Μανουήλ Γ Μέγας Κομνηνός

Transcript

1 Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Περίληψη : Γόνος της οικογένειας των Μεγάλων Κομνηνών και αυτοκράτορας της Τραπεζούντας. Γεννήθηκε το 1364 και το 1390 διαδέχθηκε τον πατέρα του Αλέξιο Γ' Μέγα Κομνηνό ( ). Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του η αυτοκρατορία έγινε φόρου υποτελής στους Μογγόλους. Πέθανε το Είναι γνωστός και ως Μανουήλ Πορφυρογέννητος. Άλλα Ονόματα Μανουήλ Πορφυρογέννητος Τόπος και Χρόνος Γέννησης 16 Δεκεμβρίου 1364, Τραπεζούντα Τόπος και Χρόνος Θανάτου 5 Μαρτίου 1417, Τραπεζούντα Κύρια Ιδιότητα Αυτοκράτορας Τραπεζούντας ( ) 1. Βιογραφικά στοιχεία Ο Μανουήλ Γ' γεννήθηκε στην Τραπεζούντα στις 16 Δεκεμβρίου Ήταν γιος του αυτοκράτορα της Τραπεζούντας Αλεξίου Γ' Μεγάλου Κομνηνού ( ) και της Θεοδώρας Καντακουζηνής. Είχε έξι όμαιμα αδέλφια, τους Βασίλειο, Ευδοκία, Άννα και τρεις αδελφές τα ονόματα των οποίων δεν μας είναι γνωστά, καθώς και έναν ετεροθαλή αδελφό, τον Ανδρόνικο. Ο Μανουήλ Γ' παντρεύτηκε στις 6 Σεπτεμβρίου 1376 την Κουλκάνχαντ, κόρη του βασιλιά της Γεωργίας Δαβίδ Ζ' ( ), 1 η οποία πήρε στη συνέχεια το όνομα Ευδοκία. Με την Ευδοκία απέκτησε δύο γιους, τον Βασίλειο και τον Αλέξιο, μετέπειτα αυτοκράτορα Αλέξιο Δ' Μέγα Κομνηνό ( ). Σε δεύτερο γάμο νυμφεύθηκε την Άννα Φιλανθρωπηνή, γόνο της κωνσταντινουπολίτικης αριστοκρατίας. Στις 20 Μαρτίου 1390 ο Μανουήλ Γ' ανήλθε στο θρόνο της Τραπεζούντας διαδεχόμενος τον πατέρα του Αλέξιο Γ'. 2 Δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία για την περίοδο της βασιλείας του. Έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στις εξωτερικές σχέσεις της αυτοκρατορίας, και ειδικότερα με τη Γένουα και τη Βενετία, που είχαν εμπορικές παροικίες στην επικράτειά του. Το 1401 κατηγορήθηκε για σιμωνία από τον πατριάρχη Ματθαίο Α' ( ). Ο πέθανε στις 5 Μαρτίου Η σορός του τάφηκε στο ναό της Παναγίας Θεοσκεπάστου. 2. Εσωτερική πολιτική Δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία για την εσωτερική πολιτική που ακολούθησε ο Μανουήλ Γ' Μέγας Κομνηνός, δεδομένου άλλωστε ότι έστρεψε το ενδιαφέρον του στις εξωτερικές σχέσεις της αυτοκρατορίας με τις ιταλικές εμπορικές πόλεις, σε αντίθεση με τον Αλέξιο Γ', που είχε δώσει ιδιαίτερη έμφαση στην εσωτερική οργάνωση της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας και στην υπεράσπισή της απέναντι στις επιθέσεις των γειτονικών τουρκομανικών φύλων. Φαίνεται ότι ακολούθησε την πολιτική του πατέρα του προκειμένου για τα εσωτερικά ζητήματα και ότι δεν αντιμετώπισε πολιτικές κρίσεις. 3. Εκκλησιαστική πολιτική Δημιουργήθηκε στις 18/5/2017 Σελίδα 1/6

