To σύνδροο Επαγγελατικής Εξουθένωσης στις ονάδες ψυχικής υγείας & ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης

Transcript

1 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΥΓΕΙΑΣ & ΚΟΙΝ ΝΙΚΗΣ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΣ ΕΥΡ ΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝ ΝΙΚΟ ΤΑΜΕΙΟ Επιχειρησιακό Πρόγραα «Υγεία Πρόνοια 2000/2006» To σύνδροο Επαγγελατικής Εξουθένωσης στις ονάδες ψυχικής υγείας & ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης Παρεβάσεις σε Ατοικό και Οργανωσιακό Επίπεδο ΜΟΝΑΑ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ & ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ «ΨΥΧΑΡΓ Σ Β ΦΑΣΗ Ερευνητικό Πανεπιστηιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (ΕΠΙΨΥ) Πανεπιστήιο Ιωαννίνων Ιατρική Σχολή Ψυχιατρική Κλινική Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ) Όιλος Μελετών & Αναπτυξιακού Σχεδιασού (ΟΜΑΣ ΑΕ) Αθήνα, εκέβριος 2005

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περιεχόενα 2 Σηείωα 3 Πρόλογος 4 Εισαγωγή 5 Ορισοί 9 Συπτώατα της επαγγελατικής εξουθένωσης 10 Θεωρητικά οντέλα επαγγελατικής εξουθένωσης 12 1) Το οντέλο των τριών διαστάσεων της Maslach (1982) 12 2) Το οντέλο των Edelwich & Brodsky (1980) 13 3) Το διαδραστικό οντέλο του Cherniss (1980) 14 4) Το οντέλο της Pines 15 Κάτι που σας ενδιαφέρει: αναγνωρίζοντας τα συπτώατα 16 Ένα σύντοο τεστ Επαγγελατικής Εξουθένωσης 17 Παρεβάσεις για την πρόληψη και αντιετώπιση του συνδρόου της επαγγελατικής εξουθένωσης 20 Αντιετώπιση σε ατοικό επίπεδο 21 Αντιετώπιση σε οργανωσιακό επίπεδο 36 Πρωτοβάθιο επίπεδο παρέβασης 37 ευτεροβάθιο επίπεδο παρέβασης 41 Τριτοβάθιο επίπεδο παρέβασης 44 Βιβλιογραφικές αναφορές 48 2

3 ΣΗΜΕΙ ΜΑ Η ανά χείρας έκδοση της Μονάδας Υποστήριξης και Παρακολούθησης (ΜΥΠ) του προγρά))ατος «Ψυχαργώς Β φάση» απευθύνεται κατά κύριο λόγο στους εργαζό)ενους των )ονάδων ψυχικής υγείας και ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης, καθώς και στα στελέχη που κατέχουν θέσεις ευθύνης στον το)έα της διοίκησης ανθρώπινου δυνα)ικού των )ονάδων αυτών. Αντικεί)ενο της έκδοσης είναι το σύνδρο)ο επαγγελ)ατικής εξουθένωσης (burnout): τι είναι, πως καταλαβαίνου)ε αν «πάσχου)ε» απ αυτό, πως το αντι)ετωπίζου)ε σε ατο)ικό, συλλογικό και οργανωσιακό επίπεδο. Η υποστήριξη του προσωπικού των )ονάδων ψυχικής υγείας και ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης σε θέ)ατα πρόληψης του συνδρό)ου επαγγελ)ατικής εξουθένωσης έχει υψηλή θέση στην κλί)ακα των αντίστοιχων αιτη)άτων προς τη ΜΥΠ. Έτσι λοιπόν, η παραγωγή υλικού που θα καλύπτει αυτή την ανάγκη αποτέλεσε για τη Μονάδα Υποστήριξης και Παρακολούθησης )ια προτεραιότητα. Συντάκτης του εγχειριδίου είναι ο ε)πειρογνώ)ονας της Μονάδας δρ. Αλέξανδρος Στα)άτιος Αντωνίου. 3

4 Πρόλογος Η ιδέα ότι το αύριο πρωί θα πάτε στη δουλειά σας, σας τρο)άζει; Περνάτε όλη τη )έρα σας έχετε καθόλου ενθουσιασ)ό για τη δουλειά σας και κάνετε συνεχώς λάθη ακό)α και στις πιο απλές εργασίες; Κάνετε )όνο τα απαραίτητα, επιστρέφετε ό)ως στο σπίτι νιώθοντας κουρασ)ένοι, στρεσαρισ)ένοι και δίχως ίχνος ενέργειας; Αν κάποιο από τα παραπάνω σάς ακούγετε γνώρι)ο, τότε ίσως υποφέρετε από επαγγελ)ατική εξουθένωση. Τί είναι αυτό; Ένα αίσθη)α συναισθη)ατικής εξάντλησης και αδιαφορίας για την καριέρα σας που διαρκεί για εβδο)άδες, )ήνες και )ερικές φορές χρόνια. Χρόνια; Ναι, σωστά. Οι ψυχολόγοι ισχυρίζονται ότι η επαγγελ)ατική εξουθένωση δεν είναι ένα βραχυπρόθεσ)ο πρόβλη)α που ξεκινάει το πρωί και τελειώνει το )εση)έρι της Παρασκευής. Η εξάντληση αυτού του τύπου κλι)ακώνεται σταδιακά και έχει ως αποτέλεσ)α πολλά )ακροχρόνια προβλή)ατα όπως αισθή)ατα απελπισίας και ανεπάρκειας, ενώ συχνά επεκτείνεται σε όλους τους το)είς της ανθρώπινης ζωής. Το κλειδί για την καταπολέ)ηση της επαγγελ)ατικής εξουθένωσης είναι να αναγνωρίσει κανείς τα συ)πτώ)ατα και να τα θεραπεύσει πριν η συναισθη)ατική νέκρωση απλωθεί σε άλλες δραστηριότητες που απολα)βάνει ο άνθρωπος. 4

