινστιτούτου Τεχνολογίας Technion του Ισραήλ κατάφεραν να δημιούργησαν ανθρώπινο οστό από βλαστικά κύτταρα. Το νέο αυτό επίτευγμα ανοίγει το

45 45 δρόμο για την αποκατάσταση τραυματισμών στα οστά 95, ακόμη και για ολόκληρη την αντικατάστασή τους με χρήση κυττάρων του ίδιου του ασθενούς (Ιούνιος 2012). Οι ερευνητές απομόνωσαν βλαστικά κύτταρα από τον λιπώδη ιστό και τα καλλιέργησαν στο εργαστήριο. Μέσα σε έναν μήνα είχαν δημιουργηθεί τμήματα πλήρως σχηματισμένου οστού με μήκος ως και πέντε εκατοστά. Η τεχνολογία που ανέπτυξαν οι επιστήμονες από το Ισραήλ βασίζεται σε χρήση τρισδιάστατων απεικονίσεων του κατεστραμμένου οστού προκειμένου να δημιουργηθεί ένα μαλακό εκμαγείο το οποίο έχει το ακριβές σχήμα της περιοχής που παρουσιάζει βλάβη. Όπως εξήγησε ο καθηγητής Avinoam Cadouri, «χρησιμοποιούμε τρισδιάστατες δομές για να δημιουργήσουμε οστά με το σωστό σχήμα και γεωμετρία. Μπορούμε να «καλλιεργήσουμε» τα οστά εκτός του σώματος και στη συνέχεια να τα μεταμοσχεύσουμε στον ασθενή την κατάλληλη στιγμή. Το ζωντανό εμφύτευμα ταιριάζει απόλυτα στο σημείο του οστού που έχει υποστεί βλάβη και ενσωματώνεται στους γειτονικούς ιστούς. Δεν υπάρχει κίνδυνος απόρριψης του μοσχεύματος αφού αυτό προέρχεται από τα ίδια τα κύτταρα του ασθενούς». Στη συνέχεια οι ειδικοί απομονώνουν μεσεγχυματικά βλαστικά κύτταρα από τον λιπώδη ιστό μέσω λιποαναρρόφησης. Πρόκειται για κύτταρα που έχουν την ικανότητα να μετατρέπονται σε πολλούς και διαφορετικούς κυτταρικούς τύπους του οργανισμού. Τα κύτταρα τοποθετούνται εντός του εκμαγείου και μετά το καλούπι μπαίνει μέσα σε έναν «βιοαντιδραστήρα» - ένα ειδικό μηχάνημα που παρέχει τις κατάλληλες συνθήκες (π.χ θερμοκρασία) ώστε τα κύτταρα να μετατραπούν σε οστό. Η νέα τεχνική μπορεί να επιτρέψει μελλοντικά στους γιατρούς να αντικαθιστούν οστά που έχουν καταστραφεί σε ατυχήματα, να γεμίζουν «κενά» σε περιπτώσεις έλλειψης οστού όπως η υπερωοσχιστία και να διεξάγουν επανορθωτικές πλαστικές επεμβάσεις. 4. Ιστοσυμβατό μόσχευμα ανθρώπινου δέρματος Τα δερματικά μοσχεύματα συνήθως δημιουργούνται από καλλιέργεια κυττάρων του ασθενούς, μια διαδικασία η οποία διαρκεί τρεις εβδομάδες, ένα αρκετά μεγάλο διάσ- 95 Goldthwaite, «Using Stem Cells to Build New Bones: A Tissue Engineering Frontier, Stem Cell Information», The National Institutes of Health resource for stem cell research,

46 46 τημα για ασθενείς που έχουν υποστεί εκτεταμένα εγκαύματα. Η νέα μέθοδος 96 με τα βλαστοκύτταρα επιτρέπει στα νοσοκομεία να παραγγέλλουν ανθρώπινο δέρμα την ημέρα της εισαγωγής ενός ασθενούς. Ερευνητές στο Ινστιτούτο I-Stem αναπαρήγαγαν τα βιολογικά βήματα για τον σχηματισμό του δέρματος κατά τη διάρκεια της εμβρυϊκής ανάπτυξης. Τα βλαστοκύτταρα τοποθετήθηκαν σε ένα τεχνητό δίχτυ που βοήθησε τα κύτταρα να σχηματίσουν ένα στρώμα δέρματος, το οποίο στη συνέχεια τοποθετήθηκε ως μόσχευμα σε πέντε ποντίκια. Σε δώδεκα εβδομάδες τα βλαστοκύτταρα έγιναν πλήρως σχηματισμένο ανθρώπινο δέρμα αφού εμφυτεύτηκαν σε πειραματόζωα-ποντίκια. Η νέα τεχνική, σύμφωνα με την επικεφαλής της έρευνας Dr Christine Baldeschi, θα μπορούσε να οδηγήσει σε «μια ανεξάντλητη πηγή προσωρινού δέρματος για ασθενείς με σοβαρά εγκαύματα που περιμένουν να αναπτυχθούν τα μοσχεύματα από τα δερματικά τους κύτταρα». Β. ΒΛΑΣΤΙΚΑ ΚΥΤΤΑΡΑ ΚΑΙ ΚΑΡΔΙΑΚΗ ΑΝΕΠΑΡΚΕΙΑ 97 Α. Η αντιμετώπιση της καρδιακής ανεπάρκειας με σωματικά βλαστικά κύτταρα Η πρόοδος που έχει σημειώσει η επιστήμη στο χώρο της Αναγεννητικής Ιατρικής δεν περιορίζεται μόνο στο χώρο των εμβρυικών βλαστοκυττάρων 98. Εκτός από τις δυνατότητες που παρέχει η πιθανή χρήση των τελευταίων για την μελλοντική δημιουργία ιστοσυμβατού μοσχεύματος και η χρήση ενήλικων βλαστικών κυττάρων δημιουργεί προσδοκίες για παροχή θεραπείας σε ασθενείς με χρόνια καρδιακά νοσήματα 99. Οι 96 Guenou/Nissan/Larcher et al., «Human embryonic stem-cell derivatives for full reconstruction of the pluristratified epidermis: a preclinical study», The Lancet 2009, σελ , Nau, «De la peau humaine à partir de cellules souches embryonnaires», Rev Med Suisse, 2009, 2476a-2477a. 97 Strauer/Schannwell/Brehm, «Therapeutic potentials of stem cells in cardiac diseases», Minerva Cardioangiology 2009, Vol. 57, 2, σελ Holmes, «Stem cell scientists share 2012 Nobel Prize for medicine», The Lancet, Vol. 380 No. 9850, σελ Ibrahim/Rao/Athanasiou/Yacoub/Terracciano, «Myocardial unloading and cell therapy have a synergistic role in the recovery and regeneration of the failing heart», Eur J Cardiothorac Surg. 2012; 42:

47 47 έρευνες με ενήλικα βλαστικά κύτταρα επικεντρώνονται στην αποκατάσταση των ουλών που προκαλεί ένα έμφραγμα στην καρδιά. Όπως είναι ευρέως γνωστό για να αντιμετωπιστεί η καρδιακή ανεπάρκεια συνίσταται είτε η χρόνια χρήση φαρμάκων είτε η μεταμόσχευση καρδιάς για να μειωθούν οι αυξημένες πιθανότητες θανάτου, αναπηρίας και νοσηλείας που αυτή συνεπάγεται. Σήμερα η έρευνα εστιάζει στη θεραπεία της καρδιακής ανεπάρκειας 100 με τη χρήση βλαστικών κυττάρων του ίδιου του ασθενή. Η διαδικασία περιλαμβάνει την λήψη βλαστικών κυττάρων από τον μυελό των οστών του ασθενή και κατόπιν την έγχυσή τους στην καρδιά του. Για να εισαχθούν τα κύτταρα στην καρδιά χρησιμοποιείται έ- νας ειδικός καθετήρας που τοποθετείται στην καρδιακή κοιλότητα με τέτοιο τρόπο ώστε να επιτρέπει την έγχυση βλαστικών κύτταρων κατευθείαν στο κατεστραμμένο τμήμα της καρδιάς. Το αποτέλεσμα είναι η σημαντική βελτίωση της καρδιακής λειτουργίας και η ελάττωση του μεγέθους της περιοχής που υπέστη το έμφραγμα αλλά και της καρδιάς σε χρονικό διάστημα ενός χρόνου από την έναρξη της θεραπείας 101. Μια πρόσφατη ερευνητική προσπάθεια ερευνητών του Πανεπιστημίου του Μαϊάμι μας δίνει τη δυνατότητα να αντιληφθούμε το μέγεθος των προσδοκιών που διανοίγονται με τη χρήση των βλαστικών κυττάρων. Στην έρευνα πήραν μέρος τριάντα ασθενείς 102. Πριν την θεραπεία, η ουλή που είχε δημιουργηθεί από το έμφραγμα, κατα- 100 Η κυριότερη αιτία της καρδιακής ανεπάρκειας είναι το έμφραγμα. Βλ. σχετικά άρθρα Amado/Saliaris/Schuleri/John/Xie/Cattaneo/Durand/Fitton/Kuang/Stewart/Lehrke/Baumgart ner/martin/heldman/hare, «Cardiac repair with intramyocardial injection of allogeneic mesenchymal stem cells after myocardial infarction», PNAS, August 9,2005, vol. 102 no «Τα αποτελέσματα είναι πολύ ενθαρρυντικά» δήλωσε ένας από τους συγγραφείς της μελέτης, ο Dr. Joshua M. Hare, καθηγητής Ιατρικής και διευθυντής του Interdisciplinary Stem Cell Institute at the University Of Miami Miller School οf Medicine. «Η θεραπεία αναπτύσσεται τα τελευταία 10 χρόνια και τώρα αρχίζουμε να κάνουμε ένα μεγάλο άλμα.» Αλλά ο Hare γρήγορα συμπλήρωσε ότι απαιτείται περισσότερη έρευνα και χρόνος πριν η καινοτόμος αυτή θεραπεία γίνει διαθέσιμη σε ευρεία κλίμακα στους ασθενείς. Ο Hare και οι συνεργάτες του δημοσίευσαν τα αποτελέσματά τους στο ιατρικό περιοδικό Circulation Research στο τεύχος του Μαρτίου. 102 Η έρευνα χρηματοδοτήθηκε από τα: U.S. National Institutes of Health, the University of Miami Interdisciplinary Stem Cell Institute και την Biocardia, την εταιρεία που κατασκευάζει τους ενδοκαρδιακούς καθετήρες που χρησιμοποιήθηκαν κατά την διαδικασία. Σύμφωνα

48 48 λάμβανε περίπου το 24% της αριστερής κοιλίας της καρδιάς. Αυτό το ποσοστό, κατέβηκε στο 16% έξι μήνες μετά τη θεραπεία με τα βλαστικά κύτταρα και σε 12% μετά από ένα χρόνο, ενώ στη θέση της ουλής, αναπτύχτηκε υγιής καρδιακός ιστός. Οι ερευνητές ένα μήνα περίπου μετά το καρδιακό επεισόδιο του ασθενή, με τη χρήση ενός καθετήρα που πέρασαν από μία φλέβα του λαιμού και την οδήγησαν μέσα στην καρδιά των ατόμων που είχαν πάθει το έμφραγμα, πήραν ένα μικρό κομματάκι από την καρδιά τους(στο μέγεθος μισής σταφίδας). Στη συνέχεια απομόνωσαν και ανέπτυξαν στο εργαστήριο βλαστικά κύτταρα από αυτό. Τέλος τοποθέτησαν στις αρτηρίες που αιματώνουν την καρδιά εικοσιπέντε εκατομμύρια τέτοια βλαστικά κύτταρα. Χρησιμοποιήθηκαν δυο τύποι βλαστικών κυττάρων, μονοπύρηνα και μεσεγχυματικά 103. Αν και δεν είναι ξεκάθαρο ποιος τύπος βλαστικών κυττάρων είχε πιο ευεργετική επίδραση στην καρδιά, γενικά τα αποτελέσματα ήταν θεαματικά. Τρεις μήνες μετά την έγχυση των βλαστικών κυττάρων η ομάδα παρατήρησε σημαντική «λειτουργική αποκατάσταση» της συστολικής ικανότητας των περιοχών της καρδιάς που είχαν προηγουμένως υποστεί το έμφραγμα. Επιπλέον, ένα χρόνο μετά την πρώτη έγχυση βλαστοκυττάρων, το μέγεθος της καρδιάς είχε ελαττωθεί κατά 15-20%. Η ελάττωση αυτή είναι περίπου τριπλάσια αυτής που είναι εφικτή με τις τρέχουσες θεραπείες. Η θεραπεία επίσης μείωσε την παρουσία του νεκρωμένου ιστού σε ποσοστό που ξεπερνά το 18%. Η ερευνητική ομάδα επίσης δήλωσε ότι η θεραπεία δεν παρουσίασε σοβαρές ανεπιθύμητες ενέργειες. Τα ευρήματα της έρευνας αναμένεται να φέρουν πρόοδο στον γενικότερο τομέα των εφαρμογών των βλαστικών κυττάρων. Η μελέτη αυτή αποτέλεσε ένα πρώτο ενθαρρυντικό βήμα για την θεραπεία της καρδιακής ανεπάρκειας και τα αποτελέσματα της δημιούργησαν βάσιμες και ουσιαστικές με την American Heart Association (AHA), η καρδιακή ανεπάρκεια μπορεί να προκύψει από έναν μεγάλο αριθμό παθήσεων όπως το έμφραγμα, τη συμφορητική καρδιακή ανεπάρκεια, και τις καρδιομυοπάθειες. Επίσης, παθήσεις των βαλβίδων και υψηλή αρτηριακή πίεση μπορεί να συνεισφέρουν στην διόγκωση της καρδιάς ως αποτέλεσμα πάχυνσης του μυοκαρδίου. Σήμερα, πάνω από 5 εκατ. ασθενείς στις ΗΠΑ εμφανίζουν καρδιακή ανεπάρκεια εξαιτίας προηγουμένου εμφράγματος. 103 Τα μονοπύρηνα ανήκουν στα κύτταρα του αίματος (μυελός των οστών, ομφαλοπλακουντιακό αίμα) και τα μεσεγχυματικά απομονώνονται από το λιπώδη ιστό, το μυελό των οστών και τον πολφό των νεογιλών δοντιών.

