Αλέξιος Δ Μέγας Κομνηνός

Transcript

1 Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Περίληψη : Γόνος της οικογένειας των Μεγάλων Κομνηνών και αυτοκράτορας της Τραπεζούντας ( ). Το 1396 ο Αλέξιος Δ' ανακηρύχθηκε συμβασιλέας και το 1417 ανέλαβε την εξουσία. Το 1429 δολοφονήθηκε από άρχοντες της τοπικής αριστοκρατίας στα πλαίσια της στάσης του γιου του Ιωάννη, μετέπειτα Ιωάννη Δ Μεγάλου Κομνηνού. Τόπος και Χρόνος Γέννησης 1382, Τραπεζούντα Τόπος και Χρόνος Θανάτου 1429, Αχάντι Πόντου Κύρια Ιδιότητα Αυτοκράτορας Τραπεζούντας ( ) 1. Βιογραφικά στοιχεία Ο Αλέξιος Δ' Μέγας Κομνηνός γεννήθηκε στις 19 Ιανουαρίου 1382 στην Τραπεζούντα. 1 Ήταν γιος του Μανουήλ Γ' Μεγάλου Κομνηνού ( ) και της Κουλκάνχαντ, κόρης του βασιλιά της Γεωργίας Δαβίδ Ζ' ( ), η οποία μετονομάσθηκε σε Ευδοκία. Το 1395 παντρεύτηκε τη Θεοδώρα Καντακουζηνή, με την οποία απέκτησε τέσσερις κόρες 2 και τρεις γιους, τον Αλέξανδρο και τους μετέπειτα αυτοκράτορες Ιωάννη Δ' ( ) και Δαβίδ ( ). Τα ονόματα των θυγατέρων του δεν μας είναι γνωστά, εκτός από αυτά της Μαρίας Μεγάλης Κομνηνής, συζύγου του αυτοκράτορα του Βυζαντίου Ιωάννη Η' Παλαιολόγου ( ), και της Ειρήνης Μεγάλης Κομνηνής, συζύγου του δεσπότη της Σερβίας Đurađ Brancović ( ). Το 1395 ήταν ήδη συμβασιλέας και το 1417, μετά το θάνατο 3 του πατέρα του, ανήλθε στο θρόνο της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας. Το 1429 ο Αλέξιος δολοφονήθηκε από τους υποστηρικτές του γιου του στην τοποθεσία Αχάντι, κοντά στην πόλη της Τραπεζούντας. Κηδεύτηκε και τάφηκε στη μονή της Θεοτόκου Θεοσκεπάστου και αργότερα το σκήνωμά του μεταφέρθηκε σε μεγαλοπρεπή τάφο που έκτισε ο Ιωάννης Δ στο πίσω μέρος του Ιερού Βήματος του ναού της Παναγίας Χρυσοκεφάλου. Μετά τη Μικρασιατική Εκστρατεία, τα οστά του Αλεξίου Δ Μεγάλου Κομνηνού μεταφέρθηκαν στην Ελλάδα και εναποτέθηκαν στο χώρο της μονής της Παναγίας Σουμελά στη Μακεδονία. 2. Δυναστικές έριδες Ο Ιωάννης επιχείρησε ενώ ήταν συμβασιλέας, σε άγνωστη χρονική στιγμή, οπωσδήποτε πριν από το 1427, να απομακρύνει από το θρόνο της Τραπεζούντας τον πατέρα του Αλέξιο Δ. Μάλιστα σκόπευε τότε, σύμφωνα με τη μαρτυρία των πηγών, να προβεί ακόμη και στη δολοφονία των γονιών του, η οποία ωστόσο αποτράπηκε από το λαό και από μέλη της αριστοκρατίας. 4 Μετά την αποτυχημένη αυτή απόπειρα, ο Ιωάννης αναχώρησε για τη Γεωργία και κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη γεωργιανή αυλή πραγματοποίησε τον πρώτο του γάμο, με την κόρη του Γεωργιανού βασιλιά Αλεξάνδρου ( ). Στο διάστημα της απουσίας του από την Τραπεζούντα o όρισε συμβασιλέα τον δευτερότοκο γιο του Αλέξανδρο, ενέργεια που έστρεψε για δεύτερη φορά τον Ιωάννη εναντίον του. Σε αυτή του την προσπάθεια, ο Ιωάννης είχε τη