Αξηζηνηέιεην Παλεπηζηήκην Θεζζαινλίθεο Φηινζνθηθή ζρνιή Πξόγξακκα Μεηαπηπρηαθώλ πνπδώλ Δμειηθηηθήο-ρνιηθήο Φπρνινγίαο

Transcript

1 Αξηζηνηέιεην Παλεπηζηήκην Θεζζαινλίθεο Φηινζνθηθή ζρνιή Πξόγξακκα Μεηαπηπρηαθώλ πνπδώλ Δμειηθηηθήο-ρνιηθήο Φπρνινγίαο Μεηαπηπρηαθή δηπισκαηηθή εξγαζία κε ζέκα: «Γονεφκό ηπερ : ύνδεζη με ηιρ Ανηιλήτειρ για ηην Λειηοςπγικόηηηα ηος Παιδιού και ηιρ Αποδόζειρ Δπίδοζηρ ζε Γονείρ Παιδιών Με Γιαγνυζμένερ Μαθηζιακέρ Γςζκολίερ» Φνηηήηξηα: Βαθηά Βαζηιηθή Δπνπηεία: πγθνιιίηνπ Δπζπκία, Καζεγήηξηα Μάηνο, 2010

2 ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ Πεπίλητη ζει 4 Αναζκόπηζη ηηρ επγαζίαρ..... ζει 5 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 1: ΘΔΩΡΖΣΗΚΖ ΔΗΑΓΩΓΖ 1.1 Μαθηζιακέρ Γςζκολίερ και οικογένεια. ζει Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο: Εεηήκαηα νξηζκνύ θαη ηαμηλόκεζεο ζει Ννκνζεηηθό πιαίζην γηα ηηο Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο ζει Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο: πρλόηεηα θαη αηηηνινγία. ζει Φπρνινγηθέο επηπηώζεηο ζην παηδί ζει Δπηπηώζεηο ζηελ νηθνγέλεηα. ζει Γονεφκό ζηπερ και Μαθηζιακέρ Γςζκολίερ ζει Γνλετθό ηξεο. ζει Γνλετθό ζηξεο ζε γνλείο παηδηώλ κε Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο ζει Γεκνγξαθηθέο κεηαβιεηέο θαη γνλετθό ζηξεο ζει Λεηηνπξγηθόηεηα παηδηνύ θαη γνλετθό ζηξεο ζει Αιηιακέρ Αποδόζειρ Δπίδοζηρ και Μαθηζιακέρ Γςζκολίερ ζει Απνδόζεηο επίδνζεο από γνλείο παηδηώλ κε Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο. ζει Ζ παπούζα έπεςνα ζει θεπηηθό θαη ηόρνη ηεο έξεπλαο. ζει Δξεπλεηηθέο Τπνζέζεηο ζει 58 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 2: ΜΔΘΟΓΟ ζει Γείγκα.. ζει Δξγαιεία.. ζει Αμηνιόγεζε ηνπ γνλετθνύ ζηξεο.. ζει 71 2

3 2.2.2 Αμηνιόγεζε ηεο ιεηηνπξγηθόηεηαο ηνπ παηδηνύ ζει Αμηνιόγεζε ησλ απνδόζεσλ επίδνζεο ζει Γηαδηθαζία. ζει 76 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 3: ΑΠΟΣΔΛΔΜΑΣΑ ζει Δθηίκεζε ςπρνκεηξηθώλ ηδηνηήησλ ησλ εξγαιείσλ ζει Έιεγρνο πξώηεο εξεπλεηηθήο ππόζεζεο ζει Έιεγρνο δεύηεξεο εξεπλεηηθήο ππόζεζεο ζει Έιεγρνο ηξίηεο εξεπλεηηθήο ππόζεζεο ζει Έιεγρνο ηέηαξηεο εξεπλεηηθήο ππόζεζεο ζει Έιεγρνο πέκπηεο εξεπλεηηθήο ππόζεζεο ζει Έιεγρνο έθηεο εξεπλεηηθήο ππόζεζεο ζει Έιεγρνο έβδνκεο εξεπλεηηθήο ππόζεζεο ζει 92 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 4: ΤΕΖΣΖΖ. ζει πδήηεζε ησλ απνηειεζκάησλ ζει Πεξηνξηζκνί ηεο έξεπλαο ζει Δθαξκνγέο ζην ζρνιηθό πιαίζην ζει 106 ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ ζει 108 3

4 Πεπίλητη Οη Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο δελ είλαη δπζθνιίεο πνπ αλαθέξνληαη απνθιεηζηηθά ζε ηνκείο ηεο ζρνιηθήο δσήο, αιιά έρνπλ επξύηεξε δηάζηαζε θαη αληίθηππν ζην πιαίζην ηεο νηθνγέλεηαο. Πην ζπγθεθξηκέλα, αξθεηά εξεπλεηηθά δεδνκέλα θαηαδεηθλύνπλ πςειά επίπεδα γνλετθνύ ζηξεο ζε γνλείο παηδηώλ κε Μ.Γ. Χζηόζν, ιίγα είλαη ηα εξεπλεηηθά δεδνκέλα γηα ηελ ζύλδεζε ηνπ γνλετθνύ ζηξεο κε επηκέξνπο ραξαθηεξηζηηθά ηνπ γνλέα θαη ηνπ παηδηνύ πνπ ζα ζπλέβαιαλ ζηε θαιύηεξε θαηαλόεζε ηνπ θαηλνκέλνπ. ηελ παξνύζα έξεπλα, ινηπόλ, κειεηήζεθε ε ζρέζε ηνπ γνλετθνύ ζηξεο κε επηκέξνπο παξάγνληεο, όπσο ήηαλ νη αληηιήςεηο γηα ηελ ιεηηνπξγηθόηεηα ηνπ παηδηνύ, νη απνδόζεηο πνπ θάλνπλ νη γνλείο γηα ηελ επίδνζε ηνπ παηδηνύ θαη δεκνγξαθηθέο κεηαβιεηέο. Δπηπιένλ, δηεξεπλήζεθαλ νη δηαθνξέο σο πξνο ηα παξαπάλσ (γνλετθό ζηξεο, ιεηηνπξγηθόηεηα παηδηνύ θαη απνδόζεηο επίδνζεο) αλάκεζα ζε γνλείο παηδηώλ κε Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο (θιηληθή νκάδα) θαη γνλείο παηδηώλ ρσξίο δπζθνιίεο (νκάδα ειέγρνπ). Οη κεηξήζεηο γηα ην ζηξεο, ηηο αληηιήςεηο γηα ηε ιεηηνπξγηθόηεηα ηνπ παηδηνύ θαη ηηο απνδόζεηο επίδνζεο έγηλαλ κε ηε ρξήζε αληίζηνηρσλ εξγαιείσλ θαη αθνξνύζαλ κόλν έλαλ από ηνπο δύν γνλείο. ηελ έξεπλα πήξαλ κέξνο ζπλνιηθά 166 γνλείο παηδηώλ ειηθίαο 8 έσο 12 εηώλ, εθ ησλ νπνίσλ 61 είραλ δηάγλσζε Μ.Γ. (θιηληθό δείγκα) θαη 105 δελ αληηκεηώπηδαλ δπζθνιίεο κάζεζεο (νκάδα ειέγρνπ). Ζ ζηαηηζηηθή επεμεξγαζία ησλ δεδνκέλσλ έδεημε όηη νη γνλείο παηδηώλ κε Μ.Γ. βηώλνπλ πςειόηεξν γνλετθό ζηξεο θαη αλαθέξνπλ πεξηζζόηεξα πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο θαη ζπλαηζζεκαηηθέο δηαηαξαρέο, ζπγθξηηηθά κε ηελ νκάδα ειέγρνπ. Δίλαη ζεκαληηθό, όκσο, όηη νη γνλείο παηδηώλ κε Μ.Γ., ζύκθσλα κε ηα απνηειέζκαηα, βηώλνπλ πςειό γνλετθό ζηξεο αλεμάξηεηα αλ ην παηδί ηνπο έρεη ή όρη πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο. Αλαθνξηθά κε ηηο απνδόζεηο επίδνζεο, νη γνλείο πνπ έρνπλ πςειό γνλετθό ζηξεο ηείλνπλ λα απνδίδνπλ ιηγόηεξν ηελ επίδνζε ηνπ παηδηνύ ηνπο ζηε δηθή ηνπο εκπινθή θαη ζπλεηζθνξά. Δπηπιένλ, νη γνλείο ησλ νπνίσλ ηα παηδηά δελ έρνπλ Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο ηείλνπλ λα απνδίδνπλ πεξηζζόηεξν ηελ επίδνζή ζηελ πξνζπάζεηα ησλ ίδησλ ησλ παηδηώλ θαη ζηελ γνλετθή εκπινθή, ζε ζρέζε κε ηνπο γνλείο ησλ νπνίσλ ηα παηδηά έρνπλ Μ.Γ. Ο ηύπνο ησλ Μ.Γ βξέζεθε λα επηδξά ζην γνλετθό ζηξεο, κε ηνπο γνλείο ησλ νπνίσλ ηα παηδηά έρνπλ Γεληθεπκέλεο Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο λα εκθαλίδνπλ πςειόηεξν ζηξεο, ζπγθξηηηθά κε ηνπο γνλείο παηδηώλ κε Δηδηθέο Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο. Σέινο είλαη ζεκαληηθό όηη κόλν ν ηύπνο δηάγλσζεο θαη ε θνίηεζε ζε ηκήκα έληαμεο βξέζεθε λα πξνβιέπνπλ ηελ εκθάληζε 4

5 ηνπ γνλετθνύ ζηξεο ζηνπο γνλείο παηδηώλ κε Μ.Γ. Πνιιά από ηα παξαπάλσ απνηειέζκαηα ζπλάδνπλ κε ηα ζπκπεξάζκαηα πξνεγνύκελσλ εξεπλώλ θαη απνηεινύλ έλαπζκα γηα πεξαηηέξσ κειέηε ζηνλ ειιεληθό ρώξν. Αναζκόπηζη ηηρ παπούζαρ έπεςναρ ηόρνο ηεο παξνύζαο έξεπλαο ήηαλ λα δηεξεπλήζεη παξάγνληεο πνπ ζπλδένληαη κε ην γνλετθό ζηξεο ζε γνλείο παηδηώλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο. πγθεθξηκέλα, δηεξεπλήζεθε θαηά πόζν νη δεκνγξαθηθέο κεηαβιεηέο (θύιν, κνξθσηηθό επίπεδν γνλέα, θύιν παηδηνύ, ηύπνο δηάγλσζεο, θνίηεζε ζε ηκήκα έληαμεο), ηα πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο ηνπ παηδηνύ (ππεξθηλεηηθόηεηα, επηζεηηθόηεηα θαη ζπλαηζζεηηθέο δπζθνιίεο) θαη νη απνδόζεηο πνπ θάλνπλ νη γνλείο γηα ηε ζρνιηθή επίδνζε ησλ παηδηώλ ζπλδένληαη κε ηελ εκθάληζε γνλετθνύ ζηξεο. Δπηπιένλ, δηεξεπλήζεθαλ νη δηαθνξέο σο πξνο ηα παξαπάλσ (γνλετθό ζηξεο, πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο-ζπλαηζζεκαηηθέο δηαηαξαρέο, απνδόζεηο επίδνζεο) ζε γνλείο παηδηώλ κε Μ.Γ. (θιηληθή νκάδα) θαη γνλείο παηδηώλ ρσξίο δπζθνιίεο (νκάδα ειέγρνπ). Σν πξώην θεθάιαην πεξηιακβάλεη ην ζεσξεηηθό κέξνο ηεο εξγαζίαο. Ξεθηλάεη κε κηα ζύληνκε πεξηγξαθή θαη αλαζθόπεζε ηνπ όξνπ «Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο», ηεο ηαμηλόκεζεο ησλ ηύπσλ Μ.Γ., ηεο ζπρλόηεηαο εκθάληζεο θαη ηεο πηζαλήο αηηηνινγίαο. Δλ ζπλερεία, παξνπζηάδνληαη εξεπλεηηθά δεδνκέλα γηα ηηο επηπηώζεηο ησλ Μαζεζηαθώλ Γπζθνιηώλ ζην παηδί. Πην ζπγθεθξηκέλα, γίλεηαη αλαθνξά ζηελ ύπαξμε απμεκέλεο θαηαζιηπηηθήο ζπκπησκαηνινγίαο, ρακειήο απηνεθηίκεζεο, επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο θαη δπζθνιίαο ζηε ζρέζε κε ηνπο ζπλνκειίθνπο ζε παηδηά κε Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο. Έπεηηα, παξνπζηάδνληαη επξήκαηα πξνεγνύκελσλ εξεπλώλ γηα ηηο επηπηώζεηο ησλ Μ.Γ. ζηελ νηθνγέλεηα, θαη εηδηθόηεξα, ζηνλ ηξόπν πνπ βηώλνπλ θαη αληηιακβάλνληαη νη γνλείο ηηο δπζθνιίεο ηνπ παηδηνύ. ύκθσλα κε ηα παξαπάλσ, νη γνλείο παηδηώλ κε Μ.Γ. ζπρλά βηώλνπλ πνηθίια ζπλαηζζήκαηα: άξλεζε λα απνδερζνύλ ηηο δπζθνιίεο ηνπ παηδηνύ ηνπο, ελνρή γηα δηθά ηνπο ιάζε ή παξαιείςεηο θαη απνγνήηεπζε, θαζώο ηα παηδηά δελ κπνξνύλ λα αληαπνθξηζνύλ ζηηο πξνζδνθίεο ηνπο γηα πςειή αθαδεκατθή επίδνζε. ηελ επόκελε ελόηεηα ηνπ ζεσξεηηθνύ θεθαιαίνπ γίλεηαη κηα ζύληνκε πεξηγξαθή θαη αλαζθόπεζε ηνπ όξνπ «Γνλετθό ηξεο», θαη ζηε ζπλέρεηα παξνπζηάδνληαη βηβιηνγξαθηθά δεδνκέλα γηα ηελ εκθάληζε πςεινύ γνλετθνύ ζηξεο 5

6 ζε γνλείο παηδηώλ κε Μ.Γ. Δηδηθόηεξα, γίλεηαη αλαθνξά ζηε ζύλδεζε γνλετθνύ ζηξεο κε επηκέξνπο παξάγνληεο, όπσο είλαη ν ηύπνο ησλ Μ.Γ, ε ιεηηνπξγηθόηεηα ηνπ παηδηνύ θαη ηα δεκνγξαθηθά ζηνηρεία ηεο νηθνγέλεηαο. ύκθσλα κε ηα επξήκαηα, ε ύπαξμε δεπηεξνγελώλ πξνβιεκάησλ ζπκπεξηθνξάο ηνπ παηδηνύ, ε ζνβαξόηεηα ησλ Μ.Γ., ε λεαξή ειηθία ηνπ γνλέα θαη ην ρακειό κνξθσηηθό ηνπ επίπεδν, απνηεινύλ επηβαξπληηθνύο παξάγνληεο γηα ηελ εκθάληζε πςεινύ γνλετθνύ ζηξεο ζε γνλείο παηδηώλ κε Μ.Γ. Αθνινπζεί κηα ζύληνκε αλαζθόπεζε ηνπ όξνπ «Απνδόζεηο Δπίδνζεο». Δπίζεο, παξνπζηάδνληαη εξεπλεηηθά δεδνκέλα γηα ηηο απνδόζεηο πνπ θάλνπλ νη γνλείο παηδηώλ κε δπζθνιίεο κάζεζεο γηα ηελ επίδνζε ηνπ παηδηνύ. Δηδηθόηεξα, νη γνλείο παηδηώλ κε ρακειή επίδνζε θαη καζεζηαθέο δπζθνιίεο απνδίδνπλ ζπρλόηεξα ηελ επίδνζε ηνπ παηδηνύ ηνπο ζε εμσηεξηθνύο παξάγνληεο, όπσο είλαη ν δάζθαινο ηεο ηάμεο, ηπραίνη παξάγνληεο θ.η.ι., ζε ζρέζε κε ηνπο γνλείο παηδηώλ ρσξίο δπζθνιίεο. Σν ζεσξεηηθό θεθάιαην θιείλεη κε ηα βηβιηνγξαθηθά επξήκαηα, ηα νπνία απνηέιεζαλ έλαπζκα γηα ηα εξσηήκαηα ηεο έξεπλαο, θαη ηα νπνία αθνξνύλ ηε ζύλδεζε ηνπ γνλετθνύ ζηξεο κε επηκέξνπο παξάγνληεο θαη ηε ζύγθξηζε σο πξνο ηα παξαπάλσ γνλέσλ ησλ νπνίσλ ηα παηδηά έρνπλ Μ.Γ. θαη γνλέσλ ησλ νπνίσλ ηα παηδηά δελ έρνπλ Μ.Γ. Σέινο, αλαπηύζζεηαη ην ζθεπηηθό ηεο έξεπλαο θαη ηα εξεπλεηηθά θελά, ηα νπνία ζθνπεύεη λα ζπκπιεξώζεη. Παξνπζηάδνληαη νη ζηόρνη ηεο έξεπλαο, ηα εξσηήκαηα πνπ πξνθύπηνπλ από ηε βηβιηνγξαθία θαη δηακνξθώλνληαη νη εξεπλεηηθέο ππνζέζεηο. ην δεύηεξν θεθάιαην, πεξηγξάθεηαη ε κεζνδνινγία πνπ θξίζεθε θαηάιιειε γηα ηε δηεξεύλεζε ησλ εξεπλεηηθώλ ππνζέζεσλ. Αθνινπζεί ην ηξίην θεθάιαην κε ηελ παξνπζίαζε ησλ απνηειεζκάησλ ησλ ζηαηηζηηθώλ αλαιύζεσλ πνπ έγηλαλ γηα ηα πνζνηηθά δεδνκέλα ηεο έξεπλαο. ην ηέηαξην θεθάιαην ε ζπδήηεζε ησλ επξεκάησλ γίλεηαη κε βάζε ηηο ππνζέζεηο πνπ δηακνξθώζεθαλ. Γηαηππώλνληαη ηα γεληθά ζπκπεξάζκαηα, ηα νπνία πξνζπαζνύλ λα απαληήζνπλ ζηα εξσηήκαηα πνπ ηέζεθαλ. Σέινο, αλαθέξνληαη νη πεξηνξηζκνί ηεο παξνύζαο έξεπλαο θαη ε δπλαηόηεηα εθαξκνγήο ησλ ζπκπεξαζκάησλ ηεο ζην ρώξν ηεο ζρνιηθήο ςπρνινγίαο. 6

7 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 1: ΘΔΩΡΖΣΗΚΖ ΔΗΑΓΩΓΖ 1.1 Μαζεζηαθέο Δπζθνιίεο θαη Οηθνγέλεηα Μαζεζηαθέο Δπζθνιίεο: Ζεηήκαηα νξηζκνύ θαη ηαμηλόκεζεο Σα ηειεπηαία ρξόληα νη Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο βξίζθνληαη ζην επίθεληξν εξεπλώλ, κειεηώλ θαη δεκνζηεύζεσλ. Σν γεγνλόο απηό δελ εμεγείηαη κόλν από ηηο πξνόδνπο ζην ρώξν ηεο παηδαγσγηθήο, ηεο ςπρνινγίαο θαη ησλ λεπξνεπηζηεκώλ, αιιά εληάζζεηαη κέζα ζε έλα επξύηεξν θνηλσληθό πιαίζην. ε κηα επνρή πνπ δηαθξίλεηαη γηα ηελ ηεξάζηηα αύμεζε ηνπ όγθνπ πιεξνθνξηώλ θαη ηελ ηαρύηαηε δηαθίλεζε ηεο πιεξνθνξίαο, είλαη επόκελν λα ππάξρεη κεγάιν ελδηαθέξνλ γηα ην θαηλόκελν ηεο κάζεζεο, ηηο γλσζηηθέο δηεξγαζίεο, ην βηνινγηθό ηνπο ππόβαζξν θαη ηηο γλσζηηθέο θαη καζεζηαθέο δπζθνιίεο. Οη αλαθνξέο ζηηο δπζθνιίεο πνπ αληηκεησπίδνπλ ηα παηδηά θαη νη ελήιηθεο ζηε κάζεζε, νη πηζαλέο αηηίεο, αιιά θαη ε ζπλεηζθνξά ηνπο ζηηο αηνκηθέο δηαθνξέο εκθαλίδνληαη από ηελ αξραία Διιάδα (Mann,1979 ζην Παληειηάδνπ & Μπόηζαο, 2007). Όκσο, ε ζπζηεκαηηθή κειέηε ηνπ πξνβιήκαηνο ησλ καζεζηαθώλ δπζθνιηώλ άξρηζε λα απαζρνιεί ηνπο εηδηθνύο κεηά ηνλ A Παγθόζκην Πόιεκν. Γηα ηηο Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο από ηηο αξρέο ηνπ πξνεγνύκελνπ αηώλα, πνπ έρεη αξρίζεη νπζηαζηηθά ε δηεξεύλεζε ηνπο, έρνπλ δηαηππσζεί δηάθνξνη νξηζκνί, ρσξίο όκσο λα έρεη ιπζεί νξηζηηθά ην πξόβιεκα ηεο νξνινγίαο. Μόιηο ηνλ Απξίιην ηνπ 1963 εκθαλίδεηαη γηα πξώηε θνξά ν όξνο «Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο», από ηνλ ςπρνιόγν θαη εηδηθό παηδαγσγό Samuel Kirk, ζε έλα ζπλέδξην γνλέσλ κε παηδηά πνπ είραλ πξνβιήκαηα κάζεζεο θαη επαγγεικαηηώλ ηνπ ρώξνπ ηεο εηδηθήο αγσγήο. πγθεθξηκέλα, ν Samuel Kirk θαηέιεμε ζηνλ παξαθάησ νξηζκό, ν νπνίνο ελζσκαηώζεθε ζην λόκν 91/ 230 ησλ Ζ.Π.Α. (Kirk, 1963 ζην Lyon & Fletcher, et al, 2001). ύκθσλα κε ηνλ νξηζκό απηό, «ηα παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο παξνπζηάδνπλ θάπνηα δηαηαξαρή ζε κηα ή πεξηζζόηεξεο από ηηο ςπρνινγηθέο δηεξγαζίεο πνπ αθνξνύλ ηελ θαηαλόεζε ή ηε ρξήζε ηνπ γξαπηνύ ή/θαη ηνπ πξνθνξηθνύ ιόγνπ. Οη δηαηαξαρέο απηέο κπνξνύλ λα εθδεισζνύλ σο δηαηαξαρέο ζηελ θαηαλόεζε, ζηε ζθέςε, ζην ιόγν, ζηελ αλάγλσζε, ζηε γξαθή, ζηελ νξζνγξαθία ή ζηελ αξηζκεηηθή. Δκπεξηέρνπλ ζπλζήθεο, όπσο αληηιεπηηθέο αλεπάξθεηεο, εγθεθαιηθή βιάβε, ειάρηζηε εγθεθαιηθή δπζιεηηνπξγία, δπζιεμία, εμειηθηηθή αθαζία θ.ά. ηηο Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο δελ εληάζζνληαη εθείλα ηα 7

8 πξνβιήκαηα κάζεζεο πνπ νθείινληαη ζε νπηηθέο, αθνπζηηθέο ή θηλεηηθέο αλεπάξθεηεο, ζε λνεηηθή θαζπζηέξεζε, ζε ζπλαηζζεκαηηθέο δηαηαξαρέο ή πεξηβαιινληηθή απνζηέξεζε». Έλαο πην πξόζθαηνο νξηζκόο είλαη απηόο ηνπ Hammill (1990), ζύκθσλα κε ηνλ νπνίν νη Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο είλαη έλαο γεληθόο όξνο πνπ αλαθέξεηαη ζε κηα αλνκνηνγελή νκάδα δηαηαξαρώλ νη νπνίεο εθδειώλνληαη κε ζεκαληηθέο δπζθνιίεο ζηελ πξόζιεςε θαη ρξήζε ηθαλνηήησλ αθξόαζεο, νκηιίαο, αλάγλσζεο, γξαθήο, ζπιινγηζκνύ ή καζεκαηηθώλ ηθαλνηήησλ. Οη δηαηαξαρέο απηέο είλαη εγγελείο ζην άηνκν θαη απνδίδνληαη ζε δπζιεηηνπξγία ηνπ θεληξηθνύ λεπξηθνύ ζπζηήκαηνο θαη κάιηζηα είλαη δπλαηόλ λα ππάξρνπλ ζε όιε ηε δηάξθεηα ηεο δσήο. Με ηηο Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο κπνξεί λα ζπλππάξρνπλ πξνβιήκαηα ζε ζπκπεξηθνξέο απηνειέγρνπ, θνηλσληθήο αληίιεςεο θαη θνηλσληθήο αιιειεπίδξαζεο. Απηά ηα πξνβιήκαηα, σζηόζν, δελ ζπληζηνύλ από κόλα ηνπο Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο. Αλ θαη νη Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο κπνξεί λα εκθαλίδνληαη καδί κε άιιεο θαηαζηάζεηο κεηνλεμίαο (π.ρ., αηζζεηεξηαθή βιάβε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε, ζνβαξή ζπλαηζζεκαηηθή δηαηαξαρή) ή λα δέρνληαη ηελ επίδξαζε εμσηεξηθώλ παξαγόλησλ, όπσο είλαη νη πνιηηηζκηθέο δηαθνξέο θαη ε αλεπαξθήο ή αθαηάιιειε δηδαζθαιία, απηέο δελ είλαη ην άκεζν απνηέιεζκα ησλ παξαπάλσ θαηαζηάζεσλ ή εμσηεξηθώλ επηδξάζεσλ. Έπεηηα από κηα εθηεηακέλε αλαζθόπεζε ησλ ζύγρξνλσλ νξηζκώλ, ν αθθάο (2002) νξίδεη σο «Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο» ηα θάζε είδνπο πξνβιήκαηα πνπ νδεγνύλ ζε ζρνιηθή ππνεπίδνζε ή απνηπρία παηδηά πνπ έρνπλ θαλνληθή θνίηεζε, παξαθνινπζνύλ ην πξόγξακκα ηεο ηάμεο ηνπο θαη δελ θαηαηάζζνληαη ζηα «άηνκα κε εηδηθέο αλάγθεο», δελ παξνπζηάδνπλ, δειαδή, ζπγθεθξηκέλα θαη ζνβαξά λνεηηθά, ςπρνινγηθά ή ζσκαηηθά πξνβιήκαηα. Κνηλόο ηόπνο ησλ ζύγρξνλσλ νξηζκώλ θαη δηαγλσζηηθώλ θξηηεξίσλ είλαη όηη έλα παηδί ραξαθηεξίδεηαη σο παηδί κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο εθόζνλ απνδίδεη δύν ρξόληα ηνπιάρηζηνλ ρακειόηεξα από ην επίπεδν ηεο ηάμεο ζηελ νπνία αλήθεη (Παληειηάδνπ,2000). Οη καζεζηαθέο δπζθνιίεο ζπρλά δελ έρνπλ εκθαλή ζπκπησκαηνινγία, ζπλαληηώληαη ζε παηδηά κε θπζηνινγηθή λνεκνζύλε, απνηεινύλ γηα ηα παηδηά έλα γλσζηηθό εκπόδην πνπ παξακέλεη γηα αξθεηό ρξνληθό δηάζηεκα θξπκκέλν θαη κε νξαηό γηα ηνπο ππόινηπνπο (Faerstein, 1981). 8

9 Mία ιεηηνπξγηθή θαηεγνξηνπνίεζε ησλ καζεζηαθώλ δπζθνιηώλ κε εθαξκνγή ζην ζρνιηθό πιαίζην πεξηιακβάλεη ηηο Γεληθεπκέλεο θαη Δηδηθέο Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο. Απηνύ ηνπ είδνπο ε θαηεγνξηνπνίεζε, επηηξέπεη ηε δηαθνξνπνίεζε ησλ καζεζηαθώλ δπζθνιηώλ, βνεζά ζηελ απνηειεζκαηηθόηεξε αληηκεηώπηζή ηνπο θαη απνηειεί αθεηεξία γηα ηε ζεκαληηθή δηαδηθαζία ηεο αμηνιόγεζήο ηνπο (Dockrell & McShane, 1993 Υαηδερξήζηνπ, 2004). ηηο Γεληθεπκέλεο Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο, ην παηδί εκθαλίδεη πην βξαδύ ξπζκό από ηνλ αλακελόκελν θπζηνινγηθό ζηελ πξόζθηεζε θαη ηε ρξήζε δηαθόξσλ δεμηνηήησλ, νη νπνίεο ζπλδένληαη κε ηελ απνθσδηθνπνίεζε θαη θαηαλόεζε ηνπ γξαπηνύ ιόγνπ θαη ζρεηίδνληαη κε ελδνγελείο (π.ρ., ρακειό κνξθσηηθό επίπεδν) ή/θαη εμσγελείο (πνιηηηζκηθέο δηαθνξέο, αλεπαξθή ή αθαηάιιειε δηδαζθαιία) παξάγνληεο. ηηο Δηδηθέο Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο πεξηιακβάλνληαη παηδηά κε θπζηνινγηθό επίπεδν λνεκνζύλεο, ηα νπνία όκσο παξνπζηάδνπλ κηα ζπγθεθξηκέλε εηδηθή καζεζηαθή δπζθνιία- δπζιεμία, δπζγξαθία, δπζνξζνγξαθία ή δπζαξηζκεζία (Dockrell & McShane, 1993). Πην ζπγθεθξηκέλα, νη Δηδηθέο Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο αλαθέξνληαη ζηηο εμήο δηαηαξαρέο (Rourke & Conway, 1997): Γπζγξαθία (Dysgraphia): απνηειεί κηα λεπξνινγηθήο θύζεσο δηαηαξαρή θαηά ηελ νπνία ην άηνκν δπζθνιεύεηαη λα δεκηνπξγήζεη γξαπηά ζύκβνια ή λα γξάςεη κέζα ζε έλα θαζνξηζκέλν πιαίζην-ρώξν. Γπζαξηζκεζία (Dyscalculia): είλαη κηα αζπλήζηζηε δπζθνιία πνπ αληηκεησπίδεη ην άηνκν ζηα καζεκαηηθά, θαζώο αδπλαηεί λα πξαγκαηνπνηήζεη καζεκαηηθέο πξάμεηο, όπσο επίζεο θαη λα αληηιεθζεί αξηζκεηηθνύο θαλόλεο. Αλαπηπμηαθή δπζαξηζκεζία είλαη κηα δνκηθή δηαηαξαρή ησλ καζεκαηηθώλ ηθαλνηήησλ πνπ έρεη ηε βάζε ηεο ζε γελεηηθή ή ζύκθπηε δηαηαξαρή νξηζκέλσλ κεξώλ ηνπ εγθεθάινπ. Γπζιεμία (Dyslexia): είλαη ε κε αλακελόκελε απνηπρία ηνπ παηδηνύ ζηελ αλάγλσζε θαη ηε γξαθή, ζύκθσλα κε ην δείθηε λνεκνζύλεο ηνπ, ν νπνίνο κεηξηέηαη 9