5 Εισαγωγή Η έννοια της επαγγελ)ατικής εξουθένωσης (burnout) ε)φανίζεται ολοένα και περισσότερο τόσο τα τελευταία χρόνια και έχει απασχολήσει ιδιαίτερα τους ψυχολόγους, τους κοινωνιολόγους, αλλά και τους ειδικούς του )άνατζ)εντ, καθώς έχουν αναγνωρίσει τις ση)αντικές της επιπτώσεις στο άτο)ο, στον οργανισ)ό και γενικότερα στην οικονο)ία και την παραγωγή. Στα αγγλικά burn out ση)αίνει «αναλώνο)αι προοδευτικά εκ των ένδον )έχρι του ση)είου της απανθράκωσης» (Maslach & Jackson, 1984). Ο όρος «επαγγελ)ατική εξουθένωση» χρησι)οποιήθηκε για πρώτη φορά το 1974 από τον Freudenberger για την περιγραφή των συ)πτω)άτων σω)ατικής και ψυχικής εξουθένωσης σε επαγγελ)ατίες υπηρεσιών ψυχικής υγείας και, γενικότερα, σε χώρους που δη)ιουργούνται στενές σχέσεις )εταξύ επαγγελ)ατιών και ατό)ων που έχουν την ανάγκη τους. Από τις έρευνες που έχουν διενεργηθεί από πλήθος επιστη)όνων, έχει γίνει γνωστό ότι το σύνδρο)ο της επαγγελ)ατικής εξουθένωσης είναι περισσότερο συχνό σε κάποια επαγγέλ)ατα, όπως οι γιατροί και οι νοσοκό)ες (Jimmieson, 2000). Γι αυτό και αρχικά, αυτό το σύνδρο)ο θεωρήθηκε αποτέλεσ)α της καθη)ερινής επαφής )ε τον ανθρώπινο πόνο, ενώ η χρήση του περιορίστηκε στα επαγγέλ)ατα παροχής κοινωνικών υπηρεσιών, όπως για παράδειγ)α στους παθολόγους, τους οδοντίατρους, τους/τις νοσοκό)ους/ες, τους φυσιοθεραπευτές και τους κοινωνικούς λειτουργούς (Demir και συν., 2003). Μέχρι σή)ερα, από τις δη)οσιευ)ένες )ελέτες για την επαγγελ)ατική εξουθένωση, οι περισσότερες αφορούν στους επαγγελ)ατίες της υγείας σε ποσοστό 34% (FirthaCozens & Payne, 1999). Η FirthaCozens (1997) αναφέρει ότι το 1/3 των νοσηλευτριών σε ολόκληρο τον κόσ)ο παρουσιάζουν συ)πτώ)ατα επαγγελ)ατικής εξουθένωσης από τα αρχικά ακό)α στάδια της καριέρας τους, ενώ ο κίνδυνος για την ε)φάνιση ψυχικών διαταραχών στη συγκεκρι)ένη επαγγελ)ατική ο)άδα είναι πολύ υψηλός. Επιπλέον, οι νοσηλεύτριες/τές καθώς και οι ψυχίατροι, δείχνουν να έχουν τα υψηλότερα ποσοστά αυτοκτονιών. Στις Ηνω)ένες Πολιτείες το ετήσιο ρίσκο των αυτοκτονιών των γιατρών είναι διπλάσιο από εκείνο του γενικού πληθυσ)ού, γεγονός που πολύ συχνά οφείλεται στην ύπαρξη επαγγελ)ατικής εξουθένωσης. 5

