Κωνσταντίνος Δωρανίτης

Transcript

1 Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Περίληψη : Επιφανές μέλος της αριστοκρατικής τραπεζουντιακής οικογένειας των Δωρανιτών. Η δράση του Κωνσταντίνου Δωρανίτη συνδέεται στενά με τις εμφύλιες διενέξεις που ταλαιπώρησαν την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας το 14ο αιώνα. Την περίοδο της βασιλείας του Μιχαήλ Μεγάλου Κομνηνού τιμήθηκε με το αξίωμα του πρωτοβεστιαρίου. Στασίασε εναντίον του Αλεξίου Γ Μεγάλου Κομνηνού χωρίς επιτυχία, όντας κεφαλατικεύων των Λιμνίων. Τόπος και Χρόνος Γέννησης α' μισό 14ου αιώνα, Τραπεζούντα Τόπος και Χρόνος Θανάτου β' μισό 14ου αιώνα Κύρια Ιδιότητα Κρατικός αξιωματούχος, Πρωτοβεστιάριος 1. Βιογραφικά στοιχεία Ο, γόνος του τραπεζουντιακού αριστοκρατικού οίκου των Δωρανιτών, ήταν αδελφός του Θεοδώρου Δωρανίτη, μεγάλου στρατοπεδάρχη επί Αλεξίου Γ Μεγάλου Κομνηνού ( ) και πατέρας του Ιωάννη Δωρανίτη, πιγκέρνη επί Μιχαήλ Μεγάλου Κομνηνού ( ). Η δράση του ιδίου, και γενικότερα της οικογένειάς του, εντοπίζεται χρονικά στα μέσα του 14ου αιώνα, κατά τις εμφύλιες διενέξεις που ξέσπασαν μετά το θάνατο του αυτοκράτορα Βασιλείου Μεγάλου Κομνηνού ( ) και ταλαιπώρησαν εκείνη την περίοδο την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας. Ο ίδιος ο Κωνσταντίνος οργάνωσε αποτυχημένη στάση εναντίον του Αλεξίου Γ το έτος Πολιτική δράση 2.1. Ιστορικό πλαίσιο των εμφύλιων διενέξεων, μέσα 14ου αιώνα Κατά το α μισό του 14ου αιώνα, η τραπεζουντιακή αριστοκρατία αντιπροσωπευόταν κυρίως από δύο οίκους, τους Σχολαρίους, με την κωνσταντινουπολίτικη παράδοση, και τους αυτόχθονες Αμυτζανταρίους, που αμφότεροι προασπίζονταν με αξιώσεις τα συμφέροντά τους. Μετά το θάνατο του Βασιλείου Μεγάλου Κομνηνού, η χήρα του Ειρήνη Παλαιολογίνα ( ) δεν κατάφερε να επιβληθεί, δεδομένης και της απουσίας απογόνου, και οι τραπεζουντιακοί αριστοκρατικοί οίκοι αποπειράθηκαν να επιβάλουν νέα κοινωνικοπολιτική ισορροπία. 1 Η οικογένεια των Δωρανιτών, με πρωταγωνιστή τον Κωνσταντίνο, συντάχθηκε με το μέρος των Σχολαρίων και συνεργάστηκε στενά μαζί τους Η εμπλοκή του Κωνσταντίνου στην εξέγερση εναντίον της Ειρήνης Παλαιολογίνας Όταν το 1340 οι Σχολάριοι στράφηκαν εναντίον της Ειρήνης Παλαιολογίνας και οχυρώθηκαν στη μονή του Αγίου Ευγενίου, η οποία αποτέλεσε το κέντρο των επιχειρήσεών τους, ο μαζί με άλλα μέλη τραπεζουντιακών οικογενειών στήριξε την προσπάθεια ανατροπής της αυτοκράτειρας. Ωστόσο δεν είναι γνωστό ποια ακριβώς ήταν και σε ποιο βαθμό έφθανε η ανάμειξή του σε αυτή την εξέγερση, που έληξε