Ταρχανειώτες. Περίληψη : Άλλα Ονόματα. Τόπος και Χρόνος Γέννησης. Τόπος και Χρόνος Θανάτου. Κύρια Ιδιότητα IΔΡΥΜA ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Transcript

1 Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Περίληψη : Σημαντική οικογένεια στη βυζαντινή αυλή, που εμφανίστηκε στο ιστορικό προσκήνιο επί Βασιλείου Β' (963/ ). Άκμασαν το 13ο αιώνα και στη συνέχεια, οπότε πολλά μέλη της έλαβαν υψηλούς τίτλους και αξιώματα, κυρίως στρατιωτικά. Συνήψαν επιγαμίες με τις αυτοκρατορικές οικογένειες των Κομνηνών και των Παλαιολόγων και με τις επιφανείς οικογένειες των Βρυεννίων, Δουκών, Βρανάδων, Κουρτίκηδων και Φιλανθρωπηνών. Τα ίχνη της οικογένειας χάθηκαν μετά το 17ο αιώνα. Άλλα Ονόματα Ταρχανιώτες, Τραχανειώτες, Τραχανιώτες, Τραχανιάτες, Ταρχωνιάτες Τόπος και Χρόνος Γέννησης Πριν από τα τέλη του 10ου αιώνα, Θράκη (τέλη 10ου αιώνα, Ιταλία) Τόπος και Χρόνος Θανάτου μετά το 17ο αιώνα, Ρωσία Κύρια Ιδιότητα αριστοκράτες 1. Ο οίκος Οι, το όνομα των οποίων προέρχεται, το πιθανότερο, από τον τόπο καταγωγής τους, τον οικισμό Ταρχάνειον κοντά στα Κύψελα της Θράκης, 1 εμφανίστηκαν στο προσκήνιο της ιστορίας την περίοδο της βασιλείας του Βασιλείου Β' (Βουλγαροκτόνου) (963/ ). Κατέλαβαν υψηλά αξιώματα στην κρατική ιεραρχία και κατά καιρούς διατέλεσαν επικεφαλής στρατιωτικών μονάδων, διαδραματίζοντας σημαντικό ρόλο στα πολιτικά και στρατιωτικά δρώμενα του βυζαντινού κράτους. Έδρασαν κυρίως στο δυτικό τμήμα του και ειδικότερα στη Μακεδονία και στην Ιταλία. 2. Επιφανή μέλη στο πεδίο της μάχης (10ος-11ος αιώνας) Το 999 ο Γρηγόριος Ταρχανειώτης, με το αξίωμα του κατεπάνω της Ιταλίας, ανέλαβε με επιτυχία την απομάκρυνση των Σαρακηνών από τη χώρα, ενώ λίγο αργότερα ο Βασίλειος Ταρχανειώτης έλαβε το αξίωμα του στρατηλάτη της Δύσης. Άλλα μέλη της οικογένειας έδρασαν στην Ανατολή, όπως ο Ιωσήφ Ταρχανειώτης, ο οποίος το 1071 συνόδευσε τον Ρωμανό Δ' (Διογένη) ( ) στην εκστρατεία του εναντίον των Σελτζούκων στην Αρμενία και αργότερα ανέλαβε δούκας της Αντιόχειας. 3. Επιγαμίες Ταρχανειωτών Κατά τον 11ο αιώνα η κοινωνική θέση των Ταρχανειωτών ενισχύθηκε μέσω της σύναψης επιγαμιών με τους οίκους των Βρυεννίων και αργότερα των Κομνηνών. Ωστόσο, επί Κομνηνών( ) δεν τους παραχωρήθηκαν σημαντικά αξιώματα, με εξαίρεση τον Ιωάννη Ταρχανειώτη, ο οποίος έλαβε το αξίωμα του πρώτου του Αγίου Όρους Άθω, το υψηλότερο εκκλησιαστικό αξίωμα που είχε πάρει ποτέ μέλος της οικογένειας, και τον έτερο Ιωάννη Ταρχανειώτη, που έλαβε το αξίωμα του πρωτοπροέδρου. Μεγαλύτερη ακμή γνώρισε η οικογένεια το 13ο αιώνα, μετά τη σύναψη επιγαμίας με τον οίκο των Παλαιολόγων, οπότε ο μέγας δομέστικος Νικηφόρος Ταρχανειώτης νυμφεύθηκε, ύστερα από εντολή του Ιωάννη Γ Δούκα Βατάτζη ( ), τη Μαρία Παλαιολογίνα, μεγαλύτερη αδελφή του Μιχαήλ Παλαιολόγου, μετέπειτα Μιχαήλ Η' ( : Νίκαια / : Κωνσταντινούπολη). Οι συγκαταλέγονταν στο εξής στις πλέον επιφανείς αριστοκρατικές οικογένειες Δημιουργήθηκε στις 1/10/2017 Σελίδα 1/5