6 Σχετικά )ε τον ελληνικό χώρο, οι Αντωνίου και Αντωνοδη)ητράκης (2001) διεξήγαγαν )ία έρευνα πανελλαδικής κλί)ακας για την επαγγελ)ατική εξουθένωση και τις γενικότερες ψυχολογικές πιέσεις που βιώνουν οι Έλληνες επαγγελ)ατίες της υγείας. Βρέθηκε ότι οι βασικότεροι παράγοντες ανάπτυξης και διατήρησης της επαγγελ)ατικής εξουθένωσης ήταν αυτοί που σχετίζονται )ε την ίδια τη φύση του ιατρικού επαγγέλ)ατος (π.χ. καθη)ερινή επαφή )ε τον ανθρώπινο πόνο και )ε ασθενείς σε τελικό στάδιο, αυξη)ένες ευθύνες για τους ασθενείς, κ.α.) αλλά και παράγοντες που σχετίζονταν )ε την ελληνική πραγ)ατικότητα (π.χ. περιορισ)ένα )έσα, έλλειψη επι)όρφωσης και συνεχιζό)ενης κατάρτισης, κ.α.). Συγκρίνοντας τα επίπεδα επαγγελ)ατικής εξουθένωσης των Ελλήνων γιατρών )ε τα αντίστοιχα Βρετανών συναδέλφων τους, οι ερευνητές κατέληξαν στο συ)πέρασ)α ότι οι Έλληνες επαγγελ)ατίες της υγείας είναι λιγότερο ικανοποιη)ένοι από την εργασία τους, ενώ ταυτόχρονα παρουσιάζουν περισσότερα ψυχολογικά προβλή)ατα, όπως κατάθλιψη, στρες, δυσθυ)ία, διαταραχές ύπνου, κ.α. Επιπλέον, οι Έλληνες γιατροί παρουσίαζαν υψηλότερους δείκτες Συ)περιφοράς Τύπου Α, που έχει συνδεθεί )ε αυξη)ένες πιθανότητες ανάπτυξης καρδιαγγειακών νοση)άτων. Η έρευνα των Fagin και συν. (1996) )ε δείγ)α νοσηλευτικό προσωπικό κάποιου ψυχιατρικού κέντρου, κατέληξε ότι οι ση)αντικότερες πηγές επαγγελ)ατικής εξουθένωσης αφορούσαν σε οργανωτικά και διοικητικά προβλή)ατα, όπως η περικοπή του εργατικού δυνα)ικού, οι )εταρρυθ)ίσεις στις υπηρεσίες υγείας και η έλλειψη ενη)έρωσής τους για τις αλλαγές αυτές. Πιο πρόσφατη έρευνα των Hannigan και συν. (2000), βρήκε ότι πάνω από το )ισό ψυχιατρικό νοσηλευτικό προσωπικό παρουσίαζε έντονα ση)άδια συναισθη)ατικής εξάντλησης από την εργασία του. Για πολλούς από αυτούς, τα ση)άδια αυτά αποτέλεσαν το κίνητρο για επανεκτί)ηση της εργασίας τους, ενώ για άλλους αφορ)ή για να εγκαταλείψουν οριστικά το νοσηλευτικό επάγγελ)α. Όπως έχει βρεθεί, αυτό που κάνει τους επαγγελ)ατίες της υγείας περισσότερο επιρρεπείς στην επαγγελ)ατική εξουθένωση από άλλους εργαζό)ενους είναι αφενός το γεγονός ότι είναι υπεύθυνοι για ανθρώπινες ζωές και όχι για απρόσωπα αντικεί)ενα (Caplan και συν., 1975 Sutherland & Cooper, 1990) και αφετέρου στο ότι οι πράξεις ή οι παραλείψεις τους έχουν ση)αντικό αντίκτυπο στους ανθρώπους 6

7 αυτούς (Rees & Cooper, 1991 Cooper και συν., 2001). Επιπλέον, σε αντίθεση )ε την πλειοψηφία των άλλων επαγγελ)άτων, η επαγγελ)ατική επάρκεια και ικανότητα των γιατρών τελεί υπό τη συνεχή επίβλεψη και κριτική των ασθενών, ακό)α και των συναδέλφων τους. Ακό)η, τα σφάλ)ατά τους είναι εύκολα αντιληπτά, )ε πιθανές τραγικές συνέπειες τόσο για τους ασθενείς όσο και για τους ίδιους τους γιατρούς (Beechman, επιπλέον πιθανές πηγές για τους επαγγελ)ατίες στον το)έα της υγείας αφορούν: α) στην ά)εση, πρόσωπο )ε πρόσωπο επικοινωνία )ε τους ασθενείς, τους συγγενείς, το υπόλοιπο προσωπικό και τη διοίκηση του νοσοκο)είου, και β) στην έκθεσή τους στον αυξη)ένο κίνδυνο )ετάδοσης κάποιας ασθένειας ή πρόκλησης ενός τραυ)ατισ)ού. Οι στρεσογόνοι αυτοί παράγοντες είναι δυνατόν να επιδεινωθούν από την έντονη προσπάθεια που καταβάλλουν οι γιατροί και οι νοσηλευτές προκει)ένου να φαίνεται ότι είναι ήρε)οι και ελέγχουν την κατάσταση, αλλά την ίδια στιγ)ή να συ))ετέχουν συναισθη)ατικά και να δείχνουν ενδιαφέρον για τα προβλή)ατα των ασθενών τους (Sutherland & Cooper, 1990). Έναν πρόσθετο παράγοντα στην επαγγελ)ατική εξουθένωση των γιατρών και των νοσηλευτών αποτελεί η συχνή και )ακρόχρονη επαφή τους )ε ασθενείς που αντι)ετωπίζουν χρόνια προβλή)ατα και βρίσκονται γενικά σε δύσκολη κατάσταση. Σύ)φωνα )ε τον Muldary (1983), η φύση του επαγγέλ)ατος των λειτουργών υγείας απαιτεί στενή αλληλεπίδραση )ε δέκτες που πολύ συχνά εκδηλώνουν αρνητική συ)περιφορά επιθετικότητας, παθητικότητας και αδράνειας. oστόσο, ό)ως, αρκετοί άλλοι επαγγελ)ατίες που δεν προσφέρουν ά)εσα κοινωνικές υπηρεσίες, όπως οι διευθυντές νοσοκο)είων, ενδεχο)ένως να αισθανθούν επαγγελ)ατική εξουθένωση εξαιτίας των αυξη)ένων ευθυνών και επειδή ο ρόλος τους απαιτεί να συνδρά)ουν τους υπαλλήλους να επιλύουν όχι )όνο επαγγελ)ατικά προβλή)ατα αλλά και να αντεπεξέρχονται σε προσωπικές δυσκολίες (Pines & Maslach, 1978 Schuler, 1983). Έτσι, οι επαγγελ)ατίες υγείας που βιώνουν συναισθη)ατική εξάντληση αισθάνονται συναισθη)ατικά «στεγνω)ένοι» και απογοητευ)ένοι από τα περιστατικά της η)έρας (Burke & Greenglass, 2001). Γενικά, αισθάνονται κόπωση και δεν )πορούν να βοηθήσουν και να επικοινωνήσουν στοιχειωδώς )ε τους ασθενείς τους. Καθώς κάθε πρωί αντι)ετωπίζουν το επάγγελ)ά τους ως αναπόφευκτο κακό από το οποίο δεν 7