άδοξα με την έλευση του μεγάλου δούκα Ιωάννη στην Τραπεζούντα, από την Κωνσταντινούπολη, προς ενίσχυση της Ειρήνης. Δεν είναι επίσης γνωστό αν συγκαταλέγεται στα άτομα που συνελήφθησαν και οδηγήθηκαν στο φρούριο των Λιμνίων όταν η μονή του Αγίου Ευγενίου καταλήφθηκε από τα αυτοκρατορικά στρατεύματα και παραδόθηκε στις φλόγες Η δράση του Κωνσταντίνου εναντίον της Άννας Αναχουτλού Δημιουργήθηκε στις 12/9/2017 Σελίδα 1/6

2 Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Τα ίχνη του Κωνσταντίνου Δωρανίτη χάνονται για ένα έτος μετά την απόπειρα εναντίον της Ειρήνης Παλαιολογίνας, μέχρι το 1341, οπότε, σύμφωνα με τον χρονογράφο Μιχαήλ Πανάρετο, 3 συμμετείχε στις απόπειρες εκδίωξης από το θρόνο της Άννας Αναχουτλού ( ), αδελφής του Βασιλείου Μεγάλου Κομνηνού, στις οποίες προέβησαν μέλη της τραπεζουντιακής αριστοκρατίας. Η επικράτηση των αυτόχθονων Αμυτζανταρίων μετά την άνοδο της Άννας Αναχουτλού, στις 17 Ιουλίου 1341, εξώθησε, κατά την εκτίμηση των πηγών, τους Σχολαρίους, τους Δωρανίτες και τους Μειζομάτες σε μια διαρκή προσπάθεια ανατροπής της. Ο μαζί με τον γιο του Ιωάννη, ο Νικήτας Σχολάρης, οι αδελφοί Γρηγόριος και Μιχαήλ Μειζομάτη και άλλα μέλη της αριστοκρατίας, μετά την αποτυχημένη τους απόπειρα να εκδιώξουν την Άννα Αναχουτλού και να ανεβάσουν στο θρόνο τον Μιχαήλ Μέγα Κομνηνό ( ), αδελφό του Αλεξίου Β' Μεγάλου Κομνηνού ( ), τον Αύγουστο του 1340, αναχώρησαν με γενουατικό πλοίο για την Κωνσταντινούπολη. Εκεί ήρθαν σε επαφή με τον γιο τού Μιχαήλ, τον μετέπειτα αυτοκράτορα Ιωάννη Γ' Μέγα Κομνηνό ( ), στον οποίο και προσέφεραν το στέμμα της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας. Στις 17 Αυγούστου 1341 ο, ο Ιωάννης Μέγας Κομνηνός και τα άλλα μέλη της αριστοκρατίας αναχώρησαν για την Τραπεζούντα με δύο πλοία του Ιωάννη και τρία γενουατικά. Έφθασαν στις 4 Σεπτεμβρίου 1342, και λίγες ημέρες αργότερα (9 Σεπτεμβρίου) ο Ιωάννης στέφθηκε αυτοκράτορας στον ναό της Παναγίας Χρυσοκεφάλου, αμέσως μετά την ανατροπή της Άννας Αναχουτλού Η συμμετοχή του Κωνσταντίνου στην ανατροπή του Ιωάννη Γ Μεγάλου Κομνηνού Στη συνέχεια ο Κωνσταντίνος εμφανίζεται να εμπλέκεται στην ομάδα εκείνη των αριστοκρατών που μετακάλεσαν τον Μιχαήλ Μέγα Κομνηνό (1341, ), πατέρα του Ιωάννη Γ'. Ο Ιωάννης παρέτεινε την εξορία του πατέρα του Μιχαήλ, 4 στην οποία είχε οδηγηθεί μετά την αποτυχημένη προσπάθεια ανάρρησής του στο θρόνο της Τραπεζούντας, γεγονός που τελικά έστρεψε εναντίον του αρκετούς αριστοκράτες, 5 οι οποίοι και τον ανέτρεψαν. Μετά την άνοδο του Μιχαήλ στο θρόνο, στις 24 