ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣ/ ΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣ/ ΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ: ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ Κ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ : ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΕΠΙΠΕΔΟ ΣΠΟΥΔΩΝ : ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ : ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΑΚΑΔ. ΕΤΟΣ : Τίτλος Μεταπτυχιακής εργασίας : Το Ωραίο, το κριτήριο του Ωραίου και η Τέχνη στον David Hume: συνθετική και κριτική προσέγγιση μιας πολύπτυχης Αισθητικής. ΧΡΥΣΙΚΑΚΗ ΔΑΦΝΗ / ΑΕΜ: 596 ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: Κ α ΠΑΡΙΣΑΚΗ ΘΕΟΠΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ / ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2013

2 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Α] Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ... 1 Σ ε λ ί δ α Β] Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η Β 1 :Βιογραφικά και εργογραφικά στοιχεία... 2 Β 2 : Ο Hume στην Ιστορία της Φιλοσοφίας... 4 Γ] ΤΟ Γ Ν Ω Σ Ι Ο Θ Ε Ω Ρ Η Τ Ι Κ Ο Υ Π Ο Β Α Θ Ρ Ο Τ Η Σ Α Ι Σ Θ Η Τ Ι Κ Η Σ Τ Ο Υ D. H U M E Γ 1 : Γνωστική Αντιληπτική διαδικασία Γ 2 : Γνωσιολογία και Αισθητική Γ 3 : Οι έννοιες: αφηρημένες ιδέες, εξωτερικός κόσμος, φυσικός συνειρμός, αιτιότητα, ουσία Δ] Τ Ο Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Κ Ο Υ Π Ο Β Α Θ Ρ Ο Τ Η Σ Α Ι Σ Θ Η Τ Ι Κ Η Σ Τ Ο Υ D. H U M E (Οι απόψεις για το ωραίο και την Τέχνη στην Ευρώπη από το 16 ο ως το 18 ο αιώνα Οι προάγγελοι του D. Hume) Ε ] Η Ε Ν Ν Ο Ι Α Τ Ο Υ Ω Ρ Α Ι Ο Υ Σ Τ Ο Ν D. H U M E... 42

3 ΣΤ] Η Κ Ρ Ι Σ Η Κ Α Ι Τ Ο Κ Ρ Ι Τ Η Ρ Ι Ο Τ Ο Υ Ω Ρ Α Ι Ο Υ Σ Τ Ο Ν D. H U M E Στ 1 : Ο Hume και το προγενέστερο θεωρητικό πλαίσιο της έννοιας του γούστου Στ 2 : Γούστο: Οριοθέτηση και χαρακτηριστικά Στ 3 : Η προβληματική για τη σχετικότητα των αισθητικών κρίσεων Στ 4 : Αξιολόγηση του έργου τέχνης Κριτήρια αποτίμησης ο τεχνοκριτικός Ζ ] Η Θ Ε Ω Ρ Η Σ Η Τ Η Σ Τ Ε Χ Ν Η Σ Σ Τ Ο Ν D. H U M E Ζ 1 : Τα αίτια της καλλιτεχνικής δημιουργίας και της γένεσης της Τέχνης Ζ 2 : Η μέθοδος του D. Hume Z 3 : Παρατηρήσεις και συσχετισμοί Η ] Σ Υ Μ Π Ε Ρ Α Σ Μ Α Τ Α Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α... 89

4 Α ] ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σε μια εποχή όπου η πληθώρα της καλλιτεχνικής παραγωγής σε όλα τα επίπεδα (εικαστικό, λογοτεχνικό, θεατρικό, κινηματογραφικό, μουσικό) και η προώθησή της με όλα τα μέσα (έντυπα, διαδικτυακά κλπ) κατακλύζουν τη θέα και την κρίση του σύγχρονου θεατή, μοιάζει όσο ποτέ άλλοτε αναγκαία μια γενική κατευθυντήρια φόρμουλα επιλογής και αξιολόγησης των διαφόρων έργων τέχνης. Κι αυτό τόσο για προσωπική αξιοποίηση, όσο και για γενικότερη από την πλευρά εκείνων που προωθούν ή αξιολογούν την Τέχνη (κριτικοί, εκπαιδευτικοί, πολιτιστικοί φορείς κλπ). Κι επειδή η στροφή προς τη μελετήτρια μήτρα της Τέχνης, που δεν είναι άλλη από τη Φιλοσοφία, φαίνεται να ναι ο μόνος δρόμος για τη χάραξη μιας ασφαλούς και έγκυρης γραμμής, αξίζει τον κόπο η επίδειξη προσοχής σε θεωρητικούς και μελετητές που πέτυχαν στη μελετητική τους απόπειρα να διατηρήσουν τις λεπτές ισορροπίες ανάμεσα στα υποκειμενικά και αντικειμενικά στοιχεία της Τέχνης και να παράσχουν έτσι μια πυξίδα ασφαλούς πλοήγησης μέσα στο χαοτικό κόσμο της. Ένας τέτοιος μελετητής είναι κατά την άποψη της υποφαινόμενης και ο David Hume και παρουσιάζει μέγιστο ενδιαφέρον η μελέτη του. Στην κοπιώδη αυτή μελετητική διαδρομή για την περαίωση της εκπόνησης της παρούσας μεταπτυχιακής εργασίας, θα ήθελα να απευθύνω τις θερμές ευχαριστίες μου πρώτιστα στην επόπτρια καθηγήτριά μου Κα Θεόπη Παρισάκη, η συνδρομή της οποίας υπήρξε πολύτιμη στην εμπέδωση της σαφήνειας και ευκρίνειας των εννοιών στη Φιλοσοφία της Τέχνης. Ακόμη θα ήθελα να ευχαριστήσω την Κα Αλεξάνδρα Δεληγιώρη για την εποικοδομητική γνώση που αποκόμισα στη θεώρηση της Τέχνης κατά τη διάρκεια των μεταπτυχιακών της μαθημάτων, καθώς και την Κα Δήμητρα Σφενδόνη Μέντζου για τη συμβολή της στη διαφώτισή μου στο πεδίο της Φιλοσοφίας της Επιστήμης. Δάφνη Χρυσικάκη Οκτώβριος 2013 [1]

5 Β] ΕΙΣΑΓΩΓΗ Β 1 :Β ι ο γ ρ α φικά και εργογραφικά στοιχεία 1 Ο Ντέιβιντ Χιούμ (David Hume), φιλόσοφος, γνωστός στην εποχή του και ως ιστορικός, οικονομολόγος και δοκιμιογράφος, γεννήθηκε στο Εδιμβούργο της Σκωτίας στις 26 Απριλίου Πέρασε τα παιδικά του χρόνια στο Berwickshire, όπου ο πατέρας του κατείχε μια μικρή κτηματική περιουσία στον οικισμό Ninewells. Η μητέρα του προερχόταν από οικογένεια δικηγόρων. Έμεινε ορφανός από πατέρα στα δύο του χρόνια με έναν μεγαλύτερο αδερφό και μια αδερφή μικρότερη. Η μητέρα του αντιλήφθηκε εγκαίρως το ανήσυχο πνεύμα του κι όταν ο αδερφός του έφυγε για να φοιτήσει στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου, ο 12χρονος τότε David τον ακολούθησε. Έτσι σε ηλικία 12 ετών ο Hume εγγράφηκε στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου, έχοντας λάβει κατ οίκον μόρφωση τα προηγούμενα χρόνια. Ξεκίνησε σπουδάζοντας Νομική, αλλά μετά από τρία χρόνια εγκατέλειψε τις σπουδές του επιδιώκοντας να συνεχίσει τη μόρφωσή του ανεξάρτητα και σε προσωπικό επίπεδο. Μελέτησε τους κλασικούς συγγραφείς και ιδιαίτερα τον Κικέρωνα. Ο απώτερος σκοπός του ήταν να γίνει φιλόσοφος. Με κλονισμένη υγεία εργάστηκε για λίγο διάστημα ως υπάλληλος σ έναν εμπορικό οίκο στο Μπρίστολ και στη συνέχεια μετακόμισε στη Γαλλία. Εκεί μελέτησε Malebranche, Dubos και Bayle. Μεταξύ των ετών 1734 και 1737 ο H. επεξεργαζόταν το σημαντικότερο φιλοσοφικό του έργο Πραγματεία για την ανθρώπινη φύση (Treatise of Human Nature) που περικλείει την ουσία του φιλοσοφικού του στοχασμού. Οι δύο πρώτοι τόμοι του έργου αυτού εκδίδονται ανώνυμα το 1739 και ο τρίτος τόμος το Η απήχηση στο κοινό ήταν χλιαρή, πιθανότατα λόγω του δυσνόητου ύφους διατύπωσης των γραφομένων. Την 1 Τα στοιχεία της ζωής του D. Hume αντλήθηκαν από τις εξής πηγές: E.C. Mossner, The Life of David Hume, Clarendon Press, Oxford 1970 (1954) 1. Stanford Encyclopedia of Philosophy (Plato. Stanford.edu/entries/hume). el.wikipedia.org/wiki/ντέιβιντ Χιουμ State University.gr (by Alfred Weber) (History of Philosophy) [2]