49 49 προσδοκίες για την παροχή μιας ουσιαστικής βοήθειας στους καρδιοπαθείς ασθενείς. Η δήλωση του καθηγητή Ιατρικής και διευθυντή του Interdisciplinary Stem Cell Institute at the University Of Miami Miller School οf Medicine Dr.Joshua M.Hare δίνει το στίγμα αυτής της προσπάθειας αλλά και εκείνων που έπονται: «Πράγματι, η χρήση των βλαστικών κυττάρων έχει ένα ευρύ πεδίο εφαρμογών σε ασθενείς με ποικίλες παθήσεις, όχι μόνο καρδιακές, η μέθοδος φαίνεται να είναι ασφαλής και δίνει καλύτερα κλινικά αποτέλεσμα σε σχέση με τις περιορισμένες υπαρκτές θεραπευτικές προσεγγίσεις». Β. Η ερευνητική δραστηριότητα με βλαστικά κύτταρα στο Νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ Στην Καρδιοχειρουργική κλινική του Γενικού Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Α- ΧΕΠΑ χορηγούνται βλαστικά κύτταρα σε ασθενείς που κάνουν εγχείρηση by-pass 104. Δεκαπέντε ασθενείς έχουν λάβει τα βλαστικά κύτταρα του μυελού των οστών κατά τη διάρκεια προγραμματισμένου χειρουργείου by-pass. Στους δύο εξ αυτών τοποθετήθηκαν σε συνδυασμό με τεχνητή καρδιά. Η μέθοδος κρίνεται ασφαλής και κανένας εκ των ασθενών δεν παρουσίασε επιπλοκές. Τα αποτελέσματα της πρωτοποριακής αυτής θεραπείας δημοσιεύτηκαν 105 στο Journal of Translational Medicine 106 το 2010 και έδειξαν σημαντική βελτίωση της καρδιακής λειτουργίας σε σχέση με τις κλασικές θεραπείες. 1.Επιστημονικό δεδομένο Μια μηχανική καρδιά, τρεις καρδιοχειρουργικές ομάδες και έξι εκατομμύρια βλαστικά κύτταρα χρησιμοποιήθηκαν για να ξαναζωντανέψουν τον Ι.Μ.Ο καρδιοπαθής 104 Anastasiadis/Antonitsis, «Cells and pumps Mechanical support and cellular therapy emerge as a realistic alternative to heart transplantation», HIPPOKRATIA 2012, 16, 3: σελ Antonitsis/Anastasiadis/Koliakos/Vaitsopoulou/Kouzi/Koliakou/Doumas/Argiriadou/Tossio s, Intramyocardial implantation of autologous bone marrow-derived stem cells combinedwith coronary artery bypass grafting in patients with ischemic cardiomyopathy: a pilot study, HIPPOKRATIA 2012, 16, 4, σελ Anastasiadis/Antonitsis/Argiriadou/Koliakos/Doumas/Khayat et al., «Hybrid approach of ventricular assist device and autologous bone marrow stem cells implantation in end-stage ischemic heart failure enhances myocardial reperfusion», J Transl Med. 2011; 9: σελ.12.

50 50 βρισκόταν σε τελικό στάδιο καρδιακής ανεπάρκειας λόγω πολλαπλών εμφραγμάτων. Η καρδιά του ήταν εξαιρετικά αδύναμη και δεν μπορούσε να διοχετεύσει αίμα στο υπόλοιπο σώμα. Η λύση δόθηκε με τη χρήση μηχανικής καρδιάς και βλαστοκυττάρων. «Αφού απομονώσαμε έξι εκατομμύρια βλαστοκύτταρα από το μυελό των οστών του, τα χορηγήσαμε στην καρδιά του ελπίζοντας ότι θα αποκατασταθεί η βλάβη. Είναι η πρώτη φορά που χρησιμοποιούνται ταυτόχρονα μηχανική καρδιά και βλαστοκύτταρα με στόχο να υπάρξει ευεργετική δράση στο μυοκάρδιο, ώστε να κερδίσει χρόνο ο ασθενής και πιθανόν να αφαιρεθεί η μηχανική καρδιά στο μέλλον», δήλωσε ο επικεφαλής της καρδιοχειρουργικής ομάδας του ΑΧΕΠ, καθηγητής Χρήστος Παπακωνσταντίνου, που συνεργάστηκε για την πρωτοποριακή επέμβαση με τους καθηγητές Steven Westby από το University of Oxford(πρωτοπόρος στη χρήση μηχανικών αντλιών σε καρδιοπαθείς) και Andre Cayatte από το Université de Caen. O ασθενής αποτέλεσε ένα δύσκολο περιστατικό για τους γιατρούς. Καθώς είχε υποστεί δύο εμφράγματα, αρκετές χειρουργικές επεμβάσεις και ο καρδιακός μυς του είχε αποδυναμωθεί.«σκεφτήκαμε ότι η εμφύτευση συσκευής μηχανικής υποστήριξης αριστερής κοιλίας δε θα μπορούσε να αποκαταστήσει τη σοβαρή βλάβη στον καρδιακό μυ. Έτσι, με τη συνεργασία των Ευρωπαίων πανεπιστημιακών χειρουργών αποφασίσαμε να εμφυτευτούν ταυτόχρονα και βλαστικά κύτταρα. Η ελπίδα μας είναι ότι με τις ουσίες που εκκρίνουν θα υπάρξει ευεργετική επίδραση στο μυοκάρδιο του ασθενή, που βρίσκεται σε «χειμέρια νάρκη». Εξάλλου, σε συνθήκες εργαστηρίου (invitro) έχουμε αποδείξει εμείς και άλλοι συνάδελφοί μας ότι τα βλαστικά κύτταρα μπορούν να γίνουν μυοκαρδιακά. Απομένει να δούμε το ίδιο αποτέλεσμα και σε ασθενή», δήλωσε ο κ. Παπακωνσταντίνου. Οι θεράποντες ιατροί πιστεύουν ότι οι καρδιακές αντλίες με βλαστικά κύτταρα μπορούν να σώσουν τις ζωές ασθενών που πάσχουν από σοβαρά καρδιακά προβλήματα κάθε χρόνο. Στην Καρδιοχειρουργική Πανεπιστημιακή Κλινική του ΑΧΕΠΑ έχουν γίνει επεμβάσεις με βλαστικά κύτταρα σε περισσότερους από δέκα ασθενείς και εμφυτεύσεις τεχνητής καρδιάς σε χιλιάδες αρρώστους. Στο ιατρικό περιστατικό που αναφέρθηκε επιχειρήθηκε πρώτη φορά σε παγκόσμιο επίπεδο συνδυασμός των δυο τεχνικών για την «αναζωογόνηση» του μυοκαρδίου.

51 51 ΜΕΡΟΣ Δ Α.Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΒΛΑΣΤΟΚΥΣΤΗΣ ΚΑΙ Η ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΖΩΗΣ Η χρήση των εμβρυικών βλαστικών κυττάρων για την εκπλήρωση ερευνητικών και συνακόλουθα θεραπευτικών σκοπών προκαλεί σοβαρές τριβές 107 ηθικού περιεχομένου στους επιστημονικούς κύκλους. Οι συζητήσεις επικεντρώνονται στον προσδιορισμό του χρονικού σημείου λήψης των βλαστικών κυττάρων, αφού αυτή συνεπάγεται το θάνατο του γονιμοποιημένου ωαρίου. Το ερώτημα που ανακύπτει λοιπόν είναι μήπως η λήψη των εμβρυικών βλαστικών κυττάρων έρχεται σε αντίθεση με το δικαίωμα στη ζωή. Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα προϋποθέτει πρώτα τον προσδιορισμό του χρονικού σημείου έναρξης της ανθρώπινης ζωής 108. Η θέση της ιατρικής επιστήμης και της θρησκευτικής προσέγγισης διαφέρει. Στη σημερινή εποχή το ερώτημα αυτό τέθηκε επιτακτικά ως θέμα στη συζήτηση κατά τη δεκαετία του 1960 όταν ανέκυψε το ζήτημα των αμβλώσεων. Ο τομέας της γενετικής επαναφέρει στην επιφάνεια το εν λόγω ζήτημα. Στη συνέχεια αναλύονται τα επιχειρήματα που αναπτύσσει κάθε πλευρά. α. Η έναρξη της ανθρώπινης ζωής -Η θέση της ιατρικής επιστήμης 107 Juengst/Fossel, «The ethics of Embryonic Stem Cells-Now and Forever, Cells Without End», JAMA. 2000, σελ , Μάτσα, «Μύθοι και αλήθειες για τα βλαστοκύτταρα»,ημερησία,19/03/2009, Azoux-Bacrie, Bioethique, bioethiques, Editions Bruylant, 2003,σελ Η πρώτη αναφορά επί του θέματος έγινε κατά την αρχαιότητα από τον Αριστοτέλη. Στο έργο του «μικρά φυσικά» ορίζει ότι η ζωή ξεκινά σαράντα μέρες μετά τη σύλληψη. Τη χρονική αυτή στιγμή το έμβρυο εμψυχώνεται. Κατά τον Πλάτωνα, ο άνθρωπος αποτελείται από δύο διακεκριμένες οντότητες: το σώμα και την ψυχή. Το σώμα είναι θνητό και υπηρετικό της ψυχής, η οποία είναι σπουδαιότερη και αθάνατη. Και για τον εξανθρωπισμό του ανθρώπου ο Πλάτων τονίζει στους Νόμους του: "ορθής μεν παιδείας τυχών και φύσεως ευτυχούς, θειότατον και ημερώτατον τε ζώων γίγνεσθαι φιλεί, μη ικανώς δε ή μη καλώς τραφέν αγριώτατον ο- πόσα φύει η γη".

52 52 Ο χρονικός προσδιορισμός της έναρξης της ανθρώπινης ζωής είναι ένα από τα πιο αμφισβητούμενα ζητήματα της επιστήμης 109. Η δυναμική της βιολογικής εξέλιξης του γενετικού υλικού εμποδίζει τη συναγωγή βέβαιων συμπερασμάτων για την έναρξη της ζωής, ενώ, μέχρι σήμερα, έχουν προταθεί διαφορετικά χρονικά σημεία: η χρονική στιγμή της γονιμοποίησης του ωαρίου, της εμφύτευσής του στη μήτρα, της έναρξης του τοκετού 110 ή ακόμη και της ανάπτυξης του νευρικού του συστήματος (η λεγόμενη νωτιαία χορδή 111 ). Στην ιατρική επιστήμη έχει επικρατήσει η θέση ότι για να μπορούμε να μιλήσουμε για έμβρυο θα πρέπει να έχει ολοκληρωθεί ένα χρονικό διάστημα ανάπτυξης του εμβρύου. Το χρονικό αυτό διάστημα προσδιορίζεται στις δεκατέσσερις ημέρες και αναφαίνεται με την εμφάνιση της πρώτης μορφής νευρωτικού πλέγματος, δηλαδή της νωτιαίας χορδής. Η νωτιαία χορδή είναι μια εύκαμπτη σωληνοειδής δομή, μεσοδερμικής προέλευσης. Αποτελεί το πρώτο τμήμα του ενδοσκελετού που εμφανίζεται στο έμβρυο. Αποτελεί άξονα για τη πρόσφυση μυών. Στα σπονδυλόζωα, η νωτοχορδή αντικαθίσταται από τους σπονδύλους. Υπολείμματά της παραμένουν μεταξύ των σπονδύλων. Συνεπώς η ιατρική επιστήμη στηριζόμενη σε αυτό το κριτήριο θεωρεί ότι δεν υφίσταται ανθρώπινη ζωή και κατ επέκταση δεν θανατώνεται κανένα έμβρυο πριν από το χρονικό αυτό σημείο. β. Οι νομικές θεωρίες 109 Βιδάλης, ο. π., σελ. 53, Ματσανιώτης, «Πότε αρχίζει η ζωή», ΤΟ ΒΗΜΑ-science, 18/05/2003, Κονταξής, Ποινικός Κώδικας, 2000, σελ.1991, Μπέκας, Η προστασία της ζωής και της υγείας στον ποινικό κώδικα, Εκδόσεις Σάκκουλα,2004, σελ Η δομή που κάνει την εμφάνισή της κατά τη διάρκεια της τρίτης εβδομάδας είναι η νωτιαιοχορδική απόφυση. Η εν λόγω απόφυση σχηματίζεται από κύτταρα που προέρχονται από το αρχικό κομβίο της αρχικής γραμμής. Η νωτιαιοχορδική απόφυση αυξάνεται προς την κατεύθυνση της προχορδιαίας πλάκας, η οποία υποδηλώνει την περιοχή όπου θα αναπτυχθεί το στόμα. Στα τέλη της τρίτης εβδομάδας η σωληνώδης νωτιαιοχορδική απόφυση μεταμορφώνεται σε νωτιαία χορδή. Ο εν λόγω κυτταρικός στύλος αποτελεί τον αρχέγονο άξονα του εμβρύου και προσδίδει σε αυτό κάποια δυσκαμψία. Παράλληλα υποδηλώνει τη μελλοντική θέση της σπονδυλικής στήλης. Η νευριδίωση αποτελεί μείζον γεγονός, το οποίο αρχίζει στο τέλος της τρίτης εβδομάδας και περιλαμβάνει το σχηματισμό της νευρικής πλάκας, των νευρικών πτυχών, της νευρικής ακρολοφίας και του νευρικού σωλήνα.