Μαΐου 1344, ο Κωνσταντίνος έλαβε το αξίωμα του πρωτοβεστιαρίου, ενώ και άλλοι Τραπεζούντιοι άρχοντες τιμήθηκαν με υψηλότατους τίτλους και αξιώματα για την υποστήριξή τους στις προσπάθειές του να καταλάβει το θρόνο Η δράση του Κωνσταντίνου εναντίον του Αλεξίου Γ Μεγάλου Κομνηνού Ο αυτοκράτορας Αλέξιος Γ' Μέγας Κομνηνός ( ) δεν στάθηκε ικανός να επιβληθεί στις αλληλοσπαρασσόμενες δυνάμεις της αριστοκρατίας, που υπέβαλλαν την αυτοκρατορία στην οδυνηρή εμπειρία του εμφύλιου πολέμου από την περίοδο της βασιλείας της Ειρήνης Παλαιολογίνας ( ) και μετά. Προτίμησε να προσεταιρίζεται, ανάλογα με τις περιστάσεις, πότε τον έναν και πότε τον άλλο αριστοκρατικό οίκο προβαίνοντας παράλληλα στη σύλληψη μελών πότε της μιας και πότε της άλλης οικογένειας. Στο πλαίσιο αυτής της πολιτικής, στις αρχές Ιουνίου του 1350 ο Κωνσταντίνος Δωρανίτης, ο αδελφός του και μέγας στρατοπεδάρχης Θεόδωρος Δωρανίτης (ο επονομαζόμενος Πιλέλης) και άλλα μέλη της οικογένειας, τα ονόματα των οποίων δεν είναι γνωστά, συνελήφθηκαν και κλείστηκαν για μικρό χρονικό διάστημα σε φυλακές ειδικά διαμορφωμένες για τους άρχοντες. 6 Ο εμφανίζεται ξανά στο προσκήνιο τον Σεπτέμβριο του 1352, ως στασιαστής. Την περίοδο εκείνη, και ενώ διατελούσε κεφαλατικεύων των κάστρων των Λιμνίων, στα δυτικά της Τραπεζούντας, ενδεχομένως είχε επιβάλει καθεστώς αυτονομίας στην περιοχή. Το γεγονός είναι ότι για αδιευκρίνιστα αίτια δέχθηκε επίθεση από τα αυτοκρατορικά στρατεύματα, επικεφαλής των οποίων είχε τεθεί η μητέρα του αυτοκράτορα Ειρήνη Τραπεζουντία. 7 Για την περαιτέρω πορεία και δράση του, ωστόσο, δεν διασώζονται στοιχεία. 1. Βλ. Λυμπερόπουλος, B., O Βυζαντινός Πόντος. H αυτοκρατορία της Τραπεζούντας (Αθήνα 1999), σελ Βλ. Bredenkamp, F., The Doranites family of the 14th century Byzantine Empire of Trebizond, Βυζαντιακά 19 (1999), σελ , ιδ. σελ Λαμψίδης, O. (επιμ.), «Μιχαήλ του Παναρέτου περί των Μεγάλων Κομνηνών», Aρχείον Πόντου 22 (1958), σελ. 65, 67, 69. Δημιουργήθηκε στις 12/9/2017 Σελίδα 2/6

3 Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, 4. Ο Μιχαήλ Μέγας Κομνηνός, μετά την αποτυχημένη του προσπάθεια να εκδιώξει την Άννα Αναχουτλού από το θρόνο της Τραπεζούντας, συνελήφθη και περιορίστηκε αρχικά στο Οίναιον και στη συνέχεια στα Λίμνια. Βλ. Χρύσανθος Φιλιππίδης, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4-5 (1933), σελ Τον Μάρτιο του 1344 ο Νικήτας Σχολάρης βοήθησε τον Μιχαήλ να δραπετεύσει, να επιστρέψει στην Τραπεζούντα (3 Μαΐου 1344) και να ανατρέψει τον γιο του Ιωάννη Γ' Μέγα Κομνηνό, ο