2 Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια και είχαν στην κατοχή τους μεγάλες εκτάσεις γης στην περιοχή της Σμύρνης. 2 Την ίδια περίπου εποχή ο πρωτοστράτορας Μιχαήλ Δούκας Γλαβάς Ταρχανειώτης νυμφεύθηκε τη Μαρία Δούκαινα Κομνηνή Βράναινα Παλαιολογίνα. 4. Επιφανή μέλη στο πεδίο της μάχης (13ος-14ος αιώνας) Στα χρόνια της δυναστείας των Παλαιολόγων ( ) οι εξακολούθησαν να λαμβάνουν υψηλά αξιώματα και τίτλους, προσφέροντας τις υπηρεσίες τους στην αυτοκρατορία. Ο Μιχαήλ Δούκας Γλαβάς Ταρχανειώτης πολέμησε υπό τον Μιχαήλ Η' Παλαιολόγο ( ) και τον Ανδρόνικο Β' Παλαιολόγο ( ) εναντίον των Βουλγάρων, των Σέρβων και των Ανδεγαυών. Ο Ιωάννης Ταρχανειώτης, γιος του μεγάλου δομέστικου Νικηφόρου Ταρχανειώτη, αν και ηγετικό στέλεχος του κινήματος των αρσενιατών, ηγήθηκε το 1298 εκστρατείας εναντίον των Οθωμανών στη Μικρά Ασία. Στην επικράτεια της Μικράς Ασίας έδρασε αργότερα και ο πιγκέρνηςαλέξιος Δούκας Φιλανθρωπηνός, ανιψιός του Ιωάννη, που εντέλει σφετερίστηκε το θρόνο του Ανδρονίκου Β Παλαιολόγου. 5. Σχέσεις με την αυτοκρατορική εξουσία Επί Μιχαήλ Η' και Ανδρονίκου Β' ορισμένα μέλη του οίκου των Ταρχανειωτών, που ανήκαν στην παράταξη των αρσενιατών, ήρθαν σε σύγκρουση με την κεντρική εξουσία, αντιμετώπισαν βαριές κατηγορίες και τιμωρήθηκαν με την ποινή της φυλάκισης. Το 1347 ο Ιωάννης ΣΤ' Καντακουζηνός ( ), δισέγγονος του Νικηφόρου Ταρχανειώτη, ανήλθε στο θρόνο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, έπειτα από πεισματική διεκδίκηση. Στο πλευρό του συντάχθηκαν πολλά μέλη της οικογένειας των Ταρχανειωτών, όπως ο Μανουήλ Κουρτίκης Ταρχανειώτης, έμπιστος συνεργάτης του από την ταραγμένη περίοδο του εμφύλιου πολέμου ( ), και ο πρωτοστράτορας Κωνσταντίνος Ταρχανειώτης, ο οποίος στις 28 Ιουλίου 1351 ηγήθηκε των βυζαντινών στρατευμάτων στη μάχη εναντίον των Γενουατών του Γαλατά. Μετά την πτώση του Ιωάννη ΣΤ' Καντακουζηνού οι συνέχισαν να διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στα δρώμενα της αυτοκρατορίας και να κατέχουν υψηλά αξιώματα. 6. Επιφανή μέλη στην Ιταλία και στη Ρωσία Μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης, το 1453, ορισμένα μέλη της οικογένειας των Ταρχανειωτών κατέφυγαν στη Δύση. Στην Ιταλία έδρασαν ο λόγιος Παύλος Ταρχανειώτης και ο ανιψιός του Μιχαήλ Μάρουλλος Ταρχανειώτης, που διακρίθηκε ως ποιητής, και λίγο αργότερα ο ιστορικός Ιωάννης Ταρχανειώτης. Την ίδια περίοδο άλλα μέλη της οικογένειας κατέφυγαν στη Ρωσία, όπου έλαβαν σημαντικά αξιώματα. Ο Γεώργιος Ταρχανειώτης υπήρξε διακεκριμένος διπλωμάτης του ηγεμόνα της Ρωσίας Ιωάννη Γ' ( ), ενώ ο αδελφός του Δημήτριος και ο ανιψιός του Γεώργιος απέκτησαν τον τίτλο του βογιάρου στην υπηρεσία της Ζωής-Σοφίας Παλαιολογίνας, συζύγου του Ιωάννη Γ'. Οι απόγονοί τους κατείχαν υψηλά αξιώματα στη ρωσική αυλή μέχρι και το 17ο αιώνα, οπότε σταματούν οι αναφορές. 