10 κε ζηαζκηζκέλα θαη θαηάιιεια ηεζη λνεκνζύλεο. Οη δπζθνιίεο πνπ αληηκεησπίδνπλ ηα παηδηά απηά έρνπλ λεπξνινγηθή βάζε, θαη αθνξνύλ θπξίσο δπζθνιίεο ζηελ αλάγλσζε θαη ζηε γξαθή πνπ ζπρλά όκσο επεθηείλνληαη θαη ζε επξύηεξεο δπζθνιίεο ζηα ζρνιηθά καζήκαηα θαζώο θαη ζε ζπκπεξηθνξηθέο θαη θνηλσληθέο δπζθνιίεο ζε νξηζκέλεο πεξηπηώζεηο. Αλαθνξηθά κε ηε δπζιεμία, θαζώο απηή απνηειεί ηελ πην ζπρλά εκθαληδόκελε καζεζηαθή δπζθνιία ζην γεληθό πιεζπζκό, έρνπλ δηαηππσζεί πνιινί νξηζκνί πνπ ηνλίδνπλ δηαθνξεηηθέο πηπρέο ηεο αηηηνινγίαο, ηεο ζπκπησκαηνινγίαο, ηεο δηάγλσζεο ηεο δπζιεμίαο ύκθσλα κε ηελ Παγθόζκηα Νεπξνινγηθή Οκνζπνλδία, ε δπζιεμία είλαη κηα δηαηαξαρή πνπ εθδειώλεηαη σο δπζθνιία ζηε κάζεζε ηεο αλάγλσζεο θαη ηεο γξαθήο, παξά ηελ θαηάιιειε εθπαίδεπζε, ηελ επαξθή λνεκνζύλε θαη ηηο θνηλσληθνπνιηηηζηηθέο επθαηξίεο. Ζ δηαηαξαρή απηή νθείιεηαη ζε ζεκειηαθέο γλσζηηθέο δπζιεηηνπξγίεο πνπ ζπλήζσο έρνπλ ηδηνζπζηαηηθή πξνέιεπζε ( Αλαζηαζίνπ, 1998). ύκθσλα κε ηνλ Παγθόζκην Οξγαληζκό Τγείαο ζην ηαμηλνκηθό εγρεηξίδην ICD-10 (1992) ησλ Φπρηθώλ Γηαηαξαρώλ θαη Γηαηαξαρώλ ηεο πκπεξηθνξάο, νη καζεζηαθέο δπζθνιίεο νξίδνληαη σο «Δηδηθέο αλαπηπμηαθέο δηαηαξαρέο ησλ ζρνιηθώλ ηθαλνηήησλ», νη νπνίεο θαηεγνξηνπνηνύληαη ζε: Δηδηθή δηαηαξαρή ηεο αλάγλσζεο θαη ηεο γξαθήο (ή όπσο αιιηώο νλνκάδεηαη αλαπηπμηαθή δπζιεμία, αλάγλσζε πξνο ηα πίζσ, εηδηθή θαζπζηέξεζε ζηελ αλάγλσζε θαη δπζθνιίεο ζπιιαβηζκνύ πνπ ζρεηίδνληαη κε δηαηαξαρή ηεο αλάγλσζεο). Δηδηθή δηαηαξαρή ηνπ ζπιιαβηζκνύ (ή εηδηθή θαζπζηέξεζε ηνπ ζπιιαβηζκνύ ρσξίο δηαηαξαρή ηεο αλάγλσζεο). Δηδηθή δηαηαξαρή ησλ αξηζκεηηθώλ ηθαλνηήησλ (ή αλαπηπμηαθή αλαξηζκεζία, αλαπηπμηαθνύ ηύπνπ δηαηαξαρή ηεο αξίζκεζεο θαη αλαπηπμηαθό ζύλδξνκν Gerstmann). Μεηθηή δηαηαξαρή ησλ ζρνιηθώλ ηθαλνηήησλ. Πξόθεηηαη γηα αζαθή, αλεπαξθώο θαζνξηζκέλε από ελλνηνινγηθήο απόςεσο ππνιεηκκαηηθή θαηεγνξία 10

11 δηαηαξαρώλ, ζηηο νπνίεο ηόζν νη ηθαλόηεηεο δηεμαγσγήο αξηζκεηηθώλ ππνινγηζκώλ, όζν θαη νη δεμηόηεηεο αλάγλσζεο ή ζπιιαβηζκνύ έρνπλ ππνζηεί ζεκαληηθή κείσζε, αιιά ζηελ νπνία ε δηαηαξαρή δελ είλαη δπλαηόλ λα απνδνζεί απνθιεηζηηθά ζε γεληθή λνεηηθή θαζπζηέξεζε ή ζε αλεπαξθή δηδαζθαιία ζην ζρνιείν. Πξέπεη λα ρξεζηκνπνηείηαη γηα δηαηαξαρέο πνπ πιεξνύλ ηα θξηηήξηα γηα ηελ εηδηθή δηαηαξαρή ησλ αξηζκεηηθώλ ηθαλνηήησλ θαη γηα κία από ηηο θαηεγνξίεο ηεο εηδηθήο δηαηαξαρήο ηεο αλάγλσζεο ή ηελ εηδηθή δηαηαξαρή ηνπ ζπιιαβηζκνύ. Αλαπηπμηαθή δηαηαξαρή ησλ ζρνιηθώλ δεμηνηήησλ. Υξεζηκνπνηείηαη κόλν γηα κε θαζνξηδόκελεο δηαηαξαρέο, ζηηο νπνίεο ππάξρεη ζεκαληηθή αληθαλόηεηα κάζεζεο, ε νπνία δελ είλαη δπλαηόλ λα απνδνζεί απνθιεηζηηθά ζε λνεηηθή θαζπζηέξεζε, ζε πξνβιήκαηα νπηηθήο νμύηεηαο ή ζε αλεπαξθή δηδαζθαιία ζην ζρνιείν (Παγθόζκηνο Οξγαληζκόο Τγείαο, 1992). Σα δηαγλσζηηθά θξηηήξηα γηα ηηο παξαπάλσ δηαηαξαρέο είλαη: Α. Ζ έιιεηςε από θιηληθήο ζθνπηάο ζεκαληηθνύ βαζκνύ ηεο ζπγθεθξηκέλεο ζρνιηθήο ηθαλόηεηαο. Β. Ζ βιάβε πξέπεη λα είλαη εηδηθή, κε ηελ έλλνηα όηη δελ εμεγείηαη από ηελ παξνπζία λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο ή από ειάζζνλεο ειιείςεηο ηεο γεληθήο λνεκνζύλεο. Γ. Ζ έιιεηςε πξέπεη λα είλαη αλαπηπμηαθνύ ηύπνπ, κε ηελ έλλνηα όηη πξέπεη λα είλαη παξνύζα θαηά ηα πξώηα έηε θνίηεζεο ζην ζρνιείν θαη όρη κεηαγελέζηεξε, απνθηώκελε θαηά ηε δηάξθεηα ηεο εθπαηδεπηηθήο δηαδηθαζίαο. Γ. Γελ πξέπεη λα επελεξγνύλ εμσηεξηθνί παξάγνληεο, νη νπνίνη ζα κπνξνύζαλ λα εμεγήζνπλ ηθαλνπνηεηηθά ηηο δπζθνιίεο ζηηο ζρνιηθέο επηδόζεηο. 11

12 Δ. Γελ πξέπεη λα νθείινληαη άκεζα ζε κε δηνξζσζείζα κεηνλεθηηθή όξαζε ή αθνή. ύκθσλα κε ηελ Ακεξηθαληθή Φπρηαηξηθή Δηαηξεία (1994), νη καζεζηαθέο δηαηαξαρέο (πξώελ Γηαηαξαρέο ρνιηθώλ Γεμηνηήησλ), κέζα ζην δηαγλσζηηθό θαη ζηαηηζηηθό εγρεηξίδην ςπρηθώλ δηαηαξαρώλ DSM-IV(1994), ζπκπεξηιακβάλνληαη ζηε γεληθή θαηεγνξία Γηαηαξαρέο ηεο Βξεθηθήο, Παηδηθήο θαη Δθεβηθήο ειηθίαο, ηνπ άμνλα I θαη θαηεγνξηνπνηνύληαη σο: Γηαηαξαρή ηεο αλάγλσζεο Γηαηαξαρή ησλ καζεκαηηθώλ Γηαηαξαρή ηεο γξαπηήο έθθξαζεο θαη Μαζεζηαθή δηαηαξαρή κε πξνζδηνξηδόκελε αιιηώο. Σα δηαγλσζηηθά θξηηήξηα γηα όιεο απηέο ηηο δηαηαξαρέο είλαη: Α. Οη επηδόζεηο ζηελ αλάγλσζε, ζηα καζεκαηηθά ή ζηε γξαθή, όπσο κεηξώληαη κε αηνκηθά ρνξεγνύκελεο ζηαζκηζκέλεο δνθηκαζίεο (ηεο αθξίβεηαο ή ηεο θαηαλόεζεο ηεο αλάγλσζεο ή κε ιεηηνπξγηθέο εθηηκήζεηο ησλ δεμηνηήησλ γξαθήο), ππνιείπνληαη ζεκαληηθά από ηηο αλακελόκελεο βάζεη ηεο ειηθίαο, ηνπ λνεηηθνύ δπλακηθνύ θαη ηνπ επηπέδνπ εθπαίδεπζεο πνπ αληηζηνηρνύλ ζηελ ειηθία ηνπ παηδηνύ. Β. Ζ δηαηαξαρή πνπ αλαθέξεηαη ζην θξηηήξην Α παξεκπνδίδεη ζεκαληηθά ηηο ζρνιηθέο επηδόζεηο ή ηηο δξαζηεξηόηεηεο ηεο θαζεκεξηλήο δσήο πνπ απαηηνύλ ηθαλόηεηεο ζηελ αλάγλσζε, ζηα καζεκαηηθά ή ζηε ζύλζεζε θεηκέλσλ. Γ. Αλ ππάξρεη αηζζεηεξηαθό έιιεηκκα, νη δπζθνιίεο είλαη κεγαιύηεξεο απ απηέο πνπ ζπλήζσο ην ζπλνδεύνπλ. εκείσζε θσδηθνπνίεζεο: Αλ ππάξρεη γεληθή ζσκαηηθή (π.ρ. λεπξνινγηθή) θαηάζηαζε ή αηζζεηεξηαθό ειάηησκα, ε θαηάζηαζε θσδηθνπνηείηαη ζηνλ άμνλα ΗΗΗ (γεληθέο νξγαληθέο θαηαζηάζεηο). 12

13 Ζ καζεζηαθή δηαηαξαρή κε πξνζδηνξηδόκελε αιιηώο αθνξά δηαηαξαρέο ηεο κάζεζεο, νη νπνίεο δελ πιεξνύλ ηα θξηηήξηα εηδηθήο Μαζεζηαθήο Γηαηαξαρήο. Μπνξεί λα πεξηιακβάλεη πξνβιήκαηα θαη ζηηο ηξεηο πεξηνρέο (αλάγλσζε, καζεκαηηθά, γξαπηή έθθξαζε), ηα νπνία από θνηλνύ παξεκπνδίδνπλ ζεκαληηθά ηε ζρνιηθή επίδνζε, αθόκε αλ ε απόδνζε ζε δνθηκαζίεο πνπ κεηξνύλ ηελ θαζεκία αηνκηθή δεμηόηεηα δελ είλαη ζεκαληηθά θάησ από ην αλακελόκελν, δεδνκέλσλ ηεο ρξνλνινγηθήο ειηθίαο ηνπ αηόκνπ, ηεο κεηξεζείζαο λνεκνζύλεο θαη ηεο εθπαίδεπζεο πνπ αληηζηνηρεί ζηελ ειηθία(dsm-iv,1994). Καηά ηνλ Lyon (1996), νη καζεζηαθέο δπζθνιίεο δελ είλαη δηαηαξαρή, αιιά κηα γεληθή θαηεγνξία πνπ πεξηιακβάλεη εθηά δηαθνξεηηθνύο ηνκείο: 1. Σν θεθηεκέλν ιεμηιόγην(αθνπζηηθό) 2. Σν εθθξαζηηθό ιεμηιόγην 3. Σηο βαζηθέο δεμηόηεηεο αλάγλσζεο 4. Σελ αλαγλσζηηθή θαηαλόεζε 5. Σε γξαπηή έθθξαζε 6. Σνπο καζεκαηηθνύο ππνινγηζκνύο θαη 7. Σελ επίιπζε πξνβιεκάησλ ύκθσλα κε ηνλ εξεπλεηή, απηέο νη δηαθνξεηηθέο θαηεγνξίεο καζεζηαθώλ δηαηαξαρώλ πνιύ ζπρλά ζπλππάξρνπλ κεηαμύ ηνπο αιιά θαη κε άιια θνηλσληθά, ζπλαηζζεκαηηθά θαη ζπκπεξηθνξηζηηθά ειιείκκαηα (Lyon,1996). Ο Larry Silver (2006), θαηάηαμε ησλ καζεζηαθώλ δπζθνιηώλ: ακεξηθαλόο ςπρίαηξνο, πξνβαίλεη ζηελ παξαθάησ Γπζθνιίεο ζηελ πξόζιεςε θαη επεμεξγαζία πιεξνθνξηώλ Γπζθνιίεο ζηελ νπηηθή πξόζιεςε: Αληηζηξνθέο γξακκάησλ, δπζθνιία ζηε δηάθξηζε άξηζηεξνπ-δεμηνύ, παξάιεηςε ιέμεσλ θαηά ηελ αλάγλσζε, δπζθνιία ζην πηάζηκν ηεο κπάιαο, πξνβιήκαηα κε ηελ αληηγξαθή ζρεδίσλ. Γπζθνιίεο ζηελ αθνπζηηθή πξόζιεςε: Πξνβιήκαηα κε ηε δηάθξηζε κεηαμύ ιεπηώλ δηαθνξώλ ζε ήρνπο ιέμεσλ (κπάια θαη κπίιηα, δέλσ θαη κέλσ), δπζθνιία 13

14 ζην λα δηαθξίλεη ηη πξέπεη λα πξνζέμεη (ήρνη ζην δηάδξνκν ζε ζρέζε κε ηνλ δάζθαιν πνπ κηιάεη), ρακειή ηαρύηεηα επεμεξγαζίαο αθνπζηηθώλ πιεξνθνξηώλ, πξνβιήκαηα ζηελ θαηαλόεζε πνιιαπιώλ νδεγηώλ. Γπζθνιίεο Δλζσκάησζεο Γπζθνιίεο κε ηηο αθνινπζίεο: πγρέεη ηελ αξρή, ηε κέζε θαη ην ηέινο κηα ηζηνξίαο, θάλεη νξζνγξαθηθά ιάζε (ζσζηά γξάκκαηα αιιά ζε ιάζνο ζεηξά), θαζξεθηηθή αλάγλσζε ή γξαθή (γξάθεη 23 αληί γηα 32). Γπζθνιίεο κε ηηο αθεξεκέλεο έλλνηεο: Δθιακβάλεη ηηο ιέμεηο θπξηνιεθηηθά, δπζθνιεύεηαη κε ηηο αθεξεκέλεο έλλνηεο, επηδεηθλύεη αλώξηκε ζθέςε θαη θξίζε. Οξγαλσηηθέο δπζθνιίεο: Γπζθνιεύεηαη λα ελζσκαηώζεη ηα μερσξηζηά κέξε ζ' έλα ζύλνιν, ην γξαθείν ηνπ, ε ηζάληα ηνπ θαη ην δσκάηην ηνπ κπνξεί λα είλαη ζπλερώο αθαηάζηαηα. Γπζθνιίεο Απνκλεκόλεπζεο : Ζ καθξνπξόζεζκε κλήκε παξακέλεη ζπλήζσο αλεπεξέαζηε, αιιά ηα άηνκα κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο αληηκεησπίδνπλ πξνβιήκαηα κε ηε βξαρππξόζεζκε κλήκε. Σν παηδί κπνξεί λα γλσξίδεη όια ηα γεγνλόηα όηαλ κειεηά γηα έλα δηαγώληζκα θαηά ηε δηάξθεηα ηεο λύρηαο, αιιά λα ηα μερλάεη όηαλ γξάθεη ην δηαγώληζκα ην επόκελν πξσί. Μπνξεί, επίζεο, λα μερλάεη ηηο καζεκαηηθέο έλλνηεο πνπ έκαζε ζηελ ηάμε θαη θαηά ζπλέπεηα, λα κελ είλαη ζε ζέζε λα νινθιεξώζεη ηηο εξγαζίεο ηνπ ζην ζπίηη ην ίδην απόγεπκα. Ίζσο λα ρξεηάδεηαη λα θάλεη ζπλερείο επαλαιήςεηο νξηζκέλσλ ελλνηώλ γηα λα κπνξεί λα ηηο ζπκεζεί. Γπζθνιίεο Απόδνζεο Γισζζηθέο δπζθνιίεο: Δλώ ν απζόξκεηνο ιόγνο (ην παηδί μεθηλά κηα ζπδήηεζε) κπνξεί λα είλαη θπζηνινγηθόο, ίζσο εκθαληζηνύλ δπζθνιίεο όηαλ ηνπ απεπζύλνληαη εξσηήζεηο ή απνξίεο. 14

15 Κηλεηηθέο δπζθνιίεο: Πξνβιήκαηα κε ηνλ ζπληνληζκό ησλ κεγάισλ κπτθώλ νκάδσλ, αδεμηόηεηα ζηελ θίλεζε, δπζθνιία κε ηελ αίζζεζε ηεο ζέζεο ηνπ ζώκαηνο ηνπ ζηνλ ρώξν. Πξνβιήκαηα κε ηνλ έιεγρν ησλ ιεπηώλ θηλήζεσλ όπσο ην γξάςηκν, ηα θαιιηηερληθά, ην δέζηκν ησλ παπνπηζηώλ, ην θνύκπσκα ησλ ξνύρσλ. Κιείλνληαο, παξόιν πνπ θακηά ηππνινγία δελ εμαληιεί ηηο ζύλζεηεο εθθάλζεηο πνπ παξνπζηάδεη ε ηαμηλόκεζε ησλ καζεζηαθώλ δπζθνιηώλ, oη Πνιπρξόλε, Υαηδερξήζηνπ θαη Μπίκπνπ (2006), πξνηείλνπλ έλα κνληέιν αιιειεπίδξαζεο, ην νπνίν καο βνεζάεη αξθεηά λα θαηαιάβνπκε ηε δπλακηθή δηάζηαζε ησλ καζεζηαθώλ δπζθνιηώλ. Αλ ζθεθηνύκε ηηο καζεζηαθέο δπζθνιίεο σο έλα «ζπλερέο», εηδηθέο καζεζηαθέο δπζθνιίεο αληηκεησπίδεη ην παηδί, πνπ έρεη δπζθνιίεο ζε κηα ζπγθεθξηκέλε δεμηόηεηα, ε νπνία ζρεηίδεηαη κε ηελ επεμεξγαζία ηνπ γξαπηνύ ιόγνπ, αλ θαη δελ παξνπζηάδεη θάπνηα αηζζεηεξηαθή αλεπάξθεηα, ζνβαξή λνεηηθή πζηέξεζε, ζπλαηζζεκαηηθέο δηαηαξαρέο ή ζνβαξέο αλαπηπμηαθέο δηαηαξαρέο, θαη νη δπζθνιίεο απηέο πεγάδνπλ ζπλήζσο από νξγαληθά αίηηα. ε απηήλ ηελ πεξίπησζε, ην παηδί δπζθνιεύεηαη λα κάζεη αθόκε θαη θάησ από επαξθείο ζπλζήθεο δηδαζθαιίαο. ην άιιν άθξν ηνπ «ζπλερνύο» ηνπνζεηνύληαη ηα παηδηά πνπ δελ κπνξνύλ λα κάζνπλ ιόγσ ησλ αληίμνσλ καζεζηαθώλ, θνηλσληθννηθνλνκηθώλ ζπλζεθώλ. ε απηήλ ηελ πεξίπησζε, πξόθεηηαη γηα αλεπάξθεηα ηνπ πεξηβάιινληνο θαη όρη γηα ύπαξμε εηδηθήο καζεζηαθήο δπζθνιίαο. ην κέζν ηνπ «ζπλερνύο» ππάξρνπλ παηδηά πνπ δελ κπνξνύλ λα κάζνπλ ή λα αληαπνθξηζνύλ κε επάξθεηα ζε ζπλζήθεο πνπ νη αηνκηθέο δηαθνξέο θαη νη αλάγθεο ηνπο δελ αληηκεησπίδνληαη όπσο ζα έπξεπε. Έηζη, ινηπόλ, αλαγλσξίδνληαη σο άηνκα κε γεληθέο ή γεληθεπκέλεο καζεζηαθέο δπζθνιίεο, νη νπνίεο είλαη ην απνηέιεζκα ηεο αιιειεπίδξαζεο ησλ ραξαθηεξηζηηθώλ ησλ αηόκσλ θαη ηνπ πεξηβάιινληνο δηδαζθαιίαο θαη κάζεζεο πνπ θαινύληαη λα ππνζηεξίμνπλ ηα ζπγθεθξηκέλα άηνκα. Δηδηθέο Μαζεζηαθέο Γεληθέο Μαζεζηαθέο Απνπζία Γπζθνιίεο εθπαηδεπηηθνύ πεξηβάιινληνο 15

16 Ζ έιιεηςε ελόο θνηλά απνδεθηνύ όξνπ θαη νη δηαθνξνπνηήζεηο ησλ θαηεγνξηνπνηήζεσλ ησλ ηαμηλνκηθώλ ζπζηεκάησλ πξνθαινύλ ζύγρπζε ζηελ επηζηεκνληθή θνηλόηεηα, ε νπνία ρξεζηκνπνηεί πνηθίινπο όξνπο θαη νξηζκνύο : καζεζηαθέο αλαπεξίεο (θπξίσο ζηελ Ακεξηθή), αλαπηπμηαθή δπζιεμία θαη εηδηθή αλαπηπμηαθή δπζιεμία. Δλδεηθηηθή είλαη ε δηαθσλία πνπ αθνξά ζηελ έλλνηα ηεο δπζιεμίαο ζηελ πεξίπησζε ηεο Μεγάιεο Βξεηαλίαο: αξρηθά ρξεζηκνπνηήζεθε ν όξνο δπζιεμία, αξγόηεξα πηνζεηήζεθε ν όξνο πνπ απνηεινύζε ζπλδπαζκό ησλ δύν θπξίαξρσλ ηάζεσλ, δειαδή εηδηθέο καζεζηαθέο δπζθνιίεο/δπζιεμία θαη πην πξόζθαηα ρξεζηκνπνηήζεθε μαλά ν όξνο δπζιεμία από ηελ νκάδα ηνπ θιάδνπ ηεο Δθπαηδεπηηθήο Φπρνινγίαο ηεο Βξεηαληθήο Φπρνινγηθήο Δηαηξείαο (Πνιπρξόλε, Υαηδερξήζηνπ & Μπίκπνπ,2006). Αληίζεηα, ζε άιιεο ρώξεο, όπσο είλαη νη ΖΠΑ, παξόιν πνπ ν όξνο δπζιεμία ρξεζηκνπνηείηαη επξύηαηα, παξνπζηάδεηαη ε ηάζε ηεο κε δηαθνξνπνίεζήο ηνπ από ηνλ γεληθόηεξν όξν καζεζηαθή δπζθνιία (Υαηδερξήζηνπ,2004) Ννκνζεηηθό πιαίζην γηα ηηο Μαζεζηαθέο Δπζθνιίεο Οπζηαζηηθή ζεζκηθή αληηκεηώπηζε ησλ καζεζηαθώλ δπζθνιηώλ ζην επίπεδν εθπαίδεπζεο άξρηζε από ηε δεθαεηία ηνπ 60, νπόηε θαη μεθίλεζε ε δηαθνξνπνίεζε ζηελ αληηκεηώπηζε ησλ παηδηώλ κε εηδηθέο αλάγθεο (Μπηηδαξάθεο, 1990). Ζ πξώηε αλαθνξά ζε λνκνζεηηθό-ζεζκηθό πιαίζην γηα ηελ αληηκεηώπηζε ησλ καζεζηαθώλ δπζθνιηώλ γίλεηαη ην 1981 κε ηνλ λόκν γηα ηελ εηδηθή αγσγή, Ν. 1143/1981 «Πεξί εηδηθήο αγσγήο, εηδηθήο επαγγεικαηηθήο εθπαίδεπζεο, απαζρνιήζεσο θαη θνηλσληθήο κεξίκλεο, ησλ απνθιηλόλησλ εθ ηνπ θπζηνινγηθνύ αηόκσλ», ν νπνίνο αξγόηεξα δηαθνξνπνηήζεθε κόλν σο πξνο ην όλνκα θαη ελζσκαηώζεθε ζηνλ Νόκν πιαίζην 1566/1985 γηα ηε «Γνκή θαη ιεηηνπξγία ηεο Α/ζκηαο θαη Β/ζκηαο εθπαίδεπζεο» ζην Κεθάιαην Η γηα ηελ «Δηδηθή Αγσγή». Σα απνθιίλνληα άηνκα νλνκάδνληαη ηώξα «άηνκα κε εηδηθέο αλάγθεο». Έηζη, ζύκθσλα κε ηα ζηνηρεία ηνπ Τπνπξγείνπ (Γειηίν Πιεξνθνξηώλ Δηδηθήο Αγσγήο, 1988), ην ζρνιηθό έηνο ιεηηνύξγεζαλ ζηελ πεξηνρή ηεο Αηηηθήο νη πξώηεο 7 εηδηθέο ηάμεηο. Χζηόζν, νπζηαζηηθή ιεηηνπξγία εηδηθώλ ηάμεσλ γηα ηελ αληηκεηώπηζε ησλ καζεζηαθώλ δπζθνιηώλ γίλεηαη κεηά ηελ έθδνζε ηεο Δγθπθιίνπ ηνπ Τπνπξγείνπ Παηδείαο Γ6/ κε ζέκα «Αλάπηπμε Δηδηθώλ Σάμεσλ». ην 16

17 άξζξν 32, παξάγξαθνο 2 (Ν. 1566/1985), ν λόκνο ζεσξεί άηνκα κε εηδηθέο αλάγθεο, αλάκεζα ζε άιια, θαη όζνπο εκθαλίδνπλ επηκέξνπο δπζθνιίεο ζηε κάζεζε (δπζιεμία, δηαηαξαρή ιόγνπ θαη άιια). ύκθσλα κε ηνλ Ν. 2817/2000, άξζξν 1, παξάγξαθνο 1 «Άηνκα κε εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο ζεσξνύληαη ηα άηνκα πνπ έρνπλ ζεκαληηθή δπζθνιία κάζεζεο θαη πξνζαξκνγήο εμαηηίαο ζσκαηηθώλ, δηαλνεηηθώλ, ςπρνινγηθώλ, ζπλαηζζεκαηηθώλ θαη θνηλσληθώλ ηδηαηηεξνηήησλ». ηα άηνκα απηά πεξηιακβάλνληαη όζνη: α) έρνπλ λνεηηθή αλεπάξθεηα, β) έρνπλ ηδηαίηεξα ζνβαξά πξνβιήκαηα όξαζεο ή αθνήο, γ) έρνπλ ζνβαξά λεπξνινγηθά ή νξζνπεδηθά ειαηηώκαηα ή πξνβιήκαηα πγείαο, δ) έρνπλ πξνβιήκαηα ιόγνπ θαη νκηιίαο, ε) έρνπλ εηδηθέο δπζθνιίεο ζηε κάζεζε, όπσο δπζιεμία, δπζαξηζκεζία, δπζαλαγλσζία, ζη) έρνπλ ζύλζεηεο γλσζηηθέο, ζπλαηζζεκαηηθέο θαη θνηλσληθέο δπζθνιίεο θαη όζνη παξνπζηάδνπλ απηηζκό θαη άιιεο δηαηαξαρέο ηεο αλάπηπμεο (παξ. 2). ηα άηνκα πνπ έρνπλ εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο παξέρεηαη εηδηθή εθπαίδεπζε, ε νπνία ζην πιαίζην ησλ ζθνπώλ ηεο πξσηνβάζκηαο, δεπηεξνβάζκηαο θαη ηερληθήο επαγγεικαηηθήο εθπαίδεπζεο επηδηώθεη ηδηαίηεξα: α) ηελ αλάπηπμε ηεο πξνζσπηθόηεηαο ηνπο, β) ηε βειηίσζε ησλ ηθαλνηήησλ θαη δεμηνηήησλ ηνπο, γ) ηελ επαγγεικαηηθή ηνπο θαηάξηηζε, δ) ηελ αιιειναπνδνρή ηνπο κε ην θνηλσληθό ζύλνιν θαη ηελ ηζόηηκε θνηλσληθή ηνπο εμέιημε (παξ. 6). Ζ δπζιεμία απνηειεί κηα μερσξηζηή θαη δηαθνξνπνηεκέλε θαηεγνξία καζεζηαθήο δπζθνιίαο, θαη κε βάζε ηε ζρεηηθή εγθύθιην ππ αξηζ. Γ6/106/ ΤΠΔΠΘ, πεξίπνπ 5 ζηα 100 παηδηά ζηε Διιάδα είλαη δπζιεμηθά. Οη καζεηέο κε δπζιεμία, ζύκθσλα κε ηηο ηζρύνπζεο δηαηάμεηο, απαιιάζζνληαη από ηηο πάζεο θύζεσο γξαπηέο εμεηάζεηο θαη εμεηάδνληαη κόλν πξνθνξηθά. Γηα ηελ απαιιαγή από ηηο γξαπηέο εμεηάζεηο, ππνβάιιεηαη ζρεηηθή αίηεζε ζην ζρνιείν ηνπο ζπλνδεπόκελε από ηε γλσκάηεπζε, ζύκθσλα κε ην ηζρύνλ θάζε θνξά ζύζηεκα πηζηνπνίεζεο αλαπεξίαο ηεο νηθείαο πγεηνλνκηθήο επηηξνπήο, από ηελ νπνία λα πξνθύπηεη όηη ε επίδνζή ηνπο ζηα καζήκαηα δελ είλαη δπλαηόλ λα ειεγρζεί κε γξαπηέο εμεηάζεηο. Γηα ηελ πεξίπησζε ηεο δπζιεμίαο απαηηείηαη πξνζθόκηζε εηδηθήο δηαγλσζηηθήο έθζεζεο από ην Κέληξν Γηάγλσζεο, Γηαθνξνδηάγλσζεο θαη Τπνζηήξημεο (ΚΔ.Γ.Γ.Τ) πνπ ιεηηνπξγεί ζηελ Πεξηθέξεηα ηεο νηθείαο Γηεύζπλζεο Γ.Δ. ή ηεο νηθείαο Πεξηθεξεηαθήο Γηεύζπλζεο Δθπαίδεπζεο (Π.Γ. 60/ , αξ.27, παξ. 1). 17

18 Σα ΚΔ.Γ.Γ.Τ κεηά από αμηνιόγεζε πξνηείλνπλ ηελ θαηάιιειε εμεηαζηηθή κέζνδν γηα ηνπο καζεηέο κε εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο ηεο πεξηθέξεηάο ηνπο. Κάζε γλσκάηεπζε, ε νπνία ζηε δηαηύπσζε ηεο αλαθέξεη ηνλ όξν δπζιεμία ή καζεζηαθέο δπζθνιίεο δπζιεθηηθνύ ηύπνπ ή ηύπνπ δπζιεμίαο, ππάγεηαη ζηηο δηαηάμεηο ησλ αλσηέξσ πξνεδξηθώλ δηαηαγκάησλ, πνπ πξνβιέπνπλ αληηθαηάζηαζε ησλ γξαπηώλ εμεηάζεσλ από πξνθνξηθέο. Γηαηππώζεηο όπσο: ζηνηρεία δπζιεμίαο ή ππνιείκκαηα δπζιεμίαο δελ θαιύπηνπλ ην πλεύκα ηνπ λνκνζέηε θαη θαηά ζπλέπεηα δελ παξαπέκπνπλ ζε πξνθνξηθέο εμεηάζεηο (Γ6/83/ ΤΠ.Δ.Π.Θ.). πλεπώο, ζύκθσλα κε ηα παξαπάλσ, κόλν ηα παηδηά κε Δηδηθέο Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο -δπζιεμία απαιιάζζνληαη από ηηο γξαπηέο εμεηάζεηο ζην γπκλάζην θαη ην ιύθεην. Απηό όκσο ζεκαίλεη όηη ππάξρνπλ θαη άιια παηδηά πνπ εκθαλίδνπλ ζνβαξέο δπζθνιίεο ζηελ αλάγλσζε θαη ηε γξαθή πνπ δελ εκπίπηνπλ ζηελ θαηεγνξία ηεο δπζιεμίαο θαη δελ ηπγράλνπλ ζεζκνζεηεκέλεο ππνζηήξημεο. Γηα παξάδεηγκα, ζηηο γεληθέο ή γεληθεπκέλεο καζεζηαθέο δπζθνιίεο, ην παηδί κπνξεί λα εκθαλίδεη έλαλ πην βξαδύ ξπζκό θαηά ηελ πξόζθηεζε θαη ηε ρξήζε ησλ δηαθόξσλ δεμηνηήησλ πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ απνθσδηθνπνίεζε θαη ηελ θαηαλόεζε ηνπ γξαπηνύ θαη πξνθνξηθνύ ιόγνπ. Χζηόζν, ζηνλ ειιεληθό ρώξν, ππάξρεη κηα απζαίξεηε γελίθεπζε ζηελ θαηεγνξηνπνίεζε ησλ καζεζηαθώλ δπζθνιηώλ σο «δπζιεμία» (Παληειηάδνπ, 2000). Ο όξνο δπζιεμία ρξεζηκνπνηείηαη ελαιιαθηηθά πξνο θάζε είδνο εηδηθήο καζεζηαθήο δηαηαξαρήο, όπσο ε δπζγξαθία, ε δπζνξζνγξθία θαη ε δπζαξηζκεζία, αλ θαη αλαθέξεηαη κόλν ζε κηα θαηεγνξία ησλ εηδηθώλ καζεζηαθώλ δπζθνιηώλ, απηήλ ηεο δπζθνιίαο ζηε κάζεζε ηεο αλάγλσζεο θαη ηεο νξζνγξαθεκέλεο γξαθήο (American Psychiatric Association, 1994). Δπηπιένλ, ν όξνο «εηδηθέο καζεζηαθέο δπζθνιίεο» ρξεζηκνπνηείηαη πνιιέο θνξέο ειαζηηθά, θαηαρξεζηηθά, πνιπζπιιεθηηθά θαη κε ηδηαίηεξε επθνιία, κε απνηέιεζκα ηελ απώιεηα ηνπ πεξηερνκέλνπ ηνπ ίδηνπ ηνπ όξνπ. Έηζη, ζεκαληηθόο αξηζκόο παηδηώλ ραξαθηεξίδνληαη σο παηδηά κε εηδηθέο καζεζηαθέο δπζθνιίεο, ρσξίο λα είλαη ζηελ πξαγκαηηθόηεηα, θαζώο ρξεζηκνπνηείηαη θαη γηα παηδηά πνπ έρνπλ πξνβιήκαηα ζηε κάζεζε εμαηηίαο θνηλσληθώλ ή νηθνγελεηαθώλ πξνβιεκάησλ, γηα παηδηά κε δηαθνξεηηθά κεηξηθή γιώζζα, κε πξνβιήκαηα θνηλσληθήο πξνζαξκνγήο θαη γηα παηδηά κε ειαθξά λνεηηθή πζηέξεζε. Απόξξνηα απηήο ηεο θαηάρξεζεο είλαη 18