οποίος εξορίστηκε στο σπήλαιο-ναό του Αγίου Σάββα. Βλ. Χρύσανθος Φιλιππίδης, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4-5 (1933), σελ Την άποψη αυτή την υποστηρίζει ο A. Bryer βλ. Bryer, A., The Estates of the Empire of Trebizond. Evidence for their resources, products, agriculture, ownership and location, Aρχείον Πόντου 35 (1979), σελ [επανεκτύπωση στο Bryer, A., The empire of Trebizond and the Pontos (Variorum Reprints Collected Studies, London 1980)]. O F. Bredenkamp τοποθετεί χρονικά τη σύλληψη μελών της οικογένειας Δωρανίτη τον Ιούνιο του 1351 βλ. Bredenkamp, F., The Doranites family of the 14th century Byzantine Empire of Trebizond, Βυζαντιακά 19 (1999), σελ Την άποψη αυτή την υποστηρίζει ο A. Bryer βλ. Bryer, A., Greeks and Turkmens: The Pontic exception, DOP 29 (1975), σελ Αντίθετα ο F. Bredenkamp υποστηρίζει ότι η μητέρα του αυτοκράτορα Αλεξίου Γ' Μεγάλου Κομνηνού Ειρήνη Τραπεζουντία διέμεινε στο σπίτι του Δωρανίτη στα Λίμνια τρεις μήνες βλ. Bredenkamp, F., The Doranites family of the 14th century Byzantine Empire of Trebizond, Βυζαντιακά 19 (1999), σελ Βιβλιογραφία : Χρύσανθος Φιλιππίδης, μητροπολίτης Τραπεζούντος, "Η Εκκλησία Τραπεζούντος", Αρχείον Πόντου, 4/5, 1933, Λυμπερόπουλος Β.Χ., Ο Βυζαντινός Πόντος. Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας ( ), ο χώρος, οι άνθρωποι, η οικονομία, Αθήνα 1999 Janssens E., Trébizonde en Colchide, Université Libre de Bruxelles, Bruxelles 1969, Travaux de la Faculté de Philosophie et Lettres XL Miller W., Trebizond. The Last Greek Empire of the Byzantine Era, , London 1926 Ahrweiler H., "Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας", Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Θ': Υστεροβυζαντινοί χρόνοι ( ), Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1980, Bredenkamp F., "The Doranites Family of the 14th Century Byzantine Empire of Trebizond", Βυζαντιακά, 19, 1999, Bryer A.A.M., "Greeks and Türkmens: The Pontic Exception", Dumbarton Oaks Papers, 29, 1975, Bryer A.A.M., "The Estates of the Empire of Trebizond. Evidence for their Resources, Products, Agriculture, Ownership and Location", Αρχείον Πόντου, 35, 1979, Γεωργιάδης Θ. (επιμ.), Εγκυκλοπαίδεια του Ποντιακού Ελληνισμού. Ο Πόντος. Ιστορία, Λαογραφία και Πολιτισμός, 1, Θεσσαλονίκη 1991 "Δωρανίτης Κωνσταντίνος", Trapp, E. Beyer, H. Leontiades, I. (eds), Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit, Wien 1981, σελ. 84, αρ Λάμπρος Σπυρίδων, "Aνέκδοτον χρυσόβουλλον Αλεξίου Γ του Μεγάλου Κομνηνού, αυτοκράτορος της Τραπεζούντος", Νέος Ελληνομνήμων, 2, 1905, Δημιουργήθηκε στις 12/9/2017 Σελίδα 3/6