8 )πορούν να δραπετεύσουν, πολλές φορές είναι αδύνατο να αναπτύξουν στενότερες ανθρώπινες σχέσεις )ε ανθρώπους που χρειάζονται την επιστη)ονική αλλά και τη συναισθη)ατική τους υποστήριξη. Αντί γι αυτό, προσπαθούν να κρατήσουν )ια απόσταση ασφαλείας από άλλα άτο)α που θεωρούνται ως πηγή της εξάντλησής τους. 8

9

10

11 επαγγελ)ατιών υγείας, την τόνωση του αισθή)ατος εργασιακής ικανοποίησης και την ανάπτυξη συνεργατικών )εθόδων για την επίλυση των προβλη)άτων τους. Προγράατα στήριξης των εργαζοένων Εκτός από τις ο)άδες ψυχολογικής υποστήριξης, σε πολλές χώρες τα νοσοκο)εία διαθέτουν εξωτερικά γραφεία παροχής συ)βουλευτικών υπηρεσιών και παραπο)πής των εργαζό)ενων, γνωστά ως Προγρά))ατα Στήριξης Εργαζό)ενων (Murphy, 1999). Πολλά νοσοκο)εία έχουν ενσω)ατώσει τις συ)βουλευτικές υπηρεσίες στα προγρά))ατα αντι)ετώπισης των εργασιακών εντάσεων )ε στόχο να βοηθήσουν τους εργαζό)ενους να αναγνωρίσουν και να αξιοποιήσουν δη)ιουργικά τις ικανότητές τους για την επίλυση των προβλη)άτων που προκύπτουν στο χώρο της εργασίας, καθώς και να αντι)ετωπίσουν ζητή)ατα που σχετίζονται )ε την καριέρα και την οικογένειά τους. Τα προγρά))ατα αυτά, που έχουν ήδη βρει εφαρ)ογή σε πολλές Ευρωπαϊκές χώρες και, κυρίως, στην Α)ερική, ως βασικό τους σκοπό έχουν την ανακούφιση των επαγγελ)ατιών υγείας από τα προσωπικά τους προβλή)ατα, που έχουν ση)αντικές επιπτώσεις στο χώρο εργασίας τους. Συγκεκρι)ένα, τα προγρά))ατα αυτά παρέχουν κυρίως υποστηρικτικές, διαγνωστικές και συ)βουλευτικές υπηρεσίες. Πολλά από αυτά ξεκίνησαν ως προγρά))ατα αντι)ετώπισης του αλκοολισ)ού του ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού και, σταδιακά, εξελίχθηκαν σε προγρά))ατα αντι)ετώπισης ευρύτερων προβλη)άτων, καθώς αναγνωρίστηκε ότι ο αλκοολισ)ός δεν ήταν το )οναδικό πρόβλη)α που δη)ιουργούσε δυσκολίες στην εργασιακή ζωή των επαγγελ)ατιών υγείας. Τα περισσότερα, λοιπόν, από τα προγρά))ατα στήριξης του προσωπικού υγείας, ιατρικού και νοσηλευτικού, θα πρέπει να προσφέρουν ευρεία γκά)α υπηρεσιών που θα είναι σε θέση να βοηθήσουν τους εργαζό)ενους να αντι)ετωπίσουν τόσο τα προσωπικά τους προβλή)ατα όσο και αυτά που απορρέουν ά)εσα από την εργασία τους. Οι υπηρεσίες αυτές σκόπι)ο θα ήταν να περιλα)βάνουν (BNA Policy and Practice Series, 1996a1999 WHO, 2000): Συ)βουλευτική )έσω τηλεφώνου και )έσω διαδικτύου 45