2 Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Από επιστολή του Οικουμενικού Πατριάρχη προς τον μητροπολίτη Τραπεζούντος του έτους 1401 πληροφορούμαστε την ύπαρξη μιας μικρής κρίσης ανάμεσα στην Εκκλησία της Τραπεζούντας και στο Οικουμενικό Πατριαρχείο (Κωνσταντινουπόλεως) κατά την περίοδο της βασιλείας του Μανουήλ Γ. Διά της επιστολής ο πατριάρχης Ματθαίος Α' ( ) κατηγόρησε τον μητροπολίτη Τραπεζούντος και έμμεσα και τον αυτοκράτορα Μανουήλ Γ' για σιμωνία. Αιτία ήταν οι συνθήκες εκλογής του μητροπολίτη Αλανίας του Καυκάσου. Εξαιτίας της υφιστάμενης πολιορκίας της Κωνσταντινούπολης από τον σουλτάνο Βαγιαζήτ Α' ( ), είχε καταστεί αδύνατη η χειροτονία του μητροπολίτη Αλανίας από τον πατριάρχη και την Ιερά Σύνοδο. Αποφασίστηκε να πραγματοποιηθεί η χειροτονία του ευνοούμενου ιεράρχη του Πατριαρχείου στην Τραπεζούντα από τον πατριαρχικό έξαρχο, σύμφωνα με το εκκλησιαστικό τυπικό. Στην επιστολή καθίσταται σαφές ότι παραβιάστηκε το εκκλησιαστικό τυπικό και ότι προέβησαν σε χειροτονία προσώπου της αρεσκείας τους ύστερα από εκφοβισμό και δωροδοκία των εμπλεκομένων. Ωστόσο, παρά τις όποιες αντιθέσεις, η Εκκλησία της Τραπεζούντας παρέμεινε υπό τη σκέπη του Οικουμενικού Πατριαρχείου και η ενότητά τους διαφυλάχθηκε αδιάσπαστη. Ο Μανουήλ Γ' Μέγας Κομνηνός, όπως και όλοι οι προκάτοχοί του, ενίσχυσε με χορηγίες τα μοναστικά κέντρα και τους ναούς της Τραπεζούντας. Ήταν, πολύ πιθανόν, κτήτορας του ναού του Αγίου Κωνσταντίνου και δώρισε στη μονή της Παναγίας Σουμελά χρυσοκέντητη θήκη μέσα στην οποία φυλασσόταν σταυρός που φέρεται να περιείχε ιερά λείψανα και τεμάχιο του Τιμίου Σταυρού. 4 Απεικονίσεις του Μανουήλ Γ Μεγάλου Κομνηνού διατηρούνταν μέχρι πρόσφατα και στους δύο ναούς. 4. Εξωτερική πολιτική Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του ο Μανουήλ Γ' Μέγας Κομνηνός κλήθηκε να αντιμετωπίσει τις επιδρομές των Μογγόλων. Ο ηγεμόνας τους Ταμερλάνος ( ) είχε ήδη καταλάβει τη Γεωργία στα τελευταία χρόνια της βασιλείας του Αλεξίου Γ' ( ) και επέδραμε πλέον στα εδάφη της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας. Σύμφωνα με τους όρους της συνθήκης ειρήνης που υπογράφηκε το 1390 μεταξύ Ταμερλάνου και Μανουήλ Γ, ο τελευταίος έγινε φόρου υποτελής. Το 1404 ενίσχυσε με 20 γαλέρες τον χάνη των Μογγόλων σε εκστρατεία του κατά των Οθωμανών. Στον αντίποδα, οι σχέσεις με τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία ενισχύθηκαν και βελτιώθηκαν. Στο πλαίσιο των προσπαθειών που κατέβαλλαν οι δύο αυτοκρατορίες για τη σύσφιγξη των δεσμών των κρατών τους πραγματοποιήθηκε το 1395 και ο δεύτερος γάμος του Μανουήλ Γ', που μόλις είχε χηρέψει, με την Κωνσταντινουπολίτισσα Άννα Φιλανθρωπηνή, κόρη του καίσαρα Μανουήλ Αγγέλου Φιλανθρωπηνού. Τη βελτίωση των σχέσεων τη φανερώνει και ένας μεγάλος αριθμός επιστολών του Βυζαντινού αυτοκράτορα Μανουήλ Β' Παλαιολόγου ( ) προς τον Μανουήλ Γ' Μεγάλο Κομνηνό. Ιδιαίτερη έμφαση έδωσε ο Μανουήλ Γ' και στις σχέσεις της αυτοκρατορίας με τις ιταλικές πόλεις της Γένουας και της Βενετίας που εμπορεύονταν στον Εύξεινο Πόντο. Την περίοδο της βασιλείας του ( ) οι σχέσεις με τους Βενετούς εμπόρους βελτιώθηκαν. Το 1396 τους παραχώρησε με χρυσόβουλλον νέα προνόμια: οι Βενετοί είχαν πλέον το δικαίωμα να συναλλάσσονται σε όλη την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας και να ελλιμενίζουν τα πλοία τους σε όλα τα λιμάνια της. Η παραχώρηση των παραπάνω προνομίων προκάλεσε τη μεθοδευμένη αντίδραση των Γενουατών, οι οποίοι διεξήγαγαν οικονομικό αποκλεισμό σε βάρος της αυτοκρατορίας διακόπτοντας κάθε εμπορική συναλλαγή στα εδάφη της. 1. Το συνοικέσιο με την κόρη του Δαβίδ Ζ' είχε συμφωνηθεί αρχικά για τον αδελφό του Ανδρόνικο. Μετά το θάνατο όμως του τελευταίου, κληροδοτήθηκε στον Μανουήλ. Βλ. Miller, W., Trebizond. The Last Greek Empire (London 1926), σελ Ο Οικονομίδης τοποθετεί χρονικά την άνοδό του στο θρόνο της Τραπεζούντας στο 1395 βλ. Οικονομίδης, Ν., «Πρόσταγμα Αλεξίου Δ' του Μεγάλου Κομνηνού περί της εν Άθω μονής του Διονυσίου», Νέον Αθήναιον 1 (1995), σελ Σύμφωνα με τον Ισπανό περιηγητή Pero Tafur, ο θάνατος του Μανουήλ Γ' προκλήθηκε από τον γιο του Αλέξιο Δ' βλ. Pero Tafur, Travels and adventures , Letts, Μ. (ed.-trans.) (London 1926), σελ. 116, 130, 138, 150 Vasiliev, A.A., Pero Tafur, a Spanish traveller of the fifteenth century, and his visit to Constantinople, Trebizond and Italy, Βυζάντιον 7 (1932), σελ , και του ιδίου A note on Pero Tafur, Βυζάντιον 10 (1935), σελ Επίσης ο Bryer θέτει κάποια ερωτήματα αναφορικά με τις σχέσεις του Μανουήλ Γ' με τον γιο του Αλέξιο Δ' βασιζόμενος στις μαρτυρίες του Pero Tafur και του Clavijo βλ. Bryer, A., The faithless Kabazitai and Scholarioi, στο Moffatt, A. (ed.), Maistor. Classical, Byzantine Δημιουργήθηκε στις 18/5/2017 Σελίδα 2/6

3 Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, and Renaissance Studies for Robert Browning (Byzantina Australiensia 5, Canberra 1984), σελ Βλ. Χρύσανθος Φιλιππίδης, μητροπολίτης Τραπεζούντος,"Η Εκκλησία Τραπεζούντος", Αρχείον Πόντου 4-5, Αθήνα 1933, σελ. 476, 477, 480, Bryer, Α. Winfield, D.,The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Dumbarton Oaks Studies 20, Washington D.C. 1985), σελ Βιβλιογραφία : Χρύσανθος Φιλιππίδης, μητροπολίτης Τραπεζούντος, "Η Εκκλησία Τραπεζούντος", Αρχείον Πόντου, 4/5, 1933, Winfield D., Bryer A., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, 1 (With Maps and Plans by R. Anderson, and Drawings by J.Winfield), Birmingham 1985, Dumbarton Oaks Studies 20 Λυμπερόπουλος Β.Χ., Ο Βυζαντινός Πόντος. Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας ( ), ο χώρος, οι άνθρωποι, η οικονομία, Αθήνα 1999 Janssens E., Trébizonde en Colchide, Université Libre de Bruxelles, Bruxelles 1969, Travaux de la Faculté de Philosophie et Lettres XL Miller W., Trebizond. The Last Greek Empire of the Byzantine Era, , London 1926 Γεωργιάδης Θ. (επιμ.), Εγκυκλοπαίδεια του Ποντιακού Ελληνισμού. Ο Πόντος. Ιστορία, Λαογραφία και Πολιτισμός, 1, Θεσσαλονίκη 1991 Bryer A.A.M., "The faithless Kabazitai and Scholarioi", Moffatt, A. (ed.), Maistor. Classical, Byzantine and Renaissance Studies for Robert Browning, Canberra 1984, "Κομνηνός Μανουήλ ΙΙΙ", Trapp, E. Beyer, H. Leontiades, I. (eds), Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit, 