6 εποχή εκείνη δημοφιλέστερες μορφές γραφής ήταν ο διάλογος και η «εύκολη» μορφή του δοκιμίου και σε αυτές τις μορφές έγραψε ο H. τα μεταγενέστερα έργα του. Μετά την έκδοση της Πραγματείας ο H. επέστρεψε στο Berwickshire, όπου έγραψε τα Ηθικά και Πολιτικά Δοκίμια (2 Τ ) (Essays, Moral and Political), τα οποία εκδόθηκαν το και γνώρισαν ευρεία απήχηση. Το 1744 ο H. αποπειράθηκε να εξασφαλίσει τη θέση του καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου, αλλά απέτυχε, ίσως λόγω του ότι θεωρήθηκε σκεπτικιστής και άθεος. Την ίδια αποτυχία θα γνωρίσει και έξι χρόνια αργότερα αιτούμενος τη θέση για την έδρα της «Λογικής» στο Πανεπιστήμιο της Γλασκώβης. Διαδοχικά διετέλεσε δάσκαλος του παράφρονα μαρκησίου του Ανναντέιλ (Annandale) και νομικός σύμβουλος στη βρετανική στρατιωτική εκστρατεία στη Γαλλία. Το 1748 δημοσιεύεται το έργο του Φιλοσοφικά Δοκίμια για την Ανθρώπινη Νόηση (Philosophical Essays concerning the Human Understanding) που αποτελεί ουσιαστικά μια συμπύκνωση της Πραγματείας. Το 1751 εγκαταστάθηκε στο Εδιμβούργο και την επόμενη χρονιά (1752) δημοσιεύεται το βιβλίο του Πολιτικοί Διάλογοι (Political Discourses) και το 1753, μετά από μια τρίτη αποτυχία εξασφάλισης έδρας στο Πανεπιστήμιο, διορίστηκε βιβλιοθηκάριος σε μια βιβλιοθήκη του Εδιμβούργου. Στα 12 χρόνια που έμεινε στο Εδιμβούργο ο H. εργάστηκε συστηματικά για τη συγγραφή του έργου Ιστορία της Αγγλίας (History of England) το οποίο εκδόθηκε σε έξι τόμους στα Το έργο αυτό γνώρισε τεράστια επιτυχία και χάρισε στο H. δόξα και χρήματα. Το 1757 δημοσιεύτηκαν τέσσερα δοκίμια: Η Φυσική Ιστορία της Θρησκείας (The Natural History of Religion), Για τα Πάθη ( Of the Passions), Για την Τραγωδία (Of the Tragedy), Για το Κριτήριο του Γούστου (Of the Standard of Taste). Από το 1762 ως το 1765 ο H. διετέλεσε γραμματέας του Βρετανού πρέσβη στο Παρίσι, όπου και συνδέθηκε φιλικά με το Γάλλο φιλόσοφο και διαφωτιστή Ζαν Ζακ Ρουσώ (Jean-Jacques Rousseau). Η φιλία τους έληξε άδοξα λόγω διαπροσωπικών προστριβών που έλαβαν χαρακτήρα καταγγελιών και από τις δύο πλευρές. Τα έτη ο H. χρημάτισε υφυπουργός Εσωτερικών στο Λονδίνο και στη συνέχεια αποσύρθηκε στο Εδιμβούργο, όπου πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του υπό τον τίτλο και την αίγλη του διανοούμενου, συνδράμοντας πνευματικά, αλλά και οικονομικά νέους συγγραφείς μεταξύ των οποίων ήταν και ο Thomas Blackwell. O H. απεβίωσε από καρκίνο στις 25 Αυγούστου Το 1777, ένα χρόνο μετά το θάνατό του, εκδόθηκε η αυτοβιογραφία του και το 1779 οι Διάλογοι για τη Φυσική Θρησκεία (Dialogues concerning Natural Religion). [3]

7 Ακολουθεί κατάλογος 2 των έργων του Hume με τη χρονολογική σειρά που δημοσιεύτηκαν: A Treatise on Human Nature (3 vols., London, ; ed. By Selby- Bigge, Clarendon Express, 1888). Essays, Moral and Political (1741). An Inquiry concerning Human Understanding (1748). An Inquiry concerning the Principles of Morals (1751). Political discourses The History of England (6 vols., London, ). The Natural History of Religion (1755). Four Dissertations My Own Life ( Autobiography) Two Essays ( Of Suicide and Of the Immortality of the Soul ) (1783). Dialogues concerning Natural Religion (1874, new ed. 1889). Β 2 : Ο H u me σ τ η ν Ι σ τ ο ρ ί α τ ης Φ ι λ ο σ ο φίας Ο D. Hume υπήρξε ένας από τους εκπροσώπους της φιλοσοφίας του αγγλικού εμπειρισμού, μαζί με τον John Locke και τον Georges Berkeley. Σύμφωνα με τη θεωρία του Eμπειρισμού, όπως διαμορφώθηκε από τον εισηγητή 3 της John Locke, η γνώση μας για τον κόσμο πηγάζει αποκλειστικά από τις αισθήσεις, το υλικό των οποίων συνιστά το μοναδικό και πρωτογενές περιεχόμενο του νου. Με βάση αυτό το υλικό σχηματίζονται, δευτερογενώς, αυτά που αποκαλούμε ιδέες, αντιλήψεις, σκέψεις, πεποιθήσεις, γνώσεις κλπ. Έτσι, για τον Εμπειρισμό πηγή της γνώσης είναι η εμπειρία (η αισθητηριακή εμπειρία), η διαδικασία απόκτησής της είναι 2 Πηγές της Εργογραφίας του D. Hume: State University.gr (by Alfred Weber) 3 Δήμητρα Σφενδόνη Μέντζου, Πραγματισμός Ορθολογισμός Εμπειρισμός (Θεωρίες της Γνώσης), Ζήτη, Θεσσαλονίκη 2004, σ. 82. [4]

8 παρατήρηση και οι σχέσεις 4 των περιεχομένων του νου είναι ερευνητέες αποκλειστικά μέσω της αισθητηριακής βάσης εμπειρίας. Δεν υπάρχουν «έμφυτες ιδέες», όπως επαγγελόταν ο Ορθολογισμός (το αντίπαλο φιλοσοφικό ρεύμα με κύριο εκπρόσωπό του τον Réné Descartes), και ο «ορθός λόγος» δεν αποτελεί πηγή γνώσης. Η εμπειρία, πέραν του ότι αποτελεί την πηγή της γνώσης, είναι αυτή που θέτει και τα όρια 5 της γνώσης, ενώ για τον Ορθολογισμό υπάρχουν εγγενείς αντιλήψεις στο νου. Αυτές επιτρέπουν σκέψεις και συλλογισμούς πέραν της εμπειρίας και συνεπώς η γνώση δεν οριοθετείται από την εμπειρία. Είναι φανερό,λοιπόν, πως είχε πλέον διαμορφωθεί ένα ανανεωμένο φιλοσοφικό περιβάλλον από τους προκατόχους του Hume εμπειριστές Locke και Berkeley, μέσα στο οποίο κινήθηκε και ο ίδιος. Σ αυτό το νέο φιλοσοφικό περιβάλλον, όπου υιοθετήθηκε πρώτιστα η έντονη κριτική της Μεταφυσικής 6 ως επιστήμης, κυριαρχούσαν η παραίτηση από τις αφηρημένες εννοιολογικές προσεγγίσεις και η σαφής παραδοχή της αλήθειας του «κοινού νου» 7 με βάση το υλικό της εμπειρίας. Αυτό το εμπειρικό υλικό, το οποίο συνίσταται στα δεδομένα των αισθήσεων, μετατρέπεται σε «συνειδησιακό περιεχόμενο» 8, το οποίο με τη σειρά του είναι είτε πρωταρχικό (πρωτογενές) είτε αντίγραφο ενός πρωταρχικού περιεχομένου και αυτά τα δύο (πρωταρχικό και αντίγραφο) αποτελούν τις εντυπώσεις (impressions) 9 και τις ιδέες (ideas) 10 αντίστοιχα. Για τη λειτουργία του περιεχομένου της συνείδησης με βάση τις «εντυπώσεις» και τις «ιδέες», έννοιες που συνιστούν τον πυρήνα της γνωσιολογικής θεωρίας του H., θα αναφερθούμε αναλυτικά στο κεφάλαιο Γ της παρούσας εργασίας. Εδώ αρκούμαστε σε μια επιγραμματική μνεία, για να σκιαγραφήσουμε το πλαίσιο στο οποίο κινείται η γνωσιολογία του H. και κατ επέκταση τη φιλοσοφική του ταυτότητα μέσα στην ιστορία της Φιλοσοφίας. 4 R.S. Woolhouse, Φιλοσοφία της Επιστήμης (Β Τόμος: Οι Εμπειριστές), Μτφρ. Σοφία Τσούρτη, Πολύτροπον, Αθήνα 2003, σ Ibid. 6 Windelband W.-Heimsoeth H., Εγχειρίδιο Ιστορίας της Φιλοσοφίας (Β τόμος), Μτφρ. Ν.Μ. Σκουτερόπουλος, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα , σ Ibid. 8 Ibid. 9 Windelband-Heimsoeth, ο.π., σ Ibid. [5]

9 Έτσι λοιπόν, αυτό που συνάγεται από τα παραπάνω, είναι ότι ο H., ακολουθώντας με συνέπεια τη γραμμή του Εμπειρισμού, μετατοπίζει το πρόβλημα της γνώσης από το επίπεδο της εξωτερικής στο επίπεδο της εσωτερικής πραγματικότητας 11 ή αλλιώς από το «αντικείμενο» στο «υποκείμενο», όπου το τελευταίο δεν είναι παρά η εσωτερική συνείδηση στην οποία η εξωτερική εμπειρία έχει μετασχηματιστεί σε εσωτερική εμπειρία. Πρόκειται για ένα αυτόματο έργο 12 του πνεύματος που απορρέει από τη φυσική δομή του, από την ίδια την ανθρώπινη φύση (human nature) 13. Γίνεται λοιπόν εμφανής ο διαχωρισμός του περιεχομένου της συνείδησης από τον εξωτερικό κόσμο. Συνοπτικά ως εδώ μπορούμε να συγκεφαλαιώσουμε την εμπειριστική θεωρία του Hume στα εξής: Η μεταφυσική και ιδεαλιστική προσέγγιση της σχέσης του ανθρώπινου νου με τον εξωτερικό κόσμο είναι σφαλερή και συνιστά πλάνη. Οι αφηρημένες έννοιες της παραδοσιακής Μεταφυσικής αντικαθίστανται στον H. από τις εντυπώσεις των εξωτερικών πραγμάτων που μετασχηματίζονται σε ιδέες. Την πηγή των παραπάνω (εντυπώσεων και ιδεών) αποτελούν αποκλειστικά και μόνον τα δεδομένα της αισθητηριακής εμπειρίας. Ο φορέας της εσωτερικής εμπειρίας του ανθρώπου, αυτό δηλ. που αποκαλούμε ψυχή (ή νου ή πνεύμα) δεν είναι παρά το σύνολο των αντιλήψεων που προέρχονται από την αίσθηση. Δεν υφίσταται γνώση για το τί είναι τα ίδια τα πράγματα και πώς επενεργούν στις αισθήσεις μας. Το μόνο που μπορεί να ειπωθεί από την πλευρά μας ως αντιληπτικών υποκειμένων είναι τί αισθανόμαστε γι αυτά και ποιες σχέσεις ομοιότητας ή ανομοιότητας διαπιστώνουμε στο χώρο και στο χρόνο 14 Το σημείο αυτό τεκμηριώνει τον απόλυτο και γνήσιο 15 εμπειρισμό του D. Hume προσδίδοντάς 11 David Hume, Δοκίμια (Φιλολογικά, Ηθικά και Πολιτικά), Εισαγ.-Μτφρ.-Σχολ. Ε.Π. Παπανούτσου, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα χ.χ., σ D. Hume., Δοκίμια, ο.π., σ Ibid. 14 Windelband-Heimsoeth, ο.π., σ Ibid. [6]