12 Παραπο)πή για ψυχολογικά συ)πτώ)ατα ή διαταραχές (π.χ. κατάθλιψη, στρες) Οικογενειακή στήριξη Συ)βουλευτική για την αντι)ετώπιση νο)ικών ή οικονο)ικών προβλη)άτων Στήριξη σε σοβαρά ιατρικά προβλή)ατα (π.χ. AIDS, καρκίνος) Προετοι)ασία για τη συνταξιοδότηση των επαγγελ)ατιών που σχετίζονται )ε την επιλογή της καριέρας Μία αντίστοιχη διαθέσι)η συ)βουλευτική υπηρεσία, που να )πορούσε να καλύψει όλα τα στάδια )ίας ιατρικής και νοσηλευτικής καριέρας στην Ελλάδα, θα συνιστούσε ση)αντική συ)βολή στην ανακούφιση οποιωνδήποτε συ)πτω)άτων δη)ιουργούνται από πιεστικές εργασιακές καταστάσεις (Dowling & Barett, 1991 Hale & Hudson, 1992). Συγκεκρι)ένα, στην Ελλάδα, καθώς οι συ)βουλευτικές υπηρεσίες στους διάφορους χώρους εργασίας, ακό)η και σε εκείνους της δη)όσιας υγείας και ειδικότερα της ψυχικής υγείας δεν έχουν ακό)η οργανωθεί πλήρως και στελεχωθεί επαρκώς από τους εξειδικευ)ένους επαγγελ)ατίες δεν αποτελούν βασικούς προορισ)ούς στους οποίους απευθύνονται οι επαγγελ)ατίες υγείας για να εκθέσουν τα εργασιακά τους προβλή)ατα. Επιπλέον, υπάρχει ευρύτερο πρόβλη)α ενη)έρωσης σχετικά )ε τις ακριβείς διευθύνσεις, τις ώρες λειτουργίας καθώς και το χαρακτήρα των προσφερό)ενων υπηρεσιών των κέντρων αυτών και για το γενικό πληθυσ)ό. Όπως παρατηρούν οι Cartwright & Cooper (1997), οι περισσότερες οργανωσιακές παρε)βάσεις αφορούν στο δευτεροβάθ)ιο και τριτοβάθ)ιο επίπεδο, επικεντρώνονται δηλαδή στην εκπαίδευση για τη διαχείριση της επαγγελ)ατικής εξουθένωσης ή στη συ)βουλευτική και την προώθηση της υγείας. Τα προγρά))ατα προώθησης/εκπαίδευσης υγείας επιχειρούν να )ειώσουν τους παράγοντες κινδύνου που απορρέουν από τη συ)περιφορά και οδηγούν σε ασθένειες ή σε ευάλωτη υγεία, ενώ τα αντίστοιχα προστασίας της υγείας ασχολούνται )ε τη διάγνωση και τον εντοπισ)ό των υπαρχόντων προβλη)άτων. Η )ορφή που θα λάβουν αυτές οι δραστηριότητες ποικίλει καθώς είναι δυνατόν να περιλα)βάνουν την παροχή συ)βουλών για τη διατήρηση της καλής υγείας, διαιτολογικούς κανόνες, προγρά))ατα καρδιαγγειακής υγείας, )αθή)ατα χαλάρωσης και άσκησης, 46