5, 1981 Wien Talbot A.M., "Manuel IΙΙ Komnenos", Kazhdan, A. (ed.) et al., The Oxford Dictionary of Byzantium, 2, Oxford, New York 1991, 1292 Μανουήλ Παλαιολόγος ( ), Μανουήλ Β Παλαιολόγου Επιστολαί, Dennis, G. (ed.), The Letters of Manuel II Palaeologus, CFHB 8 Series Washingtoniensis/ Dumbarton Oaks Texts 4, Washington D.C Δικτυογραφία : Νόμισμα του Μανουήλ Γ Μεγάλου Κομνηνού МИХАИЛ ПАНАРЕТ->ТРАПЕЗУНТСКАЯ ХРОНИКА->ТЕКСТ Γλωσσάριo : έξαρχος, ο Στη βυζαντινή εκκλησιαστική διοίκηση το αξίωμα του εξάρχου αρχικά, από τον 5ο αιώνα και εξής, αφορούσε τον επικεφαλής ιεράρχη μιας διοίκησης και πολύ γρήγορα έγινε ένας ακόμα τίτλος του Πατριάρχη, που πιστοποιούσε ότι ήταν ο επικεφαλής ιεράρχης εντός των ορίων δικαιοδοσίας του Πατριαρχείου του. Το αξίωμα του εξάρχου καταργήθηκε τον 6ο αιώνα, ωστόσο στη συνέχεια οι έξαρχοι ήταν μητροπολίτες ή αντιπρόσωποι Δημιουργήθηκε στις 18/5/2017 Σελίδα 3/6

4 Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, μητροπολιτών που ασκούσαν εποπτεία στις εκκλησιαστικές επαρχίες ή στα εκκλησιαστικά και τα μοναστικά ιδρύματα. Κατά τον ύστερο 14ο αιώνα έξαρχοι αναφέρονται οι μητροπολίτες που έδρευαν σε αρχαίες μητροπόλεις και ασκούσαν κάποια εποπτεία σε όλες τις εκκλησιαστικές έδρες και τα ευαγή ιδρύματα της εκκλησιαστικής επαρχίας και στη συνέχεια οι διαπιστευμένοι αντιπρόσωποι του Πατριάρχη (πατριαρχικοί έξαρχοι). καίσαρας, ο Στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ο τίτλος του καίσαρα απονεμόταν στον αυτοκράτορα. Επί Διοκλητιανού ( ) και μετέπειτα, καίσαρας αναγορευόταν ο νεαρός συναυτοκράτορας. Ήταν ο υψηλότερος τίτλος στην ιεραρχία της βυζαντινής αυλής, με διάσημα ένα στέμμα και ένα σταυρό. Τον 8ο αιώνα το αξίωμα του καίσαρα αποδιδόταν συνήθως στο διάδοχο του θρόνου. Τον ύστερο 11ο αιώνα, με τη μεταρρύθμιση του Αλεξίου Α Κομνηνού ( ), ο καίσαρας υποβαθμίστηκε, έγινε ο τρίτος στην ιεραρχία μετά τον αυτοκράτορα και το σεβαστοκράτορα. Από το 14ο αιώνα το αξίωμα αποδιδόταν κυρίως σε ξένους πρίγκιπες. κτήτορας, ο Κληρικός ή λαϊκός ο οποίος συμβάλλει οικονομικά προκειμένου να χρηματοδοτηθεί ένα συγκεκριμένο οικοδόμημα (ή οικοδομικό πρόγραμμα), έργο τέχνης κ.λπ. Στην περίπτωση του οικοδομήματος ο κτήτορας συνδέεται συνήθως με το έργο μέσω κάποιας ειδικής νομικής σχέσης (κατοχή, νομή, επικαρπία ή άλλο). σιμωνία, η Η με δωροδοκία χειροτονία ή προαγωγή κληρικών. χάνος (Ilkhan) ή χαγάνος, ο Χαγάνος ή χάνος (Ilkhan) ήταν ο τίτλος του ηγέτη των τουρκικών/μογγολικών φύλων, ο οποίος κατά περίπτωση αντιστοιχούσε στον τίτλο του ηγεμόνα (πρίγκιπα), του βασιλιά ή και του αυτοκράτορα. χρυσόβουλο, το Το χρυσόβουλο ή χρυσόβουλλον είναι το πιο επίσημο έγγραφο που εκδιδόταν από τη γραμματεία των Βυζαντινών αυτοκρατόρων. Ονομάζεται έτσι γιατί φέρει τη χρυσή βούλα του αυτοκράτορα. Πηγές Miklosich, F. Müller, J. (eds), Acta et diplomata Graeca Medii Aevi sacra et profana 2 (Vindobonae 1862). Lopez Estrada, F. (ed.), Embajzada a Tamorlan (Madrid 1943). Ruy Gonzales Clavijo: his embassy from Henry III of Castille to Tamburlaine the Great at Samarkand, , Markham, C. (trans.) (London 1859, επανεκτ. New York 1983). Μανουήλ Β Παλαιολόγου Επιστολαί, Dennis, G. (ed.), The Letters of Manuel II Palaeologus. Corpus Fontium Historiae Byzantinae, Series Washingtoniensis 8 [= Dumbarton Oaks Texts 4] (Washington D.C. 1977). Λαμψίδης, O. (επιμ.), «Μιχαήλ του Παναρέτου περί των Mεγάλων Κομνηνών», Aρχείον Πόντου 22 (1958), σελ. 80. Παραθέματα Η αναφορά του Μιχαήλ Παναρέτου στον Μανουήλ Γʹ Κομνηνό Μηνὶ Μαρτίῳ ε, τοῦ,ςϡʹκʹ ἔτους, ἐκοιμήθη ὁ βασιλεὺς κῦρ Μανουὴλ ὁ μέγας Κομνηνὸς καὶ ἐτάφη εἰς τὴν Θεοσκέπαστον. Ἐβασίλευσε δὲ ἔτη κζʹ. Λαμψίδης, O. (επιμ.), «Μιχαήλ του Παναρέτου περί των Mεγάλων Κομνηνών», Aρχείον Πόντου 22 (1958), σελ. 80. Χρονολόγιο 16 Δεκεμβρίου 1364: Γέννηση του Μανουήλ, μετέπειτα αυτοκράτορα Μανουήλ Γ Μεγάλου Κομνηνού, στην Τραπεζούντα 6 Σεπτεμβρίου 1376: Πρώτος γάμος του Μανουήλ Μεγάλου Κομνηνού με την Κουλκάνχαντ (Ευδοκία), κόρη του Δαβίδ Ζ της Γεωργίας (θα αποκτήσουν μαζί τον Βασίλειο και τον Αλέξιο) Δημιουργήθηκε στις 18/5/2017 Σελίδα 4/6

5 Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Τέλη δεκαετίας 1380: Ληστρικές επιδρομές του Ταμερλάνου σε εδάφη της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας 20 Μαρτίου 1390: Αναγόρευση του Μανουήλ Γ Μεγάλου Κομνηνού σε αυτοκράτορα 1390: Υπογραφή συνθήκης μεταξύ του Μανουήλ Γ και του Ταμερλάνου. Στο εξής η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας γίνεται φόρου υποτελής στον Μογγόλο ηγεμόνα 1395: Θάνατος της Ευδοκίας (Κουλκάνχαντ ). Δεύτερος γάμος του Μανουήλ Γ Μεγάλου Κομνηνού με την Άννα Φιλανθρωπηνή 1396: Παραχώρηση προνομίων στους Βενετούς εμπόρους από τον Μανουήλ Γ Μετά το 1396: Οικονομικός αποκλεισμός της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας από τους Γενουάτες εμπόρους Πριν από το 1401: Επεισοδιακή χειροτονία του μητροπολίτη Αλανίας στην Τραπεζούντα 1401: Σε επιστολή του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Ματθαίου Α διατυπώνονται κατηγορίες για σιμωνία εναντίον του Μανουήλ Γ και του μητροπολίτη Τραπεζούντος 1404: Είκοσι γαλέρες του Μανουήλ Γ ενισχύουν το πολεμικό εγχείρημα του Ταμερλάνου κατά των Οθωμανών 5 Μαρτίου 1417: Θάνατος του Μανουήλ στην Τραπεζούντα. Αναγόρευση του Αλεξίου Δ Μεγάλου Κομνηνού σε αυτοκράτορα Βοηθ. Κατάλογοι Κατάλογος αυτοκρατόρων Τραπεζούντας Αλέξιος Α (1204) Ανδρόνικος Α /Γίδων (1222) Ιωάννης Α /Αξούχος (1235) Μανουήλ Α (1238) Ανδρόνικος Β (1263) Γεώργιος/Πλάνος (1266) Ιωάννης Β (1280, 1287) Θεοδώρα (1285) Αλέξιος Β (1297) Ανδρόνικος Γ (1330) Μανουήλ Β (1332) Δημιουργήθηκε στις 18/5/2017 Σελίδα 5/6

6 Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Βασίλειος (1332) Ειρήνη (1340) Άννα Αναχουτλού (1341) Ιωάννης Γ (1342) Μιχαήλ (1344) Αλέξιος Γ (1349) Μανουήλ Γ (1390) Αλέξιος Δ (1417) Ιωάννης Δ (1429) Αλέξιος Ε (1458) Δαβίδ ( ) Δημιουργήθηκε στις 18/5/2017 Σελίδα 6/6