10 του δικαιωματικά την ταυτότητα του καθαρού και συνεπούς εμπειριστή. Άλλα σαφή τεκμήρια της εμπειρικής ταυτότητας του Hume αποτελούν : α) η αποδοχή της εμπειρίας (αισθητηριακής και ενδοσκοπικής 16 ) ως μοναδικής και αποκλειστικής πηγής προέλευσης της γνώσης, β) η θεώρηση και της ίδιας της Φιλοσοφίας ως μιας εμπειρικής επιστήμης 17 και η θεμελίωση της επιστήμης του ανθρώπου 18 στο μοναδικό ασφαλές και σταθερό θεμέλιο της εμπειρίας και της παρατήρησης. Με βάση το παραπάνω συνάγεται ότι, κατά τον H., το κύρος των ιδεών μας δεν εξαρτάται από τα πράγματα, αλλά από τις εντυπώσεις που έχουμε σχηματίσει γι αυτά. Πέρα από τις εντυπώσεις και τις ιδέες μας είναι αδύνατο να πούμε τί υπάρχει στο εξωτερικό κόσμο. Οι διάσπαρτες και αταξινόμητες εντυπώσεις που μεταφέρουν οι αισθήσεις δημιουργούν ένα χάος, ένα «θέατρο» παραστάσεων στο νου μας με αποτέλεσμα όχι μόνο να μην είμαστε βέβαιοι για το αν υπάρχει αντικειμενική πραγματικότητα, αλλά και η όποια γνώση έχουμε γι αυτήν να είναι επισφαλής. Αυτό το τελευταίο που αφορά καταληκτικά την αποκόμιση μη ασφαλούς γνώσης για τον εξωτερικό κόσμο στοιχειοθετεί σοβαρά το χαρακτηρισμό του H. ως σκεπτικιστή. Ο χαρακτηρισμός αυτός θεμελιώνεται από πηγές στις οποίες θα αναφερθούμε με συντομία παρακάτω: Πρώτιστα ο ίδιος ο Hume αποκαλεί τον εαυτό του «σκεπτικιστή» και σύμφωνα με τον Alfred Weber 19 είναι σκεπτικιστής τουλάχιστον σ ό,τι αφορά την εναντίωση του στη δογματική μεταφυσική. Και συμπληρώνει λέγοντας ότι: φαίνεται πως η φιλοσοφία του H. δεν συνίσταται σε τίποτε άλλο παρά στον κριτικισμό. Ο σκοπός του, συνεχίζει ο A. Weber, δεν είναι να αποκηρύξει τη Φιλοσοφία ή τη Μεταφυσική, αλλά να της δώσει μια διαφορετική κατεύθυνση- ένα διαφορετικό αντικείμενο- να την αποστρέψει από την άκαρπη συλλογιστική και να τη στερεώσει στο σταθερό και βέβαιο θεμέλιο της εμπειρίας». Ακόμη, συμπληρώνει ο A. Weber, «αν ο H. ήταν ένας απόλυτος και αμιγής σκεπτικιστής, δεν θα μπορούσε ποτέ να προετοιμάσει φιλοσοφικά το έδαφος για τον Immanuel Kant». Και λέει χαρακτηριστικά πάνω σ αυτό: «Όποιες κι αν είναι οι διαφορές μεταξύ των δύο στοχαστών ως προς τα αποτελέσματα της 16 Anthony Quinton, Χιουμ, Μτφρ. Ιφιγένεια Σταροπούλου, Ενάλιος, Αθήνα 2005, σ Ibid. 18 R.S. Woolhouse, ο.π., σ History of Philosophy (by Alfred Weber). [7]

11 φιλοσοφικής τους σκέψης, ένα πράγμα είναι βέβαιο: Το πνεύμα της θεωρητικής τους φιλοσοφίας, η θεμελιώδης σύλληψη των ερευνών τους και ο σκοπός προς τον οποίο τείνουν συνταυτίζονται απόλυτα. Και ο σκοπός αυτός δεν είναι παρά το κριτικό πνεύμα (critical spirit) και η θετική γνώση (positive thinking). Ο ισχυρισμός ότι ο Kant έχει την αποκλειστική τιμή της θεμελίωσης του κριτικισμού είναι σφάλμα, το οποίο τείνει να ανατρέψει μια πιο προσεκτική μελέτη της Βρετανικής φιλοσοφίας». Σε άλλη πηγή 20 αναφέρεται ότι στον Hume υπάρχουν σαφείς διασυνδέσεις ανάμεσα στον εμπειρισμό, το σκεπτικισμό και το νατουραλισμό του. Σύμφωνα με την ίδια πηγή ο H. θεωρεί ότι πρέπει να καλλιεργήσει την αληθινή μεταφυσική με κάποια φροντίδα, ώστε να καταστρέψει το εσφαλμένο και το νόθο. Αλλά όταν εξηγεί τί είναι η αληθινή μεταφυσική, αυτή μοιάζει να μην είναι καθόλου μεταφυσική. Ο H. δεν επαγγέλεται τίποτε λιγότερο από την ολική αναμόρφωση της φιλοσοφίας. Η κεντρική ιδέα του «προγράμματός» του είναι ο βαθιά αντιμεταφυσικός στόχος της εγκατάλειψης της a priori έρευνας για θεωρητικές εξηγήσεις που υποθετικά μας δίνουν εσωτερική θέα της έσχατης φύσης της πραγματικότητας. Κι αυτός ο στόχος, κατά τον H., επιτυγχάνεται με την αντικατάσταση αυτών των υποθέσεων, οι οποίες δεν μπορούν ποτέ να γίνουν κατανοητές, με μια εμπειρική, περιγραφική έρευνα που απαντά σε ερωτήματα γύρω από «την επιστήμη της ανθρώπινης φύσης» με το μοναδικό τρόπο που αυτά μπορούν να απαντηθούν με κατανοητό τρόπο. Διατυπώνεται 21 επίσης η άποψη ότι ο Hume ανέπτυξε τον εμπειρισμό σε θετικισμό κι έτσι εμφανίζεται ως προπομπός του μεταγενέστερου επιστημολογικού ρεύματος του Θετικισμού (19 ος αιώνας), σύμφωνα με το οποίο κάθε μεταφυσική ερμηνεία καθίσταται θεωρητικά και πρακτικά άχρηστη και τα μόνα πραγματικά δεδομένα είναι αυτά που προέρχονται από την εμπειρία. Η εμπειρία είναι η μόνη που μπορεί να ερευνηθεί από τις επιστήμες (ειδικότερα τις φυσικές) μέσω της παρατήρησης και του πειράματος. Σε άλλη πηγή αναφέρεται ότι ο Hume ανέπτυξε τον εμπειρισμό σε θετικισμό. 20 Stanford Encyclopedia of Philosophy ( 21 Windelband-Heimsoeth, ο.π., σ.219. Δ. Σφενδόνη Μέντζου, ο.π., σ [8]

12 Οι Windelband και Heimsoeth 22 επιβεβαιώνουν το χαρακτηρισμό του H. ως σκεπτικιστή. Ο Ε.Π. Παπανούτσος 23 αναφέρει πως οι σοβαροί μελετητές του H. τον θεωρούν ως τον κατεξοχήν εκπρόσωπο του σκεπτικισμού. Ωστόσο ο Παπανούτσος προσθέτει ότι ο H., εξετάζοντας προσεκτικά τον αρχαίο σκεπτικισμό (στο IV μέρος του πρώτου βιβλίου του Treatise και στο τελευταίο του Inquiry) διαχωρίζει σαφώς τη θέση του λέγοντας ότι η ακραία μορφή του πυρρωνισμού δεν μπορεί να αναιρεθεί λογικά, αλλά ούτε και να γίνει πιστευτή. Με λίγα λόγια, εννοεί ο H., θεωρητικά θα έπρεπε να είμαστε πυρρωνιστές, πρακτικά όμως, η Φύση, όντας πάρα πολύ δυνατή, αντιστέκεται σ αυτό και μέσα στην ανθρώπινη φύση υπάρχει κάτι που εμποδίζει την πλήρη άρνηση και τη ριζική αμφιβολία. Ως πρακτικοί άνθρωποι λοιπόν, συμπληρώνει ο H. σύμφωνα με τον Παπανούτσο, θα πρέπει να συνεχίσουμε να ζούμε δεχόμενοι την ακολουθία και ομοιομορφία των φαινομένων της φύσης «καλλιεργώντας την αληθινή μεταφυσική και εξοβελίζοντας την ψεύτικη και νόθη». Τελικά ο Παπανούτσος χαρακτηρίζει τον H. ιδιόρρυθμο αγνωστικιστή και όχι συνεπή σκεπτικιστή, γιατί δεν οδηγείται σε μια καθολική και πλήρως αποδομιστική αμφιβολία, αλλά, σύμφωνα με τη θεωρία του αγνωστικισμού, αποδέχεται ως απροσπέλαστες τις μεταφυσικές έννοιες (θεός, ουσία κλπ.) και ως προσιτό μόνο το «φαίνεσθαι» των πραγμάτων και όχι το «είναι» τους. Το περίγραμμα των βασικών φιλοσοφικών θέσεων του D. Hume, όπως δόθηκε παραπάνω και αντικατοπτρίστηκε στις απόψεις και στου χαρακτηρισμούς από τους διάφορους μελετητές του φιλοσόφου, συνιστά την πρώτη βάση συσχετισμού με τη συνολική του θεώρηση για το ωραίο. Οι συνδετικοί κρίκοι της θεώρησης του ωραίου με το φιλοσοφικό σύστημα του H. είναι συνοπτικά οι εξής: Η παραδοσιακή φιλοσοφική θεώρηση του ωραίου ως μια αμετάβλητη και αποκρυσταλλωμένη ιδέα στα πλαίσια του ορθολογιστικού συστήματος, συνάδει με μια στατική και μονοσήμαντη προσέγγισή του, ενώ το εμπειριστικό σύστημα μας προϊδεάζει σαφώς για μια προσέγγιση δυναμική, ευέλικτη και πολυσήμαντη. Ο καθαρά εμπειριστικός χαρακτήρας της φιλοσοφίας του H., όπως θα φανεί παρακάτω, καθιστά το ωραίο μια εμπειρική πραγματικότητα που έρχεται σε 22 Windelband-Heimsoeth, ο.π., σ D. Hume, Δοκίμια ( Εισαγωγή), ο.π., σ.σ [9]