19 ε πξνζπκία ησλ γνλέσλ παηδηώλ πνπ απνηπγράλνπλ ζην ζρνιείν εμαηηίαο άιισλ εηδηθώλ αλαγθώλ (π.ρ. λνεηηθή πζηέξεζε), λα νηθεηνπνηεζνύλ ηνλ όξν εηδηθέο καζεζηαθέο δπζθνιίεο γηα ην παηδί ηνπο, εθόζνλ απηόο ζηεξείηαη θάζε παζνινγηθήο ή θνηλσληθήο επηβάξπλζεο, θαη επηπιένλ, εμαζθαιίδεη ηε δπλαηόηεηα παξνρήο εθπαηδεπηηθήο βνήζεηαο. Δπίζεο, νη εθπαηδεπηηθνί νηθεηνπνηνύληαη ηνλ όξν, δηόηη δελ είλαη αξλεηηθόο θαη δηεπθνιύλεη ηελ επηθνηλσλία κε ηνπο γνλείο, ηδηαίηεξα ζηνλ ρώξν ηεο εηδηθήο αγσγήο. Σέινο, ν όξνο είλαη επηζηεκνληθόο, ππνλνεί όηη ην πξόβιεκα είλαη ελδνγελέο ζην καζεηή, αλ θαη παζνινγηθό, θαη απελερνπνηεί ην ζρνιείν ή ηνπο γνλείο Μαζεζηαθέο Δπζθνιίεο: Σπρλόηεηα θαη αηηηνινγία Οη Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο έρνπλ απνηειέζεη ηα ηειεπηαία ρξόληα ην επίθεληξν ζπδεηήζεσλ θαη εξεπλώλ ζρεηηθά κε ηα πηζαλά αίηηα, ηε ζπρλόηεηα, ηα ραξαθηεξηζηηθά θαζώο θαη ηηο ςπρνθνηλσληθέο παξακέηξνπο ησλ δπζθνιηώλ απηώλ. πλήζσο, νη καζεζηαθέο δπζθνιίεο θαλεξώλνληαη από ηελ αξρή ηεο θνίηεζεο ζην ζρνιείν, αιιά πνιιέο θνξέο πξηλ από απηή είηε ζηε ζπλέρεηα. Ζ εκθάληζε ησλ καζεζηαθώλ δπζθνιηώλ έρεη ζπλδεζεί κε ηηο απαηηήζεηο ηνπ ζρνιείνπ, ηε ζπγθεθξηκελνπνίεζε ηνπ έξγνπ πνπ πξέπεη λα επηηειεζζεί, ηε ρξνληθή θαη ζπλαηζζεκαηηθή πίεζε ηνπ παηδηνύ θ.ά. ύκθσλα κε εξεπλεηηθή καξηπξία, ην πνζνζηό ησλ παηδηώλ ζρνιηθήο ειηθίαο πνπ γηα δηάθνξνπο ιόγνπο εκθαλίδνπλ καζεζηαθέο δπζθνιίεο ππνινγίδεηαη ζε 20-25%. Δίλαη αμηνζεκείσην όηη εκθαλίδεηαη ζπρλόηεξα ζηα αγόξηα, από ό,ηη ζηα θνξίηζηα, ζε αλαινγία 4 πξνο 1 (ηαζηλόο, 2003), γεγνλόο πνπ απνδίδεηαη θπξίσο ζε πεξηγελεηηθέο αλσκαιίεο (Pennington & Smith, 1983). H ειηθία θαηά ηελ νπνία νη καζεζηαθέο δπζθνιίεο γίλνληαη εκθαλείο εμαξηάηαη από ηνλ ηύπν ησλ δπζθνιηώλ θαη ηηο αθαδεκατθέο απαηηήζεηο. Κάπνηνη καζεηέο ζα εκθαλίζνπλ ηε δπζθνιία από ηελ πξώηε ηάμε ηνπ δεκνηηθνύ, θάπνηνη άιινη ζα έρνπλ θηάζεη ζηελ έθηε, πξνηνύ γίλνπλ εκθαλείο νη δπζθνιίεο (Silver,1989). Έηζη πνιινί καζεηέο κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο θηάλνπλ ζην Γπκλάζην κε κέηξηα έσο θησρή απόδνζε, ρσξίο λα γίλνληαη αληηιεπηέο νη δπζθνιίεο. Γηα πνιιά παηδηά ηα δεπηεξνγελή πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο είλαη απηά πνπ αλαγλσξίδνληαη αξρηθά θαη πξνθαινύλ αλεζπρία ζηνπο γνλείο θαη όρη νη καζεζηαθέο ηνπο δπζθνιίεο (Ζunt & Cohen, 1984). 19

20 Πνιιέο απόςεηο θαη αληηθξνπόκελεο ζεσξίεο έρνπλ δηαηππσζεί πεξί ηεο αηηηνινγίαο ησλ δπζθνιηώλ. Οη δύν επηθξαηέζηεξεο ζεσξίεο γηα ηε θύζε ησλ καζεζηαθώλ δπζθνιηώλ είλαη ε γελεηηθή ζεσξία θαη ε λεπξνινγηθή ζεσξία. ύκθσλα κε ηε πξώηε, «επαίζζεηνη» γνληδηαθνί ηόπνη επηδξνύλ ζηε κεηάβαζε ηεο θαλνληθήο αλαγλσζηηθήο ηθαλόηεηαο. Απηή ηελ εθδνρή εληζρύνπλ έξεπλεο πνπ έρνπλ δείμεη όηη νη καζεζηαθέο δπζθνιίεο επαλεκθαλίδεηαη από ηνπο γνλείο ζηα παηδηά κε αλαινγίεο 27 έσο 49 % (Αλαζηαζίνπ,1998). ύκθσλα κε ηε λεπξνινγηθή ζεσξία, εθδειώλεηαη ζε άηνκα ζηα νπνία παξαηεξνύληαη ειαθξέο ιεηηνπξγηθέο αλσκαιίεο λεπξνινγηθήο θύζεσο, πξνζδίδνληαο έκθαζε ζε απηά ηα ειιείκκαηα ηνπ εγθεθάινπ πνπ είλαη ππεύζπλα γηα ηε κλήκε νπηηθώλ εζσηεξηθώλ αλαπαξαζηάζεσλ θαη ην ζπληνληζκό νξγάλσλ ηνπ ζώκαηνο γηα ηελ επηηέιεζε θάπνηαο πξνγξακκαηηζκέλεο ζπιινγηθήο ιεηηνπξγίαο (Nicolson & Fawcett, 1999). Σα παηδηά θαη νη έθεβνη κε Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο πνιιέο θνξέο έρνπλ ζπλαθείο δπζθνιίεο πνπ ζπλζέηνπλ ηελ θιηληθή ηνπο εηθόλα. Πεξίπνπ ην 15% κε 20% έρνπλ Γ.Δ.Π.Τ (Silver, 1989). ε πνιιά παηδηά ζα ππάξμνπλ ελδείμεηο δεπηεξνγελώλ ζπλαηζζεκαηηθώλ, θνηλσληθώλ θαη νηθνγελεηαθώλ πξνβιεκάησλ πνπ απνηεινύλ απόξξνηα ησλ ρξόλησλ καηαηώζεσλ πνπ βηώλνπλ ζηνλ αθαδεκατθό ηνκέα. Σα ηειεπηαία ρξόληα ην εξεπλεηηθό ελδηαθέξνλ έρεη ζηξαθεί θπξίσο ζηε κειέηε ησλ πηζαλώλ δεπηεξνγελώλ ζπλαηζζεκαηηθώλ δπζθνιηώλ ζηα παηδηά απηά σο ζπλέπεηα ηεο ρξόληαο ζρνιηθήο απνηπρίαο (Γόηθνπ-Απιίδνπ, 2002). Αληίζηνηρα, έρεη δνζεί έκθαζε ζην επίπεδν ηεο νηθνγέλεηαο θαη πην ζπγθεθξηκέλα ζηα δνκηθά θαη ιεηηνπξγηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο σο παξάκεηξνη ηεο ζρνιηθήο απνηπρίαο (αθθάο, 2002). Αληίζεηα, ιίγεο είλαη νη έξεπλεο πνπ έρνπλ αζρνιεζεί κε ηνλ αληίθηππν πνπ έρνπλ νη καζεζηαθέο δπζθνιίεο ζηνπο γνλείο, ζην πώο δειαδή βηώλνπλ θαη αληηιακβάλνληαη ηηο παξαπάλσ δπζθνιίεο. Ζ έληνλε ελαζρόιεζε κε ηηο καζεζηαθέο δπζθνιίεο θαη ηηο επηπηώζεηο ηεο ζην ίδην ην άηνκν θαη ζηελ νηθνγέλεηα δελ είλαη ηπραία. ρεηίδεηαη κε ηε ζεκαζία πνπ έρεη ε εθκάζεζε ηνπ γξαπηνύ ιόγνπ θαη ε επηηπρεκέλε αθαδεκατθή πνξεία ζηηο ζεκεξηλέο θνηλσλίεο. Έλα παηδί πνπ δπζθνιεύεηαη λα κάζεη λα δηαβάδεη, λα γξάςεη θαη λα θέξεη εηο πέξαο απινύο καζεκαηηθνύο ζπιινγηζκνύο, ζπρλά ζεσξείηαη κε ηθαλό από ην ζηελό θαη θνηλσληθό ηνπ πεξηβάιινλ λα ζπνπδάζεη θαη λα πεηύρεη κεηέπεηηα ζε επαγγεικαηηθό επίπεδν, γεγνλόο πνπ πηζαλόλ νθείιεηαη ζην όηη ε 20

21 κάζεζε έρεη ηαπηηζηεί κε ηε ζρνιηθή θαη θαη επέθηαζε θνηλσληθή επηηπρία θαη ηελ παξαγσγηθόηεηα ηνπ αηόκνπ (Bernstein, 1971). Πέξα από ηα εκθαλή πξνβιήκαηα πνπ πξνθαινύλ νη Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο ζην άηνκν θαηά ηε ζρνιηθή ηνπ πνξεία, αξθεηέο κειέηεο ππνζηεξίδνπλ ηελ ύπαξμε δεπηεξεπόλησλ ζπλαηζζεκαηηθώλ θαη ςπρνινγηθώλ πξνβιεκάησλ ηα νπνία έρνπλ αληίθηππν θαη ζηα ππόινηπα κέιε ηεο νηθνγέλεηαο θαη, ηδηαίηεξα, ζηνπο γνλείο πνπ έρνπλ έλα παηδί κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο (Margalit & Zak, 1984) Ψπρνινγηθέο επηπηώζεηο ησλ Μαζεζηαθώλ Δπζθνιηώλ ζην παηδί Οη Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο πεξηιακβάλνπλ κηα ζεηξά από πξώηκεο δπζθνιίεο ζε αθαδεκατθά ζέκαηα θαη, ζύκθσλα κε αξθεηνύο εξεπλεηέο, δεπηεξεύνληα πξνβιήκαηα ζε θνηλσληθέο θαη ζπλαηζζεκαηηθέο δνκέο (Mercer, 1986). Ζ εκθάληζε καζεζηαθώλ δπζθνιηώλ θαη ε ζρνιηθή απνηπρία είλαη πηζαλόλ λα δεκηνπξγήζνπλ ζηα παηδηά θαη δεπηεξνγελή πξνβιήκαηα, αξρίδνληαο από ηελ πιήμε θαη ηε ληξνπή γηα ηελ αδπλακία ηνπο κπξνζηά ζε αθαδεκατθά ή δύζθνια έξγα γη απηά έξγα θαη ζπλερίδνληαο κε ζπλαηζζήκαηα ζιίςεο, απνγνήηεπζεο θαη αξλεηηθήο απηνεηθόλαο. Όιεο νη κειέηεο έρνπλ βαζηζηεί ζην δεδνκέλν όηη ε ζρνιηθή εκπεηξία ελόο αηόκνπ είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθή γηα ηε δηακόξθσζε κηαο ζεηηθήο απηναληίιεςεο, ζηελ αλάπηπμε θνηλσληθώλ δεμηνηήησλ θαη γεληθά κηα πγηνύο ζπλαηζζεκαηηθήο αλάπηπμεο. Με άιια ιόγηα, ζηε ζύγρξνλε θνηλσλία πνπ ραξαθηεξίδεηαη γηα ηελ εληαηηθνπνίεζε ζηελ εθπαίδεπζε, έλα παηδί πνπ αδπλαηεί λα επηηύρεη ηελ αλακελόκελε ζρνιηθή επίδνζε εμαηηίαο ησλ καζεζηαθώλ δπζθνιηώλ πνπ αληηκεησπίδεη, είλαη πηζαλόλ λα βηώζεη αηζζήκαηα απνγνήηεπζεο, απηό ππνηίκεζεο θαη πνιιέο θνξέο ζπκπηώκαηα θαηάζιηςεο πνπ έρνπλ ζεκαληηθό αληίθηππν ζηελ θαζεκεξηλή ηνπο δσή (ηαζηλόο, 2003). Σηο πεξηζζόηεξεο θνξέο ηα παξαπάλσ κεηαθξάδνληαη ζε πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο, ηα νπνία κπνξνύλ λα εξκελεπηνύλ σο άκπλα ηνπ παηδηνύ ζηελ αθόξεηε πίεζε πνπ απηό πθίζηαηαη. Σα ηειεπηαία ρξόληα έρεη δνζεί έκθαζε ζην πώο βηώλνπλ ηα παηδηά ηηο δπζθνιίεο θαη ζηε δηεξεύλεζε πηζαλώλ δεπηεξνγελώλ ζπλαηζζεκαηηθώλ δπζθνιηώλ ησλ παηδηώλ θαη απηό γηαηί ηα κηθξά παηδηά πνπ δελ έρνπλ δηακνξθώζεη ζπγθεθξηκέλε άπνςε γηα ηνλ εαπηό ηνπο, ηηο δπλαηόηεηεο θαη ηηο αδπλακίεο ηνπο, ην ζρνιείν απνηειεί, κεηά ηελ νηθνγέλεηα, έλα ζεκαληηθό πιαίζην εκπεηξηώλ. Σν ζρνιείν, ινηπόλ, γηα πνιιά από ηα παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο είλαη κηα 21

22 δπζάξεζηε εκπεηξία, αηζζάλνληαη κεηνλεθηηθά ζε ζρέζε κε ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο θαη ζπρλά απνμελώλνληαη γηα λα απνθύγνπλ ηε ζύγθξηζε θαη ηελ θξηηηθή από ηα ππόινηπα παηδηά. Έξεπλεο έρνπλ δείμεη όηη νη καζεηέο κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο είλαη ζπρλόηεξα κόλνη, όπσο θαη όηη ιόγσ ηεο δπζθνιίαο ηνπο λα αληηιεθζνύλ ηηο θνηλσληθέο ζπκπεξηθνξέο ησλ άιισλ, αληηιακβάλνληαη σο θίινπο ζπλνκειίθνπο πνπ απιά γλσξίδνπλ (Παληειηάδνπ, 2000). Μηα κειέηε πνπ εζηίαζε ζηα παξαπάλσ είλαη απηή ησλ Gresham θαη Reschly (1986), νη νπνίνη δηεξεύλεζαλ ην επίπεδν ησλ θνηλσληθώλ δεμηνηήησλ θαη ηελ απνδνρή από ηνπο ζπλνκειίθνπο ζε 100 παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο θαη ζε 100 παηδηά ρσξίο καζεζηαθέο δπζθνιίεο. ύκθσλα κε ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο, ηα παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο εκθαλίδνπλ ζεκαληηθά ειιείκκαηα ζηηο θνηλσληθέο δεμηόηεηεο ζην ρώξν ηνπ ζρνιείνπ αιιά θαη ζην πεξηβάιινλ ηνπ ζπηηηνύ. Παξνπζηάδνπλ πξνβιήκαηα ζηηο δεμηόηεηεο επηθνηλσλίαο θαη ζπδήηεζεο θαη δπζθνιεύνληαη λα αλαιάβνπλ πξσηνβνπιίεο. Οη θηιίεο ηνπο είλαη ιηγόηεξν ζηαζεξέο θαη δελ ηνπο πξνζθέξνπλ ηε ζηήξημε θαη ηελ αλαγλώξηζε πνπ επηζπκνύλ. Δίλαη ζεκαληηθό όηη αλαθέξνπλ ζπρλόηεξα δπζθνιία ζην λα θάλνπλ λένπο θίινπο, είλαη ζπρλόηεξα απνδέθηεο πίεζεο από ζπλνκειίθνπο θαη ζύκαηα εθθνβηζκνύ (bullying) (Wenz & Siperstein,1998). Δηδηθόηεξα, έρνπλ παξαηεξεζεί δπζθνιίεο ζηελ επηθνηλσλία ησλ παηδηώλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο κε ηα ππόινηπα κέιε ηεο νηθνγέλεηαο. Απηό ζπκβαίλεη γηαηί νη γνλείο έρνπλ απμεκέλεο απαηηήζεηο από ηα παηδηά ηνπο, αθνύ πνιιέο θνξέο πηζηεύνπλ όηη ε ζρνιηθή ηνπο απνηπρία νθείιεηαη ζηε κηθξή πξνζπάζεηα πνπ θαηαβάιινπλ. Με απηό ηνλ ηξόπν δεκηνπξγνύλ πίεζε ζηα παηδηά ηα νπνία αληηιακβάλνληαη ηελ θξηηηθή ησλ γνληώλ σο απόξξηςε. Όια απηά έρνπλ σο απνηέιεζκα ηηο ζπγθξνύζεηο κέζα ζηελ νηθνγέλεηα. Ζ θαηάζηαζε γίλεηαη ρεηξόηεξε ζε πεξηπηώζεηο πνπ ππάξρνπλ αδέιθηα ηα νπνία δελ αληηκεησπίδνπλ αλάινγεο δπζθνιίεο. Σόηε ηα παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο αηζζάλνληαη όηη κεηνλεθηνύλ ζε ζρέζε κε ηα αδέιθηα ηνπο θαη όηη δελ ηπγράλνπλ ηεο ίδηαο αλαγλώξηζήο από ηνπο γνλείο. Πνιιά παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο πξνζπαζνύλ λα θεξδίζνπλ ην ελδηαθέξνλ θαη ηελ αλαγλώξηζε πνπ ράλνπλ ιόγσ ηεο ζρνιηθήο ηνπο απνηπρίαο κε δηαθνξεηηθνύο ηξόπνπο. Έηζη ζπρλά γίλνληαη δσεξά, θάλνπλ παξάηνικεο ελέξγεηεο, ώζηε ηειηθά νη ζπκκαζεηέο ηνπο λα ζαπκάζνπλ ην ζάξξνο ηνπο (Μαπξνκάηε, 2004). 22

23 Δπηδηώθνπλ ην ζαπκαζκό ησλ ζπκκαζεηώλ ηνπο θαη ην αίζζεκα επηηπρίαο πνπ πηζηεύνπλ όηη δελ κπνξνύλ λα έρνπλ κε ηηο επηδόζεηο ηνπο ζηα καζήκαηα. Μνηάδνπλ λα αδηαθνξνύλ γηα ην ζρνιείν θαη γηα ηηο ζπλέπεηεο ησλ παξάηνικσλ ελεξγεηώλ ηνπο. ε αξθεηέο πεξηπηώζεηο θαηαιήγνπλ λα γίλνληαη νη γεισηνπνηνί ηεο ηάμεο θαη λα δέρνληαη ηελ έληνλε θξηηηθή θαη δπζαξέζθεηα ησλ δαζθάισλ ηνπο. Οη δάζθαινη ραξαθηεξίδνπλ ζπρλόηεξα ηα παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο σο δσεξά, αληηθνηλσληθά, επηζεηηθά κε ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο, ζέηνληαο ηηο πξαγκαηηθέο αθαδεκατθέο ηνπο δπζθνιίεο ζε δεύηεξν επίπεδν (Γόηθνπ-Απιίδνπ, 2002). Ο McGee θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ (1984) θαηέιεμαλ ζην ζπκπέξαζκα όηη ηα παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο πνπ θνηηνύλ ζηηο πξώηεο ηάμεηο ηνπ δεκνηηθνύ, ραξαθηεξίδνληαη από ηνπο δαζθάινπο ηνπο ζε κεγαιύηεξν πνζνζηό ππεξθηλεηηθά παξά επηζεηηθά ή αγρώδε. Αληίζεηα, ν Rutter (1976) ππνζηήξημε όηη έλα κεγάιν πνζνζηό ησλ παηδηώλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο, ην 25%, εκθαλίδεη αληηθνηλσληθή θαη επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά ζηελ ηάμε. Οη Williams θαη McGee (1994) βξήθαλ όηη ε εκθάληζε αληηθνηλσληθήο ζπκπεξηθνξάο ζηελ ειηθία ησλ ελλέα εηώλ παξνπζηάδεη ζεκαληηθή ζεηηθή ζπζρέηηζε κε ην ρακειό αλαγλσζηηθό επίπεδν θαη κε κεηαγελέζηεξε παξαπησκαηηθή ζπκπεξηθνξά, ζηελ ειηθία ησλ 15 εηώλ. Γεγνλόο πνπ πηζαλόηαηα λα ζπκβαίλεη, γηαηί πνιιά παηδηά πνπ βηώλνπλ ηε καηαίσζε ηελ νπνία ζπλεπάγεηαη ε ζρνιηθή απνηπρία, αληηδξνύλ πηνζεηώληαο κνξθέο ζπκπεξηθνξάο πνπ έξρνληαη ζε αληίζεζε κε εθείλεο πνπ επηδηώθεη ην ζρνιείν θαη ην θνηλσληθό θαηεζηεκέλν απαηηεί από απηά. Δθδειώλνπλ ηελ απνγνήηεπζε πνπ αηζζάλνληαη σο νξγή απέλαληη ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο, ηνπο δαζθάινπο αθόκα θαη ηελ νηθνγέλεηά ηνπο. πρλά απηά ηα παηδηά, ηδηαίηεξα ηα αγόξηα, θαηαιήγνπλ λα ζπλαλαζηξέθνληαη κε ζπλνκειίθνπο πνπ πξνβαίλνπλ ζε αμηόπνηλεο πξάμεηο θαη ζηε ζπλέρεηα λα πηνζεηνύλ θαη εθείλα αλάινγε ζπκπεξηθνξά κε ζθνπό λα επηηύρνπλ ηελ αλαγλώξηζή ηνπο. Έηζη, πνιιά από απηά ηείλνπλ λα γίλνπλ παξαβαηηθνί έθεβνη θαη ζηελ ελήιηθε δσή ηνπο λα δηαπξάηηνπλ ζνβαξόηεξα αδηθήκαηα. Έλα παηδί πηζαλόλ λα κελ κπνξεί λα δηαρεηξηζηεί ην ζπκό θαη λα δηαιέμεη έλαλ έκκεζν ηξόπν λα ηνλ εκθαλίζεη. Έλαο πηζαλόο ηξόπνο είλαη λα γίλεη παζεηηθά επηζεηηθόο. Σν παηδί κε απηό ηνλ ηξόπν απνθεύγεη ηελ εκπινθή ηνπ ζε δξαζηεξηόηεηεο νη νπνίεο, ελδερνκέλσο, λα πξνθαιέζνπλ καηαίσζε θαη ε παζεηηθόηεηά ηνπ ζην ζρνιείν λα εμειηρζεί ζε γεληθόηεξε ζηάζε δσήο. Απνθεύγεη 23

24 λα παίξλεη πξσηνβνπιίεο θαη ειαρηζηνπνηεί ηελ εκπινθή ηνπ ζε θάζε είδνπο δξαζηεξηόηεηα. Με απηή ηελ παζεηηθή ζπκπεξηθνξά δελ γίλεηαη ν ίδηνο επηζεηηθόο, αιιά πξνθαιεί ζπκό ζηνπο γύξσ ηνπ πνπ δελ κπνξνύλ λα εμεγήζνπλ ηελ παζεηηθή ηνπ ζπκπεξηθνξά (Silver, 1989). Πέξα από ηα εκθαλή όκσο πξνβιήκαηα ζηε ζπκπεξηθνξά θαη ζηηο θνηλσληθέο δεμηόηεηεο, αξθεηά δεδνκέλα ππάξρνπλ γηα ζπλαηζζεκαηηθά πξνβιήκαηα όπσο ην άγρνο ( Margalit & Zak, 1984), ε ρακειή απηνεθηίκεζε (Chapman, 1988) θαη ηα ζπκπηώκαηα θαηάζιηςεο (Wright-Strawderman & Watson, 1992) ζε παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο. πρλά ηα παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο δε ζέινπλ λα κηιήζνπλ γηα ην πξόβιεκά ηνπο ή επηιέγνπλ ηε γλσζηηθή άξλεζε θαη απνθπγή (Geisthardt & Munsch, 1996). Ζ απνθπγή ζπλδέεηαη εξεπλεηηθά κε πςειόηεξν άγρνο θαη ζπλαηζζεκαηηθά πξνβιήκαηα (Μαπξνκάηε, 2004). Δίλαη αμηνζεκείσην όηη κειέηε ηνπ Hales (1994), ε νπνία κειέηεζε ηε ζρέζε ηνπ επηπέδνπ άγρνπο θαη ηεο δπζιεμίαο, αλέδεημε ηελ ύπαξμε έληαζεο θαη καηαίσζεο ζηα κηθξόηεξα δπζιεθηηθά παηδηά ειηθίαο 6-8 εηώλ. Δπίζεο, δηαπηζηώζεθε όηη ηα παηδηά ειηθίαο 8-12 εηώλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο ζεκεηώλνπλ κεγαιύηεξε βαζκνινγία ζηα θξηηήξηα άγρνπο από ό,ηη ηα παηδηά πνπ δελ αληηκεησπίδνπλ αληίζηνηρεο δπζθνιίεο. Ζ πςειή απηή βαζκνινγία ζρεηίδεηαη κε ηηο απμεκέλεο ζρνιηθέο απαηηήζεηο θαη ηελ αδπλακία λα αληαπεμέιζνπλ ζηα θαζήθνληά ηνπο. Σα παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο ζε αξθεηέο πεξηπηώζεηο ραξαθηεξίδνληαη πεξηζζόηεξν εζσζηξεθή, ληξνπαιά θαη πην ζπρλά ζύκαηα θαθνπνίεζεο από νκάδεο ζπλνκειίθσλ ηνπο ζην ζρνιείν (Nebuzoka & Smith, 1993). Αλαθνξηθά κε ηελ ύπαξμε απμεκέλεο θαηαζιηπηηθήο ζπκπησκαηνινγίαο ζε παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο, νη Wright-Strawderman θαη Watson (1992) θαηέιεμαλ ζην ζπκπέξαζκα όηη ηα κηθξόηεξα παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο παξνπζηάδνπλ πεξηζζόηεξα θαηαζιηπηηθά ζπκπηώκαηα από ό,ηη ηα κεγαιύηεξα παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο. Γεγνλόο πνπ νθείιεηαη, θαηά ηελ άπνςε ησλ εξεπλεηώλ, ζηε βειηίσζε ηεο ηθαλόηεηαο ρεηξηζκνύ ησλ παξαπάλσ πξνβιεκάησλ κε ηελ πάξνδν ηεο ειηθίαο θαη εληζρύεη ηελ πεπνίζεζε όηη ε εκθάληζε ησλ παξαπάλσ ζπλαηζζεκαηηθώλ δπζθνιηώλ απνηειεί απόξξνηα ηεο καηαίσζεο πνπ βηώλνπλ ιόγσ ηεο ζρνιηθήο απνηπρίαο. Δίλαη ζεκαληηθό, όκσο, όηη νη καζεηέο κε καζεζηαθέο 24

25 δπζθνιίεο κε θαιή ζρνιηθή επίδνζε εκθαλίδνπλ ζεκαληηθά ιηγόηεξα ζπκπηώκαηα από ηνπο καζεηέο κε Μ.Γ κε θησρή επίδνζε ζηα καζήκαηα (Bender, Rosenkrans & Crane, 1999). Έλα ζέκα πνπ έρεη επίζεο απαζρνιήζεη ηε ζύγρξνλε βηβιηνγξαθία είλαη ε απηνεθηίκεζε ησλ παηδηώλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο. Σα επξήκαηα ησλ κέρξη ηώξα εξεπλώλ ζε απηή ηελ πεξίπησζε είλαη αληηθαηηθά. Οη Chapman θαη Boersma (1979) εμέηαζαλ ηελ έλλνηα ηνπ εαπηνύ ζε παηδηά κε θαη ρσξίο καζεζηαθέο δπζθνιίεο ζε ζρέζε κόλν κε ηνλ αθαδεκατθό ηνκέα. Αλ θαη ηα πεξηζζόηεξα παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο παξνπζίαδαλ δπζθνιίεο θπξίσο ζηελ αλάγλσζε, ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο έδεημαλ όηη νη καζεηέο απηνί αλέθεξαλ πην αξλεηηθή απηναληίιεςε ζε ζρέζε κε ηελ νκάδα ειέγρνπ αλαθνξηθά κε όιεο ηηο επηκέξνπο αθαδεκατθέο δεμηόηεηεο θαη είραλ πην αξλεηηθή ζηάζε απέλαληη ζην ζρνιείν. Αληίζεηα, ε Casey (1992) ζε έξεπλά ηεο αλαθνξηθά κε ηε ζθαηξηθή θαη ζρνιηθή απηναληίιεςε θαηέιεμε ζηελ άπνςε όηη ηα παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο ζεσξνύζαλ ηνλ εαπηό ηνπο ιηγόηεξν ηθαλό ζηνλ αθαδεκατθό ηνκέα. Παξόια απηά, ηα παηδηά δελ πίζηεπαλ όηη δηαθνξνπνηνύληαη από ηα ππόινηπα παηδηά ζηνπο ηνκείο αζιεηηθήο επίδνζεο, θπζηθήο εκθάληζεο θαη ζπκπεξηθνξάο. Χζηόζν, θνηλόο ηόπνο ησλ εξεπλώλ είλαη όηη ηα παηδηά κε Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο ηείλνπλ λα αμηνινγνύλ αξλεηηθά ηνλ εαπηό ηνπο σο πξνο ηηο ζρνιηθέο ηνπο επηδόζεηο (αθαδεκατθή απηνεθηίκεζε), γεγνλόο πνπ επηβεβαηώλεηαη από πξόζθαηεο έξεπλεο ζε ειιεληθό πιεζπζκό παηδηώλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο (Leondari,1993 πγθνιιίηνπ & Λνπξάθε, 2005). Ζ θησρή απηνεθηίκεζε ηνπ καζεηή επηθέξεη αλαπόθεπθηα εζσηεξηθή έληαζε θαη ζπλαηζζεκαηηθή δπζθνξία, θαηάζηαζε ε νπνία δελ επλνεί ηε καζεζηαθή εμέιημε. Δίλαη ζεκαληηθό όηη νη παξαπάλσ δπζθνιίεο ηείλνπλ λα επηδεηλώλνπλ ππάξρνπζεο δπζθνιίεο ζε επίπεδν κάζεζεο θαη θαζώο ην παηδί βηώλεη ην άγρνο, ηε ζιίςε, ηε ρακειή απηνεθηίκεζε θαη όια ηα ζπλαηζζήκαηα πνπ ζπλδένληαη κε απηά, απνκαθξύλεη ηνλ εαπηό ηνπ από ηελ πηζαλόηεηα λέσλ εκπεηξηώλ θαη θαηαλόεζεο ηεο θαηάζηαζεο ηελ νπνία βηώλεη. Σν γεγνλόο όηη ην παηδί γίλεηαη κε δεθηηθό ζε λέεο εκπεηξίεο, απνηειεί νινέλα θαη κεγαιύηεξν εκπόδην ζηε κάζεζε θαη ζηελ πηζαλόηεηα λα αληηκεησπίζεη ηηο δπζθνιίεο ηνπ. Δηδηθόηεξα, δηαρξνληθέο έξεπλεο γηα ηελ επίδξαζε ησλ παξαπάλσ δείρλνπλ όηη νη δπζθνιίεο (θνηλσληθέο θαη ζπλαηζζεκαηηθέο) πνπ ζπλδένληαη κε ηελ δπζιεμία, ζπρλά παξακέλνπλ ζηελ εθεβεία θαη ζηελ ελήιηθε 25