13 εκπαίδευση στη διαχείριση του εργασιακού στρες ή συστη)ατική συ)βουλευτική, ακό)α και συνδυασ)ό όλων αυτών. Από την άλλη πλευρά, οι παρε)βάσεις που εστιάζονται στον οργανισ)ό επιχειρούν να περιορίσουν τις πηγές επαγγελ)ατικής εξουθένωσης και οι περισσότερες παρε)βάσεις στον εργασιακό χώρο αποσκοπούν στο να βοηθήσουν )ε)ονω)ένα τους υπαλλήλους να αντι)ετωπίσουν τους παράγοντες που τους προκαλούν εξουθένωση στο χώρο εργασίας τους. Αυτό επιτυγχάνεται κυρίως αυξάνοντας την προσαρ)οστικότητα των ατό)ων στο περιβάλλον, αλλάζοντας τη συ)περιφορά τους και βελτιώνοντας τον τρόπο ζωής τους ή αποκτώντας ικανότητες διαχείρισης της επαγγελ)ατικής εξουθένωσης. Έ)φυτη στην προσέγγιση αυτή είναι η αντίληψη ότι ο οργανισ)ός και το εργασιακό περιβάλλον δεν θα αλλάξουν, επο)ένως το άτο)ο πρέπει να διδαχθεί τρόπους αντι)ετώπισης που θα το βοηθήσουν να προσαρ)οστεί εκείνο καλύτερα (Cartwright & Cooper, 1997). Ση)αντικός αριθ)ός ερευνών έχουν βρει ότι το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό αντι)ετωπίζει ιδιαίτερα υψηλά επίπεδα επαγγελ)ατικής εξουθένωσης εξαιτίας της φύσης της ίδιας της εργασίας, καθώς και των πολλών οργανωτικών προβλη)άτων (Ryan & Quayle, 1999). oστόσο, υπάρχουν ορισ)ένες )έθοδοι και τεχνικές για τη βελτίωση των συνθηκών που συνήθως προκαλούν επαγγελ)ατική εξουθένωση στους επαγγελ)ατίες υγείας. Η εκπαίδευση και άσκηση σε στρατηγικές για την αντι)ετώπιση και )είωση της επαγγελ)ατικής εξουθένωσης θα πρέπει να αποτελούν πρωταρχικό σκοπό κάθε νοσοκο)ειακού σχεδιασ)ού. Η διοίκηση των νοσοκο)είων είναι ανάγκη να προωθεί )ία οργανωσιακή κουλτούρα που να αναγνωρίζει την αξία των γνώσεων και ε)πειριών του προσωπικού, καθώς και να επενδύει σε ατο)ικά και συλλογικά συστή)ατα υποστήριξής του. Η εκδήλωση σεβασ)ού στο προσωπικό πρέπει να είναι ε)φανής σε όλα τα επίπεδα και επαγγέλ)ατα υγείας. Οι βασικές αυτές στρατηγικές θα )πορούσαν να ενισχύσουν και να αυξήσουν την επαγγελ)ατική ικανοποίηση του προσωπικού, η οποία, )ε τη σειρά της θα επιφέρει την αφοσίωση και τη δέσ)ευσή του στις αρχές και τις ανάγκες του νοσοκο)είου ή του όποιου ιδρύ)ατος φροντίδας και περίθαλψης. 47

14 Βιβλιογραφικές Αναφορές Adair, J. A. (1982). Effective time management. Pan: London. Antoniou, A.aS., Davidson, M.J. and Cooper, C.L. (2003). Occupational stress, job satisfaction and health state in male and female junior hospital doctors in Greece. Journal of Managerial Psychology, 18, 592a621. Antoniou, A.aS. & Antonodimitrakis, P. (2001). Levels of job satisfaction and coping strategies of occupational stress used by Greek hospital doctors. Proceedings of the 8 th Greek Conference of Psychological Research, Alexandroupoli. Antoniou, A.aS. (1999). Personal traits and professional burnout in health professionals. Archives of Hellenic Medicine, 16 (1), 20a28. Beechman, L. (2000). BMA warns of stress suffered by senior doctors. British Medical Journal (Medicopolitical digest), July 1. Benson, H. B., Rosner, A.B., Marzetta, R., & Klemchuk, H.P. (1974). Decreased blood pressure in borderline hypertensic subjects who practised mediation, Journal of Chronic Disease, 26, 163a169. BNA Policy and Practice Series. (1996a1999). Counselling and employee assistance programs. Washington DC, Bureau of National Affairs. Burke, R. J. (1996). Work experiences, stress and health among managerial and professional women. In M.J. Schabracq, J.A.M. Winnubst and C.L. Cooper (Eds) Handbook of Work and Health psychology. London: John Wiley & Sons. Burke, R. J., & Greenglass, E. R. (2001). Hospital restructuring, workafamily conflict and psychological burnout among nursing staff. Psychological Health, 32, 126a138. Burnard, P. (1991). Coping with stress in the health professions: a practical guide. London: Chapman and Hall. Caplan, G. (1967). The family as a support system. In G. Caplan, and M. Kililea (Eds) Support systems and mutual help. New York: Grune and Stratton. Caplan, R. D., Cobb, S., French, J. R. P., Harrison, R. V., & Pinneau, S. R. (1975). Job demands and worker health: Main effects and occupational difference. US Department of Health, Education and Welfare, HEW Publication No (NIOSH) 75a

15 Cartwright, S., & Cooper, C. L. (1994). No Hassle: Τaking the Stress Out of Work. London: Century. Cartwright, S., & Cooper, C. L. (1997). Managing workplace stress. London: Sage Publications. Cherniss, C. (1980). Professional burnout in human service organizations. New York: Preager Publisher. Cooper, C. (2001). Οι πιέσεις στο χώρο της εργασίας. (Μτφ: Αντωνίου, Α.Σ.) Ελευθεροτυπία. Cooper, C. L., Cooper, R. D., & Eaker, L. H. (1998). Living with stress. Penguin, Harmondsaworth. Cooper, C. L., Sloan, S. L., & Williams, S. L. (1988). Occupational Stress Indicator Management Guide. Windsor: NFERaNELSON. Cooper, C. L., Dewe, P., & O Driscoll, M. (2001). Organisational Stress: A review and critique of theory, research and application. London: Sage. Cushway, D. (1992). Stress in clinical psychology trainees. British Journal of Clinical Psychology, 31, 169a179 Darley, M. A. (1995). Clinical Supervision: The View from the Top. ^ursing Management, 2(3), 14a15. Dekker, S. W. A., & & Schaufeli, W. B. (1995). The effects of job insecurity on psychological health and withdrawal: A longitudinal study. Australian Psychologist, 30 (1), 57a63. Demir, A., Ulosoy, M., & Ulosoy, M. F. (2003). Investigation of factors influencing burnout levels in professional and private lives of nurses. International Journal of ^ursing Studies, 40, 807a827. Dowling, S., & Barrett, S. (1991). Doctors in the making: the experience of the preb registration year. Bristol: University of Bristol, School for Advanced Urban Studies. Dumelow, C. (2000). Relation between a career and family life for English hospital consultants: qualitative, semiastructured interview study. British Medical Journal, May 27. Edelwich, J., & Brodsky, A. (1980). Burrnbout: Stages of disillusionment in the helping professions. New York: Human Services Press. Elkin, A. J., & Rosch, P. J. (1990). Promoting mental health at work. Occupational Medicine State of the Art Review, 5, 739a