στρατιωτική στήριξη τόσο της γεωργιανής αυλής, όσο και των Σχολαρίων και των Καβαζιτών, αριστοκρατικών οικογενειών της Tραπεζούντας, που ενεπλάκησαν πολλές φορές στα πολιτικά δρώμενα της αυτοκρατορίας επιδιώκοντας να αντλήσουν πολιτική δύναμη, αλλά και τη διακριτική υποστήριξη της Γένουας. Το 1427 ο Ιωάννης έφτασε από τη Γεωργία στον Καφφά, όπου παρέμεινε για μικρό χρονικό διάστημα προσπαθώντας να Δημιουργήθηκε στις 15/6/2017 Σελίδα 1/6

2 Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, αποσπάσει τη συμμαχία της Γένουας. Οι Γενουάτες ωστόσο αρνήθηκαν να τον βοηθήσουν επίσημα, μολονότι του παραχώρησαν ένα βαριά οπλισμένο πλοίο, με το οποίο αποβιβάστηκε το 1429 στον Άγιο Φωκά. Το σχέδιο προέβλεπε τη σύλληψη του αυτοκράτορα. Ωστόσο οι άρχοντες που το εκτέλεσαν παραβίασαν τις εντολές του Ιωάννη και προέβησαν στη δολοφονία του Αλεξίου Δ Μεγάλου Κομνηνού, που βρισκόταν στο Αχάντι, σε αναμονή των στρατιωτικών δυνάμεων του γιου του. Ο Ιωάννης αμέσως μετά τη δολοφονία του πατέρα του εισήλθε στην πόλη της Τραπεζούντας και στέφθηκε αυτοκράτορας. Η πρώτη του πράξη ήταν η παραδειγματική τιμωρία των αρχόντων που παρά τις εντολές του δολοφόνησαν τον Αλέξιο Δ και στη συνέχεια κήδεψε τον πατέρα του με τις προσήκουσες τιμές. 3. Αυτοκρατορικές χορηγίες Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του ο ( ) ενίσχυσε, όπως και οι προκάτοχοί του, με δωρεές μεγάλο αριθμό μονών και ναών. Το 1427 ανήγειρε πύργο στο προαύλιο της μονής της Αγίας Σοφίας, ανακαίνισε τη μονή Αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα, ενώ σε χρυσόβουλο εμφανίζεται μαζί με τον γιο του Ιωάννη να παραχωρεί στη μονή της Παναγίας του Φάρου εδάφη και παροίκους. Το 1416 επικύρωσε με πρόσταγμα στη μονή Διονυσίου του Αγίου Όρους το δικαίωμα να εισπράττει ετησίως χίλια αργυρά νομίσματα, μέσω της μονής Χάλδου και όχι απευθείας από το αυτοκρατορικό θησαυροφυλάκιο της Τραπεζούντας, όπως γινόταν μέχρι τότε. 5 Παράσταση του αυτοκράτορα σωζόταν έως πρόσφατα στο παρεκκλήσι του πύργου που ανήγειρε στη μονή της Αγίας Σοφίας. 4. Εξωτερική πολιτική Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του ο κλήθηκε να αντιμετωπίσει τους Γενουάτες, οι οποίοι διεξήγαν οικονομικό πόλεμο εναντίον της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας από την περίοδο της διακυβέρνησης του πατέρα του Μανουήλ Γ ( ). Μπροστά στην απειλή γενουατικής επίθεσης, συνθηκολόγησε το 1418 και αποδέχθηκε τον όρο να καταβάλει αποζημιώσεις για όσες καταστροφές είχαν υποστεί οι γενουατικές εγκαταστάσεις σε εδάφη της αυτοκρατορίας. Προκειμένου για τις διπλωματικές σχέσεις με τους μουσουλμάνους και τους χριστιανούς ηγεμόνες της εποχής του, ο Αλέξιος Δ ακολούθησε την εξωτερική πολιτική του παππού του