13 διάσταση με την παραδοσιακή φιλοσοφική θεώρησή του ως μια δομημένη ορθολογική έννοια. Η κριτική στάση του H. απέναντι στη μεταφυσική προετοιμάζει το έδαφος και για μια εν γένει ρεαλιστική θεώρηση του ωραίου απομακρυσμένη από τις διάφορες κατά καιρούς αφηρημένες προσεγγίσεις του στα πλαίσια της αντιμετώπισης του ως μιας μεταφυσικής έννοιας. Η μετατόπιση του γνωσιολογικού προβλήματος από το «αντικείμενο» στο «υποκείμενο» αποτελεί σημαίνουσα αρχή τόσο για την υποκειμενική σύλληψη του ωραίου, όσο και για την υποκειμενική του αξιολόγηση. Με άλλα λόγια η μετάθεση από το επίπεδο μιας υποτιθέμενα «αντικειμενικής» πραγματικότητας στο επίπεδο της εσωτερικής - υποκειμενικής συνείδησης, συνακόλουθα ανάγει και το ωραίο σε μια υπόθεση του υποκειμένου, καταργώντας το ως αντικειμενική πραγματικότητα. Στα πλαίσια του σκεπτικισμού του H., όπου η αδυναμία πρόσβασης σε γνώση έξω και πέρα από τις αισθήσεις αποτελεί κυρίαρχη αρχή, καθίσταται μοιραία και αναπόφευκτη η ταύτιση του ωραίου με μια «εμπειρία των αισθήσεων». Τούτο θα αναλυθεί παρακάτω, όπως θα δούμε, καθώς θα καταστεί φανερό ότι ο H. εξομοιώνει 24 το ωραίο και τις αισθητικές αξίες που παράγονται από αυτό με τα παραγόμενα από τις αισθήσεις αισθήματα των γεύσεων, των ήχων, των χρωμάτων κλπ. Γ ] Τ Ο Γ Ν Ω Σ Ι Ο Θ Ε Ω Ρ Η Τ Ι Κ Ο Υ Π Ο Β Α Θ Ρ Ο Τ Η Σ Α Ι Σ Θ Η Τ Ι Κ Η Σ Τ Ο Υ D. H U M E Γ 1 : Γ ν ωσ τ ι κ ή - Α ν τ ι λ η π τ ι κ ή δ ι α δ ι κ α σ ί α Η σταθερή βάση στην οποία εδράζεται η γνωσιοθεωρία του D.Hume, όπως ήδη αναφέρθηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο, είναι ότι το αντικείμενο της ανθρώπινης αντίληψης είναι εσωτερικό 25 και όχι εξωτερικό, δηλ. όχι η ίδια η εξωτερική πραγματικότητα. Αυτό σημαίνει ότι το εξωτερικό αντικείμενο δεν είναι παρά εσωτερικό, νοητικό περιεχόμενο ή ιδέα 26, «είδωλο 27» (image), νοητική αναπαράσταση Θεόπη Παρισάκη, Φιλοσοφία και Τέχνη, Ζήτρος, Θεσ/νίκη 2004, σ Ντέιβιντ Χιουμ, Πραγματεία, ο.π., σ.16 (Εισαγωγή). 26 Ibid. [10]

14 Ο H. «παρέλαβε» από τον G.Berkeley τη θεωρία ότι η αισθητηριακή παράσταση αποτελεί το μοναδικό 29 περιεχόμενο της πνευματικής δραστηριότητας, κάτι που βέβαια παραπέμπει στην πάγια αρχή του Εμπειρισμού ότι κάθε γνώση πηγάζει από την εμπειρία, όπου εμπειρία νοείται η αισθητηριακή εμπειρία και μόνον. Αυτό οδηγεί τους εμπειριστές εν γένει στην ταύτιση της γνώσης με την αντίληψη. Ο Berkeley τονίζει επιπρόσθετα ότι υπάρχουν ατομικές παραστάσεις που αντιπροσωπεύουν άλλες, όμοιες με αυτές και τέτοιο αντιπροσωπευτικό 30 χαρακτήρα έχουν λ.χ. οι μαθηματικές έννοιες. Ακόμη, ο Berkeley υποστήριξε ότι οι αφηρημένες έννοιες δεν αποτελούν κάτι το πραγματικό ούτε υφίστανται από μόνες τους κι αυτό γιατί, λόγω της διαρκούς παρουσίας της αισθητηριακής παράστασης στο πνεύμα, είναι αδύνατο το «αφηρημένο» να γίνει αντικείμενο νόησης μόνο του αυτό καθεαυτό. Η αισθητηριακή παράσταση δεν αποτελεί μόνον το διαρκές, αλλά και το μοναδικό περιεχόμενο της πνευματικής δραστηριότητας και το να θεωρούμε ότι οι μεταφυσικές έννοιες αποτελούν κάτι το πραγματικό είναι η πιο παράδοξη πλάνη 31 της παραδοσιακής Μεταφυσικής. Στο σημείο αυτό της άρνησης της παραδοσιακής Μεταφυσικής, οι δύο φιλόσοφοι (Berkeley και Hume) ταυτίζονται. Επιπλέον, ο H., υιοθέτησε από τον J. Locke τη διάκριση εξωτερικής και εσωτερικής αντίληψης 32, υποκαθιστώντας την με μια άλλη αντίθεση: τη διάκριση ανάμεσα σε πρωταρχικά εικονιστικό και απεικονιστικό περιεχόμενο 33. Δηλαδή, ένα συνειδησιακό περιεχόμενο μπορεί να είναι είτε πρωταρχικό είτε αντίγραφο 34 ενός πρωταρχικού περιεχομένου κι εδώ ο Hume εισάγει τους όρους εντύπωση (για το πρωταρχικό περιεχόμενο) και ιδέα (για το αντίγραφο). Κι ενώ οι προγενέστεροί του εμπειριστές Locke και Berkeley χρησιμοποιούν τον όρο «ιδέες» για να χαρακτηρίσουν στο σύνολό τους τις νοητικές 27 Ibid. 28 Ibid. 29 Windelband-Heimsoeth, ο.π., σ Ibid. 31 Ibid. 32 Ibid. 33 Ibid. 34 Ibid. [11]

15 οντότητες, ο Hume ονομάζει αυτές «αντιλήψεις 35» και διακρίνει τις «αντιλήψεις» στις εντυπώσεις (impressions) και στις ιδέες (ideas) 36, για να ενισχύσει την αρχή ότι τίποτε δεν υπάρχει πραγματικά στο νου παρά μόνον οι αντιλήψεις του. Η διαφορά ανάμεσα στις ιδέες και στις εντυπώσεις, όπως υπογραμμίζει ο ίδιος, έγκειται στο βαθμό δύναμης και ζωντάνιας 37 με τον οποίο εισέρχονται στο νου και περνούν στη συνέχεια στη σκέψη ή τη συνείδηση μας. Η μεταξύ τους διάκριση έγκειται ουσιαστικά στη διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στο «αισθάνεσθαι» και στο «σκέπτεσθαι» (feeling-thinking), συμπληρώνει ο Hume. Η διαφορά αυτή ωστόσο, τονίζει ο φιλόσοφος, δεν είναι απόλυτη. Υπάρχουν ιδέες το ίδιο έντονες όσο και οι εντυπώσεις (π.χ. σε ακραίες καταστάσεις, όπως τρέλα, πυρετός, ύπνος κλπ) και εντυπώσεις τόσο αμυδρές και αδύναμες 38 που δεν διακρίνονται από τις ιδέες. Στις εντυπώσεις εντάσσονται «όλα τα αισθήματα (sensations), τα πάθη (passions) και οι συγκινήσεις (emotions)» 39. Οι ιδέες (παραστάσεις) δεν είναι παρά τα «αμυδρά είδωλα» 40 των εντυπώσεων. Η μεταξύ τους σχέση είναι σχέση αιτιακή, δηλ. όλες οι απλές ιδέες προέρχονται άμεσα ή έμμεσα από τις αντίστοιχες όμοιες εντυπώσεις. Το ακριβές κείμενο που αποδίδει την παραπάνω πρόταση είναι το εξής: «όλες οι απλές ιδέες μας, όταν εμφανίζονται για πρώτη φορά, προέρχονται από απλές εντυπώσεις στις οποίες αντιστοιχούν και τις οποίες αναπαριστούν με ακρίβεια» 41. Η πρόταση αυτή, για την οποία ο H. ακολουθεί επιχειρηματολογία 42 τεκμηρίωσης μέσω απτών παραδειγμάτων, στηρίζεται στις εξής προϋποθέσεις: α) εντυπώσεις και ιδέες εμφανίζονται με «σταθερή σύζευξη» (constant conjunction), δηλ. κάθε φορά κατά όμοια ζεύγη. β) η απουσία εμπειρίας μιας εντύπωσης σημαίνει αδυναμία σχηματισμού της αντίστοιχης ιδέας. 35 R.S. Woolhouse, ο.π., σ Ντέιβιντ Χιουμ, Πραγματεία, ο.π., σ Ibid. 38 Ibid. 39 Ντέιβιντ Χιουμ, Πραγματεία, ο.π., σ. 17 (Εισαγ). 40 Ibid. 41 Ντέιβιντ Χιουμ, Πραγματεία, ο.π., σ Ντ. Χιουμ., Πραγματεία, ο.π., σ.σ.18, (Εισαγωγή). [12]