53 53 Σχετικά με το κυοφορούμενο έμβρυο το ερμηνευτικό ζήτημα που προκύπτει σχετίζεται με την έναρξη της ανθρώπινης ζωής η οποία συμπίπτει με την αρχή της συνταγματικής προστασίας. Το χρονικό σημείο τοποθέτησης της ενάρξεως της ανθρώπινης ζωής έχει πάρα πολύ μεγάλη σημασία διότι από αυτό ακριβώς το σημείο το έμβρυο θεωρείται άνθρωπος και προστατεύεται πλήρως από όλους τους κλάδους του δικαίου. Στη νομική επιστήμη επικρατούν διαφορές θεωρήσεις σχετικά με το χρονικό σημείο έναρξης της ανθρώπινης ζωής. Κατ αρχήν ο χαρακτηρισμός άνθρωπος αποδίδεται σε κάποιον από τη στιγμή της γέννησης του. Στο άρθρο 303 του Ποινικού Κώδικα τυποποιείται το μη γνήσιο ιδιαίτερο έγκλημα της παιδοκτονίας. Με βάση το άρθρο ο νομοθέτης θεωρεί εφικτή την παιδοκτονία και κατά τον τοκετό θεωρώντας ότι υπάρχει άνθρωπος και πριν το τέλος του τοκετού. Οι θεωρητικοί 112 που δέχτηκαν την έναρξη του τοκετού ως χρονικό σημείο έναρξης της ανθρώπινης ζωής προχώρησαν στον καθορισμό αυτού του χρονικού σημείου. Ως έναρξη του τοκετού δέχτηκαν είτε την έναρξη των ωδίνων εξώθησης είτε την έναρξη των ωδίνων διαστολής. Ωστόσο είναι πολύ πιθανό η έναρξη της διαδικασίας του τοκετού να μην συνοδεύεται από ωδίνες. Στην περίπτωση αυτή είναι πιο ασφαλές να δεχτούμε ότι ως χρονικό σημείο έναρξης του τοκετού η θέση σε κίνηση της φυσικής εκείνης αλληλουχίας φάσεων η οποία κατά τα διδάγματα της μαιευτικής επιστήμης οδηγεί στην ολοκλήρωση της γέννησης 113 Στο δε άρθρο 35 του Αστικού Κώδικα ορίζεται ότι υπάρχει έμβρυο κατά τον αποχωρισμό από το μητρικό σώμα. Παλαιότερα, υποστηριζόταν η άποψη ότι το έμβρυο αρχίζει να υπάρχει από τη στιγμή της σύλληψης. Αυτή ήταν η κρατούσα άποψη καθώς την περίοδο εκείνη ως έννομο αγαθό θεωρούνταν η εν γενέσει ζωή. Η άποψη αυτή σύντομα ήρθε αντιμέτωπη με την πρόοδο της επιστήμης και την ανακάλυψη του λεγόμενου χαπιού «της επόμενης μέ- 112 Βλ. σχετικά Καρανίκας, Εγχειρίδιον Ποινικού Δικαίου: ειδικό μέρος, Β τόμος, Εκδόσεις Αντ.Σάκκουλα, 1954,σελ.510, Γάφος, Ποινικόν Δίκαιον:ειδικό μέρος,1963,σελ.5, Φιλλιπίδης, Μαθήματα Ποινικού Δικαίου, Ειδικό μέρος Α,1979,σελ.22, Μπουρόπουλος, Ερμηνεία Ποινικού Κώδικα Β, 1960, σ Πρόκειται για θέση που ενστερνίζεται ο Ανδρουλάκης, βλ. σχετικά Ποινικόν Δίκαιον, Ειδικό μέρος, Εκδόσεις Σάκκουλα,1974, σελ.22 και δέχεται και ο Μαργαρίτης, Σωματικές Βλάβες, β έκδ.,,2000,σελ.76.βλ επίσης Μπέκας, Η προστασία της ζωής και της υγείας στον ποινικό κώδικα, 2004,σελ

54 54 ρας» (morning after pills). Η ποινική θεωρία έπρεπε επομένως να συμπορευθεί αφενός με την κοινωνική πραγματικότητα και αφετέρου την εξέλιξη της ιατρικής. Η νέα άποψη που υιοθετήθηκε στη συνέχεια και η οποία αποτελεί και την κρατούσα μέχρι τις μέρες μας είναι ότι η ζωή, δεν ξεκινά με τη σύλληψη, αλλά με την εμφύτευση του γονιμοποιημένου ωαρίου στη γυναικεία μήτρα, καθώς μέχρι το στάδιο αυτό το γονιμοποιημένο ωάριο δεν έχει σταθερό σύνδεσμο με το μητρικό οργανισμό και οι πιθανότητες να συγκρατηθεί από τον οργανισμό της μητέρας είναι σε ποσοστό 50%. Η σταθερή αυτή εγκατάσταση πραγματοποιείται την 7-8η μέρα από τη στιγμή της γονιμοποιήσεως, χρονικό σημείο από το οποίο θεωρείται ότι ξεκινά η κυοφορία. Νεότερες απόψεις τοποθετούν αυτό το χρονικό σημείο τη 14η ημέρα μετά τη σύλληψη. Όμως, λόγω της μεγάλης πρακτικής δυσκολίας καθορισμού αυτού του χρονικού σημείου έχει επικρατήσει η άποψη πως οποιαδήποτε ενέργεια αποτροπής της εμφυτεύσεως γίνεται κατά τις πρώτες τέσσερις εβδομάδες από την αρχή της τελευταίας εμμήνου ρήσεως είναι εκτός των πλαισίων προσβολής του ποινικού δικαίου. Στο ίδιο αποτέλεσμα κατέληξε η θεωρία και με το επιχείρημα ότι προστατευόμενο έννομο αγαθό είναι το έμβρυο ως ιδιότητα του γυναικείου σώματος. Σε αυτή τη περίπτωση ο χρόνος εμφύτευσης πράγματι ταυτίζεται με την έναρξη του εννόμου αγαθού αφού από αυτό το σημείο και έπειτα πραγματοποιείται η οργανική του σύνδεση με το σώμα της μητέρας, και αρχίζει έτσι να εμφανίζεται ως ιδιότητα του μητρικού σώματος. Εάν θεωρήσουμε λοιπόν πως το κυοφορούμενο δεν αποτελεί ανεξάρτητο αγαθό αλλά ιδιότητα του γυναικείου σώματος, μπορεί να προστατεύεται στο ποινικό δίκαιο μόνο με την προοπτική εξέλιξής του σε ολοκληρωμένο άνθρωπο. Η βιωσιμότητα επομένως του εμβρύου αποτελεί σημαντικό στοιχείο για την αναγνώρισή του ως εννόμου αγαθού και την προστασία του με κανόνες του ποινικού δικαίου. Το ποιοτικό αυτό κριτήριο της βιωσιμότητας, είναι εξαιρετικά σημαντικό διότι μας εντάσσει στο κοινωνικό κριτήριο προσδιορισμού τόσο του εννόμου αγαθού όσο και των θεμελιωδών δικαιωμάτων το οποίο θα εκτεθεί αμέσως παρακάτω. Άλλωστε συνάδει και με τη γενικότερη θεωρία του θεμελιώδους δικαιώματος στη ζωή το οποίο προστατεύει το κυοφορούμενο ως αντικείμενο ποιοτικά κατώτερο και όχι ισότιμο με το δικαίωμα της μητέρας.

55 55 Όσον αφορά το ζήτημα της χρήσης των βλαστικών κυττάρων αν δεχτούμε ότι υπάρχει ανθρώπινη οντότητα από την πρώτη στιγμή της σύλληψης, τότε η ερεύνα επί των εμβρυικών βλαστικών κυττάρων και συνακόλουθα η χρήση τους παρουσιάζουν αξεπέραστα ηθικά ζητήματα. Αν όμως παρακάμψουμε την στιγμή της σύλληψης και τοποθετήσουμε το χρονικό σημείο έναρξης της ανθρώπινης ζωής μετά την παρέλευση της δέκατης τέταρτης ημέρας (χρονικό σημείο δημιουργίας της νωτιαίας χορδής), τότε ανοίγεται ο δρόμος για την ερευνητική ή θεραπευτική χρήση των εμβρυικών βλαστικών κυττάρων. Εφόσον δεν έχει διαμορφωθεί ακόμη νευρικό σύστημα, δεν θεμελιώνεται αντίθεση στο άρθρο 2 παρ. 1 Σ. Κι αυτό γιατί το δικαίωμα στη ζωή δεν μπορεί να αποδοθεί σε ένα υποκείμενο, αν αυτό δεν έχει οντολογική υπόσταση. Εκτός αυτού το υποκείμενο αποκτά υπόσταση από τη στιγμή της γέννησης. Πριν από τη στιγμή της γέννησης δεν μπορεί κανείς να κάνει λόγο για την ύπαρξη υποκειμένου, δηλαδή προσώπου, ούτε συνεπώς για την ύπαρξη οποιουδήποτε συνταγματικού δικαιώματος, όπως το δικαίωμα στη ζωή, αφού η διάταξη του άρθρου 5 παρ. 2 Σ. αναφέρεται μόνο σε «πρόσωπα». Η χρήση εμβρυικών βλαστικών κυττάρων συνιστά επιστημονική και ερευνητική δραστηριότητα η οποία υπάγεται στο κανονιστικό πεδίο της διάταξης του άρθρου 16 παρ Η διάταξη αυτή στοχεύει στη διατήρηση της ελευθερίας της επιστημονικής κοινότητας, όταν αυτή συναντά αντιδράσεις από το κοινωνικό σύνολο. γ. Η θέση της Εκκλησίας Η Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία θεωρεί ότι η διαδικασία που διαμορφώνει το ανθρώπινο πρόσωπο αρχίζει από τον ζυγώτη, δηλαδή από το γονιμοποιημένο ωάριο 115. Ανεξάρτητα αν σχηματίσθηκε in situ ή in vitro, ο ζυγώτης είναι προορισμένος να ε- ξελιχθεί και με τη θεία χάρη να εξελιχθεί σε ολοκληρωμένο ανθρώπινο οργανισμό. 114 Άρθρο 16 παρ.1 Σ: Η τέχνη και η επιστήμη, η έρευνα και η διδασκαλία είναι ελεύθερες η ανάπτυξη και η προαγωγή τους αποτελεί υποχρέωση του Κράτους. Η ακαδημαϊκή ελευθερία και η ελευθερία της διδασκαλίας δεν απαλλάσσουν από το καθήκον της υπακοής στο Σύνταγμα. Βλ. σχετικά Δαγτόγλου, Ατομικά Δικαιώματα,2011, Εκδόσεις Σάκκουλα, σελ π. Ιωάννου Μπρεκ / Λυν Μπρεκ, Από τη γέννηση ως το θάνατο, Ορθόδοξες προσεγγίσεις σε Βιοηθικά διλήμματα, Εκδόσεις Εν Πλω, Αθήνα 2008, σελ. 94,Χατζηνικολάου Ν.(Αρχιμανδρίτης), «Πειράματα σε βλαστοκύτταρα και Εκκλησιαστική Οπτική», Απάντηση στον κ. Ματσανιώτη, Εφημερίδα «Το Βήμα»,01/06/2003.