Αλεξίου Γ' Μεγάλου Κομνηνού ( ) και προέβη στη σύναψη επιγαμιών μεταξύ ηγεμόνων άλλων κρατών και θηλέων γόνων του οίκου των Μεγάλων Κομνηνών, εξασφαλίζοντας με αυτό τον τρόπο την εδαφική ακεραιότητα της αυτοκρατορίας έναντι των βλέψεων των μουσουλμάνων και τη συμμαχία ισχυρών χριστιανών ηγετών. Σύναψε επιγαμίες με τους Τουρκομάνους ηγεμόνες Jihan Shah των Μαυροπροβατάδων και Αλί Μπέη των Ασπροπροβατάδων, με τον δεσπότη της Σερβίας ĐurađBrancović ( ) και με τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Ιωάννη Η' Παλαιολόγο ( ). 1. Βλ. Σαββίδης, Α., «Αλέξιος Δ' Μέγας Κομνηνός», Eγκυκλοπαιδικό Προσωπογραφικό Λεξικό Bυζαντινής Iστορίας και Πολιτισμού 1 (Αθήνα 1996), σελ Πιθανόν ο αυτοκράτορας να είχε και μια νόθα κόρη, τη Βαλέντσια, που παντρεύτηκε τον Niccolo Crispo, δούκα του Aρχιπελάγους και άρχοντα της Σαντορίνης. Την άποψη αυτή υποστηρίζει ο Βαρζός, βλ. Βαρζός, Κ., «Η μοίρα των τελευταίων Μεγάλων Κομνηνών της Τραπεζούντας», Βυζαντινά 12 (1983), σελ , ιδ. σελ Σύμφωνα με τον Iσπανό περιηγητή Pero Tafur ο θάνατος του Μανουήλ Γ' προκλήθηκε από τον γιο του Αλέξιο Δ'. Βλ. Letts, Μ. (επιμ.-μτφρ.), Pero Tafur, Travels and adventures (London 1926), σελ. 116, 130, 138, 150 Vasiliev, A.A., "Pero Tafur, a Spanish traveller of the fifteenth century, and his visit to Constantinople, Trebizond and Italy", Βυζάντιον 7 (1932), σελ Vasiliev, A.A., "A note on Pero Tafur", Βυζάντιον 10 (1935), σελ Επίσης ο Bryer θέτει κάποια ερωτήματα για τις σχέσεις του Μανουήλ Γ' με τον γιο του Αλέξιο Δ', βασιζόμενος στις μαρτυρίες του Tafur και του Clavijo, βλ. Bryer, A., "The faithless Kabazitai and Scholarioi", στο Moffatt, A. (ed.), Maistor. Classical, Byzantine and Renaissance Studies for Robert Browning (Byzantina Australiensia 5, Canberra 1984), επανεκτ. στο People and Settlement in Anatolia and the Caucasus, (Variorum Reprints Collected Studies, London 1988), σελ , ιδ. σελ Βλ. Bryer, A., "The faithless Kabazitai and Scholarioi", στο Moffatt, A. (ed.), Maistor. Classical, Byzantine and Renaissance Studies for Robert Browning (Byzantina Australiensia 5, Canberra 1984), επανεκτ. στο People and Settlement in Anatolia and the Caucasus, (Variorum Δημιουργήθηκε στις 15/6/2017 Σελίδα 2/6

3 Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Reprints Collected Studies, London 1988), σελ , ιδ. σελ Βλ. Bryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Dumbarton Ooaks Studies 20, Washington D.C. 1985), σελ Βιβλιογραφία : Χρύσανθος Φιλιππίδης, μητροπολίτης Τραπεζούντος, "Η Εκκλησία Τραπεζούντος", Αρχείον Πόντου, 4/5, 1933, Talbot-Rice, D. (ed.), The Church of Haghia Sophia at Trebizond, Edinburg 1968 Λυμπερόπουλος Β.Χ., Ο Βυζαντινός Πόντος. Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας ( ), ο χώρος, οι άνθρωποι, η οικονομία, Αθήνα 1999 Bryer A.A.M., Winfield D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, 1 (With Maps and Plans by R. Anderson and Drawings by J. Winfield), Washington D.C. 1985, Dumbarton Oaks Studies 20 Oikonomidès N., "The Chancery of the Grand Komnenoi: Imperial Tradition and Political Reality", Αρχείον Πόντου, 79, 1979, Janssens E., Trébizonde en Colchide, Université Libre de Bruxelles, Bruxelles 1969, Travaux de la Faculté de Philosophie et Lettres XL Γεωργιάδης Θ. (επιμ.), Εγκυκλοπαίδεια του Ποντιακού Ελληνισμού. Ο Πόντος. Ιστορία, Λαογραφία και Πολιτισμός, 1, Θεσσαλονίκη 1991 Actes de Dionysiou, N. Oikonomidès (ed.), Archives de l Athos IV, Paris 1968 Bryer A.A.M., "The faithless Kabazitai and Scholarioi", Moffatt, A. (ed.), Maistor. Classical, Byzantine and Renaissance Studies for Robert Browning, Canberra 1984, Darrouzès J., "Manuel des pittakia du XIVe siecle", REB, 27, 1969, Talbot A.M., "Manuel IΙΙ Komnenos", Α. Kazhdan (ed.), The Oxford Dictionary of Byzantium, 2, New York 1991, 1292 Kuršanskis M., "Une alliance problematique au XVe siècle le mariage de Valenza Comneno, fille d un empereur de Trebizonde, à Niccolo Crispo, seigneur de Santorin", Αρχείον Πόντου, 30, 1970, Kuršanskis M., "La descendance d Alexis IV empereur de Trébizonde. Contribution à la prosopographie des Grands Comnènes", Revue des Études Byzantines, 37, 1979, Laurent V., "L assassinat d Alexis IV empereur de Trébizonde (1429)", Αρχείον Πόντου, 20, 1955, "Κομνηνός Αλέξιος ΙV", E. Trapp, H. Beyer, I. Leontiades, Prosopographisches Lexicon der Palaiologenzeit, 5, Wien 1981, 223 Βαρζός Κ., "Η μοίρα των τελευταίων Μεγάλων Κομνηνών της Τραπεζούντας", Βυζαντινά, 12, 1983, Δημιουργήθηκε στις 15/6/2017 Σελίδα 3/6

4 Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Vasiliev A.A., "Pero Tafur, a Spanish traveller of the fifteenth century, and his visit to Constantinople, Trebizond and Italy", Βυζάντιον, 7, 1932, Δικτυογραφία : Στοιχεία της γενεαολογίας του Αλεξίου Δ Μεγάλου Κομνηνού Γλωσσάριo : άρχων, ο Ο όρος δηλώνει γενικά τον κυβερνήτη. Πολλές φορές ωστόσο δεν έχει τεχνικό περιεχόμενο και χρησιμοποιείται για μέλη αριστοκρατικών οικογενειών ή συνηθέστερα αξιωματούχους, αλλά και για ανεξάρτητους ηγεμόνες. Ιερό ή Άγιο Βήμα, το Το αρχιτεκτονικό μέρος στα ανατολικά του ναού όπου τελείται η Θεία Ευχαριστία. Προορίζεται αποκλειστικά για τον κλήρο και συνήθως χωρίζεται από τον κυρίως ναό με υψηλό τέμπλο. Στην πλήρη μορφή του είναι τριμερές, αποτελούμενο από το Ιερό Βήμα στο κέντρο, όπου βρίσκεται η Αγία Τράπεζα, από την πρόθεση ή προσκομιδή (βόρεια του Ιερού Βήματος), όπου κατατίθενται