1. Ο Moravcsik θεωρεί ότι το όνομα Ταρχανειώτης προέρχεται από την τουρκομανική λέξη tarquan (σιδηρουργός) ή από το βουλγαρικό αξίωμα ταρκάνος. Βλ. σχετικά Moravcsik, G., Byzantinoturkika II (Berlin 1958), σελ Ο Cahen θεωρεί ότι οι κατάγονταν από τη Γεωργία, βλ. Cahen, C., La campagne de Mantzikert d après les sources musulmanes, Byzantion 9 (1934), σελ Βλ. επίσης Άμαντος, Κ.,«Σύμμεικτα: Πόθεν το όνομα Ταρχανειώτης», Ελληνικά 2 (1929), σελ Η οικογένεια των Ταρχανειωτών σημειώνεται στο ιστορικό έργο του Παχυμέρη: Γεώργιος Παχυμέρης, Συγγραφικαί ιστορίαι, Bekker, Ι. (ed.), Georgii Pachymeres de Michaele et Andronico Palaeologis libri trecedim 1 (CSHB, Bonn 1835), σελ. 21. Δημιουργήθηκε στις 1/10/2017 Σελίδα 2/5

3 Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Βιβλιογραφία : Polemis D., The Doukai. A Contribution to Byzantine Prosopography, London 1968, University of London Historical Studies 22 Ahrweiler H., "L histoire et la géographie de la région de Smyrne entre les deux occupations turques ( ), particulièrement au XIIie siècle", Travaux et Mémoires, 1, 1965, Moravcsik G., Byzantinoturcica II: Sprachreste der Turkvölker in den byzantinischen Quellen, 2nd ed., Berlin 1958, Berliner Byzantinische Arbeiten, no 11 Leontiades I.G., Die Tarchaneiotai. Eine prosopographisch-sigillographische Studie, Θεσσαλονίκη 1998, Bυζαντινά κείμενα και Mελέται αρ. 27 Cahen C., "La campagne de Mantzikert d'après les sources musulmanes", Byzantion, 9, 1934, Kazhdan A., "Tarchaneiotes", Kazhdan, A. (ed.), The Oxford Dictionary of Byzantium, 3, Oxford New York 1991, Leontiades I.G., "Ταρχανειώτης", Trapp, E. Beyer, H. Leontiades, I. (eds), Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit, 11, Wien 1911, , αρ Άμαντος Κ., "Σύμμεικτα: Πόθεν το όνομα Ταρχανειώτης", Ελληνικά, 2, 1929, "Φιλανθρωπηνός, Αλέξιος Δούκας, Ανδρόνικος Ταρχανειώτης", Trapp, E. Beyer, H. Leontiades, I., Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit, 12, Wien 1994, 91-93, αρ , Talbot A.M., Cutler A., "Glavas, Michael Tarchaneiotes", Kazhdan, A. (ed.), The Oxford Dictionary of Byzantium, 2, Oxford New York 1991, 852 Δικτυογραφία : Joseph Tarchaniotes Symposium on Late Byzantine Thessaloniki Γλωσσάριo : βογιάρος, ο Τίτλος επίλεκτων μελών της αριστοκρατικής τάξης