26 δσή (Ryan, 1994 Kline, 1978 Thomson, 1990) θαη απνηεινύλ ζπλέπεηα ρξόλησλ καηαηώζεσλ θαη αηζζεκάησλ αλαζθάιεηαο (Gilroy, 1994) πνπ πξνέρνληαη από πξώηκεο εκπεηξίεο ηνπ παηδηνύ. Θεσξείηαη όηη ε ύπαξμε ησλ ελ ιόγσ δεπηεξνγελώλ δπζθνιηώλ ζηα παηδηά πνπ αληηκεησπίδνπλ Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο εκθαλίδεηαη σο απόξξνηα ησλ ζπλαηζζεκαηηθώλ αληηδξάζεσλ ηνπ παηδηνύ ζηα πξνβιήκαηα πνπ αληηκεησπίδεη σο πξνο ηα ζρνιηθά καζήκαηα αιιά θαη ηεο αληίδξαζεο ηνπ νηθνγελεηαθνύ θαη ζρνιηθνύ ηνπ πεξηβάιινληνο ζηελ «απνηπρία» ηνπ ζηνλ αθαδεκατθό ηνκέα. Ζ ζπκπεξηθνξά ησλ γνλέσλ θαη ησλ εθπαηδεπηηθώλ απέλαληη ζην παηδί πνπ αδπλαηεί λα επηηύρεη ζηα ζρνιηθά καζήκαηα, ηνπ δεκηνπξγεί αξλεηηθά ζπλαηζζήκαηα γηα ηνλ εαπηό ηνπ θαη ηηο ηθαλόηεηέο ηνπ θαη πνιιέο θνξέο αλαπαξάγνπλ ηελ απνηπρία ηνπ ζηα καζήκαηα αιιά θαη ηελ επέθηαζή ηεο ζε άιινπο ζεκαληηθνύο ηνκείο ηεο δσήο ηνπ (Γόηθνπ-Απιίδνπ, 2002). Έλα εξώηεκα θάζε δηάγλσζεο είλαη εάλ νη δπζθνιίεο ζηε ζπκπεξηθνξά ηνπ παηδηνύ είλαη αηηία ή εάλ είλαη ην ζύκπησκα, αλ δειαδή ηα πξνβιήκαηα ζηελ ζπκπεξηθνξά είλαη απηά πνπ πξνθαινύλ ηελ αθαδεκατθή απνηπρία, ε αλ νη ζπλαηζζεκαηηθέο δπζθνιίεο απνηεινύλ ζπλέπεηα ησλ καζεζηαθώλ δπζθνιηώλ θαη ησλ ρξόλησλ καηαηώζεσλ θαη απνηπρηώλ. Πνιιά παηδηά αληηκεησπίδνπλ ηε δηάγλσζή ηνπο σο δηθαηνινγία γηα ηα πξνβιήκαηά ηνπο, θάπνηα άιια δελ είλαη ζε ζέζε λα αλαπηύμνπλ άκπλεο θαη βηώλνπλ ζιίςε (Shaw, Levine & Belfer, 1982). Δληνύηνηο, έρνπλ γίλεη αξθεηέο πξνζπάζεηεο γηα follow up έξεπλεο, νη νπνίεο ελίζρπζαλ ηνλ ηζρπξηζκό όηη ηα πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο απνηεινύλ θπζηθή ζπλέρεηα ηεο ρξόληαο καηαίσζεο (Konstantareas & Homatidis, 1989). Δίλαη γεγνλόο όηη ζύκθσλα κε ηε βηβιηνγξαθία αξθεηά παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο ζα εκθαλίζνπλ δεπηεξνγελή ζπλαηζζεκαηηθά πξνβιήκαηα (McConaughy & Ritter, 1986), πνπ ηείλνπλ λα πξνθαινύλ όιν θαη πεξηζζόηεξεο δπζθνιίεο ζηελ νηθνγέλεηα πνπ ζπρλά δελ θαηαλνεί ηε θύζε ησλ πξνβιεκάησλ ηνπ παηδηνύ (McGee, Williams, Share, Anderson & Silva, 1986). ίγνπξα δε ζα πξέπεη λα πηνζεηεζεί ε αθξαία αληίιεςε όηη νπζηαζηηθά θάζε παηδί κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο εκθαλίδεη αλάινγεο ζπκπεξηθνξέο, όκσο ε ρξόληα καηαίσζε θαη ε κε έγθαηξε δηάγλσζε θαη αληηκεηώπηζε ησλ δπζθνιηώλ από ην πεξηβάιινλ είλαη ηδηαίηεξα επηβαξπληηθνί παξάγνληεο γηα αξθεηέο πεξηπηώζεηο παηδηώλ. 26

27 Δλ θαηαθιείδη, ε νηθνγέλεηα ζε πνιιέο πεξηπηώζεηο έξρεηαη αληηκέησπε όρη κόλν κε ηηο δπζθνιίεο ηνπ παηδηνύ ζηα καζήκαηα αιιά θαη κε ηελ εκθάληζε ζπκπεξηθνξώλ, όπσο απηέο πνπ αλαθέξζεθαλ πξνεγνπκέλσο, ηηο νπνίεο ζπρλά αδπλαηεί λα θαηαλνήζεη θαη λα δηαρεηξηζηεί. Γεγνλόο πνπ επηβαξύλεη όρη κόλν ην ίδην ην παηδί, αιιά δηαηαξάζζεη ηηο ηζνξξνπίεο ζηελ νηθνγέλεηα. Σα πξνβιήκαηα πνπ αλαθύπηνπλ θαζεκεξηλά ζηε δσή ελόο παηδηνύ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο είλαη πνιιαπιά θαη πνιπεπίπεδα, θαη αλ δελ ππάξμεη νπζηαζηηθή ελεκέξσζε θαη κέξηκλα ελδέρεηαη λα νδεγήζνπλ ζε θξίζε όιε ηελ νηθνγέλεηα. Πίνακαρ 1. Δξεπλεηέο, κέζα θαη ζπκπεξάζκαηα εξεπλώλ γηα ηελ ύπαξμε ησλ ςπρνζπλαηζζεκαηηθώλ δπζθνιηώλ ζηα παηδηά κε Μ.Γ. ΕΡΕΤΝΗΣΕ ΔΙΑΓΝΩΣΙΚΑ ΜΕΑ ΤΜΠΕΡΑΜΑ Gresham θαη Reschly (1986) Γςζκολία ζηιρ διαπποζυπικέρ ζσέζειρ Σα παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο εκθαλίδνπλ ζεκαληηθά Yale Children s Inventory. ειιείκκαηα ζηηο θνηλσληθέο δεμηόηεηεο ζην ζρνιείνπ αιιά θαη ζην πεξηβάιινλ ηνπ ζπηηηνύ Boetsch θαη ζπλεξγάηεο (1996) Τπεπδπαζηηπιόηηηα Τπεπκινηηικόηηηα Δξσηεκαηνιόγην πκπησκάησλ Πξνβιεκαηηθήο πκπεξηθνξάο ηνπ Achenbach Δπιθεηικόηηηα ανηικοινυνικέρ ππάξειρ Σα δπζιεθηηθά παηδηά θαη νη έθεβνη εκθάληζαλ ζεκαληηθά πεξηζζόηεξα ζπκπηώκαηα ηεο ΓΔΠΤ Williams θαη McGee (1994) Δξσηεκαηνιόγηα πκπησκάησλ Πξνβιεκαηηθήο πκπεξηθνξάο ηνπ Rutter, Ζ αληηθνηλσληθή ζπκπεξηθνξά ζηα 9 ρξόληα παξνπζίαζε ζεκαληηθή ζπζρέηηζε κε ην ρακειό αλαγλσζηηθό επίπεδν θαη κε ηε κεηαγελέζηεξε 27

28 Ο Bryan θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ (1983) Aπηναλαθνξέο ησλ παηδηώλ παξαπησκαηηθή ζπκπεξηθνξά, ζηελ ειηθία ησλ 15 Άγσορ Sarason Test Anxiety Scale for Children Hales (1994) Δξσηεκαηνιόγηα 16 Παξαγόλησλ Πξνζσπηθόηεηαο ηνπ Cattell Hall θαη Haws (1989) Καηάθλιτη Children s Depression Inventory Τςειόηεξεο βαζκνινγίεο σο πξνο ην άγρνο εμεηάζεσλ ζηελ νκάδα ησλ παηδηώλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο Αλέδεημε ηελ ύπαξμε έληαζεο θαη καηαίσζεο ζηα κηθξόηεξα δπζιεθηηθά παηδηά ειηθίαο 6-8 εηώλ. Δπίζεο δηαπηζηώζεθε όηη ηα παηδηά ειηθίαο 8-12 εηώλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο ζεκεηώλνπλ κεγαιύηεξε βαζκνινγία ζηα θξηηήξηα άγρνπο. H επεμεξγαζία ησλ απνηειεζκάησλ αλέδεημε παξνπζία ελόο ζεκαληηθά κεγαιύηεξνπ αξηζκνύ θαηαζιηπηηθώλ δεδνκέλσλ ζηα παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο. Wright Strawderman θαη Watson (1992) Chapman θαη Boersma(1979) Children s Depression Inventory Υαμηλή αςηοεκηίμηζη Κιίκαθα Αμηνιόγεζεο ηεο Έλλνηαο ηνπ Δαπηνύ (Student s Perception of Ability Scale ) Σα κηθξόηεξα παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο παξνπζηάδνπλ πεξηζζόηεξα θαηαζιηπηηθά ζπκπηώκαηα από όηη ηα κεγαιύηεξα παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο Οη καζεηέο κε δπζθνιίεο αλέθεξαλ πην αξλεηηθή απηναληίιεςε ζε ζρέζε κε ηελ νκάδα ειέγρνπ αλαθνξηθά κε όιεο ηηο επηκέξνπο αθαδεκατθέο δεμηόηεηεο θαη είραλ πην αξλεηηθή ζηάζε απέλαληη ζην ζρνιείν. Casey θαη ησλ ζπλεξγαηώλ (1992) Harter s Self Perception Profile Σα παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο ζεσξνύζαλ ηνλ εαπηό ηνπο ιηγόηεξν ηθαλό ζηνλ αθαδεκατθό ηνκέα 28

29 1.1.5 Επηπηώζεηο ησλ Μαζεζηαθώλ Δπζθνιηώλ ζηελ νηθνγέλεηα Δίλαη ζεκαληηθό όηη ζηε ζύγρξνλε νηθνγέλεηα ε κόξθσζε ηνπ παηδηνύ απνηειεί κία από ηηο βαζηθέο αμίεο ηεο θαη ζπρλά ζρεηίδεηαη κε ηηο πξνζδνθίεο ησλ γνληώλ γηα θνηλσληθή άλνδό ηνπ (Καηάθε,1998). Σν εθπαηδεπηηθό ζύζηεκα ζήκεξα δίλεη ηδηαίηεξε έκθαζε ζηελ θαιή αθαδεκατθή πνξεία, γεγνλόο πνπ θνξηίδεη κε ηδηαίηεξν άγρνο ηνπο γνλείο πνπ ζεσξνύλ κε ηε ζεηξά ηνπο ηε ζρνιηθή επηηπρία πξσηαξρηθήο ζεκαζίαο θαηάθηεζε γηα ηα παηδηά ηνπο. Ζ θαιή ζρνιηθή πνξεία θαη επίδνζε έρεη ηδηαίηεξε ζεκαζία γηα ηνπο Έιιελεο γνλείο, νη νπνίνη ηε ζεσξνύλ βαζηθό ραξαθηεξηζηηθό επάξθεηαο θαη θαιήο ιεηηνπξγηθόηεηαο (McDonald, Tsiantis, Achenbach, Motti-Stefanidi, & Richardson, 1995). Δηδηθόηεξα, ζύκθσλα κε έξεπλα ησλ Μόηηε, Μπεδεβέγθε, Γηαλλίηζα & Καββαδά (1996) ζε ειιεληθό πιεζπζκό βξέζεθε όηη νη γνλείο ηείλνπλ λα πηζηεύνπλ όηη έλα ςπρνινγηθά πγηέο θαη επαξθέο παηδί πξέπεη λα έρεη ηα ραξαθηεξηζηηθά θαη ηηο δεμηόηεηεο πνπ είλαη απαξαίηεηα γηα ηε ζρνιηθή επηηπρία θαη πξνζαξκνγή θαη λα έρεη απηνπεπνίζεζε. Οη Έιιελεο γνλείο ηείλνπλ λα δίλνπλ ηδηαίηεξε έκθαζε ζε ζπκπεξηθνξέο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηηο καζεζηαθέο απαηηήζεηο, ηε ζρνιηθή επηηπρία («ηνπ αξέζεη λα καζαίλεη», «είλαη ηθαλό», «είλαη επηδέμην») θαη ηελ θνηλσληθή πξνζαξκνγή («ηα πάεη θαιά κε ηνπο άιινπο»). Δίλαη αμηνζεκείσην όηη ζηε δεύηεξε θάζε ηεο πξνεγνύκελεο έξεπλαο ησλ Μόηηε, Μπεδεβέγθε, Γηαλλίηζα (1996) βξέζεθε όηη ηα επαξθή παηδηά, πνπ είραλ πξνθύςεη από ηηο αλαθνξέο δαζθάισλ θαη γνλέσλ ήηαλ θαιύηεξνη καζεηέο θαη πην δεκνθηιή από ηα κε επαξθή παηδηά. ηνηρεία πνπ έξρνληαη ζε ζύγθξνπζε κε ηελ πξαγκαηηθόηεηα ηελ νπνία βηώλνπλ νη γνλείο πνπ έρνπλ παηδί κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο, θαη πνπ πνιιέο θνξέο πξέπεη λα δηαρεηξηζηνύλ όρη κόλν ηηο αθαδεκατθέο ηνπο δπζθνιίεο αιιά θαη ηα πηζαλά δεπηεξνγελή ζπλαηζζεκαηηθά πξνβιήκαηα ηνπ παηδηνύ. Οη γνλείο ζπρλά βηώλνπλ πνηθίια ζπλαηζζήκαηα : άξλεζε λα απνδερζνύλ ην πξόβιεκα ηνπ παηδηνύ ηνπο, ελνρή γηα δηθά ηνπο ιάζε θαη παξαιείςεηο, ξίςε ησλ επζπλώλ ζηνπο ίδηνπο, αιιά θαη ζε άιινπο, απνγνήηεπζε, επεηδή βιέπνπλ ην όλεηξό ηνπο λα κελ αληαπνθξίλεηαη ζηηο πξνζδνθίεο ηνπο, ζπκό πνιιέο θνξέο απξνζδηόξηζην θαη ρσξίο πξνζαλαηνιηζκό θαη απόγλσζε, επεηδή ληώζνπλ ηελ αδπλακία ηνπο λα αληηκεησπίζνπλ ην πξόβιεκα (αθθάο, 2002). 29

30 ε πνιιέο πεξηπηώζεηο παηδηώλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο νη γνλείο έρνπλ κε ξεαιηζηηθέο πξνζδνθίεο γηα ηα παηδηά ηνπο θαη δε γλσξίδνπλ ηελ πξαγκαηηθή θύζε ησλ πξνβιεκάησλ ηνπο (Dyson, 1996). πρλά απνδίδνπλ ζε αδηαθνξία ηε ρακειή επίδνζή ηνπο ζην ζρνιείν, θαζώο δελ έρνπλ ζαθή εηθόλα ησλ δπζθνιηώλ ηνπ παηδηνύ. ύκθσλα κε ηνπο Lardierri θαη Blacher (2000) βηώλνπλ ςπρνινγηθή εμνπζέλσζε, όηαλ ζε θαζεκεξηλή βάζε πξέπεη λα εκπιέθνληαη θαη λα δίλνπλ θαηεπζύλζεηο ζηελ πξνεηνηκαζία ησλ ζρνιηθώλ εξγαζηώλ. Οη κεηέξεο ησλ παηδηώλ κε δπζθνιίεο κάζεζεο δεκηνπξγνύλ ζρέζε ελνρήο κε ην παηδί, ληώζνληαο ππεύζπλεο γηα απηό πνπ ζπκβαίλεη (Heaton, 1996). Ίζσο ην πην θνηλσληθά ζεκαληηθό ζηνηρείν ηεο δπζιεμίαο θαη γεληθά ησλ καζεζηαθώλ δπζθνιηώλ είλαη ζπρλά ε αόξαηε κνξθή ηνπο (Dyson, 1996). Οη θαζπζηεξεκέλεο θαη αληηθξνπόκελεο δηαγλώζεηο απνηεινύλ ζπρλό θαηλόκελν, κε απνηέιεζκα λα θαζπζηεξεί θαη ε εθαξκνγή ζεξαπεπηηθώλ παξεκβάζεσλ ( Ο Hara & Levy, 1984). Δλ ησ κεηαμύ, ε αόξαηε θύζε ηεο δπζιεμίαο κπνξεί λα δεκηνπξγήζεη ρακειή αλεθηηθόηεηα από ηνπο γνλείο θαη ηνλ θνηλσληθό πεξίγπξν (Ο Hara & Levy, 1984). πρλά απνδίδνπλ ηηο δπζθνιίεο ζε αδηαθνξία θαη δειώλνπλ όηη δελ είλαη ηθαλνπνηεκέλνη από ηα ζρνιηθά επηηεύγκαηα ηνπ παηδηνύ ηνπο. πγθεθξηκέλα, ζύκθσλα κε ηνλ αθθά (2002), κόιηο ην 33,8 ησλ γνλέσλ παηδηώλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο δειώλεη ηθαλνπνηεκέλν από ηε ζρνιηθή επίδνζε ηνπ παηδηνύ ηνπο θαη έλα ζεκαληηθό πνζνζηό, ην 22,2 % ησλ παηδηώλ κε Μ.Γ., ραξαθηεξίδεη ηε ζρέζε ηνπ κε ηνπο γνλείο ηνπ σο πξνβιεκαηηθή. Γεληθά παξαηεξήζεθε όηη νη καζεηέο κε Μ.Γ δνπλ ζε νηθνγέλεηεο κε πεξηζζόηεξα πξνβιήκαηα από άιινπο καζεηέο. Γέρνληαη πεξηζζόηεξε απόξξηςε από ηνπο γνλείο, ηηκσξνύληαη πεξηζζόηεξν θαη δειώλνπλ ιηγόηεξν ηθαλνπνηεκέλνη από ηε ζρνιηθή ηνπο επίδνζε. Αληίζηνηρα, νη γνλείο είλαη ιηγόηεξν ηθαλνπνηεκέλνη καδί ηνπο, ζπλδηαιέγνληαη ιηγόηεξν καδί ηνπο θαη επηζπκνύλ αιιαγή ησλ ραξαθηεξηζηηθώλ ηνπ παηδηνύ ηνπο πεξηζζόηεξν από άιινπο γνλείο. Δίλαη γεγνλόο όηη ζπρλά δεκηνπξγνύληαη ιαζεκέλεο ειπίδεο ζηνπο γνλείο (απμάλνληαο ηα επίπεδα άγρνπο), νη νπνίνη κπνξεί λα αληηδξάζνπλ αξλεηηθά ζηε δηάγλσζε, θαζώο ηξέθνπλ κε ξεαιηζηηθέο πξνζδνθίεο γηα παηδηά ηνπο όζνλ αθνξά ηα αθαδεκατθά ηνπο απνηειέζκαηα (Kaslow & Cooper, 1978). Οη αληηδξάζεηο απηέο ππνδειώλνπλ πςειά επίπεδα άγρνπο θαη δύλαληαη λα επεξεάζνπλ αξλεηηθά ηελ ιεηηνπξγηθόηεηα ηεο νηθνγέλεηαο. 30

31 Οη έξεπλεο πνπ έρνπλ πξαγκαηνπνηεζεί θαηά δηαζηήκαηα έρνπλ θαηαιήμεη ζε αληηθαηηθά απνηειέζκαηα ζρεηηθά κε ην άγρνο πνπ βηώλνπλ νη γνλείο θαη ηελ νηθνγελεηαθή ιεηηνπξγηθόηεηα. Οη Margalit θαη Heiman (1986) θαη, κηα δεθαεηία αξγόηεξα, ε Dyson (1996) επηβεβαίσζαλ όηη νη κεηέξεο ησλ δπζιεθηηθώλ αγνξηώλ είλαη πην αγρώδεηο από ηηο κεηέξεο παηδηώλ ρσξίο καζεζηαθέο δπζθνιίεο. Δπηπιένλ βξέζεθε όηη νη νηθνγέλεηεο παηδηώλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο δίλνπλ πεξηζζόηεξε έκθαζε ζε ζέκαηα ειέγρνπ, πεηζαξρίαο θαη πξνζσπηθώλ επηηεπγκάησλ, πεξηνξίδνπλ ηελ έθθξαζε ζπλαηζζεκάησλ από ηηο νηθνγέλεηεο παηδηώλ ρσξίο δπζθνιίεο (Fuller & Rankin, 1994). Δπίζεο, επξήκαηα ππνδεηθλύνπλ πηζαλή δπζιεηηνπξγία κέζα ζηελ νηθνγέλεηα θαη απόθιηζε από ηα θπζηνινγηθά πιαίζηα ηεο νηθνγελεηαθήο ζπλνρήο θαη πξνζαξκνζηηθόηεηαο (Miachaels & Lewandonski, 1990). Παξόια ηα επξήκαηα απηά, έρνπλ αλαθεξζεί αληίζεηεο πιεξνθνξίεο από ηελ Christenson (1990), ε νπνία εηζεγείηαη όηη νη νηθνγέλεηεο παηδηώλ κε Μ.Γ δε δηαθέξνπλ από ηηο θαλνληθέο νηθνγέλεηεο ζε ζέκαηα νηθνγελεηαθνύ άγρνπο, ιεηηνπξγηθόηεηαο θαη ππνζηήξημεο πνπ παξέρεηαη από ηνπο γνλείο θαη σο πξνο ηηο πξνζδνθίεο ησλ γνληώλ γηα ηηο αθαδεκατθέο επηδόζεηο ησλ παηδηώλ ηνπο. O Parker θαη ζπλεξγάηεο (1989) ππνζηεξίδνπλ όηη νη νηθνγελεηαθέο δνκέο παηδηώλ κε δπζιεμία δελ μεθεύγνπλ από ηα θπζηνινγηθά πιαίζηα. Ζ αζπλέρεηα πνπ παξαηεξείηαη ζηα απνηειέζκαηα εληζρύεηαη θαη από ηηο αλαθνξέο ησλ Morrison θαη Zeltin (1992) γηα ηηο νκνηόηεηεο αλάκεζα ζε νηθνγέλεηεο κε δπζιεθηηθά παηδηά θαη νηθνγέλεηεο κε θπζηνινγηθά παηδηά όζνλ αθνξά ηελ νηθνγελεηαθή ζπλνρή θαη πξνζαξκνζηηθόηεηα. Μέζα ζηα ίδηα πιαίζηα έρεη αλαθεξζεί όηη παξόιν πνπ νη νηθνγέλεηεο παηδηώλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο βηώλνπλ απμεκέλε ζπλαηζζεκαηηθή πίεζε θαη απνκόλσζε, ιόγσ ηνπ όηη έρνπλ παηδί κε καζεζηαθή δηαηαξαρή, εληνύηνηο θαίλεηαη λα βηώλνπλ θαη ζεηηθέο εκπεηξίεο σο νηθνγέλεηα (Waggoner & Wilgosh, 1990). Οη αλάγθεο πνπ έρεη ην παηδί κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο ζπρλά απνηεινύλ έλα ηδηαίηεξν θνξηίν γηα νιόθιεξε ηελ νηθνγέλεηα. Απηό εκπεξηέρεη ηδησηηθνύο δαζθάινπο, ζπγθεθξηκέλε καζεζηαθή δηδαζθαιία θαη ζεξαπεία. Έλα άιιν ζεκαληηθό ζέκα γηα ηνπο πνιινύο γνλείο είλαη ην αίζζεκά ηνπο όηη δελ έρνπλ επαξθή πιεξνθόξεζε γηα ηηο εθπαηδεπηηθέο ξπζκίζεηο θαη ηελ θνηλσληθή, ςπρνινγηθή ζηήξημε πνπ δηθαηνύληαη (Heiman, 2002). Οξηζκέλνη γνλείο πείζνπλ ηνλ εαπηό ηνπο 31

32 όηη ην πξόβιεκα είλαη ηόζν κεγάιν θαη όηη δελ κπνξεί λα γίλεη ηίπνηα γηα λα βειηησζεί (Νηθνιόπνπινο, 2007). Σν πξόβιεκα θαζίζηαηαη ηδηαίηεξα δύζθνιν ζηηο πεξηπηώζεηο όπνπ νη γνλείο αδπλαηνύλ ή θαζπζηεξνύλ λα εληνπίζνπλ ηελ αλάπηπμε θαη εμέιημε ηεο δηαηαξαρήο απηήο, κε απνηέιεζκα ε αληηκεηώπηζε ησλ δπζθνιηώλ λα θαζίζηαηαη δύζθνιε θαη πεξίπινθε, απαηηώληαο από ην άηνκν θαη ηελ νηθνγέλεηα επηπιένλ πξνζπάζεηα. Ζ απνπζία νπζηαζηηθήο ελεκέξσζεο θαη γλώζεο επί ηνπ ζέκαηνο ησλ καζεζηαθώλ δπζθνιηώλ εθ κέξνπο ησλ γνληώλ δεκηνπξγεί ζε νξηζκέλεο πεξηπηώζεηο επηπιένλ ζηξεο από ηηο παξάινγεο πξνζδνθίεο πνπ ηξέθνπλ γηα ηελ εμέιημε ησλ παηδηώλ ηνπο. Γεκηνπξγείηαη, επίζεο, αδπλακία ζηελ ηθαλνπνηεηηθή αληηκεηώπηζε ηνπ πξνβιήκαηνο. Πνιινί γνλείο δπζθνιεύνληαη λα δερηνύλ όηη ην παηδί ηνπο έρεη καζεζηαθέο δπζθνιίεο. ε απηή ηελ πεξίπησζε γηα απηνύο είλαη έλα είδνο απώιεηαο ηεο ηδαληθήο εηθόλαο ηνπ παηδηνύ. Πνιιέο θνξέο ππάξρεη άξλεζε θαη ακθηζβήηεζε ησλ απνηειεζκάησλ ηεο αμηνιόγεζεο. Γελ κπνξνύλ λα δηαρεηξηζηνύλ ην γεγνλόο θαη ηα ζπλαηζζήκαηα πνπ απηό ηνπο δεκηνπξγεί. ε πνιιέο πεξηπηώζεηο αηζζάλνληαη ζπκό, ελνρή θαη ζηξέθνληαη ελαληίνλ ησλ δαζθάισλ. Με απηό ηνλ ηξόπν ε ζπλεξγαζία ησλ δαζθάισλ θαη ησλ εηδηθώλ κε ηνπο γνλείο γίλεηαη κηα δπζάξεζηε εκπεηξία. Άιινηε ην αίζζεκα ελνρήο ηνπο θάλεη λα είλαη ηδηαίηεξα απζηεξνί κε ηνλ εαπηό ηνπο θαη λα πξνζπαζνύλ κε ππεξβνιηθό ηξόπν λα επαλνξζώζνπλ γηα ην ρξόλν πνπ έρεη πεξάζεη πξηλ ηε δηάγλσζε ζην παηδί. Έηζη νη γνλείο ζηξέθνληαη ζε θάζε είδνπο δξαζηεξηόηεηα πνπ κπνξεί λα βνεζήζεη ην παηδί, ρσξίο όκσο λα ππάξρεη ζαθήο θαζνδήγεζε θαη επίγλσζε ησλ δπζθνιηώλ (Silver, 1989). Σα παξαπάλσ, βεβαίσο, δε ζεκαίλνπλ όηη όιεο νη νηθνγέλεηεο ζα βξεζνύλ ζε θξίζε ή όηη όιεο νη νηθνγέλεηεο βηώλνπλ κε ηνλ ίδην ηξόπν ηηο καζεζηαθέο δπζθνιίεο ηνπ παηδηνύ ηνπο. Δληνύηνηο, από ηε κειέηε πξνθύπηεη όηη ή ύπαξμε καζεζηαθώλ δπζθνιηώλ ζε θάπνην κέινο ηεο νηθνγέλεηαο ζε αξθεηέο πεξηπηώζεηο έρεη αξλεηηθέο επηπηώζεηο όρη κόλν ζην παηδί, αιιά θαη ζηα ππόινηπα κέιε ηεο νηθνγέλεηαο. Από ηε βηβιηνγξαθηθή αλαζθόπεζε πξνθύπηεη όηη πνιύ ιίγεο κειέηεο έρνπλ επηθεληξσζεί ζηε ζρέζε νηθνγέλεηαο θαη καζεζηαθώλ δπζθνιηώλ. Αμηνπξόζεθην είλαη ην γεγνλόο όηη ζηελ νιόηεηά ηνπο νη κειέηεο απηέο έρνπλ πξαγκαηνπνηεζεί ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο ηνπ 20νύ αηώλα, αθήλνληαο εξσηεκαηηθά γηα ηελ αμηνπηζηία ησλ πιεξνθνξηώλ ηνπο δύν δεθαεηίεο κεηά. Σν γεγνλόο όηη νη κεηέξεο ηα ηειεπηαία ρξόληα εληάζζνληαη ηζόηηκα ζηνλ ηνκέα ηεο εξγαζίαο θαη δελ αζρνινύληαη 32