56 56 Θεωρείται ότι το έμβρυο είναι εν δυνάμει ανθρώπινο πρόσωπο που διέρχεται από διαφορετικά στάδια εξέλιξης. Συνεπώς η Εκκλησία υποστηρίζει την ιερότητα της ανθρώπινης ζωής σε όλα τα στάδια της εξέλιξης. Με βάση το παραπάνω σκεπτικό η Εκκλησία έχει διατυπώσει ξεκάθαρες σχέσεις ό- σον αφορά την θεραπευτική χρήση εμβρυικών βλαστικών κυττάρων. Η ορθόδοξη χριστιανική θρησκεία και όλοι όσοι είναι εναντίον της χρησιμοποίησης εμβρυϊκών κυττάρων για ερευνητικούς σκοπούς, υποστηρίζουν ότι το ανθρώπινο πρόσωπο ενυπάρχει στο γονιμοποιημένο ωάριο και ότι αυτό αποτελεί το υλικό του υπόστρωμα. Θεωρεί δηλαδή ότι αν και το έμβρυο δεν συνιστά ακόμη ανθρώπινο πρόσωπο, δεν είναι δυνατό ούτε να καταστραφεί ούτε να χρησιμοποιηθεί για πειραματικούς σκοπούς ακόμη και αν ο σκοπός είναι θεραπευτικού χαρακτήρα. Ο λόγος έγκειται στο ότι η δημιουργία σειρών εμβρυϊκών βλαστικών κυττάρων προσλαμβάνει ανήθικο χαρακτήρα ανήθικη καθώς θανατώνει ανθρώπινα έμβρυα που προορίζονται να εξελιχθούν σε ανθρώπινα πρόσωπα. Ακόμη και το γεγονός ότι τα έμβρυα δεν πρόκειται να εμφυτευτούν σε μήτρα(όταν πρόκειται για παράδειγμα για το πλεονάζον γεννητικό υλικό μιας τεχνητής γονιμοποίησης) και συνεπώς δεν θα μπορέσουν να ολοκληρώσουν την εξέλιξή τους, σύμφωνα με την Εκκλησία, δεν δικαιολογεί τη δημιουργία τους. Σύμφωνα με την Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία ο άνθρωπος είναι μια σύνθετη οντότητα αποτελούμενη από την ψυχή 116 και το σώμα. Η ψυχή 117, η οποία υπάρχει από 116 Οι περισσότεροι προσωκρατικοί υποστήριζαν την άυλη φύση της ψυχής.πρώτος ο Όμηρος περιγράφει ανεπανάληπτα τον σπαραγμό των συντρόφων του Οδυσσέα που μεταμορφώθηκαν από το ραβδί της Κίρκης σε χοίρους την κεφαλή, τη φωνή, το δέρμα και το δέμας, ενώ ο νους τους παρέμεινε άθικτος, ανθρώπινος. Αλλά και ο Ολύμπιος Δίας στις πολλές μεταμορφώσεις του ποτέ δεν έχανε τον θεϊκό του νου, ούτε ξέχναγε τον σκοπό του, που συχνά ήταν πονηρός! Πρώτος ο Αλκμαίων ο Κροτωνιάτης (6ος αιώνας π.x.) θεώρησε τον εγκέφαλο ως το κέντρο των αισθήσεων και της νόησης. Άποψη που υιοθετεί και ο Ιπποκράτης, ο οποίος στο Περί Ιεράς Νόσου βιβλίο του τονίζει ότι ο εγκέφαλος καθοδηγεί τα μέλη του σώματος πώς να ε- νεργούν και ότι ο εγκέφαλος μεταφέρει στη σύνεση, εννοεί τη συνείδηση, τα συμβαίνοντα. 117 H μεγάλη πλειονότητα των νευροφυσιολόγων υποστηρίζει ότι η μοναδικότητα του ανθρώπινου προσώπου συνδέεται απολύτως με τον εγκέφαλό του. Ο τιμημένος με Νομπέλ Sir Francis Crick, που μαζί με τον James Watson ανακάλυψαν τη δομή του DNA, περιέγραψε πριν από μερικές εβδομάδες μια σαφή εικόνα των νευρωνικών συσχετισμών της συνείδησης, η οποία εκφράζεται με σχετικώς μικρό αριθμό νευρώνων που εκκινούν από τον ινιακό λοβό και τερματίζουν στο μετωπιαίο. Και καταλήγει αποφθεγματικά ότι η έννοια της ψυχής είναι αυταπάτη. Υπάρχουν όμως και σημαντικοί επιστήμονες, όπως ο επίσης τιμημένος με Nobel

57 57 την στιγμή της γονιμοποίησης 118, συνιστά το πνευματικό κομμάτι του ανθρώπου και τον εντάσσει στον πνευματικό κόσμο, ενώ το σώμα στον υλικό κόσμο. Απ όλα τα ανωτέρω οδηγούμαστε στη βασική θέση της Εκκλησίας που είναι ότι το έμβρυο έχει οντολογική υπόσταση και προσωπικότητα από τη χρονική στιγμή της γονιμοποίησης, πριν ακόμη από τον σχηματισμό του εγκεφάλου. Για το λόγο αυτό η άμβλωση και η απομόνωση εμβρυικών βλαστικών κυττάρων, οι οποίες προϋποθέτουν την θανάτωση του εμβρύου, δεν γίνονται αποδεκτές από την Εκκλησία. Κλείνοντας και για να γίνει πιο παραστατική η θέση της Εκκλησίας έκρινα σκόπιμη την παράθεση του λόγου του σκόπιμο να παρατεθούν τα λόγια του Αρχιμανδρίτου του Οικουμενικού Θρόνου Μακαρίου Γρινιεζάκη. Αναφέρει ότι «Ἡ Ἐκκλησία πάντως δέν μπορεῖ νά υἱοθετήσει καμιά πρακτική πού καταστρέφει τό ἔμβρυο. Πολύ σωστά ἔχει ἐπισημανθεῖ ὅτι μέσα σ ἕνα προυραλιστικό περιβάλλον ὅλα ἐπιτρέπονται, ἰδιαιτέρως ἄν ἀξιοποιηθοῦν γιά χρηστικούς σκοπούς, ὅπως εἶναι ἡ βελτίωση τῆς ἀνθρώπινης ὑγείας καί ἡ ἐπιμήκυνση τῆς ζωῆς. Ἀπό τήν ἄλλη ἡ ὑπακοή στό θέλημα τοῦ Θεοῦ, τό ὁποῖο ἐκφράστηκε μέ τήν ἐκούσια θυσία Του, μᾶς ὠθεῖ στό νά ἀπορρίψουμε τό καλό, ὅταν αὐτό ἐπιτυγχάνεται μέ τήν καταστροφή μιᾶς ἀνθρώπινης ζωῆς, τοῦ ἐμβρύου. Καί αὐτό, διότι σύμφωνα μέ τό Εὐαγγέλιο δέν ἔχουμε δικαίωμα νά σώσουμε ἤ νά βελτιώσουμε τίς συνθῆκες μιᾶς ζωῆς θυσιάζοντας μιά ἄλλη, παρά μόνο ἄν αὐτό γίνει μέ τήν προνευροφυσιολόγος Sir John Eccles, ο οποίος θεωρεί ότι «κάθε ψυχή είναι θείο δημιούργημα που συνδέεται με το αναπτυσσόμενο έμβρυο κάποια στιγμή ανάμεσα στη σύλληψη και τη γέννηση. Ο ενσυνείδητος νους είναι ανεξάρτητη, ιδιαίτερη οντότητα που βρίσκεται σε διαρκή αλληλεπίδραση με διάφορα κατά περίπτωση κέντρα του επικρατούντος εγκεφαλικού ημισφαιρίου. Ο ενσυνείδητος νους επιλέγει τα κέντρα αυτά ανάλογα με τα ενδιαφέροντά του, ενσωματώνεται μαζί τους ασώματα, και έτσι προκύπτει η ενότητα της από στιγμής σε στιγμή συνειδητής εμπειρίας. Ο δυϊσμός αυτός φέρνει σε επαφή τον κόσμο της ύλης και της ενέργειας με τη συνείδηση, με τον ενσυνείδητο νου». 118 «εξ άκρας συλλήψεως», «Και το μεν σώμα είναι υλικό, σύνθετο και φθαρτό, η δε ψυχή είναι «ουσία ζώσα, απλή, ασώματος, σωματικοῖς ὀφθαλμοῖς κατ οικεία φύση αόρατος, λογική τε και νοερά, ασχημάτιστος αθάνατος» Βλ. σχετικά στο Ιωάννου Δαμασκηνού, Έκδοσις ακριβής της ορθοδόξου πίστεως,2002. Κατά την Παλαιά Διαθήκη ο άνθρωπος είναι διφυής και δισυπόστατος με αθάνατη ψυχή, η οποία βρίσκεται στα χέρια του θείου αυτής δημιουργού «θανατοί και ζωογονεί, κατάγει εις άδου και ανάγει». Και ο Άγιος Παύλος υποστηρίζει τον οντολογικό δυϊσμό, την πολυεπίπεδη λειτουργικότητα και την άρρηκτη ενότητα.

58 58 σωπική μας θυσία καί τή δωρεά τῆς δικῆς μας ζωῆς. Αὐτό εξάλλου ἐπιτέλεσε ὁ Χριστός μέ τό σταυρικό Του θάνατο 119. Σύμφωνα με την Ορθόδοξη Παράδοση, το ανθρώπινο έμβρυο αντιμετωπίζεται ως ανθρώπινη οντότητα, από την πρώτη στιγμή της σύλληψης («εξ άκρας συλλήψεως», που αποτελεί όρο της Δ Οικουμενικής Συνόδου το 451 μ.χ.). Είναι αυτό βιολογικά ορθό; Μπορεί να θεωρηθεί ανθρώπινο ον ένα έμβρυο στο στάδιο της βλαστοκύστης; Ταυτίζεται η έννοια της γενετικής δομής του ζυγωτού με το πρόσωπο; Συνιστά η διακοπή της ανάπτυξης του εμβρύου στο στάδιο της βλαστοκύστης βαρύτατη παραβίαση των ανθρώπινων δικαιωμάτων και ειδικότερα μεγάλη προσβολή της ιερότητας της ανθρώπινης ζωής; Είναι θεμιτό να δημιουργούμε έμβρυα η ανάπτυξη των οποίων ουδέποτε θα ολοκληρωθεί; Είναι θεμιτό να μετατρέψουμε τα ανθρώπινα έμβρυα σε εργοστάσια παραγωγής κυττάρων, που θα χρησιμοποιηθούν για τη θεραπεία νοσούντων ή σε αποθήκες οργάνων (με τη μέθοδο της κατάψυξης) για μελλοντικές μεταμοσχεύσεις; Ποιος θα παράσχει τα αμέτρητα έμβρυα που χρειάζονται γι αυτές τις επεμβάσεις; Δε θα οδηγούσε αυτό σε μια νέα μορφή εμπορευματοποίησης του γυναικείου σώματος ειδικά στην περίπτωση των φτωχών γυναικών; Τέλος όσον αφορά την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, η οποία αποτελεί την κύρια πηγή των απαγορεύσεων στην Ευρώπη θεωρεί το έμβρυο υποκείμενο δικαίου από τη στιγμή της σύλληψης Τοῦ Ἀρχιμανδρίτου τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου Μακαρίου Γρινιεζάκη, «Οι ιδιότητες του ανθρώπου αρχίζουν από τη σύλληψη, δεν αποκτώνται κατά την πορεία της εξέλιξης του εμβρύου αλλά απλώς εκφράζονται. Οποιοδήποτε και αν είναι το μέλλον του εμβρύου, έστω και αν οδεύει στην καταστροφή, δεν μπορεί να σταθμίζεται η ζωή του με τρίτα συμφέροντα και σκοπούς, γιατί τότε υποβιβάζεται ο άνθρωπος σε «όργανο» σε «αντικείμενο» σε «μέσον», γεγονός πού εναντιώνεται στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια», βλ. σχετικά Pontifical Academy for Life,Declaration on the Production and the Scientific and Therapeutic Use of Human Embryonic Stem Cells. pa_acdlife_doc_ _cellule-staminali_en.html