16 γ) η ιδέα δεν παράγει την εντύπωση, αλλά η εντύπωση την ιδέα, πράγμα που καταδεικνύεται από τη σταθερή εμπειρία η οποία δείχνει ότι: «οι απλές εντυπώσεις πάντοτε προηγούνται των αντίστοιχων ιδεών, χωρίς ποτέ να εμφανίζονται με αντίστροφη σειρά» 43. Π.χ. δεν μπορούμε να αντιληφθούμε κάποιο χρώμα απλά και μόνο με το να το σκεφτούμε, χωρίς δηλαδή το οπτικό αίσθημα του χρώματος αυτού. δ) η προήγηση των εντυπώσεων αποτελεί τελικά την ασφαλή και πειστική απόδειξη ότι αυτές (οι εντυπώσεις) είναι οι αιτίες των ιδεών και όχι οι ιδέες οι αιτίες των εντυπώσεων. Επιπλέον, δύο ακόμη διαφωτιστικές προτάσεις-πεποιθήσεις του D.Hume για τις εντυπώσεις και τις ιδέες είναι οι εξής: Οι εντυπώσεις της αίσθησης, ενώ αποτελούν τα αίτια παραγωγής των ιδεών, οι ίδιες εμφανίζονται πρωτογενώς στην ψυχή από άγνωστες αιτίες. η σχέση μεταξύ εντυπώσεων και ιδεών είναι σχέση αντιστοιχίας και ομοιότητας, υπό την έννοια του ότι οι δεύτερες αναπαριστούν τις πρώτες (αναπαραστατικός χαρακτήρας), χωρίς ωστόσο να μπορούν να θεωρηθούν ως τα ακριβή αντίγραφά τους. Μόνον οι ιδέες είναι αυτές που αναπαριστούν κάτι πέρα από τον εαυτό τους και συγκεκριμένα τις εντυπώσεις που τις προκάλεσαν, τις οποίες και αντιγράφουν. Συνεπώς μόνον οι ιδέες είναι επιδεκτικές χαρακτηρισμού αλήθειας ή πλάνης (truth or falsity), ακριβούς ή ανακριβούς αναπαράστασης (accurate representation or misrepresentation). Οι εντυπώσεις δεν είναι αναπαραστατικές και έτσι δεν μπορούν να χαρακτηριστούν ως αληθείς ή ψευδείς, ακριβείς ή ανακριβείς: Only ideas can represent something beyond themselves; they represent the impressions that caused them, which they copy. Thus, they are capable of truth or falsity, of accurate representation or misrepresentation. Impressions, however, are not representative and so they are not, strictly speaking, capable of truth or falsity. 44 Η επόμενη διάκριση στην οποία προβαίνει ο H. είναι αυτή της διαίρεσης των αντιλήψεων μας σε απλές και σύνθετες 45. Η διάκριση αυτή εφαρμόζεται και στις εντυπώσεις και στις ιδέες. Οι απλές αντιλήψεις είναι αυτές που δεν επιδέχονται διαχωρισμό και οι σύνθετες αυτές που μπορούν να διακριθούν σε μέρη. 43 Ibid. 44 Stanford Encyclopedia of Philosophy, ο.π. 45 Ντέιβιντ Χιουμ, Πραγματεία, ο.π., σ. 84. [13]

17 Ως εδώ αξίζει να σημειώσουμε ότι η αρχική διάκριση των αντιλήψεων σε εντυπώσεις και ιδέες συμπίπτει με τη διάκριση μεταξύ ενορατικής και αποδεικτικής γνώσης. Και τα δύο είδη έχουν το καθένα τη δική του βεβαιότητα. Η ενορατική γνώση συνίσταται στην ύπαρξη διαπιστωμένων αισθητηριακών παραστάσεων (εντυπώσεων) με απλό ή σύνθετο περιεχόμενο που δεν επιδέχονται ερμηνεία ούτε προσδιορίζονται εννοιολογικά. Πρόκειται για τη λεγομένη «άμεση ενορατική βεβαιότητα» 46, η οποία δεν αναφέρεται στα αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου και συνεπώς δε συνιστά γνώση του εξωτερικού κόσμου, αλλά γνώση νοητικών καταστάσεων 47. Μια άλλη διάκριση των εντυπώσεων που κάνει ο Hume είναι αυτή της διαίρεσης τους σε α) εντυπώσεις αίσθησης (impressions of sensation) και β) εντυπώσεις αναστοχασμού (impressions of reflection) 48. Οι πρώτες εμφανίζονται ως πρωτογενείς στην ψυχή και οι αιτίες τους είναι άγνωστες, ενώ οι δεύτερες προέρχονται σε μεγάλο βαθμό από τις ιδέες ακολουθώντας την εξής διαδικασία: όταν η αίσθησή μας συναντά π.χ. το ζεστό, το κρύο κλπ. ή νιώθουμε την πείνα, τη δίψα κλπ. τότε δημιουργείται (γεννάται) η αντίστοιχη κάθε φορά εντύπωση. Αντίγραφο αυτής της εντύπωσης αποτελεί η ιδέα η οποία σχηματίζεται «δια του νου» 49 και παραμένει στο νου, αφού σβήσει η εντύπωση. Η ιδέα αυτή, στη συνέχεια, (π.χ. η ιδέα της ευχαρίστησης ή του πόνου) επιστρέφοντας στην ψυχή, παράγει με τη σειρά της νέες εντυπώσεις (ευχαρίστησης, πόνου, ελπίδας κλπ.) που αυτές καλούνται «εντυπώσεις αναστοχασμού», γιατί προέρχονται από αναστοχασμό ή αντανάκλαση εσωτερική. Οι εντυπώσεις αυτές αντιγράφονται και πάλι με τη βοήθεια της μνήμης και της φαντασίας και γίνονται ιδέες που με τη σειρά τους παράγουν άλλες εντυπώσεις και ιδέες κ.ο.κ. Ως εδώ, γίνεται φανερό πως ο Hume έχει δημιουργήσει ένα αυστηρά κλειστό γνωσιολογικό σύστημα, όπου η σχέση του νου με τον εξωτερικό κόσμο είναι αποκλειστικά και μόνο σχέση εμπειρίας ή ορθότερα σχέση εντυπώσεων. Οποιαδήποτε άλλη συνθετότερη λειτουργία προϋποθέτει απαραίτητα την πρώτη ύλη 46 Windelband-Heimsoeth, ο.π., σ Δ. Σφενδόνη Μέντζου, ο.π., σ Ντ. Χιουμ., Πραγματεία, ο.π., σ.σ. 20, Ντ. Χιουμ., Πραγματεία, ο.π., σ. 91. [14]

18 των εντυπώσεων και υποχρεωτικά ανάγεται σ αυτές. Και δεν ισχύει απλώς ότι οι ιδέες προϋποθέτουν τις εντυπώσεις, αλλά ότι η κατανόηση όλων των πραγμάτων προϋποθέτει τις εντυπώσεις: Hume s theory is not that ideas prerequire impressions, but that understanding prerequires impressions 50. Γ 2 : Γ ν ω σ ι ο λ ο γ ί α κ α ι Α ι σ θ η τ ι κ ή Η θεώρηση του ωραίου στον Hume είναι βαθιά εμποτισμένη από την γνωσιολογία του, με άλλα λόγια διαθέτει ισχυρά γνωσιολογικά θεμέλια. Χωρίς να αναλωθούμε εδώ στη λεπτομερή εξέταση του ωραίου, η οποία θα γίνει σε επόμενο κεφάλαιο, θα επισημάνουμε τα σημεία εκείνα που καταδεικνύουν τη συσχέτισή του με το γνωσιοθεωρητικό σύστημα του Hume, το οποίο ήδη περιγράψαμε. Η εξέταση του ωραίου στον Hume γίνεται παράλληλα με το άσχημο και αποτελεί το κεφάλαιο Of beauty and deformity 51 το οποίο εντάσσεται στην ενότητα Of the Passions της Πραγματείας. Στο συγκεκριμένο κεφάλαιο ο H. ξεκινά την αναφορά στις έννοιες «ωραίο» (beauty) και «άσχημο» (deformity) σε μια σύνδεση αντιστοιχίας με τις έννοιες «ευχαρίστηση» (pleasure) και «πόνος» (pain), οι οποίες με τη σειρά τους υπόκεινται σε μία σύνδεση αντιστοιχίας με τις έννοιες «περηφάνεια» (pride) και «ταπεινότητα» (humility). Η διατύπωση στο συγκεκριμένο χωρίο έχει ως εξής: «Αλλά το ωραίο όλων των ειδών μας δίνει μια ιδιαίτερη απόλαυση και ικανοποίηση με τον ίδιο τρόπο που το άσχημο παράγει πόνο σε οποιοδήποτε αντικείμενο και αν εντοπιστεί και οποτεδήποτε κι αν ερευνηθεί σ ένα έμψυχο ή άψυχο αντικείμενο. Αν το ωραίο ή το άσχημο επομένως θεωρηθούν ότι ανευρίσκονται στα σώματά μας, αυτή η ευχαρίστηση ή η δυσαρέσκεια θα πρέπει να μετατραπούν σε περηφάνεια ή ταπεινότητα» 52 α) Ο Hume στην Πραγματεία 53 υποστηρίζει ότι για την «ευχαρίστηση» και τον «πόνο» ο νους διαθέτει αντίληψη, η οποία είναι έμφυτη και η οποία, όπως λέει, αποτελεί την κινητήρια αρχή όλων των ενεργειών του. Ο «πόνος» και η 50 Jonathan Bennett, Locke, Berkeley, Hume (Central Themes), Clarendon Press, Oxford χ.χ., p.p David Hume, A Treatise of Human Nature, Oxford U.P., Oxford, p.p David Hume, Treatise, ο.π., p Ντ. Χιουμ, Πραγματεία, ο.π., σ.σ [15]