33 απνθιεηζηηθά κε ηε θξνληίδα ησλ παηδηώλ θαη ηελ πξνεηνηκαζία ησλ ζρνιηθώλ καζεκάησλ, δελ έρεη ιεθζεί ππόςε από ηνπο εξεπλεηέο. Πξνθύπηεη επνκέλσο ην ζπκπέξαζκα όηη νη αιιαγέο πνπ έρνπλ επέιζεη ζηε δνκή θαη ιεηηνπξγία ηεο νηθνγέλεηαο, ζα πξέπεη λα ιεθζνύλ ππόςε ζε έλα λέν εξεπλεηηθό πιαίζην, δίλνληαο έκθαζε ζε ζπγθεθξηκέλνπο παξάγνληεο ζηξεο ζηνπο γνλείο παηδηώλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο. 1.2 Γνλετθό Σηξεο θαη Μαζεζηαθέο Δπζθνιίεο Γνλετθό Σηξεο Ζ ιέμε «ζηξεο» απνηειεί ηνλ αγγιηθό όξν (stress) απηνύ πνπ ζα νλνκάδακε ζηα ειιεληθά «ςπρνθνηλσληθή πίεζε». Αθνξά αθξηβώο ζην αίζζεκα πνπ έρνπκε όηαλ δερόκαζηε πηέζεηο είηε από ην εμσηεξηθό πεξηβάιινλ είηε από ηνλ εαπηό καο θαη ζηνλ ηξόπν κε ηνλ νπνίν αληηδξνύκε όηαλ δερόκαζηε απηέο ηηο πηέζεηο (Δπζηαζίνπ, 2001). ύκθσλα κε ηνπο Lazarus θαη Folkman (1984), ζηξεο νξίδεηαη ε θαηάζηαζε θαηά ηελ νπνία ην άηνκν αληηιακβάλεηαη όηη νη απαηηήζεηο ηνπ πεξηβάιινληνο ππεξβαίλνπλ ηηο πξνζσπηθέο θαη θνηλσληθέο πεγέο πνπ δηαζέηεη θαη κπνξεί λα θηλεηνπνηήζεη. Οη ίδηνη ππνζηεξίδνπλ όηη ην ζηξεο απνηειεί αιιειεπίδξαζε αλάκεζα ζην εξέζηζκα θαη ηελ αληίδξαζε ηνπ αηόκνπ, ε νπνία (αιιειεπίδξαζε) εμαξηάηαη από ηηο εθηηκήζεηο ηνπ ππνθεηκέλνπ γηα ηελ θαηάζηαζε θαη ηηο ζηξαηεγηθέο πνπ δηαζέηεη γηα ηελ αληηκεηώπηζή ηεο. Άιινη πάιη εξεπλεηέο, όπσο νη Noppe, Noppe θαη Hughes (1990), νξίδνπλ ην ζηξεο σο ζηνηρείν ηεο πξνζσπηθόηεηαο ηνπ αηόκνπ, πνπ εκθαλίδεηαη ζε ζπλδπαζκό κε ζπγθπξηαθνύο παξάγνληεο θαη εζσηεξηθέο απνδόζεηο. Σν ζηξεο δε ζπλδέεηαη απαξαίηεηα κε ζεκαληηθά γεγνλόηα δσήο, αιιά κε ηηο θαζεκεξηλέο καηαηώζεηο, δπζθνιίεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηα ζεκαληηθά γεγνλόηα. Πνιιέο θνξέο επεξεάδνπλ αξλεηηθά ηε κειινληηθή αληίδξαζε θαη ιεηηνπξγηθόηεηα ηνπ αηόκνπ ζε αληίζηνηρα γεγνλόηα θαη θαηαζηάζεηο (Crnic & Low, 2002). Οη πην ζηξεζνγόλνη παξάγνληεο ρσξίδνληαη ζε ηέζζεξηο επξείεο θαηεγνξίεο: ηνπο αηνκηθνύο, ηνπο νηθνγελεηαθνύο, ηνπο εξγαζηαθνύο θαη ηνπο πεξηβαιινληηθνύο (Cordon, 1997). 33

34 Ζ ζθαηξηθή αλαζθόπεζε ησλ ζεσξηώλ γηα ην ζηξεο ζπλέβαιε ζηελ πην ζπζηεκαηηθή κειέηε θαη ζεώξεζε ελόο ζπγθεθξηκέλνπ ηύπνπ ζηξεο, ηνπ γνλετθνύ ζηξεο. Ηζηνξηθά, ην γνλετθό ζηξεο αλαθεξόηαλ ζην ζηξεο πνπ βηώλνπλ ηα άηνκα ζην πιαίζην ηεο νηθνγέλεηαο, θαη ζπλδέζεθε αξρηθά κε ζεκαληηθά γεγνλόηα δσήο πνπ βηώλνπλ νη γνλείο. Ζ Hill ( Hill,1958 ζην Παληειηάδνπ, & Μπόηζαο, 2000) ήηαλ από ηνπο πξώηεο εξεπλεηέο πνπ κειέηεζαλ απηόλ ηνλ ηύπν ζηξεο. ύκθσλα κε ηελ ίδηα, ην ζηξεο κηαο νηθνγέλεηαο νξίδεηαη σο κηα θξίζε, έλα ζεκαληηθό γεγνλόο ή κηα θαηάζηαζε γηα ηελ νπνία ε νηθνγέλεηα δελ έρεη πξνεηνηκαζηεί θαζόινπ ή έρεη πξνεηνηκαζηεί ειάρηζηα. Ζ Hill δίλεη έκθαζε ζην ζηνηρείν ηνπ απξνζδόθεηνπ θαη ηνπ μαθληθνύ ζε ζπλδπαζκό κε ηελ έιιεηςε εηνηκόηεηαο γηα ηελ εκθάληζε ηνπ ζηξεο ζην πιαίζην ηεο νηθνγέλεηαο. Έλαο ζεκαληηθόο πεξηνξηζκόο ηεο παξαπάλσ πξνζέγγηζεο έγθεηηαη ζην γεγνλόο όηη ηα ζεκαληηθά γεγνλόηα δσήο είλαη ειάρηζηα, θαη ζπρλά δελ ζρεηίδνληαη κε ελδν-νηθνγελεηαθέο δηεξγαζίεο (Lazarus & Folkman, 1984). Οη Crnic and Greenberg (1990) δίλνπλ έκθαζε ζε ζηξεζνγόλεο ζπλζήθεο πνπ όκσο πξνθύπηνπλ κέζα από θαζεκεξηλέο δξαζηεξηόηεηεο θαη ηελ αιιειεπίδξαζε γνλέα-παηδηνύ. Γηα ηνπο ίδηνπο, νη θαζεκεξηλέο καηαηώζεηο θαη νη απαηηήζεηο πνπ ελέρεη ην κεγάισκα ελόο παηδηνύ νδεγνύλ ζηελ εκθάληζε ζηξεο. Απμεκέλεο απαηηήζεηο πξνθύπηνπλ πνιιέο θνξέο θαηά ην κεγάισκα ελόο παηδηνύ κε αλαπηπμηαθέο δηαηαξαρέο θαη ζεκαληηθά πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο. Οπζηαζηηθή είλαη ε ζπκβνιή ηνπ Richard Abidin (1995), ν νπνίνο εηζήγαγε ηνλ όξν ηνπ γνλετθνύ ζηξεο ζηε ζύγρξνλε βηβιηνγξαθία. Ο ίδηνο νξίδεη ην γνλετθό ζηξεο σο κηα αξλεηηθή πλεπκαηηθή (mental) αληίδξαζε πνπ αλαθέξεηαη από γνλείο, θαη πξνθύπηεη κέζα από αξλεηηθέο εθηηκήζεηο θαη βηώκαηα θαηά ην γνλετθό ηνπο ξόιν. Δίλαη ζπλέπεηα κηαο δηάζηαζεο πνπ δεκηνπξγείηαη αλάκεζα ζηηο πξαγκαηηθέο απαηηήζεηο ηνπ γνλετθνύ ξόινπ θαη ζηελ ηθαλόηεηα ηνπ γνλέα λα αληαπεμέιζεη ζε απηέο. Γηα ηνλ Abidin, επηβαξπληηθνί παξάγνληεο γηα ηελ εκθάληζε ζηξεο δελ είλαη κόλν ηα ζεκαληηθά γεγνλόηα δσήο, όπσο κηα απώιεηα ζηελ νηθνγέλεηα, αιιά νη αξλεηηθέο εθηηκήζεηο ηνπ γνλέα γηα ηε ιεηηνπξγηθόηεηα ηνπ παηδηνύ θαη ε αίζζεζε ηνπ γνλέα όηη δελ κπνξεί λα δηαρεηξηζηεί θαη λα αληαπεμέιζεη ηθαλνπνηεηηθά ζην γνλετθό ηνπ ξόιν. 34

35 Ζ κειέηε ηνπ γνλετθνύ ζηξεο δε ζπκπεξηιακβάλεη πιένλ κόλν ζεκαληηθά γεγνλόηα δσήο ηεο νηθνγέλεηαο πνπ έρνπλ ρξόληα αξλεηηθή επίδξαζε ζηελ θαζεκεξηλόηεηά ηνπ γνλέα, αιιά ηδηαίηεξα παξάγνληεο πνπ ζρεηίδνληαη άκεζα κε ηελ αιιειεπίδξαζε γνλέα-παηδηνύ. Ζ ζύγρξνλε κειέηε έρεη αλαδείμεη κηα ζεηξά από παξάγνληεο πνπ επηδξνύλ αξλεηηθά ζηελ εκθάληζε γνλετθνύ ζηξεο, όπσο ην ρακειό θνηλσληθννηθνλνκηθό επίπεδν (Kazdin, Stolar, & Marciano, 1995), ην θύιν ηνπ παηδηνύ (ε ύπαξμε αγνξηώλ ζηελ νηθνγέλεηα ζπλδέεηαη κε απμεκέλα επίπεδα γνλετθνύ ζηξεο), ε ειηθία ηνπ παηδηνύ ( όζν κεγαιύηεξν είλαη ην παηδί ηόζν πην πςειά επίπεδα ζηξεο γηα ηνπο γνλείο), ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο κεηέξαο, όπσο ε ειηθία (όζν κεγαιύηεξνο είλαη ν γνλέαο ηόζν κεγαιύηεξν ζηξεο βηώλεη θαηά ην κεγάισκα ηνπ παηδηνύ) θαη ην κνξθσηηθό ηνπ επίπεδν (νη γνλείο κε ρακειό κνξθσηηθό επίπεδν βηώλνπλ πςειόηεξα επίπεδα γνλετθνύ ζηξεο) (Tunali & Power, 1993). Δπίζεο, θαίλεηαη λα ζρεηίδεηαη κε ηνλ αξηζκό ησλ κειώλ ηεο νηθνγέλεηαο (νη κνλνγνλετθέο νηθνγέλεηεο βηώλνπλ πςειόηεξν γνλετθνύ ζηξεο) (Thompson, Auslander, & Whit, 2001). Σέινο, πςειά επίπεδα ζηξεο έρνπλ παξαηεξεζεί ζε γνλείο κε θαηάζιηςε (Hassiotis, 1997 Lipman, Boyle, Dooley, & Offord, 2002 Margalit, Raviv, & Ankonina, 1992). ύκθσλα κε ηνπο McCubbin θαη McCubbin (1991), νη παξάγνληεο νη νπνίνη επεξεάδνπλ ην απνηέιεζκα κηαο θξίζεο ζηελ νηθνγέλεηα είλαη νη πεγέο-πόξνη θαη ε θνηλσληθή ππνζηήξημε πνπ δηαζέηεη ε νηθνγέλεηα γηα λα κπνξέζεη λα αληαπεμέιζεη ζηελ θαηάζηαζε, ν ηξόπνο ιεηηνπξγίαο ηεο νηθνγέλεηαο, ην πώο αμηνινγείηαη ε θαηάζηαζε γεληθά από ηελ ίδηα ηελ νηθνγέλεηα, όπσο θαη ε ηθαλόηεηαο ηεο νηθνγέλεηαο γηα επίιπζε πξνβιεκάησλ. πρλά κηα ζηξεζζνγόλνο θαηάζηαζε κέζα ζηελ νηθνγέλεηα πεξηιακβάλεη λέεο έλλνηεο θαη λένπο παξάγνληεο πνπ εκπιέθνληαη ζηε δηαδηθαζία ηεο αληηκεηώπηζεο θαη πξνζαξκνγήο. Οη εξεπλεηέο ηνλίδνπλ ηελ ζπνπδαηόηεηα ηεο νηθνγελεηαθήο πξνζαξκνγήο γηα ηε ξύζκηζε ηνπ γνλετθνύ ζηξεο. Σν γνλετθό ζηξεο απνηειεί έλα ζεκαληηθό παξάγνληα όηαλ ηίζεηαη ζέκα παξαπνκπήο θαη ππνζηήξημεο παηδηώλ θαη νηθνγελεηώλ (McDowell, Saylor, Taylor, Boyce, &Stokes, 1995). Ζ ζύγρξνλε βηβιηνγξαθία έρεη επηθεληξσζεί ζηε κειέηε ηνπ γνλετθνύ ζηξεο ζε πιεζπζκό γνλέσλ πνπ έρνπλ παηδηά κε ζνβαξέο αλαπεξίεο θαη αλαπηπμηαθέο δηαηαξαρέο. Σν ζηξεο ζπρλά ηνπνζεηείηαη σο έλα ζεκαληηθό ζέκα ζηηο νηθνγέλεηεο παηδηώλ κε δπζθνιίεο, παξόιν πνπ ην ζηξεο δε ζρεηίδεηαη απαξαίηεηα κε δπζιεηηνπξγηθέο ζηξαηεγηθέο αληηκεηώπηζεο (Bristol, 1987 Harris & McHale,

36 Kazak, 1987). Σν γνλετθό ζηξεο έρεη ζπλδεζεί θαηά θαηξνύο κε απνκόλσζε, θαηαζιηπηηθή ζπκπησκαηνινγία θαη ζπγθξνύζεηο ζηηο ζρέζεηο ησλ κειώλ ηεο (Hanson & Hanline, 1990 Innocenti, Huh, & Boyce, 1992 Kazak & Marvin, 1984). Σα πςειά πνζνζηά ζρεηίδνληαη ζεκαληηθά κε ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο ζπκπεξηθνξάο ηνπ παηδηνύ θαη δελ ζπλεπάγνληαη θησρή πξνζσπηθή θαη νηθνγελεηαθή ιεηηνπξγηθόηεηα (Dyson & Fewell, 1986). Πην ζπγθεθξηκέλα, ην γνλετθό ζηξεο έρεη ζπλδεζεί ηδηαίηεξα κε ρακειή ιεηηνπξγηθόηεηα ηνπ παηδηνύ, θαη όπσο ραξαθηεξηζηηθά ππνζηεξίδεη ν Deater-Deckard (1998) είλαη κηα αληίδξαζε ηνπ γνλέα ζηελ πξνζπάζεηα ηνπ λα αληαπεμέιζεη ζηηο πςειέο απαηηήζεηο ηνπ γνλετθνύ ηνπ ξόινπ Γνλετθό Σηξεο ζε γνλείο παηδηώλ κε Μαζεζηαθέο Δπζθνιίεο Οη Μαζεζηαθέο δπζθνιίεο δελ επεξεάδνπλ κόλν ην παηδί κε ηηο Μ.Γ, αιιά, ζύκθσλα κε ηνπο εηδηθνύο, έρνπλ νπζηαζηηθή επίδξαζε ζηα ππόινηπα κέιε ηεο νηθνγέλεηαο. Λακβάλνληαο ππόςε ηηο νηθνγελεηαθέο ζεσξίεο, ηα κέιε ηεο νηθνγέλεηαο αιιειεπηδξνύλ κε έλα κεηαβαηηθό ηξόπν (Munichin, 1985), γεγνλόο πνπ ππνδειώλεη όηη ηα παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο ζα έρνπλ αληίθηππν ζηνπο γνλείο, ην νηθνγελεηαθό ζύζηεκα θαη ηα αδέιθηα (Pfeiffer et al, 1985). Παξόιν πνπ αξθεηέο έξεπλεο έρνπλ γίλεη ζρεηηθά κε ηελ επίδξαζε ησλ Μ.Γ ζην άηνκν, αληίζηνηρα πνιύ ιίγεο έξεπλεο έρνπλ γίλεη γηα ηελ επίδξαζε ησλ ΜΓ ζην πιαίζην ηεο νηθνγέλεηαο. Οη ππάξρνπζεο έξεπλεο έρνπλ επηθεληξσζεί ζην άγρνο πνπ ζρεηίδεηαη κε ην κεγάισκα ελόο παηδηνύ κε Μ.Γ θαη ζηελ ζπλνρή, ιεηηνπξγηθόηεηα ηεο νηθνγέλεηαο. Σα ηειεπηαία ρξόληα νη εηδηθνί ηείλνπλ λα ζπλδένπλ ην γνλετθό ζηξεο θπξίσο κε αλαπηπμηαθέο δηαηαξαρέο, όπσο ν απηηζκόο (Tomanik, Harris, & Hawkins, 2004), αληίζεηα ιίγα εξεπλεηηθά δεδνκέλα ππάξρνπλ γηα απηόλ ηνλ ηύπν ζηξεο ζε γνλείο παηδηώλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο. Δίλαη ζεκαληηθό όηη ε ύπαξμε ελόο παηδηνύ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο ζηελ νηθνγέλεηα θαίλεηαη, από αξθεηά εξεπλεηηθά δεδνκέλα, λα απνηειεί ηζρπξό παξάγνληα καηαίσζεο θαη δπζαξέζθεηαο γηα ηνπο γνλείο (Heiman, 2002 Slater & Wikler, 1986). Σα ζπλαηζζήκαηα απηά ησλ γνλέσλ ζπρλά επεξεάδνπλ αξλεηηθά θαη ηα παηδηά, δηαηαξάζζνπλ ηε κεηαμύ ηνπο επηθνηλσλία (Al-Yagon, 2003 Jarvis & Creasey, 1991) θαη ηέινο νδεγνύλ ζε ρακειή νηθνγελεηαθή ζπλνρή (Al-Yagon, 2003). 36

37 ύκθσλα κε ηνπο McKinney θαη Feagans (1984), ηα παηδηά κε Μ.Γ είλαη πεξηζζόηεξν εμαξηεκέλα από ηνπο άιινπο θαη ηδηαίηεξα από ηνπο γνλείο, γεγνλόο πνπ δπζθνιεύεη ηε ζρέζε ηνπο κε ηνπο ζπλνκειίθνπο. Ζ εμάξηεζε ησλ παηδηώλ από άιια άηνκα πηζαλόλ λα απνηειεί ζεκαληηθή πεγή ζηξεο γηα ηνπο γνλείο. πρλά, νη γνλείο απνδίδνπλ ηηο δπζθνιίεο ηνπ παηδηνύ ζηα καζήκαηα ζηε δηθή ηνπο αλαπνηειεζκαηηθόηεηα θαη ζηελ αδπλακία ηνπο λα ηα βνεζήζνπλ ζηελ πξνεηνηκαζία ησλ ζρνιηθώλ καζεκάησλ. Οη κεηέξεο ησλ παηδηώλ κε δπζθνιίεο κάζεζεο δεκηνπξγνύλ ζρέζε ελνρήο κε ην παηδί, ληώζνληαο ππεύζπλεο γηα απηό πνπ ζπκβαίλεη (Heaton, 1996), θαη ζπρλά βηώλνπλ ζεκαληηθή έληαζε ζηε ζρέζε ηνπο κε ην παηδί κε Μ.Γ. Γηα παξάδεηγκα, πνιινί γνλείο αλαθέξνπλ όηη βηώλνπλ καηαίσζε ζε θαζεκεξηλή βάζε θαζώο πξνζπαζνύλ λα βνεζήζνπλ ηα παηδηά ζηε ζρνιηθή πξνεηνηκαζία θαη λα δίλνπλ ζπκβνπιέο γηα ηε ζσζηή νξγάλσζε ησλ αθαδεκατθώλ θαζεθόλησλ ηνπο (Bloom, 1990 Cordoni, 1990 Donawa, 1995 Mearig, 1992). Δίλαη αμηνζεκείσην όηη ζε πνιιέο πεξηπηώζεηο ε δηάγλσζε πξαγκαηνπνηείηαη κεηά από κεγάιν ρξνληθό δηάζηεκα θαη αθνύ νη ηζνξξνπίεο έρνπλ ραζεί ζηελ νηθνγέλεηα (Dyson, 1996). Οη θαηαζηάζεηο ηηο νπνίεο βηώλνπλ νη γνλείο θαη ζρεηίδνληαη κε ηηο δπζθνιίεο ζηε κάζεζε ηνπ παηδηνύ, ζπρλά απνηεινύλ έλα κεγάιν θνξηίν γηα ηνπο γνλείο θαη δεκηνπξγνύλ εληάζεηο ζηε ζρέζε ηνπο κε ην παηδί. Σα παξαπάλσ, ζύκθσλα κε εξεπλεηηθά δεδνκέλα, ζπρλά νδεγνύλ ζε απμεκέλν άγρνο, ζπκπηώκαηα θαηάζιηςεο θαη αδπλακία ησλ γνλέσλ λα αληαπεμέιζνπλ ζηηο απαηηήζεηο ηνπ παηδηνύ. Βηώκαηα πνπ ζρεηίδνληαη άκεζα κε ηελ εκθάληζε γνλετθνύ ζηξεο θαη κέρξη πξόζθαηα απνδίδνληαλ εξεπλεηηθά κόλν ζε γνλείο παηδηώλ κε ζνβαξέο αλαπεξίεο. Ζ κειέηε ησλ επηπηώζεσλ ησλ Μ.Γ ζηελ νηθνγέλεηα αλαθέξεηαη αξρηθά ζηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 80 θαη επηθεληξώλεηαη ζην άγρνο θαη ηε ιεηηνπξγηθόηεηα ηεο νηθνγέλεηαο. Οη πξώηεο αλαθνξέο γηα ηελ ύπαξμε γνλετθνύ ζηξεο ζε νηθνγέλεηεο παηδηώλ κε Μ.Γ δίλνληαη πεξίπνπ κηα δεθαεηία αξγόηεξα. Πην αλαιπηηθά, ηα πξώηα εξεπλεηηθά δεδνκέλα απνθιεηζηηθά από νηθνγέλεηεο παηδηώλ κε Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο καο δίλνπλ νη Margalit θαη Heiman (1986), νη νπνίνη κειέηεζαλ ην άγρνο θαη ηε ιεηηνπξγηθόηαηα ζηηο νηθνγέλεηεο παηδηώλ κε Μ.Γ. Σα απνηειέζκαηα έδεημαλ όηη νη κεηέξεο αγνξηώλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο εκθαλίδνπλ πςειόηεξν άγρνο από ό,ηη νη κεηέξεο παηδηώλ ρσξίο αληίζηνηρεο δπζθνιίεο θαη όηη νη νηθνγέλεηεο παηδηώλ κε καζεζηαθά πξνβιήκαηα δίλνπλ έκθαζε ζηνλ έιεγρν, ζηελ ππαθνή θαη ζηελ πξνζσπηθή επίηεπμε θαη αθήλνπλ 37

38 ζε κηθξόηεξν βαζκό ηελ ειεύζεξε έθθξαζε κειώλ ηεο νηθνγέλεηαο. ύκθσλα κε ηνπο ίδηνπο, νη γνλείο παηδηώλ κε δπζθνιίεο ρξεζηκνπνηνύλ ζπρλόηεξα ζηξαηεγηθέο απνθπγήο σο κέζν δηαρείξηζεο ησλ πξνβιεκάησλ. Οη ζηξαηεγηθέο απνθπγήο αλαθέξνληαη ζηελ ηάζε ηνπ αηόκνπ λα αξλείηαη, λα απνδίδεη κηθξόηεξε ζεκαζία θαη λα πξνζπαζεί λα δξαπεηεύζεη από ζηξεζνγόλεο θαηαζηάζεηο. Χζηόζν, ηα επξήκαηα όζνλ αθνξά ηελ επίδξαζε ησλ Μαζεζηαθώλ Γπζθνιηώλ ζηε ιεηηνπξγία ηεο νηθνγέλεηαο είλαη αληηθαηηθά. Μέξνο ηεο βηβιηνγξαθίαο ππνζηεξίδεη όηη νη νηθνγέλεηεο δίλνπλ έκθαζε ζηνλ έιεγρν, εθηέιεζε θαλόλσλ θαη ζηελ πξνζσπηθή επίηεπμε, ζπγθξηηηθά κε ηνπο γνλείο πνπ ηα παηδηά ηνπο δελ έρνπλ Μ.Γ. Δπίζεο, παξέρνπλ ιηγόηεξεο επθαηξίεο γηα πλεπκαηηθέο θαη δεκηνπξγηθέο δξαζηεξηόηεηεο, δελ ζηεξίδνπλ ηελ ειεύζεξε έθθξαζε θαη πξνζσπηθή αλάπηπμε/εμέιημε ησλ κειώλ θαη βηώλνπλ ζπρλόηεξα νηθνγελεηαθέο ζπγθξνύζεηο (Margalit & Almougy, 1991 Margalit & Heiman, 1986). Από ηνπο Morrison θαη Zetlin (1992) βξέζεθε όηη νη νηθνγέλεηεο εθήβσλ κε Μ.Γ έρνπλ ρακειόηεξε ζπλνρή θαη επηθνηλσλία από ό,ηη νη νηθνγέλεηεο παηδηώλ ρσξίο δπζθνιίεο. Αληίζεηα, άιιεο κειέηεο έδεημαλ όηη ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ νηθνγελεηώλ παηδηώλ κε Μ.Γ δε δηαθέξνπλ από νηθνγέλεηεο ρσξίο ΜΓ. Δλδεηθηηθά είλαη ηα απνηειέζκαηα εξεπλώλ πνπ δείρλνπλ όηη νη νηθνγέλεηεο παηδηώλ κε Μ.Γ, παξόιεο ηηο δπζθνιίεο ηνπο, έρνπλ ζεηηθέο εκπεηξίεο θαη πξνζσπηθέο αμίεο (Waggoner & Wilgosh, 1990). Σα παξαπάλσ δεδνκέλα γηα ηελ ύπαξμε απμεκέλνπ άγρνπο ζηηο νηθνγέλεηεο παηδηώλ κε Μ.Γ, ε νπζηαζηηθή γλώζε πνπ είρε θαηαθηεζεί γηα ηηο επηπηώζεηο ησλ δπζθνιηώλ θαη ζηελ νηθνγέλεηα, ε παξάιιειε κειέηε ηνπ Richard Abidin ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ `90 γηα ην γνλετθό ζηξεο ζε νηθνγέλεηεο παηδηώλ κε δπζθνιίεο θαη, ηέινο, ε ζηάζκηζε θαηάιιεισλ εξγαιείσλ έζηξεςαλ ζηαδηαθά ηελ πξνζνρή ησλ εηδηθώλ ζε απηό ην πεδίν έξεπλαο. Σα πξώηα ζηνηρεία από ηνπο Pearson θαη Chan (1993) θαη Fuller θαη Rankin (1994) επηβεβαηώλνπλ ηελ αξρηθή ππόζεζε όηη νη κεηέξεο παηδηώλ κε Μ.Γ βηώλνπλ πςειόηεξα επίπεδα γνλετθνύ ζηξεο από ό,ηη νη κεηέξεο ρσξίο αληίζηνηρεο δπζθνιίεο. Οη Pearson θαη Chan (1993) πξνρώξεζαλ ζπγθεθξηκέλα ζηε κειέηε ηεο ζύλδεζεο γνλετθνύ ζηξεο θαη θνηλσληθήο ππνζηήξημεο πνπ ιακβάλνπλ νη γνλείο ζε δείγκα 100 κεηέξσλ πνπ έρνπλ παηδηά κε ΜΓ θαη ζε 75 κεηέξεο παηδηώλ ρσξίο ΜΓ ζηελ Κίλα. Βξέζεθε πςειόηεξν ζηξεο θαη ζεκαληηθά ιηγόηεξε θνηλσληθή θαη ζπλαηζζεκαηηθή 38

39 ππνζηήξημε ζην θιηληθό δείγκα. Γηα ηηο κεηέξεο, νη ζύδπγνη απνηέιεζαλ ηνλ ηζρπξόηεξν παξάγνληα ππνζηήξημεο θαη ζηηο δύν νκάδεο. Αληίζεηα, ππήξρε κηθξή ππνζηήξημε από εηδηθνύο θαη ππεξεζίεο. Σέινο, δελ ππήξμε ζεκαληηθή ζπζρέηηζε γνλετθνύ ζηξεο θαη θνηλσληθήο ππνζηήξημεο. Ζ κειέηε ηνπ γνλετθνύ ζηξεο θαη ηεο νηθνγελεηαθήο ιεηηνπξγηθόηεηαο ζε νηθνγέλεηεο παηδηώλ κε δπζθνιίεο ζηε κάζεζε από ηε Dyson (1996), αλέδεημε κε ηελ ζεηξά ηεο πςειόηεξα επίπεδα ζηξεο ζηνπο γνλείο παηδηώλ κε Μ.Γ, ζε ζύγθξηζε κε ηνπο γνλείο παηδηώλ ρσξίο ΜΓ. Από ηνπο γνλείο κε παηδηά κε Μ.Γ νη πεξηζζόηεξνη (63.2%) αλέθεξαλ δπζθνιίεο ζηελ νηθνγέλεηα θαη ζην ζρνιείν (89.5%). ηηο ζπλεληεύμεηο κε ηνπο εηδηθνύο ε πιεηνλόηεηα εμέθξαζε ηε δπζθνιία πνπ είρε λα δερηεί ηε δηάγλσζε όπσο θαη ηελ έληνλε αλεζπρία ηεο γηα ηα δεπηεξνγελή ζπλαηζζεκαηηθά πξνβιήκαηα ησλ παηδηώλ θαη γηα ηελ επίδξαζε ησλ δπζθνιηώλ ζην κέιινλ. Αλέθεξαλ όηη ππήξρε έληνλε δπζθνιία ζηε ζπλεξγαζία ησλ παηδηώλ κε ζπλνκειίθνπο, γεγνλόο πνπ νδεγνύζε ζπρλά ζε απνθιεηζκό από ηελ νκάδα. Δηδηθόηεξα, ζε εθήβνπο κε Μ.Γ. ήηαλ εκθαλήο ε αλεζπρία ησλ γνλέσλ γηα κειινληηθή ζπκκεηνρή ησλ παηδηώλ ηνπο ζε παξαβαηηθή δξαζηεξηόηεηα. Πνιιέο θνηλσληθέο ζπλζήθεο, όπσο ε νηθνλνκηθή αδπλακία λα ππνζηεξίδνπλ ην παηδί κε εηδηθή δηδαζθαιία θαη ε απνπζία ηνπ ελόο γνλέα, ππήξμαλ ζεκαληηθνί παξάγνληεο ζηξεο. Παξόιεο ηηο αλεζπρίεο ησλ γνλέσλ γηα ηηο εκπεηξίεο πνπ βηώλνπλ ηα παηδηά ζην ζρνιείν, έλα πνζνζηό δήισζε ηθαλνπνηεκέλν από ηελ επίδνζε ησλ παηδηώλ ζην ζρνιείν. ε αξθεηέο πεξηπηώζεηο δόζεθαλ επζύλεο ζηνπο δαζθάινπο γηα ηα καζεζηαθά θελά ησλ παηδηώλ θαη γηα ηελ θαζπζηεξεκέλε δηάγλσζε. Δίλαη ζεκαληηθό όκσο όηη ηζρπξόο παξάγνληαο γηα ηε γνλετθή ηθαλνπνίεζε ππήξμε θαη πάιη ε ηθαλνπνηεηηθή ζρνιηθή επίδνζε ησλ παηδηώλ κε Μ.Γ. Ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ παξνπζηάδεη ε κειέηε ηεο ζύλδεζεο γνλετθνύ ζηξεο θαη ηύπνπ Μ.Γ. ύκθσλα κε ηα επξήκαηα ησλ Antshel θαη Joseph (2006), νη κεηέξεο παηδηώλ κε Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο κε ιεθηηθνύ ηύπνπ (Νonverbal Learning disorders), όξνο πνπ αλαθέξεηαη ζε επξύηεξεο δπζθνιίεο ζε πεξηζζόηεξνπο ηνκείο κάζεζεο, αλέθεξαλ θησρόηεξεο αιιειεπηδξάζεηο κε ηα παηδηά ηνπο θαη πςειόηεξν ζπλνιηθό γνλετθό ζηξεο, ζπγθξηηηθά κε ηνπο γνλείο παηδηώλ κε δηαηαξαρή ηεο αλάγλσζεο (Γπζιεμία). Χζηόζν, θαη νη δύν νκάδεο ζθόξαξαλ εμίζνπ πςειά ζηελ ππνθιίκαθα ηνπ εξγαιείνπ κέηξεζεο ηνπ γνλετθνύ ζηξεο πνπ ζρεηίδεηαη κε ηε δπζθνιία θαη ηηο απαηηήζεηο ηνπ παηδηνύ. Αληίζηνηρα όκσο, ηόζν νη γνλείο παηδηώλ κε 39