59 59 Β. Η ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΚΛΩΝΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΙΣΤΟΣΥΜΒΑΤΟΥ ΜΟΣΧΕΥΜΑΤΟΣ α. Η έννοια της κλωνοποίησης Η «κλωνοποίηση» είναι ένας όρος με καταβολές στην επιστήμη της βιολογίας. Χρησιμοποιείται για να περιγράψει την αναπαραγωγική διαδικασία που οδηγεί στη δημιουργία πανομοιότυπων γενετικά οργανισμών. Οι χρονολογίες που ακολουθούν αποτελούν τους πιο σημαντικούς σταθμούς στην ιστορία της θεραπευτικής κλωνοποίησης. Το 1952 επιχειρήθηκε κλωνοποίηση βατράχου 121, το 1981 έγινε η πρώτη επιτυχής κλωνοποίηση θηλαστικών (στα ποντίκια),το 1986 έγινε κλωνοποίηση στα πρόβατα με τη χρησιμοποίηση ολοδύναμων εμβρυϊκών κυττάρων, και το 1996 η γέννηση του προβάτου Dolly σηματοδότησε μια νέα εποχή στην ιστορία της κλωνοποίησης. Ποια είναι όμως η διαδικασία της κλωνοποίησης και ποιους όρους προϋποθέτει? Η μέθοδος της κλωνοποίησης προϋποθέτει την ύπαρξη ενός ωαρίου από το οποίο αφαιρείται ο πυρήνας (και κατά συνέπεια και το γενετικό του υλικό) και στη θέση του εισάγεται ο πυρήνας ενός σωματικού κυττάρου. Έτσι το ωάριο περιέχει όλα τα απαιτούμενα υλικά για την ανάπτυξη του εμβρύου και όλες τις γενετικές πληροφορίες του οργανισμού από τον οποίο προέρχεται το σωματικό κύτταρο. Στην επόμενη φάση διεγείρεται με κατάλληλες χημικές ουσίες το ωάριο, το οποίο αρχίζει να αναπτύσσεται και να εξελίσσεται σε έμβρυο. Το έμβρυο αυτό ταυτίζεται γενετικά με τον οργανισμό από τον οποίο προήλθε το σωματικό κύτταρο 122. Ουσιαστικά, δηλαδή, αναπτύσσουμε ένα έμβρυο παρθενογενετικά χωρίς τη σύντηξη ωαρίου-σπερματοζωαρίου. Ο θόρυβος που δημιουργήθηκε από την γέννηση της προβατίνας Dolly οφείλεται στο γεγονός ότι χρησιμοποιήθηκε ο πυρήνας ενηλίκου διαφοροποιημένου κυττάρου και συγκεκριμένα κυττάρου από το μαστό. Όταν το DNA του μαστικού κυττάρου τοποθετήθηκε στην αρχέγονη αγκαλιά του ωαρίου, τότε ξαναγύρισε δραστικά πίσω το χρόνο, «σβήνοντας» όλες τις αλλαγές που είχε υποστεί, προκειμένου να μετατραπεί σε ένα εξειδικευμένο κύτταρο με προορισμό την παραγωγή γάλακτος. Δηλαδή ο πυρή- 121 Hochedlinger/Jaenisch, «Nuclear transplantation: lessons from frogs and mice», Curr Opin Cell Biol 14(6): (2002),σελ Rideout et al., «Nuclear cloning and epigenetic reprogramming of the genome», Science 293: (2001), σελ

60 60 νας του μαστικού κυττάρου ξαναγύρισε πίσω στην πρωτόγονη αδιαφοροποίητη κατάστασή του. β. Η έννοια της θεραπευτικής κλωνοποίησης και η συμβολή της στην αποκατάσταση της υγείας τρίτων προσώπων(δημιουργία ιστοσυμβατού μοσχεύαμτος) Ποια θα μπορούσε όμως να είναι η συμβολή της κλωνοποίησης στην αποκατάσταση της υγείας τρίτων προσώπων,εν προκειμένω στην δημιουργία ιστοσυμβατού μοσχεύματος? Η βασική ιδέα περιλαμβάνει τη χρησιμοποίηση ενός σωματικού κυττάρου του ασθενή για τη δημιουργία ενός εμβρύου που θα αποτελέσει τον κλώνο του. Το έμβρυο τοποθετείται σε δοκιμαστικό σωλήνα(in vitro) μέχρι να φτάσει στο στάδιο της βλαστοκύστης και εν συνεχεία απομονώνονται τα εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα, από τα οποία μπορούν να προκύψουν διάφοροι κυτταρικοί τύποι, ιστοί και όργανα προς μεταμόσχευση στον ασθενή 123. Γίνεται λοιπόν κατανοητό ότι τα όργανα που θα παραχθούν κατά τον τρόπο αυτό δεν θα αντιμετωπίζουν τον κίνδυνο απόρριψης του μοσχεύματος. Η διαδικασία που περιγράφηκε ανωτέρω, η οποία λαμβάνει χώρα εξ ολοκλήρου στο δοκιμαστικό σωλήνα(in vitro) και έχει σκοπό τη χρησιμοποίηση εμβρυϊκών βλαστοκυττάρων για θεραπευτικούς σκοπούς και ειδικότερα για την παραγωγή συμβατών ιστών και οργάνων, ονομάζεται θεραπευτική κλωνοποίηση. Με τη θεραπευτική κλωνοποίηση παρέχεται η δυνατότητα παραγωγής και χρησιμοποίησης αξιόπιστων βιοανταλλακτικών για μεταμοσχεύσεις από το προσωπικό DNA του καθενός μας, δηλαδή ιστών και οργάνων με ονοματεπώνυμο. Οι δυνατότητες και οι προοπτικές, που δημιουργούνται είναι τεράστιες 124. Αν μετά την εισαγωγή του πυρήνα του δότη στο απύρηνο κύτταρο, το έμβρυο εμφυτευτεί στη μήτρα και αναπτυχθεί κανονικά, τότε θα προκύψει ένα γενετικά ταυτόση- 123 Savulescu, «Should we clone human beings?, Cloning as a source of tissue for transplantation», Journal of Medical Ethics,1999, σελ.87επ., Harris, «Clones, Genes and Immortality- Εthics and the Genetic Revolution», Life Sciences Miscellaneous Publications, 1998, σελ Shostak, Becoming Immortal: Combining Cloning and Cell Therapy, State University of New York,2002,σελ Lauritzen, Cloning and the Future of Human Embryo Research, Oxford University Press, 2001, σελ.22 επ.

61 61 μο άτομο (κλώνος) με το ήδη υπάρχον ενήλικο άτομο από το οποίο ελήφθη το σωματικό κύτταρο. Η διαδικασία αυτή ονομάζεται αναπαραγωγική κλωνοποίηση 125. Είναι γεγονός ότι έχουν κλωνοποιηθεί διάφορα ζώα ωστόσο δεν έχει ακόμη επιτευχθεί κλωνοποίηση ανθρώπινου εμβρύου(για θεραπευτικούς ή για αναπαραγωγικούς σκοπούς). Κατά καιρούς, βέβαια, βλέπουν το φως της δημοσιότητας εξαγγελίες ορισμένων, για λόγους κυρίως διαφημιστικούς και εμπορικούς, ότι πέτυχαν κλωνοποίηση ανθρώπινου εμβρύου. Μεταξύ αυτών και η γιγαντιαία αμερικανική εταιρεία Advanced Cell Technology (ACT) 126. Σε ιατρικό επίπεδο η θεραπευτική κλωνοποίηση ευνοεί τη δημιουργία μοσχευμάτων που δεν παρουσιάζουν προβλήματα ιστοσυμβατότητας και οδηγεί στην ίαση σοβαρών ασθενειών, ενισχύοντας το ατομικό 127 και κοινωνικό 128 δικαίωμα την υγεία. Συνεπώς, η δημιουργία μοσχευμάτων με τη χρήση βλαστικών κυττάρων μπορεί να συμβάλει θετικά στην αντιμετώπιση ενός προβλήματος που συνδέεται με την υποχρέωση του κράτους να μεριμνά για την υγεία των πολιτών. 125 National Research Council, Scientific and Medical Aspects of Human Reproductive Cloning, The National Academies Press, 2002, σελ.74 επ. CCNE (France), «Réponse au Président de la République au sujet du clonage reproductif», 1997, HGAC (U.K.), «Cloning Issues in Reproduction», Science and Medicine, 1998,Επίσης βλ. Σχετικά με το ζήτημα της αναπαραγωγικής κλωνοποίησης αναλυτικά Μανωλάκου/Βιδάλης, «ΕΚΘΕΣΗ για την αναπαραγωγική κλωνοποίηση του ανθρώπου», στο Στην πραγματικότητα τα πειράματα της εταιρείας είχαν αποτύχει. Μόνο τρία από τα 19 ωάρια, στα οποία έγινε προσπάθεια κλωνοποίησης, διαιρέθηκαν και εξ αυτών μόνο ένα έφθασε μέχρι την Τρίτη διαίρεση (δηλαδή μέχρι τα 8 κύτταρα). Επιτυχία θα ήταν να δημιουργηθεί μια βλαστοκύστη με κύτταρα. 127 Κατά το άρθρο 5 παρ. 5 Σ, καθένας έχει δικαίωμα στην προστασία της υγείας και της γενετικής του ταυτότητας. Νόμος ορίζει τα σχετικά με την προστασία κάθε προσώπου έναντι των βιοϊατρικών παρεμβάσεων. 128 Κατά το άρθρο 21 παρ. 3 Σ, το Κράτος μεριμνά για την υγεία των πολιτών και παίρνει ειδικά μέτρα για την προστασία της νεότητας, του γήρατος, της αναπηρίας και για την περίθαλψη των απόρων. Βλ. σχετικά Βλαχόπουλος, Η κλωνοποίηση στην ελληνική έννομη τάξη, ο.π.,σελ.95 επ.

62 62 Εξάλλου πρέπει να τονιστεί ότι στόχος της θεραπευτικής κλωνοποίησης δεν είναι η γέννηση ενός ατόμου, αλλά η απομόνωση εμβρυϊκών βλαστικών κυττάρων για θεραπευτικούς σκοπούς. Αυτό που διακυβεύεται είναι η υπόσταση και η θέση του εμβρύου και γύρω από το ερώτημα αυτό συγκρούονται πολλές διαφορετικές απόψεις. γ. Η θεραπευτική κλωνοποίηση στην ελληνική και διεθνή έννομη τάξη-ηθικές προεκτάσεις Όπως αναλύθηκε διεξοδικά ανωτέρω στην περίπτωση της θεραπευτικής κλωνοποίησης δεν δημιουργείται γενετικά όμοιος ανθρώπινος οργανισμός. Αυτός είναι και ο λόγος που η συγκεκριμένη μέθοδος δεν απαγορεύεται από το Σύνταγμα. Εξάλλου μια τέτοια απαγορευτική νομοθετική ρύθμιση θα ερχόταν σε αντίθεση με το ατομικό δικαίωμα της επιστημονικής ελευθερίας (άρθρο 16 παρ. 1 Σ 129 ) αλλά και με την συνταγματική επιταγή της προστασίας της δημόσιας υγείας(άρθρο 21 παρ.3 Σ 130 ) καθώς η μέθοδος της θεραπευτικής κλωνοποίησης υπόσχεται θεαματικά θεραπευτικά αποτελέσματα με αποδέκτη τον άνθρωπο. Συνεπώς η συνταγματική τάξη στην Ελλάδα μπορεί να αποδεχθεί τη χρήση γεννητικού υλικού για άλλους εκτός της τεκνοποιίας σκοπούς. Επίσης στο Πρόσθετο Πρωτόκολλο στη Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και τη Βιοιατρική για την απαγόρευση της κλωνοποίησης δεν αναγράφεται ρητά εξαίρεση που να επιτρέπει την θεραπευτική κλωνοποίηση. Ωστόσο αυτά θα πρέπει να γίνει δεκτό ότι το ανωτέρω Πρωτόκολλο απαγορεύει ρητά μόνο την αναπαραγωγική κλωνοποίηση η οποία έχει ως σκοπό την δημιουργία αυτοτελών ανθρώπινων οργανισμών 131. Εξάλλου και στο Προοίμιο η απαγόρευση της κλωνοποίησης δικαιολογείται 129 Άρθρο 16 παρ.1 Σ «Η τέχνη και η επιστήμη, η έρευνα και η διδασκαλία είναι ελεύθερες η ανάπτυξη και η προαγωγή τους αποτελεί υποχρέωση του Κράτους. Η ακαδημαϊκή ελευθερία και η ελευθερία της διδασκαλίας δεν απαλλάσσουν από το καθήκον της υπακοής στο Σύνταγμα». 130 Άρθρο 21 παρ.3 Σ «Το Κράτος μεριμνά για την υγεία των πολιτών και παίρνει ειδικά μέτρα για την προστασία της νεότητας, του γήρατος, της αναπηρίας και για την περίθαλψη των απόρων». 131 Βλ. σχετικά Βιδάλης, Ζωή χωρίς πρόσωπο, Εκδόσεις Σάκκουλα,1999,σελ.130 αλλά και Βλαχόπουλος, Η κλωνοποίηση στην ελληνική έννομη τάξη, Εκδόσεις Σάκκουλα,