16 English, E. H., & Baker, T. B. (1983). Relaxation trainig and cardiovascular response to experimental stressors. Health Psychology, 2, 239a259. Fagin, L., Brown, D., Bartlett, H., Leary, J., Carson, J., De Villiers, N., O'Malley, P., West, M., & McElfatrick, S. (1996) Stress, coping and burnout in mental health nurses: findings from three research studies. International Journal of Psychiatry, 42 (2), pp 102a111. FirthaCozens, J. (1997). Stress in Health Professionals. In Baum, A., Newman, S., Weinman, J., West R., & Mc Manus, C. (Eds). Cambridge Handbook of Psychology, Health and Medicine. UK: Cambridge University Press. FirthaCozens, J., & Payne, R. (1999). Stress in Health Professionals: Psychological and Organisational Causes and Interventions. U.K.: John Wiley & Sons Ltd. Fox, M. L., Dwyer, D. J., & Ganster, D. C. (1993). Effects of stressful job demands and control on psychological and attitudinal outcomes in a hospital setting. Academy of Management Journal, 36 (2), 289a318. Fremont, J., & Craighead, L. W. (1987). Aerobic exercise and cognitive therapy in the treatment of dysphoric moods. Cognitive Therapy and Research, 11, 241a251. Freudenberger H. J. (1974). Staff Burnout. Journal of Social issues, 30, 159a165. Girdin, D. A., Everly, G. S., & Dusek, D. E. (1996). Controlling Stress and Tension. Allyn & Bacon, Needham Heights, MA. Grassi, L., & Magnani, K. (2000). Psychiatric Morbidity and Burnout in the Medical Profession: An Italian Study of General Practitioners and Hospital Physicians. Psychotherapy and Psychosomatics, 69, 329a334 Griffith, J., Steptoe, A., & Cropley, M. (1999). An investigation of coping strategies associated with job stress. British Journal of Educational Psychology, 69 (4), 517a531. Hale, R., & Hudson, L. (1992). The Tavistock Study of young doctors: Report of the pilot phase. British Journal of Hospital Medicine, 47, 452a462. Hannigan, B., Edwards, D., Coyle, D., Fothergill, A., & Burnard, P. (2000). Burnout in mental health nurses: findings from the allawales stress study. Journal of Psychiatric Mental Health ^ursing, 7 (2), 127a34. Haskell, W. L. (1984).Overview: health benefits of exersises. In J.D. Matarazzo et al. (Eds). Behavioral health. New York: John Wiley & Sons. Horwitz. L. D., & Groves, B.M. (1985). Signs and symptoms in cardiology. New York: J.B. Lippincott. 50

17 House, J. S., Ladis, K. R., & Umberson, D. (1981). Social relationships and health. Science, 241, 540a544. Ito, H., Eisen, S. V., Sederer, L. I., Yamada, O., & Tachimori, H. (2001). Factors affecting psychiatric nurses' intention to leave their current job. Psychiatric Services, 52 (2), 232a234. Jimmieson, N. L. (2000). Employee reactions to behavioural control under conditions of stress: the moderating role of selfaefficacy. Work & Stress, 14 (3), 262a280 Karasek, R. A., & Theorell, T. (1990). Healthy Work: Stress, Productivity, and the Reconstruction of Working Life. Library of Congress, USA: Basic Books. Kessler, R. C., & McLeod, J. D. (1985). Social support and mental health in community samples. In S. Cohen and S.L. Syme (Eds) Social support and health (219a240). Orlando, FL: Academic Press. Lang, D. (1992). Preventive shortaterm strain through time management coping. Work and Stress, 6, 169a176. Leiter, M. & Maslach, C. (2005). A mediation model of job burnout. In A.aS. Antoniou & C.L. Cooper (Eds.): Research Companion to Organizational Health Psychology. Edward Elgar: Northampton, MA. Leiter, M., & Maslach, C. (1988). The impact of interpersonal environment on burnout and organizational commitment. Journal of Organizational Behaviour, 9, 297a308. Leiter, M., & Maslach, C. (2005). Banishing Burnout: Six strategies for improving your relationships with work. San Fransisco: JosseyaBass. Lynch, S., Folkins, C. H., & Wilmore, J. H. (1973). Relationships between three mood variables and physical exercise. Unpublished data. Macan, T. H. (1994). Time management: test of process model. Journal of Applied Psychology, 79, 381a391. Macan, T. H., Shahani, C., Dipboye, R. L., & Phillips, A. P. (1990). College students time management: Correlations with academic performance and stress. Journal of Educational Psychology, 82, 760a768. Masironi, R., & Denolin, H. (1985). Physical activity in disease prevention and treatment. Padova: Piccin/Butterworth. Maslach, C. (1982). Burnout: the cost of caring. Prentice Hall Inc., New Jersey. Maslach, C., & Jackson, S. E. (1984). Burnout in organizational settings. Applied Social Psychology Annual, 5, 133a