19 «ευχαρίστηση» εκδηλώνονται με δύο τρόπους: είτε ως εντύπωση (στην εν ενεργεία αίσθηση) είτε ως ιδέα. Από αυτήν την πρόταση γίνεται σαφές ότι η «ευχαρίστηση» και ο «πόνος» παράγονται από το «ωραίο» και το «άσχημο» αντίστοιχα κατά τον ίδιο τρόπο που οι «ιδέες» παράγονται από τις «εντυπώσεις». Δηλ. η έννοια της «παραγωγής» ως άμεσης και φυσικής λειτουργίας με αισθητηριακή βάση ενυπάρχει ταυτόχρονα και στη γνωσιολογική αντίληψη και στην αντίληψη του ωραίου. Από την άλλη, η εμφάνιση της ευχαρίστησης και του πόνου (που είναι τα αντίστοιχα παράγωγα του ωραίου και του άσχημου) ως εντύπωσης ή ιδέας στην ανθρώπινη αντίληψη συνιστά και την τελική απόδειξη για τις σαφείς καταβολές της Αισθητικής του Hume στη Γνωσιολογία του, εφόσον υφίσταται και κοινή εννοιολογική χρήση (εντύπωση ιδέα). β) Η παραγωγή της ευχαρίστησης ή του πόνου από το ωραίου ή το άσχημο αντίστοιχα συνιστά, όπως είδαμε, μια άμεση και αυτόματη διαδικασία η οποία δεν ενέχει καμιά συλλογιστική λειτουργία ούτε κάποια έμφυτη, προϋπάρχουσα σχετική γνώση και συνεπώς αποκλείει την ορθολογιστική βάση στην αντίληψη του ωραίου. Στη γνωσιολογική Αισθητική του Hume το ωραίο και το άσχημο «γνωρίζονται» από τις εντυπώσεις της ευχαρίστησης και του πόνου,όπως «γνωρίζονται» και όλες οι άλλες έννοιες (κρύο, ζεστό κλπ.) από το σχηματισμό αντίστοιχων εντυπώσεων και ιδεών. γ) Η «περηφάνεια» και η «ταπεινότητα» (στα οποία μετατρέπονται η «ευχαρίστηση» και ο «πόνος» αντίστοιχα) συνιστούν αυτό που ο H. αποκαλεί «πάθη». Τα προγενέστερά τους «ευχαρίστηση» και «πόνος» εκδηλώνονται, όπως είδαμε, είτε ως εντύπωση, είτε ως ιδέα. Και όλα τα αισθήματα (sensations), τα πάθη (passions) και οι συγκινήσεις (emotions) εντάσσονται στις εντυπώσεις. Στο σημείο αυτό αρχίζει να αναδύεται σιγά σιγά η ψυχολογική οπτική της Αισθητικής του H. με τη χρήση όρων ψυχολογικού περιεχομένου (πάθος), όπου όμως αυτή η ψυχολογική οπτική παραπέμπει απευθείας στη γνωσιολογία του και υπαγορεύεται από αυτήν. Για να γίνει σαφέστερη αυτή η ψυχογνωσιολογική θεμελίωση της θεώρησης του ωραίου, πρέπει να γίνουν οι εξής διακρίσεις: α) Ο όρος «πάθος 54» στον Hume είναι διευρυμένος και περιλαμβάνει τόσο τις σωματικές τάσεις (ένστικτα κλπ), όσο και τις συναισθηματικές συγκινήσεις 54 Ντ. Χιουμ, «Το κριτήριο του γούστου», Προλ-Εισαγ.-Μτφρ-Σχόλια Θ. Παρισάκη, Θεσ/νίκη 1974, [Εισαγωγή IV], σ.σ [16]

20 (συναισθήματα κλπ). Τα πάθη διακρίνονται στα πρωταρχικά (original) (π.χ. πείνα, δίψα, ηδονή κλπ) και δευτερεύοντα (secondary). Τα δευτερεύοντα πάθη προκαλούνται από κάποια προηγηθείσα αντίληψη ευχαρίστησης ή πόνου (π.χ. η αντίληψη ενός ωραίου αντικειμένου προκαλεί ευχαρίστηση). Τα δευτερεύοντα πάθη με τη σειρά τους διακρίνονται σε άμεσα (direct) (π.χ. χαρά, λύπη, αποστροφή κλπ) και έμμεσα (indirect) (π.χ. περηφάνεια, ταπεινότητα κλπ). Τα άμεσα πάθη παράγονται από προηγούμενες εντυπώσεις ευχαρίστησης ή πόνου και είναι απλά, ενώ τα έμμεσα είναι πιο σύνθετα, γιατί συνοδεύονται από ιδέες οι οποίες σχετίζονται με κάποιο πρόσωπο (για παράδειγμα το ωραίο ντύσιμο, όταν ανήκει σ εμάς, νιώθουμε περηφάνεια). Δηλ. η περηφάνεια είναι έμμεσο πάθος, γιατί προκαλείται από κάποια προηγούμενη εντύπωση ευχαρίστησης που συνδέεται με τον εαυτό μας (όπως η ταπεινότητα προκαλείται από κάποια προηγούμενη εντύπωση δυσαρέσκειας που επίσης συνδέεται με τον εαυτό μας). Τα καλαισθητικά συναισθήματα, δηλ. αυτά που συνδέονται με το ωραίο και μας ενδιαφέρουν εδώ, εντάσσονται μαζί με τα ηθικά στην κατηγορία των δευτερευόντων και άμεσων παθών, αλλά χαρακτηρίζονται ήρεμα (calm) και όχι σφοδρά (violent), όπως εκείνα. Τα ήρεμα πάθη λοιπόν είναι αυτά που προξενούνται από την άμεση θέαση του ωραίου ή του άσχημου, προϋποθέτουν μια προηγούμενη εντύπωση ευχαρίστησης για το ωραίο ή δυσαρέσκειας για το άσχημο και μια επακόλουθη επιδοκιμασία για το πρώτο (το ωραίο) ή αποδοκιμασία για το δεύτερο (το άσχημο). β) Οι εντυπώσεις αίσθησης (impressions of sensation) ή εξωτερικές (external) 55 εισέρχονται μέσω των αισθήσεων, όπου εδώ εντάσσονται οι σωματικές ικανοποιήσεις (ευχαρίστηση, ηδονή κλπ) και οι πόνοι, κάτι που μας ενδιαφέρει στην ανάλυση που κάνουμε σ αυτό το κεφάλαιο. Οι εντυπώσεις αναστοχασμού (impressions of reflection) ή εσωτερικές (internal) 56 συνίστανται σε εσωτερικά φαινόμενα, συνδεόμενα με αυτό που καλούμε ενδοσκόπηση (introspection) ή αναστοχασμό (reflection) μάλλον παρά αντίληψη, με άλλα λόγια σε αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «διαθέσεις ή καταστάσεις του νου» (states of mind) Stuart Hampshire et al., David Hume : A Symposium, St Martin s Press, New York 1966, p Ibid. 57 St. Hampshire ο.π., 35. [17]

21 Στις πρώτες (εξωτερικές) θα μπορούσε να εντάξει κανείς το αίσθημα της ζέστης ή του κρύου και στις δεύτερες (εσωτερικές) τη θλίψη ή το φόβο. Kατά τον Hume οι πληροφορίες εκείνες που βοηθούν στο σχηματισμό της εικόνας μας προέρχονται από δύο πηγές 58 : τον εξωτερικό κόσμο (external world) και την εσωτερική μας ανταπόκριση (internal response) σ αυτόν. Το πιο ισχυρό διαμορφωτικό στοιχείο της συνείδησης (του εαυτού μας) απ όλες τις εσωτερικές μας αντιδράσεις στον εξωτερικό κόσμο είναι εκείνα τα ερεθίσματα που διεγείρουν τα πάθη. Για τον Hume, τα πάθη αποτελούν τον κεντρικό σύνδεσμο ανάμεσα στον «εαυτό» μας (τη συνείδησή μας) και στον εξωτερικό κόσμο. Από τα πάθη, αυτά που σχηματοποιούν με μεγαλύτερη σαφήνεια και διαύγεια την προσωπικότητα είναι η περηφάνεια και η ταπεινότητα, ο σεβασμός και η περιφρόνηση, η ζήλεια και η κακία. Εντάσσονται δε στα λεγόμενα «έμμεσα πάθη» (indirect passions), τα οποία παράγονται από τη σχέση μεταξύ εξωτερικών αντικειμένων (ή προσώπων) και εσωτερικών, συναισθηματικών αντιδράσεων της συνείδησης. Από τα παραπάνω ειπωθέντα προκύπτει συμπερασματικά, κατά την άποψή μου, ότι: Το ωραίο είναι αντιλήψεις ευχαρίστησης και πόνου αντίστοιχα, οι οποίες με τη σειρά τους γεννούν τα πάθη της περηφάνειας και της ταπεινότητας, όταν αναφέρονται στον εαυτό μας. Η αλυσίδα ροής αντιλήψεων ωραίου ή άσχημου, δημιουργίας εντυπώσεων ευχαρίστησης ή δυσαρέσκειας και των παράγωγων παθών περηφάνειας ή ταπεινότητας βρίσκεται στη βάση μιας διαπιστωμένης γνωσιολογικής σύνδεσης ανάμεσα στον εξωτερικό και στον εσωτερικό (μας) κόσμο. Η αντίληψη του ωραίου και του άσχημου φαίνεται ότι διαδραματίζει καίριο ρόλο στο συνειδησιακό «γίγνεσθαι» καθώς απ αυτήν, μέσω των εντυπώσεων της ευχαρίστησης και της δυσαρέσκειας, παράγονται τα δύο πολύ σημαντικά για τη συνείδηση πάθη, η περηφάνεια και η ταπεινότητα. 58 John W. Yolton (series editor), Library of the History of Ideas, Vol.IV: Hume as Philosopher of Society, Politics and History (by Stephen Wallech), Univ. Of Rochester Press, New York 1991, p.47. [18]