63 63 βασιζόμενη στο επιχείρημα ότι έρχεται σε αντίθεση με την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Ωστόσο στην περίπτωση της θεραπευτικής κλωνοποίησης, όπως αναλύθηκε πιο πάνω, δεν τίθεται ζήτημα προσβολής της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Πιο αναλυτική η δημιουργία βλαστικών κυττάρων μέσω της αξιοποίησης της θεραπευτικής κλωνοποίησης συνιστά όπως αναφέρθηκε και ανωτέρω επιστημονική και ερευνητική δραστηριότητα που υπάγεται στο κανονιστικό πεδίο του άρθρου 16 παρ. 1 Σ, το οποίο κατοχυρώνει την επιστημονική και ερευνητική ελευθερία 132. Κάθε ερευνητική δραστηριότητα δύναται όμως να περιορισθεί για λόγους προστασίας άλλων συνταγματικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων. Ο περιορισμό της έρευνας που πραγματοποιείται για την προστασία της ανθρώπινης ζωής και αξιοπρέπειας καθώς και του δικαιώματος στη ζωή που προστατεύεται συνταγματικά και από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου 133 όταν γίνεται υπερβολικός αποβαίνει σε βάρος των ίδιων των εννόμων αγαθών άλλων προσώπων(γεννημένων ή αγέννητων) τα οποία θα μπορούσαν να ωφεληθούν από τα αποτελέσματα της έρευνας. Από πολλούς λοιπόν τίθεται ο προβληματισμός μήπως η κλωνοποίηση βλαστικών κυττάρων προσκρούει στην ανθρώπινη αξία 134. Αυτός ο ισχυρισμός δεν μπορεί να υποστηριχθεί καθώς δεν δημιουργείται γενετικά όμοιος άνθρωπος. Σε επίπεδο ηθικής το πρώτο ερώτημα που τίθεται είναι μήπως η τεχνική της δημιουργίας ζωντανών οργανισμών ως «αποθηκών ιστών και οργάνων» συνιστά εργαλειοποίηση του ανθρώπου. Οι αντιδράσεις που προκαλεί η υλοποίηση της θεραπευτικής κλωνοποίησης σε πρακτικό επίπεδο σε σχέση με τα εμβρυικά βλαστικά κύτταρα είναι πολλές 135. Οι θιασώτες της απόρριψης της θέσης αυτής προβάλουν το επιχείρημα ότι 2000,σελ.89, Annas, Why we should ban human cloning, NewEngJMed 19989Vol.339), σελ.122 επ. 132 Παπαδημητρίου, «Σύνταγμα και ελευθερία της Επιστήμης», ΤοΣ 1992, σελ Βλ. άρθρο 2παρ.1 εδ.1 Ε.Σ.Δ.Α, Τo δικαίωμα στη ζωή, Τo δικαίωμα εκάστoυ πρoσώπoυ εις τηv ζωήv πρoστατεύεται υπό τoυ vόμoυ. 134 Βιδάλης, Ζωή χωρίς Πρόσωπο, ο.π,, σελ Δραγώνα Μονάχου, «Κλωνοποίηση και ηθική», Εφημερίδα «Απογευματινή», , Harris, Clones, Genes and Immorality. Ethics and the Genetic Revolution, Oxford U.P., Oxford σελ.43, Οι επιφυλάξεις για τη θεραπευτική κλωνοποίηση, πέραν των προβλημάτων ηθικής δεοντολογίας, δεν είναι αβάσιμες. Η ανάπτυξη των συγκεκριμένων ερευνών θα δημιουργήσει την τεχνική βάση για την αναπαραγωγική κλωνοποίηση. Από τη στιγμή που

64 64 είναι ηθικά απαράδεκτη η θυσία ανθρώπινων εμβρύων στο βωμό της Επιστήμης ακόμη κι αν εξυπηρετείται ένας θεραπευτικός σκοπός 136 και παράγεται όφελος για μεγάλο αριθμό χρόνια πασχόντων ατόμων. Αν δεχθούμε το γεγονός ότι πριν από τη στιγμή της γέννησης δεν μπορεί να κάνει κανείς λόγο για την ύπαρξη προσώπου-υποκειμένου,τότε δεν γίνεται δεκτή ούτε η ύ- παρξη υποκειμένου ανθρώπινης αξίας. Πιο αναλυτικά με τη μέθοδο της κλωνοποίησης εμβρύων για θεραπευτικούς σκοπούς δεν δημιουργείται άνθρωπος. Σε αντίθεση με την αναπαραγωγική κλωνοποίηση, κατά την οποία δημιουργείται άνθρωπος, στη θεραπευτική κλωνοποίηση δημιουργούνται έμβρυα, από τα οποία απομονώνονται βλαστικά κύτταρα. Συνεπώς εφόσον δε σχηματοποιείται ένας ολοκληρωμένος ανθρώπινος οργανισμός, δεν θεμελιώνεται αντίθεση με το άρθρο 2 παρ. 1 του Συντάγματος 137. Οι περισσότεροι επιστήμονες, υποστηρικτές της θεραπευτικής κλωνοποίησης, υποστηρίζουν ότι η κλωνοποίηση αυτή δεν προκαλεί ηθικούς φραγμούς και ότι συζητήσεις που στοχοποιούν την βιοιατρική, λειτουργούν απλώς σαν ανάχωμα στην αναπόφευκτη εξέλιξη της επιστήμης. Το βασικό επιχείρημα στο οποίο στηρίζεται η επιχειρηματολογία τους είναι ότι στην πραγματικότητα δεν πρόκειται για κλωνοποίηση εμβρύου, αλλά για κλωνοποίηση κυττάρων. Δεν δημιουργείται ανθρώπινη μορφή ζωής αλλά κυτταρική, η οποία έχει θεραπευτικό σκοπό. Δημιουργείται στο δοκιμαστικό σωλήνα(in vitro) μιας αδιαφοροποίητης μάζας κυττάρων ολίγων ημερών, που αποτελεί μια πρώιμη μορφή εμβρύου, το λεγόμενο προ έμβρυο, το οποίο δε συνιστά εμψυχωμένη οντότητα. Το προ έμβρυο ουδέποτε εμφυτεύεται σε μήτρα και ως εκ τούτου ουδέποτε γεννιέται. ένα έμβρυο αναπτυχθεί in vitro, μπορεί αργότερα να εμφυτευτεί σε μια μήτρα. Μια προσεκτική ανάγνωση των επιχειρημάτων των επιστημόνων, που αντιδρούν στην αναπαραγωγική κλωνοποίηση, αποκαλύπτει ότι η έρευνα για τη θεραπευτική κλωνοποίηση δεν αποκλείει στο μέλλον την αναπαραγωγική κλωνοποίηση. 136 Whittaker, «Therapeutic cloning: The ethical limits», Toxicology and Applied Pharmacology, 25/07/2008, σελ Κατά το άρθρο 2 παρ.1 Σ, ο σεβασμός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας.

65 65 Ο επιστημονικός κόσμος στο σύνολο του δέχεται ότι ανθρώπινη ύπαρξη δε νοείται χωρίς νευρικό σύστημα. Συνεπώς μπορούμε να μιλάμε για ανθρώπινο ον την δεκάτη τέταρτη μέρα ημέρα, κατά την οποία εμφανίζεται το αρχικό ανατομικό πρόδρομο του νωτιαίου μυελού, η «νωτιαία χορδή». Η ανωτέρω παραδοχή έχει ως αναγκαίο επακόλουθο την παραδοχή ότι ούτε η προσωπικότητα ούτε η πνευματική φύση του ανθρώπου καθορίζονται αποκλειστικά τη χρονική στιγμή της σύλληψης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το οποίο αξίζει να αναφερθεί συνιστούν τα μονοζυγωτικά δίδυμα τα οποία αναπτύσσονται από δύο γενετικά ταυτόσημα κύτταρα, που είναι προϊόντα της διαίρεσης του αρχικού γονιμοποιημένου ωραρίου. Αν δεχθούμε ότι η ανθρώπινη ύπαρξη αρχίζει τη χρονική στιγμή της σύλληψης, τότε θα έπρεπε τα μονοζυγωτικά δίδυμα να μοιράζονται μια μόνο ψυχή. Τέλος, το προ έμβρυο (ηλικίας μέχρι τουλάχιστον δεκαπέντε ημερών) δεν είναι ανθρώπινο ον, αφού όλα τα κριτήρια που είναι επιβεβαιωτικά της συνείδησης, όπως ο φαινότυπος, η αυτοσυνειδησία, η δυνατότητα έκφρασης αναγκών και επιθυμιών, το αίσθημα του πόνου δεν υπάρχουν. Για όλους τους παραπάνω λόγους, η πλειονότητα της παγκόσμιας ιατρικής κοινότητας υποστηρίζει τη θεραπευτική κλωνοποίηση, επειδή διαφαίνεται προς το παρόν ως η μόνη διέξοδος για τη θεραπεία εκφυλιστικών ασθενειών, όπως Parkinson και Alzheimer και για την αποτελεσματική αντιμετώπιση σοβαρών εγκεφαλικών περιστατικών, του διαβήτη, της λευχαιμίας και τραυμάτων της σπονδυλικής στήλης που έχουν προκαλέσει αναπηρία. Ωστόσο ο αντίλογος στις αντιρρήσεις όσων δεν αποδέχονται την θεραπευτική κλωνοποίηση είναι ισχυρός. Γιατί ανακύπτουν ηθικά διλήμματα από τη χρησιμοποίηση των εμβρυϊκών βλαστικών κυττάρων των προ εμβρύων μέχρι την 14 η ημέρα από τη σύλληψη, όταν η κοινωνία μας αποδέχεται τη συνειδητή άμβλωση αλλά και όταν επιβάλλεται για λόγους υγείας της μητέρας και τις περισσότερες φορές λόγω γενετικής ανωμαλίας του εμβρύου ή, ακόμη, για οικογενειακούς και κοινωνικούς λόγους. Ας σημειωθεί ότι η άμβλωση λόγω της γενετικής ανωμαλίας του εμβρύου είναι μια ενέργεια που εντάσσεται στην ευγονική, την οποία υποτίθεται ότι απορρίπτουν οι σύγχρονες κοινωνίες. Γιατί η κοινωνία μας αδιαφορεί για τα χιλιάδες έμβρυα που καταστρέφονται κατά την εφαρμογή της εξωσωματικής γονιμοποίησης; Η απάντηση που δίνεται είναι ότι η επιθυμία ενός ζευγαριού να αποκτήσει ένα παιδί θεωρείται τόσο μεγάλο ηθικό αγαθό ώστε να δικαιολογεί τη μέθοδος αυτή. Οι εφαρμογές της βιοιατρικής

66 66 επιβάλλονται από την ασκούμενη κοινωνική πίεση. Αν προσπαθήσουμε να τις απαγορεύσουμε ή να τις περιορίσουμε νομοθετικά, τότε το αποτέλεσμα θα είναι η παρανομία. Επίλογος Η εξέλιξη της βιοϊατρικής επιστήμης τα τελευταία χρόνια υπήρξε ραγδαία. Στην παρούσα διπλωματικέ εργασία έγινε προσπάθεια να παρουσιαστεί με σαφήνεια αυτό που από αρκετούς θεωρείται το μέλλον των μεταμοσχεύσεων: η δημιουργία ιστοσυμβατού μοσχεύματος μέσω της χρήσης βλαστικών κυττάρων. Ο άνθρωπος οφείλει με όχημα την Επιστήμη και με σεβασμό στη Φύση να βαδίζει αποφασιστικά προς το μέλλον, έχοντας πάντοτε ως γνώμονα το συμφέρον και την εξέλιξη της ανθρωπότητας. Η επιστήμη, λειτουργώντας στην υπηρεσία του ανθρώπου, ανατρέπει διαρκώς στερεότυπα και δεδομένα. Αυτή είναι άλλωστε και η φύση της. Ολοκληρώνοντας την συγγραφή της διπλωματικής αυτής εργασίας τα συναισθήματα μου είναι ανάμεικτα. Η έρευνα του ευαίσθητου αυτού ιατρικού θέματος, το οποίο προσπάθησα να προσεγγίσω από νομικής και ηθικής πλευράς, μου δημιούργησε την βαθειά πεποίθηση ότι το μέλλον θα είναι καλύτερο για όλους όσους σήμερα ασθενούν. Αρκεί η κοινωνία να είναι έτοιμη να ξεπεράσει τις οποίες ηθικές αγκυλώσεις και να στραφεί προς κατευθύνσεις που αδιαμφισβήτητα ωφελούν το σύνολο. Η θέση που πήρε πριν από περίπου μισό αιώνα ένας μεγάλος επιστήμονας και ανθρωπιστής συνόψισε όλα τα παραπάνω, διαγράφοντας την πορεία που πρέπει να ακολουθηθεί: «Τελικά τίποτα δεν μπορεί να ανακόψει την εξελικτική πορεία της επιστήμης. Ούτε οι παραδόσεις, ούτε οι δοξασίες, ούτε οι θρησκευτικές και κοινωνικές προκαταλήψεις, ούτε καν ο κραυγαλέος φόβος του ανθρώπου για το άγνωστο θα σταθούν ποτέ εμπόδιο σε μια διαδικασία που εξαρχής ενείχε τα στοιχεία της εξέλιξης». Albert Einstein ( )