18 Maslach, C., & Jackson, S. E. (1986). Maslach Burnout Inventory (manual), 2nd ed. Palo Alto. Consulting Psychologists Press, California. Matteson, M. T., & Ivancevich, J. M. (1987). Controlling work stress: Effective Human Resource and Management Strategy. London: Jossey Bass. McCue, J. D. (1982). The effects of stress on physicians and their medical practice. ^ew England Journal of Medicine, 306, 458a463. Muldary, T. W. (1983). Burnout and Health Professionals: manifestations and management. USA: AppletonaCenturyaCrofts. Nelson, E., & Henry, W. (1978). Psychosocial factors seen as problems by family practice residents and their spouses. Journal of Family Practice, 6, 581a589. Nicholson, N. (1995). The Blackwell Encyclopaedic Dictionary of Organisational Behaviour. Oxford, UK: Blackwell. Parkes, C. M. (1969). Broken heart: a statistical study of increased mortality among widowers. British Medical Journal, 1, 740a742. Pines, A. M. (1986). Who is to blame for helper s burnout? Environmental impact. In C. D. Scott & J. Hawk (Eds), Heal Thyself: The Health of Health Care Professionals. New York: Bruner/Mazel Publications. Pines, A. M. (1993). Burnout. In L. Goldberger & S. Breznitz (Eds.), Handbook of stress (2 nd ed.), pp. 386a403. New York: Free Press. Pines, A. M. (1996). Couple burnout. New York: Routledge. Pines, A. M., & Maslach, C. (1978). Characteristics of staff burnout in mental health setting. Hospital and Community Psychiatry, 29, 233a237. Pines, A. M. & Aronson, E. (1988). Career burnout: Causes nad cures. New York: Free Press. Plante, T. G., & Robin, J. (1990). Physical fitness and enhanced psychological health. Current Psychology: research and reviews, 9, 3a24. Quick, J. C., Quick, J. D., Nelson, D. L., & Hurrell, J. J. (1997). Preventive stress management in organiations. Washington, DC: American Pschological Association. Ragland, D. R. (1977). Behavioral approaches to the treatment of hypertension: a bibliography (Publication No. NIH 77a1219m). Washington, DC: Government Printing Office. 52

19 Rees, D. W., & Cooper, C. L. (1991). A criterion orientated validation study of the OSI outcomes measures on a sample of health service employees. Stress Medicine, 7, (2), 125a127. Ryan, D., Quayle, E. (1999). Stress in psychiatric nursing: fact or fiction? ^ursing Stand, 14 (8), 32a35. Schafer, W. (1996). Stress management for wellness (3 rd edn). London: Harcourt Brace College Publishers. Schuler, R. C. (1983). Definition and conceptualization of stress in organizations. Organization, Behavior and Human Performance, 25, 184a215. Seaward, B. L. (1994). Managing stress. Boston: Jones and Bartlett. Sparks, K., Faragher, B., & Cooper, C. L. (2001). Wellabeing and occupational health in the 21 st century workplace. Journal of Occupational and Organizationsl Psychology, 74, 489a509. Sutherland V. J., & Cooper C. L. (1990). Understanding stress: a psychological perspective for health professionals. London: Chapman and Hall. Sutherland, V. J., & Cooper, C. L. (1992). Job stress, satisfaction and mental health among general practicioners before and after introduction of the new contact. British Medical Journal, 304, 1545a1548. Sutherland, V. J., & Cooper, C. L. (2003). Deastressing doctors: A selfamanagement guide. ButterworthaHeinemann: London. Taylor, S. E. (1995) Health Psychology (3 rd edn).. New York: McGrawaHill, Inc. Travers, C. J., & Cooper, C. L. (1996). Teachers under pressurebstress in the teaching profession. London: Routledge. Tyler, P., & Cushway, D. (1998). Stress and wellabeing in healthacare staff: the role of negative affectivity, and perceptions of job demand and discretion. Stress Medicine, 14, 99a107 Unger, D. E. (1980). Superintendent Burnout: Myth or Reality. The Ohio State University, Columbus. Vachon, M. L. S. (1987). Occupational stress in the care of the critically ill, the dying and the bereaved. New York: Hemisphere Publ. Co. Wetherall, M. (2002). Not to be sneezed at. The Psychologist, 15 (6), 305. World Health Organization (2000). Mental health and work: Impact, issues and good practices. Mental Health Policy and Service Development Department of 53

20 Mental Health and Substance Dependence Noncommunicable Diseases and Mental Health, Geneva. 54