4 Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Γλωσσάριo : άρχων, ο Ο όρος δηλώνει γενικά τον κυβερνήτη. Πολλές φορές ωστόσο δεν έχει τεχνικό περιεχόμενο και χρησιμοποιείται για μέλη αριστοκρατικών οικογενειών ή συνηθέστερα αξιωματούχους, αλλά και για ανεξάρτητους ηγεμόνες. κεφαλή, η/κεφαλατικεύων, ο Βυζαντινός όρος που δήλωνε κατά την Υστεροβυζαντινή περίοδο τον ανώτατο αξιωματικό της επαρχιακής διοίκησης. Από τα μέσα του 13ου αιώνα το αξίωμα σταδιακά αντικατέστησε το αξίωμα του δούκα. Από το 14ο αιώνα η κεφαλή ασκούσε την πολιτική και στρατιωτική διοίκηση καπετανικίου, μιας επαρχιακής διοικητικής μονάδας μικρότερης από το θέμα, ή και κάστρου. Στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας ο αξιωματούχος ονομαζόταν και κεφαλατικεύων. Στις βυζαντινές πηγές ο όρος "κεφαλή" χρησιμοποιείται επίσης και για τους αρχηγούς και τους επικεφαλής ορισμένων ομάδων στη θεματική οργάνωση και αργότερα, ενώ "κεφαλατικεύοντες" επιφορτίζονται ορισμένες διοικητικές εξουσίες στις πόλεις κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο. μέγας δουξ/δούκας, ο Ο επικεφαλής του αυτοκρατορικού στόλου από το 1092 και μετά. Κατά την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο, ο τίτλος του μεγάλου δούκα απονεμόταν στους πλέον υψηλόβαθμους πολιτικούς/στρατιωτικούς αξιωματούχους της αυτοκρατορίας. μέγας στρατοπεδάρχης, ο Υψηλό στρατιωτικό αξίωμα που δημιουργήθηκε επί Θεοδώρου Β Λασκάρεως και αφορούσε κυρίως τον εξοπλισμό και τις προμήθειες των στρατιωτικών δυνάμεων της αυτοκρατορίας. Με το αξίωμα αυτό τιμήθηκε για πρώτη φορά στα μέσα του 13ου αιώνα ο Γεώργιος Μουζάλων. Το 14ο και 15ο αιώνα ο μέγας στρατοπεδάρχης ήταν επικεφαλής στρατιωτικών μονάδων. Στην Aυτοκρατορία της Τραπεζούντας δήλωνε τον αρχηγό των πεζικών δυνάμεων. πιγκέρνης, ο Επίσης πικέρνης ή επικέρνης. Οινοχόος των ανακτόρων. Αξιωματούχος στην προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα [πιθανώς από το λατινικό pincerna ή παράγωγο του επι-κεράννυμι, αναμειγνύω (κρασί)]. Στο ύστερο Βυζάντιο ο πιγκέρνης ήταν υψηλός τιμητικός τίτλος, ενώ το 14ο αιώνα αποδόθηκε σε εξαιρετικά σημαντικά πρόσωπα, όπως ο Αλέξιος Φιλανθρωπηνός. πρωτοβεστιάριος, ο (και πρωτοβεστιαρίτης) Ανώτερος αυλικός, υπεύθυνος του βασιλικού βεστιαρίου, της βασιλικής ιματιοθήκης. Το αξίωμα απονεμόταν σε ανώτατους αξιωματούχους και μελλοντικούς αυτοκράτορες. Αρχικά ο πρωτοβεστιάριος ήταν υπεύθυνος για το αυτοκρατορικό