67 67 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ Ανδρουλάκης, Ποινικό Δίκαιο, Ειδικό μέρος, Εκδόσεις Σάκκουλα,Αθήνα, Βιδάλης Τ., Ζωή χωρίς πρόσωπο, Εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα,2003. Βλαχόπουλος, Η κλωνοποίηση στην ελληνική έννομη τάξη, Εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα,2000. Γάφος, Ποινικόν Δίκαιον, Ειδικό μέρος,1963,σελ.5, Δαγτόγλου, Ατομικά Δικαιώματα, Εκδόσεις Αντ.Σάκκουλα,2011. Ιωάννου Δαμασκηνού, Έκδοσις ακριβής της ορθοδόξου πίστεως,2002. Καρανίκας, Εγχειρίδιον Ποινικού Δικαίου, Β τόμος, έκδοση, Εκδόσεις Σάκκου- Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Οικογενειακό Δίκαιο,4 η λα,2008,τ.ιι. Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη E., Τεχνητή γονιμοποίηση και Αστικό δίκαιο: Το Σχέδιο Νόμου για την «Ιατρική Υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή», στην Εταιρία Νομικών Βορείου Ελλάδος: Τεχνητή γονιμοποίηση και γενετική τεχνολογία: η ηθικονομική διάσταση, Εκδόσεις Σάκκουλα,2003. Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, «Το ζήτημα της δημιουργίας γονιμοποιημένων ωαρίων αποκλειστικά για τη λήψη από αυτά βλαστοκυττάρων», σε Ποινικό δίκαιο και βιοηθική, Σειρά: Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής,2009. Κονταξής, Ποινικός Κώδικας, Εκδόσεις Σάκκουλα, Μαργαρίτης, Σωματικές Βλάβες, Εκδόσεις Σάκκουλα,Β έκδοση, Μπέκας, Η προστασία της ζωής και της υγείας στον ποινικό κώδικα, Μπουρόπουλος, Ερμηνεία Ποινικού Κώδικα Β, 1960, Παπαχρίστου, «Πρόσωπα» και «πράγματα» στο μοντέρνο δίκαιο,(με αφορμή για τη νομική φύση του γεννητικού υλικού), Τιμητικός Τόμος για τον Ι. Μανωλεδάκη ΙΙ- Ι(2007),σελ.917 επ. π. Ιωάννου Μπρεκ / Λυν Μπρεκ, Από τη γέννηση ως το θάνατο, Ορθόδοξες προσεγγίσεις σε Βιοηθικά διλήμματα, Εκδόσεις Εν Πλω, Αθήνα 2008.

68 68 Σκορίνη-Παπαρηγοπούλου, στον ΑΚ Γεωργιάδη-Σταθόπουλου, 2 η έκδοση, Άρθρο , αρ.35 επ. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Εγκλήματα κατά της ζωής (άρθρα ΠΚ) Β Έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, Συμεωνίδου-Καστανίδου E., Η άµβλωση ως πρόβληµα του ποινικού δικαίου, Εκδόσεις Σάκκουλα,1984. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Η αναπαραγωγική κλωνοποίηση ως ποινικό αδίκημα, σε Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής 2, «Ζητήματα βιοτεχνολογίας- Κλωνοποίηση(2006),σελ Φιλλιπίδης, Μαθήματα Ποινικού Δικαίου, Ειδικό μέρος Α,1979, Χρυσόγονος, Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, Εκδόσεις Σάκκουλα,1998. Ψαρούλης Δ./Βούλτσος Π., Ιατρικό δίκαιο, Στοιχεία Βιοηθικής,University Studio Press, ΞΕΝΗ Azoux-Bacrie, Bioethique, bioethiques, Editions Bruylant, Devolder, The ethics and regulation of human embryonic stem cell research : a critical analysis of the debate, PhD, Universiteit Gent, Ηarris, Clones, Genes and Immortality-Εthics and the Genetic Revolution, Life Sciences Miscellaneous Publications, Lauritzen, Cloning and the Future of Human Embryo Research, Oxford University Press, Scholer, «The potential of stem cells: an inventory» στο: Schipanski D. Sorgner S.L. Knoepffler N., «Humanbiotechnology as social challenge», Ashgate Publishing Ltd, Shostak, Becoming Immortal: Combining Cloning and Cell Therapy, State University of New York, ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

69 69 ΕΛΛΗΝΙΚΗ Αλαχιώτης, Η ελπίδα από τα βλαστοκύτταρα φουντώνει, ΤΟ ΒΗΜΑ-science, 20/08/2006, ίδιος, Τι περιμένουμε από τα ΒΛΑΣΤΟΚΥΤΤΑΡΑ,TO ΒΗΜΑ-Science, 10/07/2005, ίδιος, Τα «γενετικά» Νομπέλ γράφουν ιστορία, ΤΟ ΒΗΜΑ-Science, 31/10/2010, Αλαχιώτης/Δρακούλης/Κοντογιάννη/Ταρλατζής, 4 Γενετιστές μιλούν στην «Ε»: «Ναι στη θεραπευτική όχι στην αναπαραγωγική», Ελευθεροτυπία, 25/01/ Αντωνάκης/Καπώνης/Λουτράδης/Λώλης/Ταρλατζής, Επανάσταση η θεραπευτική κλωνοποίηση, Ελευθεροτυπία, 15/11/2007, Αποστολίδης, Η ελληνική νομοθεσία για την έρευνα στα βλαστοκύτταρα. Άγνοια ή σκοπιμότητα του νομοθέτη;, Ιατρικά Θέματα 2009,σελ.24. Βούλτσος/Χατζητόλιος, Ηθικὲς και νομικές επιφυλάξεις για την έρευνα με εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα στην Ορθόδοξη Ελλάδα σε σχέση με τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες, Επιθεώρηση Υγείας,19(113),σελ Δραγώνα Μονάχου, «Κλωνοποίηση και ηθική», εφ. «Απογευματινή», , 43. Καράσης, Το νέο σχέδιο νόμου για την «εφαρμογή των μεθόδων της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής» (Προβλήματα συνταγματικότητας και προτάσεις), Αρμ 2005,829 επ. ( ). Κολιάκος, Τα πλεονεκτήματα των βλαστικών κυττάρων του πλακούντα, Ελευθεροτυπία, 19/03/2011, Κουζή-Κολλιάκου, Χρήση βλαστοκυττάρων στην ορθοπαιδική,11/08/2012, Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Σπέρμα, ωάριο και γονιμοποιημένο ωάριο που βρίσκονται έξω από το ανθρώπινο σώμα, Η νομική τους φύση και μεταχείριση κατά το αστικό δίκαιο, Αρμενόπουλος,1999, Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Τεχνητή γονιμοποίηση και Αστικό δίκαιο: Το Σχέδιο Νόμου για την «Ιατρική Υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή», στην Εταιρία

70 70 Νομικών Βορείου Ελλάδος: Τεχνητή γονιμοποίηση και γενετική τεχνολογία: η ηθικονομική διάσταση, 2003, σελ Ιδία, Το Σχέδιο Νόμου για την ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή και ο αντίλογος στις αντιδράσεις εναντίον του, ΧρονΙδΔ 2002, σελ Ιδία, Το ζήτημα της δημιουργίας γονιμοποιημένων ωαρίων αποκλειστικά για τη λήψη από αυτά βλαστοκυττάρων, Ποινικό δίκαιο και βιοηθική, Σειρά: Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής,2009,σελ.59. Μάλλιος, Κλωνοποίηση εμβρύων για θεραπευτικούς σκοπούς, ΤοΣ 2002,σελ.1. Μανωλάκου/Βιδάλης, ΕΚΘΕΣΗ για την αναπαραγωγική κλωνοποίηση του ανθρώπου στο Μάτσα, Μύθοι και αλήθειες για τα βλαστοκύτταρα,ημερησία,19/03/2009, id=1 Ματσανιώτης, Πότε αρχίζει η ζωή, ΤΟ ΒΗΜΑ-science, 18/05/2003, Μπρεδήμας, Η κλωνοποίηση του ανθρώπου, ρυθμίσεις και εξελίξεις στο πλαίσιο των παγκόσμιων και περιφερειακών οργανισμών, ΔτΑ 23/2004,859 επ. Παπαδημητρίου, Σύνταγμα και ελευθερία της Επιστήμης, ΤοΣ 1992,σελ.515. Ταρλατζής, Κλωνοποίηση για θεραπεία ή αναπαραγωγή;, Ελευθεροτυπία, 26/10/2001. Τσάγιας, Διαχωρισμός και ταυτοποίηση πολυδύναμων βλαστοκυτταρικών σειρών από την ομφαλοπλακουντιακή μονάδα, Διδακτορική Διατριβή, Α.Π.Θ,2012. Χατζηνικολάου Ν.(Αρχιμανδρίτης),Πειράματα σε βλαστοκύτταρα και Εκκλησιαστική Οπτική, Απάντηση στον κ. Ματσανιώτη, Εφημερίδα «Το Βήμα»,01/06/2003. Fuchs, (μετάφραση)προστασία του εμβρύου και έρευνα στα βλαστοκύταρρα σε «Ποινικό Δίκαιο και Βιοηθική» (Συλλογικό Έργο), Σειρά Δημοσιεύματα Ιατρικού δικαίου και Βιοηθικής,2009,σελ.14. ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ Amado/Saliaris/Schuleri/John/Xie/Cattaneo/Durand/Fitton/Kuang/Stewart/Lehrke/Ba umgartner/martin/heldman/hare, Cardiac repair with intramyocardial injection of allogeneic mesenchymal stem cells after myocardial infarction, PNAS, August 9, 2005, vol. 102 no. 32.

71 71 Annas, Why we should ban human cloning, NewEngJMed 19989Vol.339), σελ.122 επ. Anastasiadis/Antonitsis, Cells and pumps Mechanical support and cellular therapy emerge as a realistic alternative to heart transplantation, HIPPOKRATIA 2012, 16, 3: σελ Anastasiadis/Antonitsis/Argiriadou/Koliakos/Doumas/Khayat et al., Hybrid approach of ventricular assist device and autologous bone marrow stem cells implantation in end-stage ischemic heart failure enhances myocardial reperfusion. J Transl Med. 2011; 9: 12. Antonitsis/Anastasiadis/Koliakos/Vaitsopoulou/Kouzi/Koliakou/Doumas/Argiriadou/T ossios, Intramyocardial implantation of autologous bone marrow-derived stem cells combinedwith coronary artery bypass grafting in patients with ischemic cardiomyopathy: a pilot study, HIPPOKRATIA 2012, 16, 4, σελ.372. Badylak / Weiss / Caplan / Macchiarini, Engineered whole organs and complex tissues, The Lancet, 2012; 379: σελ Birchall, Using stem cells to help make transplant history, The Lancet 2008, σελ Birchall/Macchiarini, Airway transplantation: a debate worth having?,transplantation,2008,σελ Birchall/Elliot/Lowdell/De Coppi, Stem-cell-based, tissue-engineered tracheal replacement in a child Authors' reply, The Lancet, Vol. 381 No. 9861, σελ Bongso/Lee, Stem cells: their definition, classification and sources, σε Bongso/Lee, Stem Cells: From Benchtop to Bedside, World Scientific Publishing 2005, σελ. 5. Boseley, Transplant first a giant leap for surgery, The Guardian,19/11/2008, Elliot/De Coppi/Speggiorin/Roebuck/Butler/Samuel and al., Stem-cell-based, tissue engineered tracheal replacement in a child: a 2-year follow-up study, The Lancet, Vol. 380 No. 9846, σελ Garder, Stem cells: potency, plasticity and public reception, J Anat. 2002, σελ

72 72 Goldman/Windrem, «Cell replacement therapy in neurological disease», Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci. 2006, Vol. 361(1473), σελ Goldthwaite, Using Stem Cells to Build New Bones: A Tissue Engineering Frontier, Stem Cell Information, The National Institutes of Health resource for stem cell research, Committee on the Biological and Biomedical Applications of Stem Cell Research, Commission on Life Sciences, National Research Council, Board on Neuroscience and Behavioral Health, Institute of Medicine Stem, Cells and the Future of Regenerative Medicine, The National academies Press, 2002,σελ Committee on the Biological and Biomedical Applications of Stem Cell Research, Commission on Life Sciences, National Research Council, Board on Neuroscience and Behavioral Health, Institute of Medicine Stem, Cells and the Future of Regenerative Medicine, The National academies Press, 2002,σελ.7 Committee on Guidelines for Human Embryonic Stem Cell Research, National Research Council, Guidelines for Human Embryonic Stem Cell Research, The National Academies Press,2005,σελ. 29 επ. Committee on the Biological and Biomedical Applications of Stem Cell Research, Commission on Life Sciences, National Research Council, Board on Neuroscience and Behavioral Health, Institute of Medicine Stem, Cells and the Future of Regenerative Medicine, The National academies Press, 2002,σελ.19 CCNE (France), Réponse au Président de la République au sujet du clonage reproductif, 1997, Goldthwaite, Using Stem Cells to Build New Bones: A Tissue Engineering Frontier, Stem Cell Information, The National Institutes of Health resource for stem cell research, Guenou/Nissan/Larcher et al., Human embryonic stem-cell derivatives for full reconstruction of the pluristratified epidermis: a preclinical study, The Lancet 2009, σελ Gumbel, Mario Capecchi: The man who changed our world, The Independent, 09/10/2007, Hochedlinger/Jaenisch (2002): Nuclear transplantation: lessons from frogs and mice Curr Opin Cell Biol 14(6): σελ.741-8