22 Η θεώρηση του ωραίου ξεκινά εν τη γενέσει της από μια θεώρηση σύνδεσης και αντιστοίχησής του με άλλες έννοιες (ευχαρίστηση-πόνος, περηφάνειαταπεινότητα), κάτι που δίνει από την αρχή το στίγμα της διερεύνησης του ως μιας οντότητας σύνθετης και «συσχετιζόμενης» και όχι ανεξάρτητης και μεμονωμένης. Γ 3 : Ο ι έ ν ν ο ι ε ς : α φ η ρ η μ έ ν ε ς ι δ έ ε ς, ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό ς κ ό σ μ ο ς, φ υ σ ι κ ό ς σ υ ν ε ι ρ μ ό ς, α ι τ ι ό τ η τ α, ο υ σ ί α Αφηρ ημέ νε ς ιδέ ες ( abst ract or general idea s) : Η θεωρητική προσέγγιση των αφηρημένων ιδεών είναι αυτή που συνιστά τον πυρήνα της ριζικά διαφορετικής στάσης του Hume απέναντι στην παραδοσιακή Μεταφυσική, δίνοντας ταυτόχρονα την εκκίνηση για τη διαμόρφωση της προσωπικής του γνωσιοθεωρίας. Τον πυρήνα της προσέγγισης των αφηρημένων ιδεών από τον Hume συνιστά η θεώρηση του προγενέστερου εμπειριστή G.Berkeley, σύμφωνα με την οποία όλες οι αφηρημένες ή γενικές ιδέες δεν είναι παρά επιμέρους ιδέες συμπυκνωμένες σε έναν όρο, ο οποίος προσδίδει σε αυτές μια ευρύτερη σημασία. Ο H. υιοθετεί εξαρχής αυτήν την προσέγγιση του Berkeley, προβαίνοντας έτσι σε μια νομιναλιστική 59 άρνηση των αφηρημένων εννοιών. Για τον H., oι ιδέες, οι οποίες είναι τα μόνα «όντα» παρόντα στο νου ποτέ δεν είναι ποτέ παρόντα τα ίδια τα πράγματα είναι πάντοτε ιδέες επιμέρους 60 πραγμάτων και η όποια αναγωγή τους στην «καθολικότητα» είναι μια χρήση έξω από τη φύση τους, η οποία εξυπηρετεί απλώς τους πρακτικούς σκοπούς της ζωής. Άλλωστε είναι αδύνατο να νοηθούν ενιαία και ταυτόχρονα οι ποιότητες, οι ποσότητες, οι βαθμοί, τα μεγέθη κλπ. των επιμέρους πραγμάτων, τα οποία είναι διακριτά και διαχωρίσιμα ως προς τις παραπάνω ιδιότητες. Επομένως η «αφηρημένη έννοια» προσπίπτει αναμφισβήτητα σε κενό νοητικής σύλληψης. Είναι γνωστό ότι για τον Hume ο οποιοσδήποτε όρος είναι κενός νοήματος 61, αν δεν συνδέεται με κάποια εμπειρική εντύπωση, όπου βέβαια η εμπειρική εντύπωση δεν είναι γενική και 59 Windelband-Heimsoeth, ο.π., σ Ντ. Χιουμ., Πραγματεία, ο.π., σ R.S. Woolhouse, ο.π., σ [19]

23 αόριστη, αλλά αναφέρεται πάντοτε σ ένα απολύτως συγκεκριμένο και καθορισμένο πράγμα 62. Εξωτερικός κόσμος: Ο H. διατείνεται, όπως έχουμε δει, ότι τα εξωτερικά αντικείμενα δεν είναι παρά ιδέες στο νου οι οποίες σχηματίζονται με τη διαμεσολάβηση των αισθήσεων. Η θέση αυτή στοιχειοθετηθεί άλλωστε και την καθαρότητα του εμπειρισμού του. Ωστόσο ο H. δεν προχωρά παραπέρα για να εξετάσει αν αυτά τα εξωτερικά αντικείμενα υπάρχουν πραγματικά 63 ή όχι ούτε ενδιαφέρεται να κομίσει οντολογικές αποδείξεις για το αν η εξωτερική πραγματικότητα έχει αντικειμενική ύπαρξη ή αποτελεί αυθύπαρκτη οντότητα, πέρα και ανεξάρτητα από το υποκείμενο που τη νοεί. Ακόμα, ο τρόπος με τον οποίο ο εξωτερικός κόσμος αποτυπώνεται στο νου μέσω των αισθήσεων και μετασχηματίζεται σε νοητικό περιεχόμενο είναι ένα ζήτημα «εξόριστο» κατά κάποιο τρόπο από το ερευνητικό του πεδίο. Αυτό που ο ίδιος φιλοσοφικά καταθέτει στη θεώρηση του πάνω στο ζήτημα αυτό είναι η διατύπωση του ορθού ερωτήματος: «Ποιες αιτίες μας επάγουν να πιστεύουμε στην ύπαρξη του σώματος;» Συμπληρωματικά με το ερώτημα αυτό ο H. τονίζει ότι από την άλλη μεριά είναι άσκοπο να αναρωτηθούμε «εάν υπάρχει ή δεν υπάρχει σώμα» 64. Τελικά κατά τον H., η ύπαρξη του εξωτερικού κόσμου δεν μπορεί να αποδειχθεί λογικά και η ανθρώπινη γνώση εξαντλείται στη διαπίστωση των αμοιβαίων σχέσεων μεταξύ των παραστάσεων 65. Η άρνηση αυτή της λογικής διερεύνησης της ύπαρξης του εξωτερικού κόσμου και της μετατροπής των υλικών πραγμάτων σε πνευματικές οντότητες υπαγορεύει μια βαθιά αντιμεταφυσική και αντιιδεαλιστική θεώρηση και της έννοιας του ωραίου. Δεν έχει σημασία το «πώς», το «γιατί» και το από «πού» γεννάται το ωραίο, κατά τον ίδιο τρόπο που δεν έχουν σημασία τα ίδια ερωτήματα για τη γένεση των εντυπώσεων στο νου. Μια τέτοιου είδους προσέγγιση θα χάραζε για το ωραίο το ίδιο πλαίσιο εξέτασης με αυτό της παραδοσιακής Μεταφυσικής (πλατωνισμός, νεοπλατωνισμός). 62 A. Quinton, ο.π., σ Ντ. Χιουμ., Πραγματεία, ο.π., σ. 17 (Εισαγωγή ). 64 Ντ. Χιουμ., Πραγματεία, ο.π., σ Windelband-Heimsoeth, ο.π., σ [20]

24 Φυσικός συνειρμός: Όσον αφορά τις σχέσεις των ιδεών μεταξύ τους, ο H. αποδίδει ιδιαίτερη βαρύτητα στην τάση του νου να συνδέει συνειρμικά ιδέες. Ο συνειρμός, είναι μια συνδετική, ενοποιητική 66 δύναμη με βάση την οποία μια ιδέα εισάγει με φυσικό 67 τρόπο μια άλλη ιδέα. Οι αρχές του φυσικού συνειρμού είναι τρεις: i) η ομοιότητα, ii) η συνάφεια στο χώρο και στο χρόνο και iii) η αιτιότητα. i) ομοιότητα: Κατά τον Hume τα διάφορα αντικείμενα «δεν επιδέχονται σύγκριση, παρά μόνον εάν διαθέτουν κάποιο βαθμό ομοιότητας 68». Η ομοιότητα, η ανομοιότητα και οι διαβαθμίσεις της συνιστούν «εντύπωση», η οποία ανήκει στο πεδίο της εσωτερικής αίσθησης που ο Locke είχε ονομάσει αναστοχασμό (reflection) 69. Η αποδεικτική γνώση που θεμελιώνεται πάνω σ αυτήν την «εντύπωση της ομοιότητας» και μάλιστα με απόλυτη βεβαιότητα είναι κατά τον H. τα μαθηματικά 70. ii) συνάφεια στο χώρο και στο χρόνο: Ο H. δεν εξετάζει αυτή καθεαυτή τη φύση του χώρου και του χρόνου, αλλά την προέλευση αυτών των ιδεών. Οι ιδέες αυτές, κατά τον H., δεν γίνονται αντιληπτές ως χωριστές και διακριτές, αλλά ως «ύλη 71» και «διαδοχή 72» αντίστοιχα. Με λίγα λόγια είναι αδύνατο να συλλάβουμε την ιδέα του χώρου ανεξάρτητα από τα υλικά σώματα και την ιδέα του χρόνου ανεξάρτητα από τη διαδοχή των φαινομένων. Τελικά οι ιδέες του χώρου και του χρόνου προέρχονται και αυτές από εντυπώσεις της αίσθησης 73. iii) αιτιότητα: Η θεωρία που διατυπώνει ο H. για την αιτιότητα μπορεί να συνοψιστεί στις ακόλουθες προτάσεις: 66 Ντ. Χιουμ., Πραγματεία, ο.π., σ Ibid. 68 Ντ. Χιουμ., Πραγματεία, ο.π., σ Windelband-Heimsoeth, ο.π., σ Windelband-Heimsoeth, ο.π., σ Windelband-Heimsoeth, ο.π., σ Ντ. Χιουμ., Πραγματεία, ο.π., σ Ντ. Χιουμ., Πραγματεία, ο.π., σ. 26. [21]