40 δηαηαξαρή ηεο αλάγλσζεο, όζν θαη νη γνλείο παηδηώλ κε Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο κε ιεθηηθνύ ηύπνπ, είραλ πςειόηεξν γνλετθό ζηξεο από ηνπο γνλείο πνπ ηα παηδηά ηνπο δελ αληηκεησπίδνπλ αληίζηνηρεο δπζθνιίεο (νκάδα ειέγρνπ). Δίλαη ζεκαληηθό, όηη ε παξαπάλσ έξεπλα επηθεληξώζεθε ζηνπο παξάγνληεο πξόβιεςεο ηνπ γνλετθνύ ζηξεο ζε θάζε ηύπν καζεζηαθώλ δπζθνιηώλ μερσξηζηά. Δηδηθόηεξα γηα ηνπο γνλείο παηδηώλ κε δηαηαξαρή ηεο αλάγλσζεο, ε λεαξή ειηθία ηεο κεηέξαο θαη ε ρακειή θνηλσληθή ζηήξημε ηεο νηθνγέλεηαο βξέζεθε λα απνηεινύλ παξάγνληεο πξόβιεςεο ηνπ πςεινύ γνλετθνύ ζηξεο. ηνπο γνλείο παηδηώλ κε Μ.Γ κε ιεθηηθνύ ηύπνπ από ηελ άιιε, ηζρπξόηεξνη παξάγνληεο πξόβιεςεο ηνπ γνλετθνύ ζηξεο βξέζεθε λα είλαη ην ρακειό λνεηηθό δπλακηθό ηνπ παηδηνύ θαη ηα πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο ηνπ παηδηνύ. Δίλαη αμηνζεκείσην όηη πνιιέο έξεπλεο πνπ κειεηνύλ επξύηεξα ην γνλετθό ζηξεο ζε γνλείο παηδηώλ κε δπζθνιίεο έρνπλ ζπκπεξηιάβεη ζην δείγκα ηνπο έλα ζεκαληηθό πνζνζηό γνλέσλ κε παηδηά πνπ έρνπλ Μ.Γ, ρσξίο όκσο λα γίλεη δηάθξηζε κεηαμύ ησλ ηύπσλ ησλ δπζθνιηώλ (Smith, Oliver & Innocenti, 2001). Δλδεηθηηθά, κόιηο ην 2008 ζηα πιαίζηα ηνπ εξεπλεηηθνύ πξνγξάκκαηνο ΠΡΟΦΗΛ ζην Παλεπηζηήκην Κύπξνπ, κειεηήζεθε ην γνλετθό ζηξεο θαη νη κέζνδνη δηαρείξηζεο ζε κία νκάδα γνλέσλ κε παηδηά ηα νπνία παξαπέκθζεθαλ από ηνπο εθπαηδεπηηθνύο ή από ηνπο γνλείο γηα ςπρνινγηθή αμηνιόγεζε/παξέκβαζε ιόγσ ζπλαηζζεκαηηθώλ πξνβιεκάησλ ή πξνβιεκάησλ κάζεζεο ή ζπκπεξηθνξάο. Σα απνηειέζκαηα έδεημαλ όηη νη γνλείο ζην δείγκα παξαπνκπήο είραλ πςειόηεξα επίπεδα ζηξεο ζε όιεο ηηο δηαζηάζεηο ηεο θιίκαθαο γηα ην γνλετθό ζηξεο ζε ζύγθξηζε κε ηελ νκάδα ειέγρνπ. Γηαθάλεθε όηη νη πξνζαξκνζηηθνί κεραληζκνί δηαθέξνπλ σο πξνο ηελ απνηειεζκαηηθόηεηά ηνπο ζε ζρέζε κε ην γνλετθό ζηξεο. Γηα παξάδεηγκα, ε αμηνπνίεζε ηεο ζξεζθείαο σο πξνζαξκνζηηθνύ κεραληζκνύ ζρεηίδεηαη κε ρακειά επίπεδα ζηξεο (Loutsiou-Ladd, Panayiotou & Kokkinos, 2008). Σέινο, ππάξρνπλ εξεπλεηηθά δεδνκέλα, όπσο απηά ησλ Keller θαη Honig (2004), νη νπνίνη κειέηεζαλ ην γνλετθό ζηξεο ζε γνλείο παηδηώλ πνπ θνηηνύλ ζε εηδηθή ηάμε, εθ ησλ νπνίσλ ην 30% είραλ καζεζηαθέο δπζθνιίεο, ηα νπνία ππνζηεξίδνπλ όηη νη ζπλνιηθέο βαζκνινγίεο γνλετθνύ ζηξεο ζηνπο γνλείο παηδηώλ πνπ θνηηνύλ ζε εηδηθή ηάμε εληάζζνληαη ζε θπζηνινγηθά επίπεδα. Αλάινγα απνηειέζκαηα πξνζθέξνπλ ζεκαληηθέο πιεξνθνξίεο γηα ην γνλετθό ζηξεο, θαζώο όκσο νη καζεζηαθέο δπζθνιίεο ζπλππάξρνπλ κε ζνβαξόηεξεο 40

41 δηαηαξαρέο θαη δελ απνηεινύλ πξσηνγελή ή θπξίαξρε πεγή αλεζπρίαο γηα ηνπο γνλείο, δελ κπνξεί λα ζεσξεζεί όηη εθθξάδνπλ αμηόπηζηα ην ζπγθεθξηκέλν θιηληθό δείγκα. Παξάιιεια, αξθεηέο πξνζπάζεηεο έρνπλ γίλεη ζύγθξηζεο ηνπ γνλετθνύ ζηξεο ζε γνλείο παηδηώλ κε δπζθνιίεο κάζεζεο θαη ζε γνλείο παηδηώλ κε πην ζνβαξέο γηα πνιινύο δπζθνιίεο, όπσο είλαη ε δηαηαξαρή ειιεηκκαηηθήο πξνζνρήο θαη ππεξθηλεηηθόηεηαο (Γ.Δ.Π.Τ) (Baker & McCall,1995) θαη ην ζύλδξνκν Asperger (Little, 2002). Καη ζηηο δύν πεξηπηώζεηο ε αξρηθή ππόζεζε, όηη δειαδή νη γνλείο παηδηώλ κε Γ.Δ.Π.Τ θαη νη γνλείο παηδηώλ κε ζύλδξνκν Asperger αλακέλεηαη λα βηώλνπλ πςειόηεξα επίπεδα ζηξεο, επηβεβαηώζεθε. Δίλαη πνιύ ζεκαληηθό όκσο όηη ζηηο παξαπάλσ έξεπλεο, παξόηη νη γνλείο παηδηώλ κε Μ.Γ βίσλαλ ρακειόηεξν γνλετθό ζηξεο ζπγθξηηηθά κε ηηο δύν θιηληθέο νκάδεο (Γ.Δ.Π.Τ θαη Asperger), εληνύηνηο είραλ ζεκαληηθά πςειόηεξν γνλετθό ζηξεο ζπγθξηηηθά κε ηελ νκάδα ειέγρνπ (γνλείο παηδηώλ ρσξίο θαλελόο ηύπνπ δπζθνιίεο). Δπξήκαηα πνπ δείρλνπλ όηη νη γνλείο παηδηώλ κε ζνβαξέο δηαηαξαρέο, όπσο είλαη ν απηηζκόο θαη ην ζύλδξνκν Γ.Δ.Π.Τ, βηώλνπλ πςειό γνλετθό ζηξεο, όκσο θαη νη καζεζηαθέο δπζθνιίεο ελόο παηδηνύ απνηεινύλ ζεκαληηθό παξάγνληα άγρνπο γηα ηνπο γνλείο θαη ε ύπαξμε ηνπο δελ ζα πξέπεη λα ζεσξείηαη ειάζζνλνο ζεκαζίαο από ηνπο εηδηθνύο Δεκνγξαθηθέο κεηαβιεηέο θαη Γνλετθό Σηξεο ηε κειέηε ηνπ γνλετθνύ ζηξεο ζπγθεθξηκέλα ραξαθηεξηζηηθά, όπσο είλαη ειηθία, ην θύιν θαη ην κνξθσηηθό ηνπ επίπεδν ηνπ γνλέα, έρνπλ βξεζεί λα ζπλδένληαη κε ηελ ύπαξμε πςεινύ γνλετθνύ ζηξεο ζηνπο γνλείο παηδηώλ κε Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο. ύκθσλα κε ηελ Little (2002), ην ρακειό κνξθσηηθό επίπεδν ηεο κεηέξαο βξέζεθε λα ζρεηίδεηαη κε πςειόηεξα επίπεδα γνλετθνύ ζηξεο ζε κεηέξεο παηδηώλ κε καζεζηαθή δηαηαξαρή κε ιεθηηθνύ ηύπνπ. Δύξεκα πνπ πξνθαιεί ην ελδηαθέξνλ, θαη απηό γηαηί, ζα ππέζεηε θαλείο όηη νη κεηέξεο κε ρακειόηεξν κνξθσηηθό επίπεδν δελ ζα ήηαλ ηόζν ελεκεξσκέλεο ζρεηηθά κε ηα εκπόδηα πνπ ζα κπνξνύζε λα δεκηνπξγήζεη απηόο ν ηύπνο δπζθνιηώλ ηνπ παηδηνύ ζηε ζρνιηθή ηνπ πνξεία θαη ζπλεπώο ιηγόηεξν αλήζπρεο γηα ηηο δπζθνιίεο ηνπ παηδηνύ. Μηα πηζαλή εξκελεία πνπ κπνξεί λα δνζεί είλαη όηη ε πςειή κόξθσζε ζπληειεί ζηελ αλάπηπμε δεμηνηήησλ θαη 41

42 ηξόπσλ δηαρείξηζεο ησλ δπζθνιηώλ θαη ησλ απαηηήζεσλ πνπ πξνθύπηνπλ ζην κεγάισκα ελόο παηδηνύ κε δπζθνιίεο (Pearson & Chan, 1993). Γηα ηελ Little (2002) κία άιιε εξκελεία πνπ κπνξεί λα δνζεί είλαη όηη νη κεηέξεο κε ρακειή κόξθσζε βηώλνπλ πςειόηεξν ζηξεο, γηαηί θαηαλννύλ όηη δελ έρνπλ επαξθείο γλώζεηο γηα λα αληαπεμέιζνπλ ζηηο απαηηήζεηο πνπ έρεη ε πξνεηνηκαζία θαη ε βνήζεηα πνπ πξέπεη λα πξνζθέξνπλ ζηα ζρνιηθά θαζήθνληα ηνπ παηδηνύ, έρνπλ ζπαληόηεξα πξόζβαζε ζε ππεξεζίεο πνπ κπνξνύλ λα ππνζηεξίμνπλ ην παηδί θαη ηηο ίδηεο θαη, ηέινο, δπζθνιεύνληαη λα θαηαλνήζνπλ ηε θύζε ησλ δπζθνιηώλ ηνπ παηδηνύ. Δίλαη ζεκαληηθό όηη ζπρλά νη ιηγόηεξν κνξθσκέλνη γνλείο έρνπλ πεξηζζόηεξεο θαη πνιιέο θνξέο ππεξβνιηθέο απαηηήζεηο, νη νπνίεο ηειηθά εληζρύνπλ ην θαύιν θύθιν ηεο απνηπρίαο (αθθάο,2002). Δπίζεο, πςειά επίπεδα ζηξεο παξαηεξνύληαη ζηηο λεόηεξεο κεηέξεο παηδηώλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο, ζπγθξηηηθά κε κεγαιύηεξεο ζε ειηθία κεηέξεο (Konstantareas & Homatidis,1989 Pearson & Chan, 1993). Μηα πηζαλή εμήγεζε είλαη όηη νη κεγαιύηεξεο ζε ειηθία κεηέξεο, εμαηηίαο ηεο εκπεηξίαο ηνπο ζην κεγάισκα ησλ παηδηώλ έρνπλ κεγαιύηεξε εκπηζηνζύλε ηηο ηθαλόηεηέο ηνπο θαη έρνπλ αλαπηύμεη πην επέιηθηεο ηερληθέο. Ζ ζεηηθόηεξε αληηκεηώπηζε ησλ κεγαιύηεξσλ ζε ειηθία κεηέξσλ κπνξεί λα εξκελεπηεί από ηελ σξηκόηεηα θαη πην ζηαζεξή ζπκπεξηθνξά θαη αληηκεηώπηζε ηνπ παηδηνύ ηνπο από απηέο, ηε ζπγθεθξηκελνπνίεζε ησλ ζηόρσλ πνπ έρνπλ ζέζεη ζηε δσή ηνπο, ηελ επαγγεικαηηθή ηνπο ζηαζεξνπνίεζε, θαζώο θαη από ηε κεγαιύηεξε δηάζεζε γηα λα απεπζπλζνύλ γηα ππνζηήξημε ζε εηδηθνύο (αθθάο, 2002). Αλαθνξηθά κε ηηο δηαθνξέο γνλετθνύ ζηξεο ζε κεηέξεο θαη παηέξεο παηδηώλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο, αξθεηέο έξεπλεο δείρλνπλ κε ζεκαληηθέο δηαθνξέο ζηα επίπεδα γνλετθνύ ζηξεο κεηέξσλ θαη παηέξσλ, γεγνλόο πνπ ελδερνκέλσο εξκελεύεηαη από ην γεγνλόο όηη όιν θαη πεξηζζόηεξνη παηέξεο εκπιέθνληαη ζηελ θαζεκεξηλή θξνληίδα ησλ παηδηώλ ηνπο (Dyson,1997 Keller & Honig, 2004). ύκθσλα κε ηνπο Keller θαη Honig (2004), ε εκπεηξία ηεο αλαηξνθήο ελόο παηδηνύ κε δπζθνιίεο πξνθαιεί πςειό άγρνο εμίζνπ ζηηο κεηέξεο θαη ζηνπο παηέξεο. Χζηόζν, γηα ηηο κεηέξεο θάλεθε λα απνηεινύλ ζεκαληηθόηεξε πεγή άγρνπο νη πςειέο αλάγθεο θαη νη απαηηήζεηο ηνπ παηδηνύ, ελώ, νη παηέξεο θάλεθε λα αλεζπρνύλ πεξηζζόηεξν γηα ηελ θνηλσληθή απνδνρή ηνπ παηδηνύ. 42

43 Αληίζεηα, νη Mahoney, O'Sullivan θαη Robinson (1992) ζε παιαηόηεξε, σζηόζν, έξεπλα αλαθέξνπλ όηη νη κεηέξεο εκθαλίδνπλ κεγαιύηεξν άγρνο, θησρή ηθαλόηεηα δηαρείξηζεο ηνπ άγρνπο,ζπγθξηηηθά κε ηνπο παηέξεο. Σν πςειό άγρνο ηεο κεηέξαο θαίλεηαη λα ζρεηίδεηαη κε πεξηνξηζκέλε ζηήξημε από ηνπο ζπδύγνπο θαη ζπρλά έρεη αξλεηηθή επίδξαζε ζηε ζπλνρή ηεο νηθνγέλεηαο. Γεγνλόο πνπ νη εξεπλεηέο απνδίδνπλ ζηε κηθξόηεξε εκπινθή ησλ παηέξσλ ζηε ζρνιηθή πξνεηνηκαζία θαη ζηελ ηάζε ησλ κεηέξσλ λα εηζπξάηηνπλ ηε δπζθνιία ηνπ παηδηνύ σο πξνζσπηθή απνηπρία. Οη παηέξεο αλαθέξνπλ ζπρλόηεξα δπζθνιία ζηελ εδξαίσζε ζπλαηζζεκαηηθνύ δεζκνύ κε ην παηδί θαη ζηελ απνδνρή ησλ δπζθνιηώλ ηνπ παηδηνύ (Krauss, 1993). Δληνύηνηο, εξεπλεηηθά δεδνκέλα ηεο Little (2002) δείρλνπλ όηη νη κεηέξεο ήηαλ πηζαλόηεξν (54%) λα απεπζπλζνύλ ζε θάπνην εηδηθό, ζε ζρέζε κε ηνπο παηέξεο (39%). Δπηπιένλ, νη κεηέξεο έηεηλαλ λα βιέπνπλ ην παηδί ηνπο σο αληαλάθιαζε ηνπ εαπηνύ ηνπο θαη λα είλαη πην επηξξεπείο ζηελ εκθάληζε απμεκέλνπ ζηξεο θαη θαηαζιηπηηθώλ ζπκπησκάησλ. Σέινο, νη γπλαίθεο αλέθεξαλ όηη ηα πξνβιήκαηα ζηελ νηθνγέλεηα έρνπλ κεγαιύηεξε επίδξαζε ζηηο ίδηεο από ό,ηη ζηνπο ζπδύγνπο ηνπο. Ζ εκπεηξία ησλ εηδηθώλ ζε θέληξα δηάγλσζεο δείρλεη όηη νη κεηέξεο ζπρλόηεξα απεπζύλνληαη γηα επαλαμηνιόγεζε θαη δεηνύλ πεξαηηέξσ βνήζεηα γηα ηελ αληηκεηώπηζε ησλ δπζθνιηώλ. Ζ κεγαιύηεξε εκπινθή ησλ κεηέξσλ θαη νη πεξηζζόηεξεο αξκνδηόηεηεο πνπ έρνπλ ζην κεγάισκα ηνπ παηδηνύ, ηηο θαζηζηά πην επάισηεο ζην γνλετθό ζηξεο (Konstantareas & Homatidis, 1989). Δίλαη ζεκαληηθό όηη ζηελ πιεηνλόηεηά ηνπο ηα εξεπλεηηθά δεδνκέλα ζρεηηθά κε ην γνλετθό ζηξεο πξνέξρνληαη από κεηέξεο παηδηώλ κε δπζθνιίεο, ελώ αθόκα θαη νη έξεπλεο πνπ έρνπλ ζπκπεξηιάβεη παηέξεο έρνπλ δπζαλάινγν δείγκα κεηέξσλ θαη παηέξσλ, γεγνλόο πνπ δελ καο επηηξέπεη λα έρνπκε ζαθή εηθόλα ησλ δηαθνξώλ θύινπ. 43

44 1.2.4 Λεηηνπξγηθόηεηα ηνπ παηδηνύ κε Μαζεζηαθέο Δπζθνιίεο θαη Γνλετθό Σηξεο Έλα ζεκαληηθό εξώηεκα πνπ πξνθύπηεη από ηε κειέηε ηνπ γνλετθνύ ζηξεο ζε γνλείο παηδηώλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο είλαη θαηά πόζνλ ε ρακειή ιεηηνπξγηθόηεηα ηνπ παηδηνύ θαη νη πηζαλέο δεπηεξνγελείο ζπλαηζζεκαηηθέο δπζθνιίεο πνπ βηώλεη θαζνξίδνπλ σο έλα βαζκό ηελ εκθάληζε πςεινύ γνλετθνύ ζηξεο. Δάλ, δειαδή, ε ύπαξμε ησλ δπζθνιηώλ ζηε κάζεζε από κόλε ηεο απνηειεί ηθαλό παξάγνληα εκθάληζεο ζηξεο ζηνπο γνλείο, ή αλ νη αξλεηηθέο επηπηώζεηο ζηε ζπκπεξηθνξά ηνπ είλαη απηέο πνπ αλεζπρνύλ θαηά θύξην ιόγν ηνπο γνλείο θαη νδεγνύλ ηειηθά ζε πςειό ζηξεο. Ζ κειέηε ηνπ γνλετθνύ ζηξεο ζε γνλείο παηδηώλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο έρεη ζπλδεζεί όρη κόλν κε ηε ζνβαξόηεηα θαη ηνλ ηύπν ησλ δπζθνιηώλ, ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ γνλέα, αιιά θαη κε ηα επηκέξνπο ραξαθηεξηζηηθά ηεο ζπκπεξηθνξάο ηνπ παηδηνύ (Dyson, 1996). Δίλαη ζεκαληηθό όηη νη γνλείο πέξα από ηε ζρνιηθή επίδνζε δίλνπλ ηδηαίηεξε έκθαζε ζηα εμσηεξηθά ραξαθηεξηζηηθά θαη ζηε ζπκπεξηθνξά ηνπ παηδηνύ, ηα νπνία ζπρλά δελ αληαπνθξίλνληαη ζηηο πξνζδνθίεο ηνπο γηα ην ηδαληθό παηδί (Krauss, 1993). Ζ ύπαξμε καζεζηαθώλ δπζθνιηώλ πξνθαιεί αλαζηάησζε ζηνπο γνλείο, αλεμάξηεηα από ην αλ ζπλνδεύνληαη ε όρη από πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο. Χζηόζν, νη αξλεηηθέο ζπλέπεηεο ζηελ νηθνγέλεηα θαη ηα απμεκέλα επίπεδα γνλετθνύ ζηξεο, ζύκθσλα κε αξθεηά εξεπλεηηθά δεδνκέλα, αλαθέξνληαη κόλν αλ νη καζεζηαθέο δπζθνιίεο ηνπ παηδηνύ ζπλππάξρνπλ κε πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο. Δηδηθόηεξα, ζε γνλείο παηδηώλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο έρεη βξεζεί όηη νη γνλείο πνπ αλέθεξαλ όηη ηα παηδηά ηνπο είραλ θησρέο θνηλσληθέο δεμηόηεηεο θαη ελ γέλεη πεξηζζόηεξα πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο, ήηαλ εθείλνη πνπ βίσλαλ ηα πςειόηεξα επίπεδα ζηξεο (Dyson, 2003 Landieri, Blacher & Swanson, 2000). Ζ ρακειή ιεηηνπξγηθόηεηα θαη ε επάξθεηα ηνπ παηδηνύ, έηζη όπσο ηελ αληηιακβάλνληαη νη γνλείο, θαίλεηαη λα ζρεηίδεηαη κε ηελ εκθάληζε πςεινύ γνλετθνύ ζηξεο. ύκθσλα κε ηελ Dyson (1996) oη γνλείο παηδηώλ κε Μ.Γ. βηώλνπλ πςειό άγρνο κόλν ζηηο πεξηπηώζεηο εθείλεο πνπ νη καζεζηαθέο δπζθνιίεο ζπλππάξρνπλ κε πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο. Πην ζπγθεθξηκέλα, νη γνλείο παηδηώλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο πνπ βαζκνιόγεζαλ πςειά ηα παηδηά ηνπο σο πξνο ηα πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο, αλέθεξαλ ζπρλόηεξα όηη αληηκεησπίδνπλ πξνβιήκαηα πγείαο θαη όηη είλαη ιηγόηεξν ηθαλνπνηεκέλνη από ην γάκν ηνπο. Οη ίδηνη δήισλαλ όηη βίσλαλ άγρνο 44

45 ζηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα ηθαλνπνηήζνπλ ηηο αλάγθεο ηνπ παηδηνύ, θαζώο θαη λα αληαπεμέιζνπλ ζηα νηθνγελεηαθά θαζήθνληα. Γηα ηνπο γνλείο ηνπ θιηληθνύ δείγκαηνο πεγή άγρνπο ήηαλ ε αιιειεπίδξαζε κε ην παηδί, θαηά ηελ νπνία ππήξρε έληαζε θαη αηζζήκαηα ελνρήο γηα ηε δπζθνιία πνπ ππήξρε ζηελ επηθνηλσλία κε ην παηδί. Δπίζεο, ήηαλ ζεκαληηθό ην γεγνλόο όηη νη γνλείο εμέθξαδαλ έληνλε αλεζπρία γηα ην κέιινλ ηνπ παηδηνύ θαη γηα ηελ πνξεία ηεο ζρέζεο γνλέα-παηδηνύ. Ηδηαίηεξα, ηα εμσηεξηθεπκέλα πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο θαίλεηαη λα ζρεηίδνληαη ζεκαληηθά κε πςειό γνλετθό ζηξεο. ε έξεπλα ησλ Konstantareas θαη Homatidis (1989) oη γνλείο δε βξέζεθε λα αλεζπρνύλ ηόζν γηα ηα εζσηεξηθεπκέλα πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο, όπσο είλαη ην άγρνο, ε καηαίσζε θαη ηα αηζζήκαηα θόβνπ, απόζπξζεο, όζν γηα ηηο εμσηεξηθεπκέλεο ζπκπεξηθνξέο ησλ παηδηώλ. Γεγνλόο πνπ πηζαλόλ λα νθείιεηαη ζην γεγνλόο όηη νη δεύηεξεο είλαη πην εύθνιν λα γίλνπλ αληηιεπηέο θαη λα δηαγλσζηνύλ, θαζώο θαη ζην γεγνλόο όηη νη γνλείο θαίλεηαη λα παξαθηλνύληαη θαη λα αλεζπρνύλ πεξηζζόηεξν γηα ζπκπεξηθνξέο πνπ απνθιίλνπλ από ηηο θνηλσληθέο λόξκεο. Οη γνλείο αγνξηώλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο αλέθεξαλ ζπρλόηεξα πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο θαη πςειόηεξν γνλετθό άγρνο. Έλα ελδηαθέξνλ εύξεκα είλαη όηη ε ζνβαξόηεηα ησλ καζεζηαθώλ δπζθνιηώλ θαη ε απόθιηζε ιεθηηθνύ θαη πξαθηηθνύ δείθηε λνεκνζύλεο δε θάλεθε ζηε ζπγθεθξηκέλε έξεπλα λα ζρεηίδεηαη κε ηηο βαζκνινγίεο ησλ γνληώλ γηα ηα πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο θαη ην γνλετθό άγρνο. Αληίζεηα, νη Antshel θαη Joseph (2006) θαηέιεμαλ ζην όηη ε ύπαξμε δεπηεξνγελώλ ζπλαηζζεκαηηθώλ δπζθνιηώλ αλαθέξεηαη ζπρλόηεξα ζε παηδηά κε δηαηαξαρή κε ιεθηηθνύ ηύπνπ θαη ζρεηίδεηαη ζεκαληηθά κε ηελ εκθάληζε πςεινύ γνλετθνύ ζηξεο. Δύξεκα πνπ ζπλδέεηαη, ζύκθσλα κε ηνπο παξαπάλσ εξεπλεηέο, κε ηε δπζθνιία ησλ παηδηώλ απηώλ ζηηο θνηλσληθέο δεμηόηεηεο. ηελ πεξίπησζε ησλ παηδηώλ κε δηαηαξαρή αλάγλσζεο ην ζηξεο ζρεηίδεηαη πςειόηεξα κε επηκέξνπο ραξαθηεξηζηηθά ηεο κεηέξαο (ειηθία, κνξθσηηθό επίπεδν θαη ύπαξμε ςπρνπαζνινγίαο). Ζ πεπνίζεζε όηη ε ύπαξμε πξνβιεκάησλ ζηε ζπκπεξηθνξά ηνπ παηδηνύ ζπκβάιιεη ζεκαληηθά ζηελ εκθάληζε πςεινύ γνλετθνύ ζηξεο, εληζρύεηαη από εξεπλεηηθά δεδνκέλα πνπ ζπγθξίλνπλ αλαθνξέο γνλετθνύ ζηξεο θαη πξνβιεκάησλ ζπκπεξηθνξάο ζε γνλείο παηδηώλ κε Γηαηαξαρή Διιεηκκαηηθήο Πξνζνρήο θαη Τπεξθηλεηηθόηεηαο θαη ζε γνλείο παηδηώλ κε Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο. 45

46 Πην ζπγθεθξηκέλα, νη Baker θαη McCal (1995) ζπλέθξηλαλ αλαθνξέο γνλετθνύ ζηξεο θαη πξνβιεκάησλ ζπκπεξηθνξάο παηδηώλ από 16 κεηέξεο παηδηώλ κε Γηαηαξαρή Διιεηκκαηηθήο Πξνζνρήο θαη Τπεξθηλεηηθόηεηαο, 16 κεηέξεο παηδηώλ κε Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο θαη 16 κεηέξεο παηδηώλ ρσξίο δπζθνιίεο. Σα απνηειέζκαηα έδεημαλ όηη νη γνλείο παηδηώλ κε ΓΔΠΤ βαζκνινγνύλ πςειόηεξα ηα παηδηά ηόζν ζηα εζσηεξηθεπκέλα, όζν θαη ζηα εμσηεξηθεπκέλα πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο, ζπγθξηηηθά κε ηηο άιιεο δύν νκάδεο. Οη κεηέξεο παηδηώλ κε Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο, κνινλόηη αλέθεξαλ ιηγόηεξα πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο θαη ρακειόηεξν γνλετθό άγρνο από ηηο κεηέξεο παηδηώλ κε ΓΔΠΤ, αλέθεξαλ ζεκαληηθά πςειόηεξα πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο θαη γνλετθνύ ζηξεο από ηηο κεηέξεο ηεο νκάδαο ειέγρνπ. Σν γνλετθό ζηξεο ζηηο κεηέξεο παηδηώλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο βξέζεθε λα έρεη ηζρπξή ζπζρέηηζε κε ηα επηκέξνπο ραξαθηεξηζηηθά ηεο ζπκπεξηθνξάο ησλ παηδηώλ, γεγνλόο πνπ δελ παξαηεξήζεθε ζηελ νκάδα ειέγρνπ. Δηδηθόηεξα, ην γνλετθό ζηξεο ζπλδέζεθε κε ραξαθηεξηζηηθά ησλ παηδηώλ, όπσο δηάζπαζε πξνζνρήο θαη ππεξθηλεηηθόηεηαο. Σα παξαπάλσ επξήκαηα ζπκβάιινπλ ζεκαληηθά ζηε κειέηε ηνπ γνλετθνύ ζηξεο θαη ζηε δηεξεύλεζε ησλ παξαγόλησλ εθείλσλ πνπ ην δεκηνπξγνύλ. Ζ ύπαξμε Μαζεζηαθώλ Γπζθνιηώλ πξνθαιεί ζε αξθεηέο πεξηπηώζεηο αλαζηάησζε ζηνπο γνλείο πνπ δπζθνιεύνληαη λα αληαπνθξηζνύλ ζηηο απαηηήζεηο ηνπ παηδηνύ, όκσο δελ κπνξεί λα εηπσζεί όηη πξνθαινύλ απηόκαηα αξλεηηθά ζπλαηζζήκαηα ζην γνλέα. Ζ εκθάληζε γνλετθνύ ζηξεο ζρεηίδεηαη, ζύκθσλα κε εξεπλεηηθά δεδνκέλα, κε κηα ζεηξά παξαγόλησλ, όπσο είλαη ην θύιν ηνπ γνλέα, ε ειηθία ηνπ, ην κνξθσηηθό ηνπ επίπεδν θαη ηδηαίηεξα ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ παηδηνύ. Ζ πεξαηηέξσ κειέηε θαη άιισλ παξαγόλησλ ζα ζπκβάιεη ζηε θαιύηεξε θαηαλόεζε ηνπ γνλετθνύ ζηξεο, θαη καθξνπξόζεζκα ζα κπνξνύζε λα ζεσξεζεί έλα ζεκαληηθό εξγαιείν ησλ εηδηθώλ ζε επίπεδν πξόιεςεο ζε γνλείο παηδηώλ κε Μ.Γ. 46