73 73 Hollander/ Macchiarini / Gordijn / Birchall, The first stem cell-based tissueengineered organ replacement: implications for regenerative medicine and society, Regen Med, 2009, σελ Holmes, Macchiarini: Crossing frontiers, The Lancet 2012, σελ Holmes, Stem cell scientists share 2012 Nobel Prize for medicine, The Lancet, Vol. 380 No. 9850, σελ HGAC (U.K.), Cloning Issues in Reproduction, Science and Medicine, 1998, Ibrahim/Rao/Athanasiou/Yacoub/Terracciano, Myocardial unloading and cell therapy have a synergistic role in the recovery and regeneration of the failing heart. Eur J Cardiothorac Surg. 2012; 42: Ilic/Polak, Stem cell based therapy where are we going? The Lancet, Vol. 379 No. 9819, σελ Juengst/Fossel, The ethics of Embryonic Stem Cells-Now and Forever, Cells Without End, JAMA. 2000, σελ Kadereit, Stem Cells and Self-Renewal, International Society for Stem Cell Research Publications, Kadereit, Adult Stem Cells, International Society for Stem Cell Research Publications, Kamp/Svendsen, Stem Cell & Regenerative Medicine Center,University of Wisconsin-Madison, Kochar, What are stem cells, Laurence, The transplant revolution, The Independent, 20/03/2010, Lindval, «Stem cells for cell therapy in Parkinson's disease», Pharmacology resources 2003, Vol. 47, 4, σελ Ljungman et al, Bone Marrow Transplant 2006, The Lancet, 37, σελ McCall, UK announces strategy for regenerative medicine, The Lancet, Volume 379, Issue 9822, σελ. 1183,

74 74 Macchiarini, Tracheobronchial transplantation with a stem-cell-seeded bioartificial nanocomposite: a proof-of-concept study, The Lancet 2011, σελ , ίδιος, Bioartificial tracheobronchial transplantation. Interview with Paolo Macchiarini, Regen Med, 2011, σελ Mc Culloch, Stem cells and diversity, Leukemia 2003, σελ McCulloch/Till, «Cytological demonstration of the clonal nature of spleen colonies derived from transplanted mouse marrow cells», Nature 1963, Vol. 197, σελ Mountford, Human embryonic stem cells: origins, characteristics and potential for regenerative therapy, Transfus Med 2008, σελ Nathan/ Fontanarosa/ Wilson, Opportunities for medical research in the 21st century. JAMA 285(5): , National Institutes of Health (July 2001). Stem cells: scientific progress and future research directions, σελ. 46, National Research Council, Scientific and Medical Aspects of Human Reproductive Cloning, The National Academies Press, 2002, σελ.74 επ. Nau, De la peau humaine à partir de cellules souches embryonnaires, Rev Med Suisse, 2009, 2476a-2477a. Qadir, UK launches a new centre of excellence for stem cell research, The Lancet, Vol. 380 No. 9841, σελ National Ethics Council, Should the stem cell be amended? Opinion, Pontifical Academy for Life, Declaration on the Production and the Scientific and Therapeutic Use of Human Embryonic Stem Cells. pa_acdlife_doc_ _cellule-staminali_en.html Ptaszek / Mansour / Ruskin / Chien, Towards regenerative therapy for cardiac disease, The Lancet 2012; 379:σελ Reubinoff / Per/ Fong/ Trounson, / Bongso, (2000). Embryonic stem cell lines from human blastocysts: somatic differentiation in vitro, 2000; 18:559.] Nat Biotechno 18:σελ Rideout et al. (2001) Nuclear cloning and epigenetic reprogramming of the genome, Science 293:σελ

75 75 Robinson, Therapeutic cloning: How it is done; possible benefits, Ontario Consultants on Religious Tolerance, 17/08/2000, Savulescu, Should we clone human beings?, Cloning as a source of tissue for transplantation, Journal of Medical Ethics,1999, σελ.87 Strauer/Schannwell/Brehm,Therapeutic potentials of stem cells in cardiac diseases, Minerva Cardioangiology 2009, Vol. 57, 2, σελ Tamkins, South Koreans create human stem cell line using nuclear transfer, The Lancet 2004, σελ Thomson/Itskovitz-Eldor/Shapiro/Waknitz/Marshall/Jones, Blastocysts Embryonic Stem Cell Lines Derived from Human Blastocysts, Science, 1998, σελ Vats/Biebly/Tolley/Nerem/Polak, Stem Cells, The Lancet 2005, σελ Westlake, Japanese scientists use stem cells to create human liver, The Japan Daily Press,08/06/2012, Whittaker, Therapeutic cloning: The ethical limits, Toxicology and Applied Pharmacology, 25/07/2008, σελ Worton/Mc Culloch/Till, Physical separation of hemopoietic stem cells differing in their capacity for self-renewal, The Rockefeller University Press, 1969, σελ ΠΕΡΙΟΔΙΚA Ιατρικό δίκαιο και βιοηθική: τριμηνιαία περιοδική έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ Άρθρο 5 παρ.1 ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

76 76 Καθένας έχει δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συμμετέχει στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της Χώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγμα ή τα χρηστά ήθη. Άρθρο 16 παρ.1 Η τέχνη και η επιστήμη, η έρευνα και η διδασκαλία είναι ελεύθερες η ανάπτυξη και η προαγωγή τους αποτελεί υποχρέωση του Κράτους. Η ακαδημαϊκή ελευθερία και η ελευθερία της διδασκαλίας δεν απαλλάσσουν από το καθήκον της υπακοής στο Σύνταγμα. Άρθρο 21 παρ.3 Το Κράτος μεριμνά για την υγεία των πολιτών και παίρνει ειδικά μέτρα για την προστασία της νεότητας, του γήρατος, της αναπηρίας και για την περίθαλψη των απόρων. ΠΟΙΝΙΚΟΣ ΚΩΔΙΚΑΣ Άρθρο Δεν είναι άδικη πράξη η τεχνητή διακοπή της εγκυμοσύνης που ενεργείται με τη συναίνεση της εγκύου από γιατρό μαιευτήρα-γυναικολόγο με τη συμμετοχή αναισθησιολόγου σε οργανωμένη νοσηλευτική μονάδα, αν συντρέχει μία από τις ακόλουθες περιπτώσεις: α)δεν έχουν συμπληρωθεί δώδεκα εβδομάδες εγκυμοσύνης. β)έχουν διαπιστωθεί, με τα σύγχρονα μέσα προγεννητικής διάγνωσης, ενδείξεις σοβαρής ανωμαλίας του εμβρύου που επάγονται τη γέννηση παθολογικού νεογνού και η εγκυμοσύνη δεν έχει διάρκεια περισσότερο από είκοσι τέσσερις εβδομάδες. γ)υπάρχει αναπότρεπτος κίνδυνος για τη ζωή της εγκύου ή κίνδυνος σοβαρής και διαρκούς βλάβης της σωματικής ή ψυχικής υγείας της. Στην περίπτωση αυτή απαιτείται σχετική βεβαίωση και του κατά περίπτωση αρμόδιου γιατρού.

77 77 δ)η εγκυμοσύνη είναι αποτέλεσμα βιασμού, αποπλάνησης ανήλικης, αιμομιξίας ή κατάχρησης γυναίκας ανίκανης να αντισταθεί και εφόσον δεν έχουν συμπληρωθεί δεκαεννέα εβδομάδες εγκυμοσύνης. ΝΟΜΟΣ ΥΠ' ΑΡΙΘ (ΦΕΚ Α ) Εφαρμογή της Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β - ΔΙΑΘΕΣΗ ΓΕΝΝΗΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ Άρθρο 11 Έρευνα που δεν οδηγεί σε εγκυμοσύνη 1. Η έρευνα γίνεται σε πλεονάζοντες ανθρώπινους γαμέτες, ζυγώτες και γονιμοποιημένα ωάρια που έχουν διατεθεί για το σκοπό αυτόν, σύμφωνα με το άρθρο 1459 Α.Κ. 2. Η εν λόγω έρευνα διενεργείται προκειμένου: α. να διευρυνθούν οι γνώσεις για την ανθρώπινη αναπαραγωγή, β. να βελτιωθούν οι μέθοδοι διάγνωσης και θεραπείας της υπογονιμότητας, καθώς και του ελέγχου της γονιμότητας (αντισύλληψης), γ. να εντοπισθούν τα αίτια των αποβολών και να αναπτυχθούν τρόποι αντιμετώπισής τους, δ. να αναπτυχθούν τεχνικές ελέγχου και θεραπείας των γενετικών νόσων και των συγγενών ανωμαλιών, ε. να μελετηθεί η βιολογία των εμβρυϊκών βλαστικών κυττάρων και οι πιθανές θεραπευτικές χρήσεις τους. 3. Η έρευνα σε γαμέτες, ζυγώτες και γονιμοποιημένα ωάρια στο πλαίσιο Ι.Υ.Α. διενεργείται ύστερα από άδεια της Αρχής, υπό τις εξής ιδίως προϋποθέσεις: α. έγκριση του ερευνητικού πρωτοκόλλου από την Αρχή, β. έγγραφη συναίνεση των δοτών, γ. διενέργεια της έρευνας επί των γονιμοποιημένων ωαρίων εντός δεκατεσσάρων (14) ημερών από τη δημιουργία τους, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη ο ενδιάμεσος χρόνος κρυοσυντήρησής τους, δ. προηγούμενη αντίστοιχη έρευνα σε πειραματόζωα, εκτός αν αυτό δεν είναι επιστημονικά εφικτό,

78 78 ε. η ερευνητική ομάδα να διαθέτει την αναγκαία τεχνογνωσία και τον απαιτούμενο εξοπλισμό. 4. Οι γαμέτες, οι ζυγώτες και τα γονιμοποιημένα ωάρια, τα οποία έχουν υποβληθεί στην προαναφερθείσα έρευνα, απαγορεύεται να χρησιμοποιηθούν για την επίτευξη εγκυμοσύνης. Νόμος 2619/1998 (ΦΕΚ Α'132) Κύρωση της Σύμβασης του Συμβουλίου της Ευρώπης για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της αξιοπρέπειας του ατόμου σε σχέση με τις ε- φαρμογές της βιολογίας και της ιατρικής: Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και τη Βιοϊατρική. ΚΕΦΑΛΑΙΟ V: Επιστημονική έρευνα Άρθρο 15: Γενικός κανόνας Η επιστημονική έρευνα στο πεδίο της Βιολογίας και της Ιατρικής διεξάγεται ελεύθερα, σύμφωνα με τις διατάξεις της παρούσας Σύμβασης και τις λοιπές νομικές διατάξεις που διασφαλίζουν την προστασία του ανθρωπίνου όντος. Άρθρο 18: Έρευνα σε έμβρυα in vitro 1. Στις περιπτώσεις που ο νόμος επιτρέπει την έρευνα σε έμβρυα in vitro, θα εξασφαλίσει την επαρκή προστασία του εμβρύου. 2. Απαγορεύεται η δημιουργία ανθρωπίνων εμβρύων για ερευνητικούς σκοπούς. Convention for the Protection of Human Rights and Dignity of the Human Being with regard to the Application of Biology and Medicine: Convention on Human Rights and Biomedicine Oviedo, 4.IV.1997 Article 18 Research on embryos in vitro 1. Where the law allows research on embryos in vitro, it shall ensure adequate protection of the embryo.

79 79 2. The creation of human embryos for research purposes is prohibited. ΕΥΡΩΠΑΙΚΗ ΣΥΜΒΑΣΗ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Άρθρο 2 Το δικαίωμα εκάστου προσώπου εις τηv ζωήv προστατεύεται υπό του vόμoυ. Εις oυδέvα δύναται να επιβληθή εκ προθέσεως θάνατος, ειμή εις εκτέλεσιv θανατικής ποινής εκδιδομένης υπό δικαστηρίου εv περιπτώσει αδικήματoς τιμωρoυμέvoυ υπό τoυ vόμoυ δια της ποινής ταύτης. ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΜΦΩΝΟ ΓΙΑ ΤΑ ΑΤΟΜΙΚΑΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ (ΟΗΕ) Κυρώθηκε με το Ν.2462/1997 (ΦΕΚ Α' 25/ ) Άρθρο 6 1. Το δικαίωμα στη ζωή είναι εγγενές στον άνθρωπο. Το δικαίωμα αυτό πρέπει να προστατεύεται από το νόμο. Από κανένα δεν μπορεί να αφαιρεθεί αυθαίρετα η ζωή. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

80 80 Εικόνα 1: Η βλαστοκύστη πέντε μέρες μετά την γονιμοποίηση. Εικόνα 2:Το εμβρυικό βλαστικό κύτταρο Εικόνα 3:Η νωτιαία χορδή

81 81 Εικόνα 4: Εικόνα 5:Τα πολυδύναμα βλαστικά κύτταρα Εικόνα 6:Η ιεραρχία των βλαστικών κυττάρων