οι προσφορές των πιστών, και από το διακονικό ή σκευοφυλάκιο (νότια του Ιερού Βήματος), όπου φυλάσσονται τα ιερά σκεύη και αντικείμενα του ναού. Τα δύο τελευταία μέρη αποκαλούνται και παστοφόρια ή παραβήματα. πάροικος, ο Αγρότης εξαρτημένος από τη γη, την οποία καλλιεργούσε για λογαριασμό ενός μεγάλου γαιοκτήμονα ή ενός εκκλησιαστικού ιδρύματος (ναού ή μονής). χρυσόβουλο, το Το χρυσόβουλο ή χρυσόβουλλον είναι το πιο επίσημο έγγραφο που εκδιδόταν από τη γραμματεία των Βυζαντινών αυτοκρατόρων. Ονομάζεται έτσι γιατί φέρει τη χρυσή βούλα του αυτοκράτορα. Πηγές Μιχαήλ Δούκας, Bekker I. (ed.), Michaelis Ducae Nepotis Historia Byzantina (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonnae 1834). Laurent, V. (ed.), ʺDeux chrysobulles inédits des émpereurs de Trébizonde Alexis IV Jean IV et David IIʺ, Aρχείον Πόντου 18 (1953), σελ Oikonomidès, N. (ed.), Actes de Dionysiou. Edition diplomatique (Archives de l Athos 4, Paris 1968). Λαμψίδης, Ο. (επιμ.), «Μιχαήλ του Παναρέτου περί των Μεγάλων Κομνηνών», Aρχείον Πόντου 22 (1958), σελ Λαόνικος Χαλκοκονδύλης, Αποδείξεις ιστοριών, Bekker, I. (ed.), Laonici Challcocondylae Atheniensis, Historiarum Libri Decem (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonnae 1843). Χρονολόγιο 1382: Γέννηση του Αλεξίου 1395: Γάμος με τη Θεοδώρα Καντακουζηνή 1396: Ο Αλέξιος αναγορεύεται συμβασιλέας 1416: Παραχώρηση προνομίων στη μονή Διονυσίου στο Άγιον Όρος 1417: Ο Αλέξιος αναλαμβάνει τη διοίκηση της αυτοκρατορίας ως Αλέξιος Δ Μέγας Κομνηνός Μετά το 1417: αναγόρευση σε συμβασιλέα του Ιωάννη, μετέπειτα Ιωάννη Δ Μεγάλου Κομνηνού Δημιουργήθηκε στις 15/6/2017 Σελίδα 4/6

5 Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, 1418: Υπογραφή συνθήκης ειρήνης με τους Γενουάτες Πριν από το 1427: ατυχής έκβαση συνωμοσίας του Ιωάννη/ Διαφυγή του στη Γεωργία Πριν από το 1427: αναγόρευση σε συμβασιλέα του Αλέξανδρου 1427: Ο Ιωάννης οργανώνει εκστρατεία εναντίον του Αλεξίου Δ 1429: Ο Αλέξιος δολοφονείται από άρχοντες της τοπικής αριστοκρατίας κοντά στην Τραπεζούντα, στα πλαίσια της στάσης του γιου του Ιωάννη/ Αναγόρευση σε αυτοκράτορα του Ιωάννη Δ Μεγάλου Κομνηνού Βοηθ. Κατάλογοι Κατάλογος αυτοκρατόρων Τραπεζούντας Αλέξιος Α 1204 Ανδρόνικος Α (Γίδων) 1222 Ιωάννης Α (Αξούχος) 1235 Μανουήλ Α 1238 Ανδρόνικος Β 1263 Γεώργιος 1266 Ιωάννης Β 1280 Θεοδώρα 1285 Ιωάννης Β (ξανά) 1287 Αλέξιος Β 1297 Ανδρόνικος Γ 1330 Μανουήλ Β 1332 Βασίλειος 1332 Ειρήνη 1340 Άννα (Αναχουτλού) 1341 Ιωάννης Γ 1342 Μιχαήλ 1344 Αλέξιος Γ 1349 Δημιουργήθηκε στις 15/6/2017 Σελίδα 5/6

6 Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Μανουήλ Γ 1390 Αλέξιος Δ 1417 Ιωάννης Δ 1429 Αλέξιος Ε 1458 Δαβίδ Δημιουργήθηκε στις 15/6/2017 Σελίδα 6/6