47 1.3 Αηηηαθέο απνδόζεηο επίδνζεο ζε γνλείο παηδηώλ κε Μαζεζηαθέο Δπζθνιίεο Μηα εηδηθή πεξίπησζε ζηάζεσλ ησλ γνλέσλ αθνξά ηνλ ηξόπν κε ηνλ νπνίν απηνί εξκελεύνπλ ηελ επίδνζε ησλ παηδηώλ ηνπο. Όηαλ πξνζπαζνύκε λα θαηαλνήζνπκε ηα αίηηα κηαο θαηάζηαζεο, έρνπκε ηελ ηάζε λα ηελ απνδίδνπκε ζε ζπγθεθξηκέλνπο παξάγνληεο. Απηό νλνκάδεηαη αηηηαθή απόδνζε (attribution) θαη ηειεπηαία απαζρνιεί αξθεηά ηε βηβιηνγξαθία ηε ζρεηηθή κε ηηο θνηλσληθέο παξακέηξνπο ηεο αλζξώπηλεο ζπκπεξηθνξάο (Γεσξγίνπ, 2002). Ζ ζεσξία ηεο αηηηαθήο απόδνζεο έρεη ηεο ξίδεο ηεο ζηελ άπνςε ηνπ Heider (1944) όηη νη άλζξσπνη δελ αξθνύληαη λα παξαηεξνύλ ηα γεγνλόηα γύξσ ηνπο, αιιά πξνζπαζνύλ ηαπηόρξνλα θαη λα ηα εμεγήζνπλ. Όηαλ κάιηζηα πξόθεηηαη γηα εμήγεζε ηεο ζπκπεξηθνξάο ησλ άιισλ, νη άλζξσπνη ηείλνπλ λα ιακβάλνπλ ππόςε ηνπο ζηαζεξνύο θαη ζρεηηθά ακεηάβιεηνπο παξάγνληεο αληί γηα πξόζθαηξνπο θαη κεηαβαιιόκελνπο παξάγνληεο. Απνδίδνπλ, δειαδή, κηα ζπκπεξηθνξά ή παξάιεηςε θπξίσο ζε εζσηεξηθά θαη αλαγλσξίζηκα αίηηα. Ζ ζεσξία ηεο αηηηαθήο απόδνζεο ζπληζηά κηα ηδηαίηεξα ρξήζηκε κειέηε ησλ θηλήηξσλ θαη ζηελ εμήγεζε ηεο ζρνιηθήο απνηπρίαο (Γεσξγίνπ, 2000α). Σα ηειεπηαία ρξόληα έρεη δνζεί έκθαζε ζηνλ ηξόπν κε ηνλ νπνίν νη γνλείο εξκελεύνπλ θαη αμηνινγνύλ ηελ αθαδεκατθή επίδνζε ησλ παηδηώλ. ύκθσλα κε ηε ζεσξία ηεο απόδνζεο, νη γνλείο ζπρλά απνδίδνπλ ηελ επίδνζε ηνπ παηδηνύ ηνπο (επηηπρία ή απνηπρία) ζε ζπγθεθξηκέλνπο παξάγνληεο, όπσο ηθαλόηεηα, πξνζπάζεηα θαη δηδαζθαιία (Yee & Eccles, 1988). ύκθσλα κε ηνλ Miller (1995), ε απόδνζε είλαη ε εξκελεία θαη ε εθηίκεζε ελόο αηόκνπ ηόζν ηεο δηθήο ζνπ ζπκπεξηθνξάο όζν θαη ησλ άιισλ. Ο Weiner (1985) θαηέιεμε ζηελ εμήο ηαμηλόκεζε απνδόζεσλ: α) σο πξνο ην θέληξν ειέγρνπ ηεο ζπκπεξηθνξάο: εζσηεξηθέο ε εμσηεξηθέο απνδόζεηο; β) σο πξνο ηε ζηαζεξόηεηα: ζηαζεξέο θαη επκεηάβιεηεο απνδόζεηο; γ) ειεγρόκελεο ε κε από ην ίδην ην αηόκν. Δηδηθόηεξα, όζνλ αθνξά ηελ αθαδεκατθή επίδνζε νη γνλείο ηείλνπλ λα απνδίδνπλ ηελ επίδνζε είηε ζε εζσηεξηθνύο παξάγνληεο όπσο είλαη ηα ηαιέληα, βηνινγηθά πξνθαζνξηζκέλεο ηθαλόηεηεο, είηε ζε εμσηεξηθνύο όπσο είλαη ε επίδξαζε ησλ γνλέσλ, ησλ δαζθάισλ θαη ηπραίσλ παξαγόλησλ (Georgiou, 1999). ηελ πξώηε πεξίπησζε νη απνδόζεηο ηεο ζρνιηθήο επηηπρίαο είλαη εζσηεξηθέο θαη ζπγθεθξηκέλα ε ζρνιηθή επηηπρία ησλ παηδηώλ απνδίδεηαη ζηηο πξνζσπηθέο ηθαλόηεηεο ησλ παηδηώλ, ζηελ πξνζπάζεηα πνπ θαηαβάιινπλ, ζηελ θαιή ηνπο ζπκπεξηθνξά, ζηηο θιίζεηο θαη ζηα ελδηαθέξνληά ηνπο. Δλώ, ζηε δεύηεξε πεξίπησζε νη απνδόζεηο ηεο ζρνιηθήο 47

48 επηηπρίαο είλαη εμσηεξηθέο, δειαδή ε ζρνιηθή επηηπρία απνδίδεηαη ζηνλ ηξόπν νξγάλσζεο ηνπ ζρνιείνπ, ζηε ζρνιηθή αηκόζθαηξα, ζην δάζθαιν ηεο ηάμεο, ζηηο θαιέο ζρέζεηο ησλ παηδηώλ κε ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο. Δμειηθηηθά εξεπλεηηθά δεδνκέλα (Rytkonen, Aunola, & Nurmi, 2005) δείρλνπλ όηη όηαλ ηα παηδηά είλαη αθόκα ζην λεπηαγσγείν, νη γνλείο ηείλνπλ λα απνδίδνπλ ηελ επηηπρία ησλ παηδηώλ ηνπο ζηελ ηθαλόηεηα ησλ ίδησλ ησλ παηδηώλ θαη ηνπ δαζθάινπ ηνπο. Μεηά ηε κεηάβαζε ζηελ πξσηνβάζκηα εθπαίδεπζε, νη γνλείο απνδίδνπλ ζπρλόηεξα ηελ επηηπρία ζηελ ηθαλόηεηα ησλ παηδηώλ, ελώ ηελ απνηπρία ζε έιιεηςε ηθαλόηεηαο. Όζν θαιύηεξε είλαη ε επίδνζε ησλ παηδηώλ ζην ζρνιείν, ηόζν πεξηζζόηεξν νη γνλείο απνδίδνπλ ηελ επηηπρία ζηελ ηθαλόηεηα ησλ παηδηώλ θαη ιηγόηεξν ζηνπο δαζθάινπο θαη ζην ζρνιείν. Οη απνδόζεηο ηεο ζρνιηθήο επηηπρίαο θαίλεηαη λα έρνπλ ζεκαληηθή ζπζρέηηζε κε ηε ζρνιηθή επίδνζε ησλ παηδηώλ, ην θύιν ηνπο, ην νηθνλνκηθό θαη κνξθσηηθό επίπεδν ηεο νηθνγέλεηαο θαη ηελ ειηθία ηεο κεηέξαο (αθθάο, 2002). Σα επξήκαηα γηα ηηο απνδόζεηο εξκελεύνληαη κε ηηο ζεσξίεο ηεο θνηλσληθήο απόδνζεο θαη «ζε γεληθέο γξακκέο νη ελδνγελείο απνδόζεηο ππεξηεξνύλ σο πξνο ηε ζπρλόηεηά ηνπο έλαληη ησλ εμσγελώλ απνδόζεσλ» (Παπαζηάκνπ,1993). Ζ παξαηεξνύκελε ππεξνρή ησλ ελδνγελώλ απνδόζεσλ δείρλεη θαη ηελ «πξνζθόιιεζε ζην κύζν ηνπ ραξίζκαηνο», ηελ απνδνρή ηεο ηδενινγίαο όηη ε ζρνιηθή επηηπρία είλαη απνηέιεζκα «θπζηθώλ ραξηζκάησλ» (αθθάο, 2002). Οη παξάγνληεο ζηνπο νπνίνπο απνδίδνπλ νη γνλείο ηελ επίδνζε ηνπ παηδηνύ ηνπο ελδέρεηαη λα επεξεάζεη ηε ζπκπεξηθνξά ηνπο απέλαληη ζην παηδί. Απηό κε ηε ζεηξά ηνπ επεξεάδεη ηελ επίδνζε ηνπ παηδηνύ. Όπσο νη Stevenson θαη Lee (1990) αλαθέξνπλ «όηαλ νη γνλείο πηζηεύνπλ όηη ε επηηπρία ζην ζρνιείν νθείιεηαη ζηελ ηθαλόηεηα ηνπ παηδηνύ θαη όρη ζηελ πξνζπάζεηα, είλαη ιηγόηεξν πηζαλό λα ζπκκεηάζρνπλ ζε δξαζηεξηόηεηεο πνπ ζηνρεύνπλ ζηε βειηίσζε ηεο πξνζπάζεηαο γηαηί ζεσξνύλ όηη είλαη θάηη άζθνπν» (ζ. 66). Οη Vanden θαη Peterson (1991) βξήθαλ όηη νη απνδόζεηο ησλ γνλέσλ γηα ηελ επίδνζε ηνπ παηδηνύ επεξεάδεη ηε ζρέζε γνλέαπαηδηνύ θαη ηελ ζπκπεξηθνξά ηνπ. Όζν πεξηζζόηεξν νη ζπκκεηέρνληεο γνλείο απέδηδαλ κηα απνηπρία ηνπ παηδηνύ ηνπο ζε εζσηεξηθά, κόληκα θαη ειεγρόκελα από ην παηδί ραξαθηεξηζηηθά, ηόζν πεξηζζόηεξν δήισλαλ όηη ηνπο ελνρινύζε θαη ήζειαλ λα θάλνπλ θάηη γη απηό. 48

49 Ηδηαίηεξα, ε απόδνζε ζε εμσηεξηθνύο θαη ζηαζεξνύο παξάγνληεο, πάλσ ζηνπο νπνίνπο ην παηδί δελ έρεη έιεγρν, όπσο είλαη ε ηύρε θαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο νηθνγέλεηαο, ζρεηίδεηαη κε ρακειή επίδνζε θαη δπζθνιίεο ηνπ παηδηνύ ζην ζρνιείν (O Sullivan & Howe, 1996). Δίλαη αμηνζεκείσην όηη νη γνλείο πνπ απέδηδαλ ηελ επίδνζε ζε ζηαζεξνύο παξάγνληεο, όπσο είλαη ε ηθαλόηεηα, ηόζν πεξηζζόηεξν αλήζπρνη ήηαλ ζε πεξίπησζε απνηπρίαο. Δπίζεο, ζπρλά νη γνλείο κεγηζηνπνηνύλ ηε ζπλεηζθνξά ηνπο ζε πεξίπησζε επηηπρίαο θαη ηελ ειαρηζηνπνηνύλ ζε πεξίπησζε απνηπρίαο. Γεληθόηεξα, ν ηξόπνο κε ηνλ νπνίν νη γνλείο βιέπνπλ ην δηθό ηνπο ξόιν ζε ζρέζε κε ηελ επηηπρία ηνπ παηδηνύ ελδερνκέλσο ζρεηίδεηαη κε ηνλ ηξόπν πνπ βηώλνπλ ηηο δπζθνιίεο ηνπ παηδηνύ θαη ηελ εκθάληζε γνλετθνύ ζηξεο. Οη Venden θαη Peterson (1991) θαηέιεμαλ ζην όηη ε αηηηαθή απόδνζε ηεο επίδνζεο ζε εμσηεξηθνύο παξάγνληεο ηνπο νπνίνπο ην παηδί δελ κπνξεί λα ειέγμεη (ηύρε θαη νηθνγελεηαθέο ζπλζήθεο) ζπλδέεηαη κε ζρνιηθή απνηπρία, ελώ ε απόδνζε ηεο επίδνζεο ζε εζσηεξηθνύο παξάγνληεο, θαη ηδηαίηεξα ζηε πξνζπάζεηα ηνπ παηδηνύ, ζπλδέεηαη κε πςειή επίδνζε. Οη γνλείο ηείλνπλ λα απνδίδνπλ ηελ επηηπρία ηνπ παηδηνύ ηνπο ζηελ ηθαλόηεηά ηνπο, ελώ απνθεύγνπλ λα θαηεγνξήζνπλ ηα παηδηά ηνπο ζε πεξίπησζε απνηπρίαο (Coplan, Hastings, Lagace-Seguin, & Moulton, 2002). Ο Miller (1995) εξκελεύεη ηελ απξνζπκία ησλ γνληώλ λα απνδώζνπλ ηε ρακειή επίδνζε ζε έιιεηςε ηθαλόηεηαο ησλ παηδηώλ ζην γεγνλόο όηη ζπρλά κηα ηέηνηα απνδνρή έρεη αξλεηηθό αληίθηππν ζηνπο ίδηνπο. Οη γνλείο ζε πνιιέο πεξηπηώζεηο απνδέρνληαη πην εύθνια ηελ αδηαθνξία θαη ηνλ παξάγνληα ηύρε σο ζεκαληηθό παξάγνληα γηα ηε ρακειή επίδνζε ηνπ παηδηνύ ηνπο, παξά ηελ έιιεηςε ηθαλνηήησλ. Με απηό ηνλ ηξόπν απνθεύγνπλ βαζύηεξεο εξκελείεο θαη ηέινο ηελ απνδνρή ησλ δπζθνιηώλ ηνπ παηδηνύ. ε απηή ηελ πεξίπησζε, ε απόδνζε ησλ δπζθνιηώλ ζε έιιεηςε ηθαλόηεηαο ζα κπνξνύζε λα ζεσξεζεί σο κηα ηδηαίηεξα ζηξεζζνγόλνο ζπλζήθε γηα ηνπο γνλείο. Αξθεηέο ελδείμεηο ππάξρνπλ όηη νη γνλείο θνηλσλνύλ ηηο απνδόζεηο γηα ηελ απόδνζε ζηα ίδηα ηα παηδηά ηνπο κέζα από ηελ θαζεκεξηλή επηθνηλσλία ηνπο θαη ηε ζπκπεξηθνξά ηνπο, πξάγκα πνπ ελδέρεηαη λα επεξεάζεη αξλεηηθά ηε ζρέζε γνλέαπαηδηνύ (Ginsburg & Bronstein, 1993). Γηα παξάδεηγκα, νη δύν γνλείο πνπ έρνπλ ην ίδην πςειέο πξνζδνθίεο γηα ηα παηδηά ηνπο είλαη δπλαηόλ λα επηθέξνπλ δηαθνξεηηθά απνηειέζκαηα αλάινγα κε ην πώο ηηο εθθξάδνπλ, κε ην πόζν πηεζηηθνί παξνπζηάδνληαη, κε ην πνηα κνξθή δίλνπλ 49

50 ζην δηθό ηνπο ξόιν ζε ζρέζε κε ηελ εθπιήξσζε ησλ πξνζδνθηώλ θ.η.ι. Γνλείο πνπ πίζηεπαλ όηη ε επίδνζε ησλ παηδηώλ ηνπο νθείιεηαη ζηελ πξνζπάζεηα ησλ ίδησλ ησλ παηδηώλ εκθαλίδνληαλ ιηγόηεξν πηεζηηθνί θαη ιηγόηεξν αγρώδεηο ζηε ζπκπεξηθνξά ηνπο πξνο ηα παηδηά. Όζν πεξηζζόηεξν νη γνλείο απέδηδαλ ηελ επίδνζε ζηελ πξνζπάζεηα ηνπ παηδηνύ, ηόζν πςειόηεξε ήηαλ ε επίδνζή ηνπ (Γεσξγίνπ, 2000α ). Δπηπιένλ, ν γνλέαο πνπ ζεσξεί όηη ην παηδί ηνπ έρεη ηθαλνπνηεηηθή επίδνζε (ζύκθσλα κε ηηο πξνζδνθίεο ηνπ, ηα ζρέδηά ηνπ γηα ην κέιινλ θ.η.ι.) ηόηε είλαη πηζαλόλ ε αλεζπρία ηνπ θαη ην άγρνο ηνπ λα κεηώλνληαη. Όζν ρακειόηεξε είλαη ε επίδνζε ηνπ παηδηνύ, ηόζν κεγαιύηεξν είλαη ην άγρνο ηνπ γνλέα, ηόζν πην εληαηηθή θαη πηεζηηθή εκθαλίδεηαη ε αλάγθε γηα βνήζεηα πξνο ην παηδί ζην ζπίηη. Γηα παξάδεηγκα, έλαο γνλέαο πνπ πηζηεύεη όηη ε νηθνγέλεηα δελ παίδεη νπζηαζηηθό ξόιν ζηε δηακόξθσζε ηεο ζρνιηθήο επηηπρίαο δελ έρεη ηδηαίηεξν ιόγν λα πξνζπαζεί λα εκπιέθεηαη ζηηο ππνζέζεηο ηνπ πνπ αθνξνύλ ην ζρνιείν. Με άιια ιόγηα, ε επίδνζε ηνπ ίδηνπ ηνπ παηδηνύ ιεηηνπξγεί θαη σο ξπζκηζηήο ηεο γνλετθήο ζπκπεξηθνξάο. Δηδηθόηεξα, ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ παξνπζηάδνπλ νη απνδόζεηο γνλέσλ πνπ ηα παηδηά ηνπο εκθάληδαλ θησρή αλαγλσζηηθή ηθαλόηεηα, ε νπνία αλαθέξεηαη πνιύ ζπρλά ζε παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο (δπζιεμία). ύκθσλα κε ηελ O Sullivan (1996), νη γνλείο παηδηώλ κε θαιή αλαγλσζηηθή ηθαλόηεηα απνδίδνπλ ηελ επίδνζή ηνπο ζηελ ηθαλόηεηα ηνπ παηδηνύ, ελώ νη γνλείο παηδηώλ κε θησρή αλαγλσζηηθή ηθαλόηεηα ζηελ έιιεηςε πξνζπάζεηαο θαη ζηε δπζθνιία ησλ ζρνιηθώλ έξγσλ. Δηδηθόηεξα, νη γνλείο παηδηώλ κε θησρή αλαγλσζηηθή ηθαλόηεηα απνδίδνπλ ζπρλόηεξα ηελ επίδνζε ησλ παηδηώλ ζηελ ηύρε, ζην κεησκέλν ελδηαθέξνλ ηνπ παηδηνύ γηα ηελ αλάγλσζε θαη ζην γεγνλόο όηη ηα παηδηά ηνπο δελ έρνπλ βνήζεηα από εηδηθνύο ζην ζπίηη. ύκθσλα κε ηνπο O Sullivan θαη Howe (1996), ζηελ πεξίπησζε ησλ γνλέσλ ησλ νπνίσλ ηα παηδηά έρνπλ Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο, θαζνξηζηηθό ξόιν γηα ηελ απνδνρή επζπλώλ γηα ηηο καζεζηαθέο δπζθνιίεο ηνπ παηδηνύ έρεη ην κνξθσηηθό επίπεδν ηνπ γνλέα. Πεξηζζόηεξν από όινπο απνδέρνληαη ηελ επζύλε ηνπο γηα ηηο καζεζηαθέο δπζθνιίεο ηνπ παηδηνύ ηνπο νη γνλείο κε κέζε κόξθσζε θαη ιηγόηεξν νη γνλείο κε θαηώηεξε κόξθσζε. ηελ ίδηα έξεπλα βξέζεθε όηη νη καζεζηαθέο δπζθνιίεο ζπλδένληαη ζπρλόηεξα κε εμσηεξηθέο απνδόζεηο ησλ γνληώλ θαη αλαθέξνληαη ζπρλόηεξα ζε αγόξηα κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο. Δύξεκα πνπ, όπσο αλαθέξζεθε, 50

51 ζπλδέεηαη κε ηε καηαίσζε πνπ ζπλεπάγεηαη ε απόδνζε ησλ καζεζηαθώλ δπζθνιηώλ ζε ζηαζεξνύο παξάγνληεο θαη ζε ρακειή ηθαλόηεηα ηνπ παηδηνύ. Δλ θαηαθιείδη, νη γνλείο παηδηώλ κε ρακειή επίδνζε θαη καζεζηαθέο δπζθνιίεο απνδίδνπλ ζπρλόηεξα ηελ επίδνζε ηνπ παηδηνύ ηνπο ζε εμσηεξηθνύο παξάγνληεο, όπσο είλαη ν δάζθαινο ηεο ηάμεο, ηπραίνη παξάγνληεο θ.η.ι., από ό,ηη νη γνλείο παηδηώλ ρσξίο δπζθνιίεο. Με απηόλ ηνλ ηξόπν είλαη πηζαλόλ λα απνθεύγνπλ λα δερηνύλ ην ακεηάβιεην ησλ δπζθνιηώλ θαη λα απνδερηνύλ όηη ηα παηδηά ηνπο πζηεξνύλ ζε ζπγθεθξηκέλεο δεμηόηεηεο. Απνδνρή πνπ ελδερνκέλσο ζα ηνπο θόξηηδε κε επηπιένλ άγρνο γηα ηε ζρνιηθή πνξεία ηνπ παηδηνύ ηνπο. Δίλαη ζεκαληηθό όηη δελ ππάξρεη, εξεπλεηηθά ηνπιάρηζηνλ, ζύλδεζε αλάκεζα ζηηο απνδόζεηο πνπ θάλνπλ νη γνλείο γηα ηελ επίδνζε ηνπ παηδηνύ ηνπο θαη ζην γνλετθό ζηξεο πνπ βηώλνπλ. ύλδεζε πνπ ζα ζπλέβαιε νπζηαζηηθά ζηελ θαηαλόεζε ηνπ γνλετθνύ ζηξεο, θαζώο νη παξάγνληεο ζηνπο νπνίνπο νη γνλείο επηιέγνπλ λα απνδώζνπλ ηηο δπζθνιίεο ηνπο παηδηνύ αληαλαθινύλ ηνλ ηξόπν κε ηνλ νπνίν επηιέγνπλ λα δηαρεηξηζηνύλ ηελ όιε ζπλζήθε. 51

52 1.4 Η παξνύζα έξεπλα Σθεπηηθό, Σηόρνη θαη Εξσηήκαηα ηεο έξεπλαο ύκθσλα κε ηε βηβιηνγξαθηθή αλαζθόπεζε πνπ παξνπζηάζηεθε ζηηο πξνεγνύκελεο ελόηεηεο, νη Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο δελ είλαη δπζθνιίεο πνπ αλαθέξνληαη απνθιεηζηηθά ζε ηνκείο ηεο ζρνιηθήο δσήο, αιιά έρνπλ επξύηεξε δηάζηαζε θαη αληίθηππν ζην πιαίζην ηεο νηθνγέλεηαο. Πην ζπγθεθξηκέλα, ζύκθσλα κε εξεπλεηηθά δεδνκέλα νη καζεζηαθέο δπζθνιίεο απνηεινύλ επηβαξπληηθό παξάγνληα ζηξεο ζηνπο γνλείο (Dyson,1996 Lardierri & Blacher, 2000 Pearson & Chan,1993). Ζ δηάζηαζε ηνπ γνλετθνύ ζηξεο αλαθέξεηαη ζηε δπζθνιία πνπ βηώλεη ν γνλέαο θαηά ην κεγάισκα ηνπ παηδηνύ ηνπ (Abidin, 1995). ηελ πεξίπησζε ησλ παηδηώλ κε ζεκαληηθέο δπζθνιίεο ζηε κάζεζε, ε θαηάζηαζε ζρεδόλ κε θπζηθό ηξόπν πξνθαιεί πξνβιήκαηα ζηνπο γνλείο. Σν άγρνο γίλεηαη θαζεκεξηλό βίσκα ζηνπο γνλείο, θαζώο ληώζνπλ αλεπαξθείο λα αληαπνθξηζνύλ ζην γνλεïθό ξόιν θαη ζηηο θαζεκεξηλέο απαηηήζεηο πνπ έρεη ην κεγάισκα ηνπ παηδηνύ κε δπζθνιίεο κάζεζεο (Pearson & Chan, 1993). Ζ ζύγθξηζε γνλέσλ κε παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο κε γνλείο παηδηώλ ρσξίο αληίζηνηρεο δπζθνιίεο θαηαδεηθλύεη όηη νη πξώηνη βηώλνπλ απμεκέλν γνλεïθό ζηξεο πνπ ζπλδέεηαη ζεκαληηθά κε δεκνγξαθηθέο κεηαβιεηέο θαη επηκέξνπο ραξαθηεξηζηηθά ηνπ παηδηνύ (Lardierri & Blacher, 2000 Dyson, 1996 Baker & McCal, 1995). Δηδηθόηεξα, αξθεηά εξεπλεηηθά δεδνκέλα (Little,2002 Konstantareas & Homatidis,1989 Pearson & Chan, 1993) ζπλεγνξνύλ ζην όηη νη λεόηεξεο ζε ειηθία κεηέξεο, όπσο θαη νη κεηέξεο κε ρακειό κνξθσηηθό επίπεδν είλαη εθείλεο πνπ εκθαλίδνπλ ζπρλόηεξα πςειό γνλετθό ζηξεο. Αλαθνξηθά κε ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ παηδηνύ, έρεη βξεζεί όηη νη γνλείο πνπ αλαθέξνπλ όηη ηα παηδηά ηνπο έρνπλ θησρέο θνηλσληθέο δεμηόηεηεο θαη γεληθόηεξα πεξηζζόηεξα πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο, είλαη εθείλνη πνπ βηώλνπλ ηα πςειόηεξα επίπεδα γνλετθνύ ζηξεο (Dyson, 2003 Landieri, Blacher & Swanson, 2000). Δπηπιένλ, νη γνλείο αγνξηώλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο αλαθέξνπλ ζπρλόηεξα πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο θαη πην πςειό γνλετθό ζηξεο. Ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ παξνπζηάδεη ν ηξόπνο κε ηνλ νπνίν αληηιακβάλνληαη νη γνλείο ηηο δπζθνιίεο ηνπ παηδηνύ θαη νη απνδόζεηο ηηο νπνίεο ηειηθά θάλνπλ γηα ηελ επίδνζή ηνπ. ε απηή ηελ πεξίπησζε ειάρηζηεο είλαη νη βηβιηνγξαθηθέο αλαθνξέο, νη 52

53 νπνίεο όκσο ζπγθιίλνπλ ζην όηη νη γνλείο παηδηώλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο απνδίδνπλ ζπρλόηεξα ηελ επίδνζε ηνπ παηδηνύ ηνπο ζε εμσηεξηθνύο παξάγνληεο, όπσο είλαη ν δάζθαινο ηεο ηάμεο, ηπραίνη παξάγνληεο θ.η.ι., από ό,ηη νη γνλείο παηδηώλ ρσξίο δπζθνιίεο (αθθάο, 2002 O Sullivan, 1996). Με απηόλ ηνλ ηξόπν, είλαη πηζαλόλ λα απνθεύγνπλ λα δερηνύλ ην ακεηάβιεην ησλ δπζθνιηώλ θαη λα απνδερηνύλ όηη ηα παηδηά ηνπο πζηεξνύλ ζε ζπγθεθξηκέλεο δεμηόηεηεο (Miller, 1995). Βαζηθόο πεξηνξηζκόο ηεο ππάξρνπζαο βηβιηνγξαθίαο είλαη όηη νη έξεπλεο πνπ έρνπλ γίλεη ζε πεξηπηώζεηο παηδηώλ απνθιεηζηηθά κε καζεζηαθά πξνβιήκαηα είλαη ειάρηζηεο θαη ζπρλά νη πεξηπηώζεηο απηώλ ησλ παηδηώλ εληάζζνληαη ζε έλα θιηληθό δείγκα παηδηώλ πνπ παξαθνινπζνύλ εηδηθή αγσγή. ε απηέο ηηο πεξηπηώζεηο, νη Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο ζπλππάξρνπλ κε ζνβαξόηεξεο δηαηαξαρέο θαη απνηεινύλ δεπηεξνγελή πεγή ζηξεο γηα ηνπο γνλείο. Δίλαη ζεκαληηθό, ινηπόλ, λα κειεηεζνύλ νη Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο σο πξσηαξρηθή πεγή ζηξεο γηα ηνπο γνλείο θαη λα δηαθξηζνύλ από άιιεο δπζθνιίεο. Πξνζπάζεηα, ε νπνία ζα γίλεη κέζα από ηελ παξνύζα κειέηε κε δείγκα γνλέσλ κε παηδηά πνπ θνηηνύλ απνθιεηζηηθά ζε θαλνληθέο ηάμεηο θαη έρνπλ ζαθή δηάγλσζε καζεζηαθώλ δπζθνιηώλ από αλαγλσξηζκέλα από ην Τπνπξγείν Παηδείαο θέληξα ρσξίο απηέο λα ζπλππάξρνπλ κε άιιεο δπζθνιίεο, όπσο Γηαηαξαρή Διιεηκκαηηθήο Πξνζνρήο, Γηάρπηεο Αλαπηπμηαθέο Γηαηαξαρέο, Αηζζεηεξηαθέο αλαπεξίεο, Ννεηηθή πζηέξεζε. Δπίζεο, όιεο ζρεδόλ νη έξεπλεο έρνπλ πξαγκαηνπνηεζεί ζε ρώξεο, όπσο είλαη ε Ακεξηθή θαη ε Αγγιία, κε ηειείσο δηαθνξεηηθό εθπαηδεπηηθό ζύζηεκα από ην ειιεληθό, όπνπ ηα παηδηά κε Μ.Γ. παξαθνινπζνύλ απνθιεηζηηθά εηδηθά εθπαηδεπηηθά πξνγξάκκαηα θαη πξνγξάκκαηα απνθαηάζηαζεο ησλ καζεζηαθώλ δπζθνιηώλ. ηελ Διιάδα δελ ππάξρεη αληίζηνηρε θαηάξηηζε θαη ελεκέξσζε πάλσ ζην ζέκα, είλαη ζεκαληηθό όηη ην παηδί κε Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο δελ ηπγράλεη εηδηθήο εθπαηδεπηηθήο ππνζηήξημεο θαη παξέκβαζεο κεηά ηελ δηάγλσζε. Οη γνλείο ζπρλά δελ έρνπλ επαξθή ελεκέξσζε γηα ηηο καζεζηαθέο δπζθνιίεο από ην ζρνιείν θαη αλαδεηνύλ ππνζηήξημε θαη θαζνδήγεζε θπξίσο ζε ηδησηηθνύο θνξείο, πνπ απνηεινύλ ζεκαληηθό νηθνλνκηθό θνξηίν γηα ηελ νηθνγέλεηα. Σα παξαπάλσ πηζαλόλ λα δεκηνπξγνύλ επηπιένλ άγρνο ζηνπο Έιιελεο γνλείο θαη λα ζπληεινύλ ζε ιαζεκέλεο ηερληθέο δηαρείξηζεο ησλ δπζθνιηώλ ηνπ παηδηνύ. 53

54 Δπηπιένλ, είλαη ζεκαληηθό λα επηζεκαλζεί όηη ζηελ πιεηνλόηεηά ηνπο ηα εξεπλεηηθά δεδνκέλα ζρεηηθά κε ην γνλετθό ζηξεο πξνέξρνληαη από κεηέξεο παηδηώλ κε δπζθνιίεο, αθόκα θαη νη έξεπλεο πνπ έρνπλ ζπκπεξηιάβεη παηέξεο έρνπλ δπζαλάινγν δείγκα κεηέξσλ θαη παηέξσλ, γεγνλόο πνπ δελ καο επηηξέπεη λα έρνπκε ζαθή εηθόλα ησλ δηαθνξώλ θύινπ. Θα πξέπεη, επίζεο, λα ιεθζεί ππόςε ην γεγνλόο όηη νη κεηέξεο ηα ηειεπηαία ρξόληα εληάζζνληαη ηζόηηκα ζηνλ ηνκέα ηεο εξγαζίαο θαη δελ αζρνινύληαη απνθιεηζηηθά κε ηε θξνληίδα ησλ παηδηώλ θαη ηελ πξνεηνηκαζία ησλ ζρνιηθώλ καζεκάησλ. Ζ κηθξόηεξε εκπινθή, ινηπόλ, ησλ κεηέξσλ ελδερνκέλσο λα έρεη άκεζε επίπησζε ζηνλ ηξόπν πνπ δηαρεηξίδνληαη ηηο καζεζηαθέο δπζθνιίεο ηνπ παηδηνύ ηνπο. Πξνθύπηεη, θαηά ζπλέπεηα, ην ζπκπέξαζκα όηη νη αιιαγέο πνπ έρνπλ επέιζεη ζηε δνκή θαη ιεηηνπξγία ηεο νηθνγέλεηαο ζα πξέπεη λα ιεθζνύλ ππόςε ζε έλα λέν εξεπλεηηθό πιαίζην, κε έκθαζε ζε ζπγθεθξηκέλνπο παξάγνληεο ζηξεο ησλ γνλέσλ παηδηώλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο. ηε ζύγρξνλε βηβιηνγξαθία, ε κειέηε ησλ παξαγόλησλ πνπ ζπλδένληαη κε ηελ εκθάληζε ζηξεο ζε γνλείο παηδηώλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο, πνπ ζα απνηειέζεη αληηθείκελν ηεο παξνύζαο έξεπλαο, δελ έρεη δώζεη αθόκα επαξθή ζηνηρεία. Αμηνπξόζεθην είλαη ην γεγνλόο όηη έλα ζεκαληηθό κέξνο ησλ εξεπλώλ γηα ην γνλετθό ζηξεο ζε γνλείο παηδηώλ κε Μ.Γ έρνπλ πξαγκαηνπνηεζεί ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο ηνπ 20νύ αηώλα, αθήλνληαο εξσηεκαηηθά γηα ηελ αμηνπηζηία ησλ πιεξνθνξηώλ ηνπο δύν δεθαεηίεο κεηά. Δληνύηνηο, ππάξρνπλ αξθεηέο ελδείμεηο όηη ν ηύπνο ησλ καζεζηαθώλ δπζθνιηώλ, ε ύπαξμε δεπηεξνγελώλ δπζθνιηώλ ζηε ζπκπεξηθνξά ηνπ παηδηνύ θαη ν ηξόπνο πνπ ε νηθνγέλεηα αληηιακβάλεηαη ηηο καζεζηαθέο δπζθνιίεο ζπλδένληαη κε ηελ εκθάληζε ηνπ ζηξεο ζηνπο γνλείο. Πην ζπγθεθξηκέλα, ν ηύπνο ησλ καζεζηαθώλ δπζθνιηώλ θαη ε ελ γέλεη ζνβαξόηεηα ησλ δπζθνιηώλ έρεη απνδεηρηεί όηη ζπλδέεηαη κε ηα επίπεδα γνλεïθνύ ζηξεο (Antshel & Joseph, 2006). Οη γνλείο κε Μ.Γ κε ιεθηηθνύ ηύπνπ ηείλνπλ λα αλαθέξνπλ θησρόηεξεο αιιειεπηδξάζεηο κε ηα παηδηά ηνπο θαη πςειόηεξν ζπλνιηθό γνλετθό ζηξεο, ζπγθξηηηθά κε ηνπο γνλείο παηδηώλ κε δηαηαξαρή ηεο αλάγλσζεο (Γπζιεμία) 54