25 α) η αιτιότητα δεν είναι αντικείμενο άμεσης εμπειρίας υπό τη μορφή μιας εντύπωσης της αίσθησης 74. β) Η αιτιότητα θεωρούμενη ως «έσχατη σύνδεση» μεταξύ των αντικειμένων είναι η μόνη που υπερβαίνει 75 τις αισθήσεις και πληροφορεί τον ανθρώπινο νου για μια μη αισθητή κατάσταση, ενώ αυτό δεν συμβαίνει για παράδειγμα με την ταυτότητα και τη χωροχρονική συνάφεια. γ) Ουσιώδης για τη σχέση της αιτιότητας είναι αυτή της συνάφειας 76 των αντικειμένων στο χώρο και το χρόνο, γιατί καμία ενέργεια ή επενέργεια δεν μπορεί να υφίσταται σε χώρο και χρόνο διαφορετικό από αυτόν της ύπαρξης των αντικειμένων. δ) Η δεύτερη ουσιώδης σχέση για αυτήν της αιτιότητας είναι η χρονική προτεραιότητα 77 της αιτίας έναντι του αποτελέσματος. Στο σημείο αυτό καθίσταται φανερό ότι η σχέση της «αιτιότητας» συνίσταται στην ύπαρξη ενός αιτίου και ενός αποτελέσματος, υπό την έννοια ότι ένα αίτιο-μια αιτία- παράγει ένα αποτέλεσμα ή ακολουθείται από ένα αποτέλεσμα. Κι αυτήν ακριβώς τη διάσταση ανάμεσα στην «παραγωγή» και την «ακολουθία» (δηλ. ποια τελικά λαμβάνει χώρα από τις δύο ενέργειες) καλείται με τη σειρά του να φωτίσει ο Hume με την δική του θεωρητική ενδοσκόπηση. Το βέβαιο εξαρχής είναι πως το να αποτελεί κάτι αιτία ή αποτέλεσμα συνιστά σχέση και όχι ιδιότητα 78 των πραγμάτων, όπως π.χ. το να είναι κάτι πράσινο ή τετράγωνο. ε) Η «αιτιότητα» με την παραδοσιακή έννοια (ένα αίτιο παράγει ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα) δεν υφίσταται και είναι μια έννοια επισφαλής. Το μόνο που υφίσταται στην πραγματικότητα είναι ότι ένα γεγονός προηγείται χρονικά και ένα άλλο ακολουθεί. Αυτό δηλ. που αντιλαμβάνεται ο νους στην ουσία είναι η χρονική αλληλουχία των φαινομένων και όχι η παραγωγή του δεύτερου από το πρώτο (π.χ. σύννεφο-βροχή, αστραπή-βροντή κλπ.). Πρόκειται για εξωτερική σχέση και όχι για εσωτερική. 74 Ντ. Χιουμ., Πραγματεία, ο.π., σ Ντ. Χιουμ., Πραγματεία, ο.π., σ Ντ. Χιουμ., Πραγματεία, ο.π., σ Ibid. 78 A. Quinton, ο.π., σ.32. [22]

26 στ) Η αναγκαιότητα 79 μιας αιτίας δεν δύναται να τεκμηριωθεί, γιατί είναι αδύνατο να αποδειχθεί ότι κάθε τι που υπάρχει έχει οπωσδήποτε μια παράγουσα 80 αρχή. ζ) Ο ανθρώπινος νους έχει εξοικειωθεί σε τέτοιο βαθμό με την αλληλοδιαδοχή των φαινομένων στο χώρο και στο χρόνο, ώστε να θεωρεί αιτιακά αναγκαία τη μεταξύ τους σύνδεση. Ωστόσο αυτή η ιδέα της αναγκαίας 81 σύνδεσης δεν μπορεί να αποδειχθεί ούτε με τις αισθήσεις, ούτε με το λόγο, κυρίως γιατί είναι αδύνατο να εισδύσουμε τόσο βαθιά στην ουσία και στη δομή των πραγμάτων, ώστε να αντιληφθούμε την αρχή από την οποία εξαρτάται η αμοιβαία επίδραση τους. Το μόνο που πραγματικά υποπίπτει στην αντίληψή μας είναι η σταθερή ένωση 82 τους. Οι Windelband-Heimsoeth 83 στο σχετικό κεφάλαιο για τον Hume αναφέρουν χαρακτηριστικά ότι: η αιτιότητα, υπό την έννοια που την έχουμε συνηθίσει, δεν μπορεί, κατά τον Hume, να θεμελιωθεί ούτε με αποδεικτική ούτε με ενορατική βεβαιότητα. Κι αυτό γιατί οι αισθητηριακές παραστάσεις των αντικειμένων δεν εμπεριέχουν από μόνες τους την ιδέα της αιτιακής σύνδεσης. Το μόνο που «αποκαλύπτουν» είναι η απλή χρονική ακολουθία των φαινομένων στην οποία η συνήθεια της επανάληψης αποδίδει αιτιακό χαρακτήρα, έτσι ώστε το «ύστερα από αυτό» (post hoc) να θεωρείται «εξαιτίας αυτού» (propter hoc). Η σταθερή επανάληψη των ίδιων χρονικών ακολουθιών γεννά εσωτερικά στο νου την ιδέα της αιτιακής σύνδεσης, αλλά αυτή η εσωτερική αναγκαιότητα της σύνδεσης υφίσταται τελικά μόνο στο νου και όχι στα ίδια τα πράγματα. Κανένα «επόμενο» γεγονός δεν συνάγεται λογικά από ένα «προηγούμενο», από καμία «αιτία» δεν μπορεί να παραχθεί λογικά ένα «αποτέλεσμα». Αυτό που τελικά συμβαίνει είναι ότι η συνήθεια (custom or habit) 84 επιδρά στον νου ως αποτέλεσμα των επαναλαμβανόμενων εντυπώσεων προσάπτοντας στα πράγματα την αναγκαιότητα της σύνδεσής τους (ως 79 Ντ. Χιουμ., Πραγματεία, ο.π., σ Ibid. 81 Ντ. Χιουμ., Πραγματεία, ο.π., σ Ibid. 83 Windelband-Heimsoeth, ο.π., σ.σ Jan Willbanks, Hume s theory of Imagination, The Hague, [23]

27 αιτίων και αποτελεσμάτων) και δημιουργώντας κάθε φορά το αίσθημα της προσδοκίας εμφάνισης ενός γεγονότος από το υποτιθέμενο αίτιό του. Η υποβίβαση της έννοιας της αιτιότητας και εν γένει του γνωσιολογικού «γίγνεσθαι» σ ένα απλό παιχνίδι διαδοχής εντυπώσεων δεν αφήνει ανεπηρέαστη τη θεώρηση του ωραίου. Ήδη με το ξεκίνημα της μελέτης του στο Of the beauty and deformity, όπως είδαμε παραπάνω, αφήνεται να εννοηθεί πως η «ευχαρίστηση» είναι αυτή που διαδέχεται το «ωραίο» και η δυσαρέσκεια αυτή που διαδέχεται το «άσχημο». Δεν φαίνεται να υφίσταται κάποιος αναγκαίος εσωτερικός δεσμός ανάμεσά τους. Η ίδια οπτική που υπάρχει στη διερεύνηση της αιτιότητας των φυσικών φαινομένων μεταφέρεται και στη θεώρηση των φαινομένων της Τέχνης: Η συνήθεια και η προσδοκία είναι αυτές που υπαγορεύουν τους συσχετισμούς των πραγμάτων. Η χρήση τέτοιων όρων (συνήθεια, προσδοκία, ευχαρίστηση, δυσαρέσκεια κλπ.) συνιστά καθαρά ψυχολογική εξήγηση των γεγονότων και εδώ διαφαίνεται ξανά η ψυχολογική διάσταση της Αισθητικής του Hume ως συνάρτηση των γνωσιολογικών του ερμηνειών. Ουσία : Η έννοια της «ουσίας, κατά τον H., οικοδομείται αυθαίρετα από το νου με έρεισμα την ομοιότητα μεταξύ των επιμέρους πραγμάτων του εξωτερικού κόσμου και λαμβάνει μια μεταφυσική υπόσταση, θεωρούμενη ως το άγνωστο υπο στήριγμά 85 τους. Όμως αυτό που αποκαλούμε «ουσία», συνεχίζει ο H., και αν ακόμα υπάρχει, είναι απροσπέλαστη μέσω των αισθήσεων και συνεπώς δεν έχει καμιά πραγματική υπόσταση. Έτσι, η κατακλείδα του γνωσιοθεωρητικού συστήματος του H. είναι η αποσύνθεση των δύο βασικών εννοιών της Μεταφυσικής του 17 ου αιώνα: της ουσίας και της αιτιότητας. Ουσία και αιτιότητα αποτελούν σχέσεις ιδεών και δεν επιδέχονται ούτε εμπειρική ούτε λογική θεμελίωση. Στα πλαίσια μιας νοητικής επεξεργασίας μετατρέπονται διαδοχικά από εντυπώσεις της εξωτερικής αίσθησης (external sense) σε εντυπώσεις αναστοχασμού (reflection) ή εσωτερικής αίσθησης (internal sense) 86. Με τη θεώρηση αυτή ο H. «εξορίζει» τη Μεταφυσική από το πλάνο της φιλοσοφικής ανάλυσης και στη θέση της βάζει τη Γνωσιοθεωρία. 85 Σφενδόνη Μέντζου, ο.π., σ Windelband-Heimsoeth, ο.π., σ.σ Stanford Encyclopedia of Philosophy, ο.π. [24]