των σλαβικών λαών. Στη Ρωσία οι βογιάροι συμμετείχαν σε πολυμελή τακτική συμβουλευτική συνέλευση (ντούμα) και επηρέαζαν καθοριστικά την πορεία των κρατικών υποθέσεων σε περιόδους μεταβατικές, δυναστικών ερίδων, παρακμής της κεντρικής εξουσίας. δούκας, ο (λατ. dux) Αρχαιότητα: Ρωμαίος στρατιωτικός αξιωματούχος ο οποίος σε ορισμένες επαρχίες είχε και διοικητικές αρμοδιότητες. Βυζάντιο: Κατά κανόνα ανώτατος στρατιωτικός αξιωματούχος. Από το β μισό του 10ου αιώνα ο όρος δηλώνει το στρατιωτικό διοικητή μεγάλης περιφέρειας. Μετά το 12ο αιώνα οι δούκες εμφανίζονται ως διοικητές μικρών θεμάτων. κατεπάνω, ο Κυβερνήτης μιας ευρύτερης διοικητικής ενότητας. Ο όρος χρησιμοποιούνταν από τον 9ο αιώνα για να προσδιορίσει συγκεκριμένες διοικητικές θέσεις, όπως ο κατεπάνω των βασιλικών. Ο ίδιος όρος συχνά δήλωνε και το διοικητή στρατιωτικής μονάδας. Από τα τέλη του 10ου έως τα τέλη του 11ου αιώνα προσδιόριζε κατά κύριο λόγο τους διοικητές μεγάλων επαρχιών, όπως της Ιταλίας και της Αντιόχειας. Ο όρος με την έννοια του διοικητή-δούκα εγκαταλείφθηκε μετά το 1100, ωστόσο συνέχισε να υφίσταται και να αποδίδεται σε άτομα τα οποία καταλάμβαναν τοπικές διοικητικές θέσεις. Δημιουργήθηκε στις 1/10/2017 Σελίδα 3/5

4 Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια μέγας δομέστικος, ο Ανώτατος στρατιωτικός διοικητής. Το αξίωμα του μεγάλου δομεστίκου αντικατέστησε σε απροσδιόριστο χρόνο το αξίωμα του δομεστίκου των σχολών της Μέσης Βυζαντινής περιόδου. Κατά τον 11ο-12ο αιώνα ο μέγας δομέστικος διοικούσε τα ξεχωριστά στρατεύματα της Ανατολής και της Δύσης. Το 13ο αιώνα, ωστόσο, ο διαχωρισμός αυτός είχε εκλείψει. Ιεραρχικά τοποθετείται μετά τον πρωτοβεστιάριο και το μέγα στρατοπεδάρχη, ενώ το 14ο αιώνα μετά τον καίσαρα. Ως ανώτατος τίτλος δινόταν επίσης σε στενούς συγγενείς του αυτοκράτορα. πιγκέρνης, ο Επίσης πικέρνης ή επικέρνης. Οινοχόος των ανακτόρων. Αξιωματούχος στην προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα [πιθανώς από το λατινικό pincerna ή παράγωγο του επι-κεράννυμι, αναμειγνύω (κρασί)]. Στο ύστερο Βυζάντιο ο πιγκέρνης ήταν υψηλός τιμητικός τίτλος, ενώ το 14ο αιώνα αποδόθηκε σε εξαιρετικά σημαντικά πρόσωπα, όπως ο Αλέξιος Φιλανθρωπηνός. πρωτοπρόεδρος, ο Υψηλόβαθμος τίτλος της βυζαντινής αυλικής ιεραρχίας που δινόταν σε μέλη της Συγκλήτου. Χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά το 963 από το Νικηφόρο Φωκά, για να προσδιορίσει τον υψηλότερο αξιωματούχο της συγκλητικής τάξης. Εμφανίζεται σταθερά τον 11ο αιώνα ως τίτλος ανώτερος του προέδρου και δεν απαντά στις πηγές μετά τα μέσα του 12ου αιώνα. πρώτος, ο Τίτλος που αποδιδόταν, ήδη τον 7ο αιώνα, στον επικεφαλής μεγάλων μοναστικών κοινοτήτων, όπως, των Αγίων