ιματιοφυλάκιο. Από τον 9ο έως τον 11ο αιώνα, οπότε το αξίωμα εξελίσσεται σε τιμητικό τίτλο, ο ρόλος του πρωτοβεστιαρίου μεταβάλλεται: εμφανίζεται πλέον ως επικεφαλής στρατευμάτων, ως υπεύθυνος για τη διεξαγωγή διαπραγματεύσεων με σκοπό την υπογραφή ειρήνης, καθώς και για τη διερεύνηση υποθέσεων συνωμοσίας κατά του αυτοκράτορα. Το 14ο αιώνα ο τίτλος παραχωρείται ιεραρχικά ανάμεσα σε αυτούς που έχουν τα υψηλότερα αξιώματα. Πηγές Λαμψίδης, O. (επιμ.), «Μιχαήλ του Παναρέτου περί των Μεγάλων Κομνηνών», Aρχείον Πόντου 22 (1958), σελ Χρονολόγιο αʹ μισό 14ου αιώνα: Γέννηση Κωνσταντίνου Δωρανίτη 1340: Συμμετοχή στην αποτυχημένη «Eξέγερση του Αγίου Ευγενίου», που ξέσπασε κατά της αυτοκράτειρας της Τραπεζούντας Ειρήνης Παλαιολογίνας ( ) 17 Ιουλίου 1341: Συμμετοχή στην ατελέσφορη στάση εναντίον της Άννας Αναχουτλού ( ) και υπέρ του Μιχαήλ Μεγάλου Κομνηνού Αύγουστος 1341: Ο Κωνσταντίνος Δωρανίτης και άλλοι αριστοκράτες μεταβαίνουν στην Κωνσταντινούπολη για να προσφέρουν το στέμμα στον Ιωάννη Μέγα Κομνηνό 17 Αυγούστου 1341: Αναχώρηση του Κωνσταντίνου Δωρανίτη από την Κωνσταντινούπολη μαζί με τον μετέπειτα αυτοκράτορα Ιωάννη Γʹ Μέγα Κομνηνό με προορισμό την Τραπεζούντα 4 Σεπτεμβρίου 1342: Έλευση του Κωνσταντίνου Δωρανίτη στην Τραπεζούντα μαζί με τον μετέπειτα αυτοκράτορα Ιωάννη Γʹ Δημιουργήθηκε στις 12/9/2017 Σελίδα 4/6

5 Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Μέγα Κομνηνό 9 Σεπτεμβρίου 1342: Άνοδος του Ιωάννη Γ Μεγάλου Κομνηνού ( ) στο θρόνο με την υποστήριξη και του Κωνσταντίνου Δωρανίτη 24 Μαΐου 1344: Άνοδος του Μιχαήλ Μεγάλου Κομνηνού ( ) στο θρόνο με την υποστήριξη και του Κωνσταντίνου Δωρανίτη Μάιος του 1350: Σύλληψη και εγκλεισμός του Κωνσταντίνου Δωρανίτη και άλλων μελών της οικογένειάς του σε φυλακές ειδικά διαμορφωμένες για άρχοντες, στο πλαίσιο της πολιτικής του Αλεξίου Γ Μεγάλου Κομνηνού ( ) Σεπτέμβριος 1352: Εκστρατεία των αυτοκρατορικών δυνάμεων κατά του Κωνσταντίνου Δωρανίτη στα Λίμνια Βοηθ. Κατάλογοι Κατάλογος των αυτοκρατόρων της Τραπεζούντας Αλέξιος Α ( ) Ανδρόνικος Α /Γίδων ( ) Ιωάννης Α /Αξούχος ( ) Μανουήλ Α ( ) Ανδρόνικος Β ( ) Γεώργιος/Πλάνος ( ) Ιωάννης Β ( , ) Θεοδώρα (1285) Αλέξιος Β ( ) Ανδρόνικος Γ ( ) Μανουήλ Β (1332) Βασίλειος ( ) Ειρήνη Παλαιολογίνα ( ) Άννα/Αναχουτλού (1341, ) Μιχαήλ (1341) Ιωάννης Γ ( ) Μιχαήλ ( ) Αλέξιος Γ ( ) Δημιουργήθηκε στις 12/9/2017 Σελίδα 5/6

6 Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Μανουήλ Γ ( ) Αλέξιος Δ ( ) Ιωάννης Δ ( ) Αλέξιος Ε (1458) Δαβίδ ( ή 1463) Δημιουργήθηκε στις 12/9/2017 Σελίδα 6/6