Ορέων Γάνους, Λάτρους, Άθω, Μετεώρων. Ο εκλεγμένος μοναχός που έφερε τον τίτλο ασκούσε δικαστική και διοικητική εξουσία στο εσωτερικό της μοναστικής κοινότητας, ενώ αναλάμβανε και την εκπροσώπησή της σε εξωτερικές υποθέσεις. πρωτοστράτωρ, ο Βυζαντινό στρατιωτικό αξίωμα που αποδιδόταν στον επικεφαλής των αυτοκρατορικών στρατόρων, δηλαδή των ιπποκόμων. Πρώτη φορά αναφέρεται τον 8ο αιώνα. Τον 9ο και 10ο αιώνα κύρια αρμοδιότητά του ήταν η συνοδεία του αυτοκράτορα, ενώ από το 12ο αιώνα συγκαταλέγεται στους ανώτερους αξιωματούχους της βυζαντινής αυλής και ήταν επιφορτισμένος με τη διοίκηση στρατιωτικών μονάδων. στρατηλάτης, ο Ανώτερος στρατιωτικός αξιωματούχος του 10ου και 11ου αιώνα, διοικητής στρατιωτικής μονάδας με την ονομασία «τάγμα των στρατηλατών». Πηγές Γεώργιος Παχυμέρης, Συγγραφικαί ιστορίαι, Bekker, Ι. (ed.), Georgii Pachymeres de Michaele et Andronico Palaeologis libri trecedim 1 (CSHB, Bonn 1835). Μιχαήλ Ατταλειάτης, Ιστορία, Bekker, I. (ed.), Michaelis Attaliotae Historia (CSHB, Bonn 1853). Ιωάννης Καντακουζηνός, Ιστοριών βιβλία Δ1, Schopen, L. (ed.), Ioannis Cantacuzeni Eximperatoris Historiarum Libri IV (CSHB, Bonnae 1831). (Ψευδο) Κωδινός, Τακτικόν περί των οφφικίων του Παλατίου Kωνσταντινουπόλεως, Verpeaux, J. (ed.), Pseudo kodinos, Traité des offices. Introduction, texte et traduction (Le monde byzantine 1, Paris 1969). Βοηθ. Κατάλογοι Επιφανείς Ταρχανειώτες Γρηγόριος Ταρχανειώτης, κατεπάνω Ιταλίας (999) Βασίλειος Ταρχανειώτης, στρατηλάτης της Δύσης (μετά το 999) Ιωσήφ Ταρχανειώτης, δούκας Αντιόχειας (μετά το 1071) Ιωάννης Ταρχανειώτης, πρώτος (επί Κομνηνών) Ιωάννης Ταρχανειώτης, πρωτοπρόεδρος (επί Κομνηνών) Νικηφόρος Ταρχανειώτης, μέγας δομέστικος (επί Ιωάννη Γ Δούκα Βατάτζη) Δημιουργήθηκε στις 1/10/2017 Σελίδα 4/5

5 Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Μιχαήλ Δούκας Γλαβάς Ταρχανειώτης, πρωτοστράτορας (επί Μιχαήλ Η Παλαιολόγου και Ανδρονίκου Β Παλαιολόγου) Ιωάννης Ταρχανειώτης, στρατιωτικός αξιωματούχος (1298) Αλέξιος Δούκας Φιλανθρωπηνός, πιγκέρνης (επί Ανδρονίκου Β Παλαιολόγου) Ιωάννης ΣΤ Καντακουζηνός ( ) Μανουήλ Κουρτίκης Ταρχανειώτης, αξιωματούχος (επί Ιωάννη ΣΤ Καντακουζηνού) Κωνσταντίνος Ταρχανειώτης, πρωτοστράτορας (1351) Επιφανείς Ταρχανειώτες μετά την κατάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας Παύλος Ταρχανειώτης, λόγιος (Ιταλία, μετά το 1453) Μιχαήλ Μάρουλλος Ταρχανειώτης, ποιητής (Ιταλία, μετά το 1453) Ιωάννης Ταρχανειώτης, ιστορικός (Ιταλία, μετά το 1453) Γεώργιος Ταρχανειώτης, διπλωμάτης (Ρωσία, επί Ιωάννη Γ ) Δημήτριος Ταρχανειώτης, βογιάρος (Ρωσία, επί Ιωάννη Γ ) Γεώργιος Ταρχανειώτης, βογιάρος (Ρωσία, επί Ιωάννη Γ ) Δημιουργήθηκε στις 1/10/2017 Σελίδα 5/5