55 Ζ παξαπάλσ δηάθξηζε ζε κε ιεθηηθή δηαηαξαρή θαη ζε δηαηαξαρή ηεο αλάγλσζεο δελ είλαη επξέσο αλαγλσξίζηκε ζην ειιεληθό πιαίζην. ε δηαγλσζηηθό επίπεδν, νη όξνη πνπ ζπλαληηνύληαη ζπρλόηεξα είλαη απηνί ησλ Γεληθεπκέλσλ Μαζεζηαθώλ Γπζθνιηώλ πνπ αλαθέξνληαη ζε έλα επξύ θάζκα δπζθνιηώλ πνπ νδεγνύλ ζε ζρνιηθή ππν-επίδνζε ή απνηπρία παηδηά πνπ έρνπλ θαλνληθή θνίηεζε (αθθάο, 2002) θαη ησλ Δηδηθώλ Μαζεζηαθώλ Γπζθνιηώλ πνπ αλαθέξνληαη ζε ζεκαληηθέο δπζθνιίεο ζε ζπγθεθξηκέλνπο όκσο ηνκείο, όπσο είλαη ε αλάγλσζε, ε γξαθή θαη νη καζεκαηηθνί ππνινγηζκνί. Ζ θύξηα δηαθνξά ησλ παξαπάλσ είλαη όηη νη Δηδηθέο Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο αλαθέξνληαη ζε δπζρέξεηα ζε έλαλ ζπγθεθξηκέλν ηνκέα κάζεζεο, ελώ νη Γεληθεπκέλεο Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο εκπεξηέρνπλ πνιιέο θνξέο επξύηεξεο δπζθνιίεο θαη αλαθέξνληαη πνιύ ζπρλά ζε παξαπάλσ από έλαλ ηνκέα. Σα ππάξρνληα εξεπλεηηθά δεδνκέλα δείρλνπλ όηη νη γνλείο θαηαλννύλ επθνιόηεξα ηηο δηαηαξαρέο ιεθηηθνύ ηύπνπ, όπσο είλαη ε δπζιεμία, θαη δπζθνιεύνληαη πνιιέο θνξέο λα απνδερηνύλ επξύηεξεο δπζθνιίεο πνπ δελ έρνπλ ζαθή πξνέιεπζε θαη αηηηνινγία. Γίλεηαη, επνκέλσο, θαηαλνεηό όηη κηα δηάθξηζε ησλ καζεζηαθώλ δπζθνιηώλ (Γεληθεπκέλσλ θαη Δηδηθώλ Μαζεζηαθώλ Γπζθνιηώλ), ε νπνία έρεη άκεζε εθαξκνγή ζην ειιεληθό πιαίζην, ζεσξείηαη αλαγθαία γηα ηε κειέηε ηεο ζύλδεζεο ηνπ ηύπνπ ησλ καζεζηαθώλ δπζθνιηώλ θαη ηνπ γνλετθνύ ζηξεο. εκαληηθή ζε απηή ηελ πεξίπησζε ζεσξείηαη θαη ε ζύγθξηζε ηνπ θιηληθνύ δείγκαηνο (Γεληθεπκέλεο θαη Δηδηθέο Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο) κε νκάδα ειέγρνπ (γνλείο παηδηώλ πνπ δελ αλαθέξνπλ δπζθνιίεο ζηε κάζεζε ηνπ παηδηνύ). ύγθξηζε πνπ εξεπλεηηθά δελ έρεη δώζεη επαξθή ζηνηρεία θαη έρεη αγλνεζεί ζε αξθεηέο κειέηεο. Δπίζεο, έλαο ζεκαληηθόο παξάγνληαο γηα ηελ εκθάληζε γνλεïθνύ ζηξεο ζε γνλείο κε παηδηά πνπ αληηκεησπίδνπλ καζεζηαθέο δπζθνιίεο, όπσο έρεη ήδε εηπσζεί, ζεσξνύληαη ηα επηκέξνπο ραξαθηεξηζηηθά ηεο ζπκπεξηθνξάο ηνπ παηδηνύ. Δηδηθόηεξα, νη γνλείο παηδηώλ κε Μ.Γ. πνπ βηώλνπλ πςειό γνλεïθό ζηξεο αλαθέξνπλ ζπρλόηεξα εμσηεξηθεπκέλα πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο ηνπ παηδηνύ, όπσο είλαη ε επηζεηηθόηεηα θαη νη ρακειέο θνηλσληθέο δεμηόηεηεο (Baker & McCal,1995 Dyson,1993). Σα παξαπάλσ δεδνκέλα γελλνύλ εύινγα εξσηήκαηα γηα ην αλ ε ύπαξμε ησλ δπζθνιηώλ ζηε κάζεζε από κόλε ηεο απνηειεί ηθαλό παξάγνληα εκθάληζεο ζηξεο ζηνπο γνλείο, ή αλ νη αξλεηηθέο επηπηώζεηο ζηε ζπκπεξηθνξά ηνπ παηδηνύ είλαη απηέο πνπ αλεζπρνύλ θαηά θύξην ιόγν ηνπο γνλείο θαη νδεγνύλ ηειηθά ζε πςειό ζηξεο. Σα ππάξρνληα δεδνκέλα αλαθέξνληαη, ζηηο πεξηζζόηεξεο πεξηπηώζεηο, ζπλνιηθά ζε 55

56 πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο, ρσξίο λα γίλεηαη ζπρλά δηάθξηζε ζηα επηκέξνπο ραξαθηεξηζηηθά ηεο ζπκπεξηθνξάο ηνπ παηδηνύ ηα νπνία πξνθαινύλ πςειό ζηξεο. Σν γεγνλόο απηό κέρξη ηώξα δελ καο επηηξέπεη ηηο άκεζεο ζπλδέζεηο θαη ηελ εμαγσγή αζθαιώλ ζπκπεξαζκάησλ γηα ηνπο παξάγνληεο ηεο ζπκπεξηθνξάο ηνπ παηδηνύ πνπ απμάλνπλ ηελ πηζαλόηεηα εκθάληζεο πςεινύ γνλετθνύ ζηξεο. H παξνύζα έξεπλα, ινηπόλ επηρεηξεί, κέζα από ηε ζύλδεζε ηνπ γνλετθνύ ζηξεο κε επηκέξνπο ραξαθηεξηζηηθά ηεο ζπκπεξηθνξάο ηνπ παηδηνύ, λα δώζεη απαληήζεηο ζηα παξαπάλσ εξσηήκαηα. Σέινο, πνιύηηκν ζηνηρείν ζηελ θαηαλόεζε ηνπ ζέκαηνο ζα κπνξνύζε λα απνδεηρηεί ε κειέηε ησλ αηηηαθώλ απνδόζεσλ πνπ θάλνπλ νη γνλείο ησλ παηδηώλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο γηα ηελ επίδνζε θαη ηηο δπζθνιίεο ηνπ παηδηνύ. Δίλαη ελδεηθηηθό όηη νη γνλείο παηδηώλ κε δπζθνιίεο ζηε κάζεζε ηείλνπλ λα απνδίδνπλ ηε ζρνιηθή απνηπρία ζε εμσηεξηθνύο θπξίσο παξάγνληεο (αθθάο, 2002). Δίλαη ζεκαληηθό όηη δελ ππάξρεη, εξεπλεηηθά ηνπιάρηζηνλ, ζύλδεζε αλάκεζα ζηηο απνδόζεηο πνπ θάλνπλ νη γνλείο γηα ηελ επίδνζε ηνπ παηδηνύ ηνπο θαη ζην γνλετθό ζηξεο πνπ βηώλνπλ. ύλδεζε πνπ ζα ζπλέβαιε νπζηαζηηθά ζηελ θαηαλόεζε ηνπ γνλετθνύ ζηξεο, θαζώο νη παξάγνληεο ζηνπο νπνίνπο νη γνλείο επηιέγνπλ λα απνδώζνπλ ηηο δπζθνιίεο ηνπο παηδηνύ αληαλαθινύλ ηνλ ηξόπν κε ηνλ νπνίν επηιέγνπλ λα δηαρεηξηζηνύλ ηελ όιε ζπλζήθε. Κύξηνο ζηόρνο, ινηπόλ, ηεο παξνύζαο έξεπλαο ήηαλ λα δηεξεπλήζεη παξάγνληεο πνπ ζπλδένληαη κε ην γνλετθό ζηξεο ζε γνλείο παηδηώλ κε Μ.Γ. πγθεθξηκέλα, δηεξεπλήζεθε θαηά πόζν νη δεκνγξαθηθέο κεηαβιεηέο (θύιν, κνξθσηηθό επίπεδν γνλέα, θύιν παηδηνύ, ηύπνο δηάγλσζεο, θνίηεζε ζε ηκήκα έληαμεο), πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο ηνπ παηδηνύ (ππεξθηλεηηθόηεηα, επηζεηηθόηεηα θαη ζπλαηζζεκαηηθέο δπζθνιίεο) θαη νη απνδόζεηο πνπ θάλνπλ νη γνλείο γηα ηε ζρνιηθή επίδνζε ησλ παηδηώλ ζπλδένληαη κε ηελ εκθάληζε γνλετθνύ ζηξεο. Δπηπιένλ, λα δηεξεπλεζνύλ νη δηαθνξέο σο πξνο ηα παξαπάλσ (γνλετθό ζηξεο, πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο-ζπλαηζζεκαηηθέο δηαηαξαρέο, απνδόζεηο επίδνζεο) ζε γνλείο παηδηώλ κε Μ.Γ. (θιηληθή νκάδα) θαη γνλείο παηδηώλ ρσξίο δπζθνιίεο (νκάδα ειέγρνπ). Με βάζε ηα παξαπάλσ, ηα εξσηήκαηα πνπ πξνθύπηνπλ θαη απνηεινύλ ζηνηρεία κειέηεο ηεο παξνύζαο έξεπλαο, είλαη ηα εμήο : 56

57 Τπάξρνπλ δηαθνξέο ζηα επίπεδα ηνπ γνλεïθνύ ζηξεο κεηαμύ ησλ γνλέσλ παηδηώλ κε Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο θαη απηώλ ρσξίο αληίζηνηρεο δπζθνιίεο; Τπάξρνπλ δηαθνξέο σο πξνο ηα αλαθεξζέληα από ηνπο γνλείο πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο θαη ηηο ζπλαηζζεκαηηθέο δηαηαξαρέο ησλ παηδηώλ κε ή ρσξίο καζεζηαθέο δπζθνιίεο; Τπάξρεη ζύλδεζε αλάκεζα ζην γνλεïθό ζηξεο θαη ζηα πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο θαη ζηηο ζπλαηζζεκαηηθέο δηαηαξαρέο πνπ αλαθέξνπλ νη γνλείο ησλ παηδηώλ κε ή ρσξίο Μ.Γ; Τπάξρνπλ δηαθνξνπνηήζεηο ζηα επίπεδα ζηξεο κεηαμύ ησλ γνλέσλ παηδηώλ κε Μ.Γ πνπ αλαθέξνπλ ζεκαληηθέο δπζθνιίεο ζηε ζπκπεξηθνξά ηνπ παηδηνύ θαη γνλέσλ παηδηώλ κε Μ.Γ πνπ δελ αλαθέξνπλ δπζθνιίεο ζηε ζπκπεξηθνξά; Τπάξρεη ζύλδεζε κεηαμύ ηνπ γνλεïθνύ ζηξεο θαη ησλ απνδόζεσλ πνπ θάλνπλ νη γνλείο όζνλ αθνξά ηελ επίδνζε ηνπ παηδηνύ; Γηαθνξνπνηνύληαη νη παξάγνληεο ζηνπο νπνίνπο απνδίδνπλ νη γνλείο ηελ επίδνζε ησλ παηδηώλ αλάινγα κε ην αλ εκθαλίδνπλ ή όρη καζεζηαθέο δπζθνιίεο; Τπάξρνπλ δηαθνξέο ζηα επίπεδα ηνπ ζηξεο πνπ βηώλνπλ νη γνλείο παηδηώλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο αλάινγα κε ηνλ ηύπν ηεο δηάγλσζεο ησλ Μ.Γ (Γεληθέο Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο ή Δηδηθέο καζεζηαθέο: Γπζιεμία, Γπζγξαθία, Γπζαξηζκηζία); Πνηνη παξάγνληεο, πνπ αθνξνύλ ηνπο γνλείο (θύιν, έηε εθπαίδεπζεο, νηθνγελεηαθή θαηάζηαζε) ή ην παηδί (θύιν, ειηθία, ηύπνο δηάγλσζεο, θνίηεζε ζε ηάμε έληαμεο), πξνβιέπνπλ ηα επίπεδα ηνπ γνλεïθνύ ζηξεο ζε γνλείο παηδηώλ κε Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο 57

58 1.4.2 Υπνζέζεηο ηεο έξεπλαο ύκθσλα κε ηνπο ζηόρνπο, νη νπνίνη αλαθέξζεθαλ ζηελ πξνεγνύκελε ελόηεηα θαη ηα δεδνκέλα ηεο δηεζλνύο εξεπλεηηθήο βηβιηνγξαθίαο, νη ππνζέζεηο ηεο έξεπλαο δηακνξθώλνληαη σο εμήο : 1. Αλακέλεηαη όηη νη γνλείο παηδηώλ κε Μαζεζηαθέο δπζθνιίεο ζα παξνπζηάδνπλ πςειόηεξα επίπεδα ζηξεο από ό,ηη νη γνλείο ρσξίο αληίζηνηρεο δπζθνιίεο (Antshel & Joseph, 2006 Dyson,1996 Fuller & Rankin,1994 Konstantareas & Homatidis,1989 Little, 2002 Pearson & Chan, 1993). 2. Αλακέλεηαη όηη νη γνλείο παηδηώλ κε Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο ζα αλαθέξνπλ πεξηζζόηεξα πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο θαη ζπλαηζζεκαηηθέο δηαηαξαρέο από ό,ηη γνλείο παηδηώλ ρσξίο δπζθνιίεο (Nebuzoka & Smith, 1993 Williams & McGee, 1994 Wright Strawderman & Watson, Δπίζεο, ην γνλεïθό ζηξεο ζα ζπλδέεηαη κε ηα πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο θαη ηηο ζπλαηζζεκαηηθέο δηαηαξαρέο ησλ παηδηώλ ηνπ δείγκαηνο (Deater-Deckard, 1998 Keller & Honig, 2004). 3. Αλακέλεηαη όηη νη γνλείο παηδηώλ κε Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο πνπ αλαθέξνπλ όηη ηα παηδηά ηνπο έρνπλ ζεκαληηθά πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο θαη ζπλαηζζεκαηηθέο δπζθνιίεο ζα παξνπζηάδνπλ πςειόηεξα επίπεδα ζηξεο από ό,ηη νη γνλείο παηδηώλ κε Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο πνπ δελ αλαθέξνπλ αληίζηνηρε ζπκπεξηθνξά (Baker & McCal, 1995 Dyson, 1996 Landieri, Blacher & Swanson, 2000). 4. Όζνλ αθνξά ηε ζύλδεζε γνλετθνύ ζηξεο θαη απνδόζεσλ ηεο επίδνζεο από ηνπο γνλείο δελ είλαη δπλαηόλ λα δηαηππσζεί ππόζεζε, θαζώο ε ζύλδεζε ησλ δύν κεηαβιεηώλ δελ ππνζηεξίδεηαη από ζπζηεκαηηθά επξήκαηα ηεο βηβιηνγξαθίαο. 58

59 5. ηελ εμέηαζε ησλ απνδόζεσλ γηα ηα αίηηα ηεο επίδνζεο ηνπ παηδηνύ αλακέλεηαη νη γνλείο παηδηώλ κε Μαζεζηαθέο δπζθνιίεο λα απνδίδνπλ ζπρλόηεξα ηελ επίδνζε ζε εμσηεξηθνύο παξάγνληεο από ό,ηη νη γνλείο παηδηώλ ρσξίο δπζθνιίεο (O Sullivan, 1996 αθθάο, 2002). 6. Αλακέλεηαη όηη νη γνλείο παηδηώλ κε Γεληθεπκέλεο Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο ζα παξνπζηάδνπλ πςειόηεξα επίπεδα γνλετθνύ ζηξεο, ζε ζρέζε κε απηνύο πνπ ηα παηδηά ηνπο έρνπλ Δηδηθέο Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο (Antshel & Joseph, 2006). Χζηόζν, ε ππόζεζε απηή ζεσξείηαη επηζθαιήο θαζώο βαζίδεηαη ζε δηαγλσζηηθά θξηηήξηα θαη όξνπο ( Γηαηαξαρή ιεθηηθνύ θαη κε ιεθηηθνύ ηύπνπ) πνπ δηαθέξνπλ από απηά ηνπ ειιεληθνύ πιαηζίνπ. 7. Αλακέλεηαη όηη από ηηο δεκνγξαθηθέο κεηαβιεηέο: ην κνξθσηηθό επίπεδν ηνπ γνλέα (έηε εθπαίδεπζεο) θαη ν ηύπνο δηάγλσζεο ηνπ παηδηνύ ζα ζπλδένληαη θαη ζα εξκελεύνπλ σο πξνβιεπηηθνί παξάγνληεο ην γνλετθό ζηξεο. Πην ζπγθεθξηκέλα, ηα πςειόηεξα επίπεδα γνλετθνύ ζηξεο ζα ζπλδένληαη κε ηε ρακειή κόξθσζε ησλ γνλέσλ (Konstantareas & Homatidis,1989 Pearson & Chan, 1993 Little, 2002) θαη ηε δηάγλσζε ησλ Γεληθεπκέλσλ Μαζεζηαθώλ Γπζθνιηώλ (Antshel & Joseph, 2006). 59

60 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 2: ΜΔΘΟΓΟ 2.1 Δείγκα Σν δείγκα απνηειείηαη από 166 άλδξεο θαη γπλαίθεο πνπ θαηνηθνύλ ζηε Θεζζαινλίθε (αζηηθέο πεξηνρέο), άκν, Υίν, Μπηηιήλε (εκηαζηηθέο πεξηνρέο). Πίνακαρ 2. Καηαλνκή δείγκαηνο αλά πεξηνρή πξνέιεπζεο ΠΔΡΗΟΥΖ ΤΥΝΟΣΖΣΑ ΠΟΟΣΑ Αζηηθή % Ζκηαζηηθή % Όπσο παξαηεξνύκε ζηνλ Πίλαθα 2, νη ζπκκεηέρνληεο/νπζεο ηεο έξεπλαο πξνέξρνληαη θπξίσο από ηηο εκηαζηηθέο πεξηνρέο πνπ αλαθέξνληαη παξαπάλσ θαη ηελ αζηηθή πεξηνρή ηεο Θεζζαινλίθεο. Παξαηεξνύκε, επίζεο, όηη νη εκηαζηηθέο πεξηνρέο θαη νη αζηηθέο πεξηνρέο αληηπξνζσπεύνληαη ζην δείγκα κε πνζνζηό, 56,02 % θαη 43,98 % αληίζηνηρα. ηε παξνύζα έξεπλα δελ ππήξρε ε δπλαηόηεηα δείγκαηνο από αγξνηηθέο πεξηνρέο, θαζώο ε ζπιινγή δείγκαηνο γνλέσλ κε δηαγλσζκέλεο καζεζηαθέο δπζθνιίεο απαηηνύζε επηθνηλσλία κε δεκόζηεο δηαγλσζηηθέο ππεξεζίεο πνπ εδξεύνπλ θαηά θύξην ιόγν ζηηο κεγάιεο πόιεηο. Πίνακαρ 3. Καηαλνκή δείγκαηνο θαηά θύιν ΦΤΛΟ ΤΥΝΟΣΖΣΑ ΠΟΟΣΑ Άληξεο % Γπλαίθεο % ηνλ Πίλαθα 3 παξαηεξνύκε κηα ζαθέζηαηε ππεξνρή ηνπ γπλαηθείνπ θύινπ ζε ζρέζε κε ην αλδξηθό. Θα πξέπεη λα αλαθεξζεί όηη νη κεηέξεο ήηαλ ζε γεληθέο γξακκέο πην πξόζπκεο λα απαληήζνπλ ζην εξσηεκαηνιόγην από ηνπο παηέξεο, θαζώο πεξλνύλ θαηά θύξην ιόγν πεξηζζόηεξεο ώξεο κε ην παηδί θαη εκπιέθνληαη πεξηζζόηεξν ζηα ζρνιηθά ηνπ θαζήθνληα. 60

61 Πίνακαρ 4. Καηαλνκή δείγκαηνο αλά νκάδα (θιηληθό δείγκα θαη νκάδα ειέγρνπ) ΟΜΑΓΑ ΤΥΝΟΣΖΣΑ ΠΟΟΣΑ Κιηληθό δείγκα % Οκάδα ειέγρνπ % Ζ θιηληθή νκάδα πεξηιακβάλεη 61 γνλείο πνπ έρνπλ παηδηά κε δηαγλσζκέλεο καζεζηαθέο δπζθνιίεο, ελώ ε νκάδα ειέγρνπ πεξηιακβάλεη 105 γνλείο παηδηώλ πνπ δελ αλαθέξνπλ δπζθνιίεο ηνπ παηδηνύ ζην ζρνιείν θαη παξαπνκπή ζε αληίζηνηρεο ππεξεζίεο. ειέγρνπ) Γπάθημα 1. Καηαλνκή δείγκαηνο αλά νκάδα (θιηληθό δείγκα θαη νκάδα Πίνακαρ 5. Καηαλνκή δείγκαηνο θαηά ειηθία ΖΛΗΚΗΑ ΤΥΝΟΣΖΣΑ ΠΟΟΣΑ εηώλ % εηώλ % 41 θαη άλσ % 61

62 Όζνλ αθνξά ζηελ θαηαλνκή ησλ ππνθεηκέλσλ κε βάζε ηελ ειηθία, βιέπνπκε όηη ππάξρεη ζρεδόλ ίζε θαηαλνκή ζηηο ηξεηο ειηθηαθέο νκάδεο. Όπσο βιέπνπκε ζην εξσηεκαηνιόγην πνπ παξαηίζεηαη ζην παξάξηεκα, ππάξρεη ε θαηεγνξία από εηώλ. Δπεηδή ζηελ θαηεγνξία απηή είρακε κόλν 12 ππνθείκελα (αλακελόκελν αθνύ ηα εξσηεκαηνιόγηα δόζεθαλ ζε γνλείο καζεηώλ 8-12 εηώλ), πξνρσξήζακε ζε ζύκπηπμή ηεο κε ηελ ακέζσο επόκελε θαηεγνξία, από εηώλ. Γπάθημα 2. Καηαλνκή δείγκαηνο αλά ειηθηαθή νκάδα Ηλικία γονέα S ετών ετών 41 και άνω γνλέα Πίνακαρ 6. Καηαλνκή ζπλνιηθνύ δείγκαηνο σο πξνο ην κνξθσηηθό επίπεδν ηνπ ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ ΤΥΝΟΣΖΣΑ ΠΟΟΣΑ Απόθνηηνη Γεκνηηθνύ- Γπκλαζίνπ % Απόθνηηνη Λπθείνπ % Πηπρηνύρνη ΑΔΗ/ΣΔΗ % Κάηνρνη Μεηαπηπρηαθνύ δηπιώκαηνο % ηνλ Πίλαθα 6 βιέπνπκε ηελ θαηαλνκή ησλ ππνθεηκέλσλ σο πξνο ην κνξθσηηθό ηνπο επίπεδν. Όπσο παξαηεξνύκε, νη γνλείο πνπ ζπκκεηείραλ ζηελ έξεπλα ήηαλ ζην κεγαιύηεξό ηνπο πνζνζηό απόθνηηνη ιπθείνπ (50,6 %), αθνινπζνύλ νη 62

63 Πηπρηνύρνη ΑΔΗ/ΣΔΗ (33,8 %), ελώ ζηελ θαηεγνξία απόθνηηνη Γεκνηηθνύ/Γπκλαζίνπ θαηαηάζζεηαη κόλν ην 14,5 % θαη ζηελ θαηεγνξία Κάηνρνη Μεηαπηπρηαθνύ Γηπιώκαηνο κόλν ην 1,2 % ηνπ δείγκαηνο. Δηδηθόηεξα, νη επηκέξνπο ζπρλόηεηεο ζε θάζε νκάδα δίλνληαη ζηνλ Πίλαθα 7 θαη 8. γνλέα Γπάθημα 3. Καηαλνκή ζπλνιηθνύ δείγκαηνο σο πξνο ην κνξθσηηθό επίπεδν ηνπ Πίνακαρ 7. Καηαλνκή δείγκαηνο ηεο νκάδαο ειέγρνπ σο πξνο ην κνξθσηηθό επίπεδν γνλέα ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ ΤΥΝΟΣΖΣΑ ΠΟΟΣΑ Απόθνηηνη Γεκνηηθνύ- Γπκλαζίνπ Απόθνηηνη Λπθείνπ 13 12,4% 50 47,6% Πηπρηνύρνη ΑΔΗ/ΣΔΗ 41 39,1 % Κάηνρνη Μεηαπηπρηαθνύ δηπιώκαηνο 1 1 % Ζ θαηαλνκή ησλ ππνθεηκέλσλ ηεο νκάδαο ειέγρνπ σο πξνο ην κνξθσηηθό ηνπο επίπεδν δείρλεη όηη δελ ππάξρνπλ ζεκαληηθέο απνθιίζεηο από ηηο ζπρλόηεηεο ζην ζπλνιηθό δείγκα. Πην ζπγθεθξηκέλα, ππάξρεη ππεξνρή ησλ γνλέσλ κε ιπθεηαθή 63

64 κόξθσζε (47,6%), αθνινπζνύλ νη Πηπρηνύρνη ΑΔΗ/ΣΔΗ (39,1%), νη Απόθνηηνη Γεκνηηθνύ-Γπκλαζίνπ (12,4%) θαη ηέινο νη Κάηνρνη Μεηαπηπρηαθνύ δηπιώκαηνο (1 %). Πίνακαρ 8. Καηαλνκή δείγκαηνο ηεο θιηληθήο νκάδαο πξνο ην κνξθσηηθό επίπεδν ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ ΤΥΝΟΣΖΣΑ ΠΟΟΣΑ Απόθνηηνη Γεκνηηθνύ- Γπκλαζίνπ Απόθνηηνη Λπθείνπ % 34 55,7 % Πηπρηνύρνη ΑΔΗ/ΣΔΗ 15 34,6 % Κάηνρνη Μεηαπηπρηαθνύ δηπιώκαηνο 1 1 % ηελ θιηληθή νκάδα ππάξρεη αληίζηνηρε κε ηελ νκάδα ειέγρνπ θαηαλνκή ζπρλνηήησλ. Δίλαη ζεκαληηθό όκσο όηη ε αλαινγία ησλ γνλέσλ πνπ είλαη απόθνηηνη Λπθείνπ ζηελ θιηληθή νκάδα είλαη κεγαιύηεξε (55,7 %) από ηελ αληίζηνηρε ηεο νκάδαο ειέγρνπ (47,6 %). ηελ θιηληθή νκάδα ππάξρνπλ ιηγόηεξνη γνλείο κε παλεπηζηεκηαθή κόξθσζε (34,6%), ζπγθξηηηθά κε ηελ νκάδα ειέγρνπ (39,1 % ) θαη πεξηζζόηεξνη γνλείο κε κόξθσζε Γεκνηηθνύ/ Γπκλαζίνπ (18%) έλαληη (12,4 %) ηεο νκάδαο ειέγρνπ. 64

65 Πίνακαρ 9. Καηαλνκή δείγκαηνο σο πξνο ην επάγγεικα γνλέα ΔΠΑΓΓΔΛΜΑ ΤΥΝΟΣΖΣΑ ΠΟΟΣΑ Οηθηαθά/άλεξγνη % πληαμηνύρνη/ αγξόηεο 1.6 % Ηδησηηθνί Τπάιιεινη Γεκόζηνη Τπάιιεινη Δι. Δπαγγεικαηίεο % 21.1 % 13.9 % ην Πίλαθα 9 παξαηεξνύκε όηη ην κεγαιύηεξν πνζνζηό 38,6 % αληηζηνηρεί ζηελ θαηεγνξία νηθηαθά/άλεξγνο/ε. Όπσο είδακε ζηνλ Πίλαθα 3, νη γπλαίθεο έρνπλ ηξηπιάζηα αλαινγία ζην δείγκα από ηνπο άλδξεο, γεγνλόο πνπ εμεγεί ηε κεγάιε ζπρλόηεηα ζηελ θαηεγνξία νηθηαθά. Γπάθημα 4. Καηαλνκή ζπλνιηθνύ δείγκαηνο σο πξνο επάγγεικα γνλέα 65

66 Πίνακαρ 10. Καηαλνκή δείγκαηνο σο πξνο ηελ νηθνγελεηαθή θαηάζηαζε Οηθνγελεηαθή θαηάζηαζε πρλόηεηα Πνζνζηά Παληξεκέλνο-ε % Γηαδεπγκέλνο-ε/ ε δηάζηαζε % Υήξνο/α 0.0 % Αλύπαληξνο/ε 0.0 % Όπσο παξαηεξνύκε ζηνλ Πίλαθα 10, ε πιεηνςεθία ησλ ππνθεηκέλσλ θαηαηάζζεηαη ζηελ θαηεγνξία «παληξεκέλνο-ε». ηελ θαηεγνξία «δηαδεπγκέλνο ε ζε δηάζηαζε» θαηαηάζζεηαη έλα κηθξό πνζνζηό ησλ ππνθεηκέλσλ. Όπσο βιέπνπκε ζην εξσηεκαηνιόγην πνπ παξαηίζεηαη ζην παξάξηεκα, νη θαηεγνξίεο «δηαδεπγκέλνο/ε» θαη «ζε δηάζηαζε» δίλνληαη σο δηαθνξεηηθέο επηινγέο. Δπεηδή ζηελ θαηεγνξία «ζε δηάζηαζε» είρακε κόλν 2 ππνθείκελα, πξνρσξήζακε ζε ζύκπηπμή ηεο κε ηελ θαηεγνξία «δηαδεπγκέλνο/ε». ηηο ππόινηπεο θαηεγνξίεο δελ θαηαηάζζεηαη θαλέλα ππνθείκελν θαη ζπλεπώο δε ζπκπεξηιήθζεθαλ ζηε ζηαηηζηηθή αλάιπζε γηα ηελ επίδξαζε ηεο νηθνγελεηαθήο θαηάζηαζεο ζηηο εμαξηεκέλεο κεηαβιεηέο πνπ απαζρόιεζαλ ηελ έξεπλα. Πίνακαρ 11. Καηαλνκή ζπλνιηθνύ δείγκαηνο θαηά θύιν παηδηνύ Φύιν παηδηνύ πρλόηεηα Πνζνζηά Κνξίηζη % Αγόξη % ηνλ Πίλαθα 11 παξαηεξνύκε όηη ππάξρεη ππεξνρή ησλ αγνξηώλ ζην δείγκα, γεγνλόο πνπ απνδίδεηαη ζηελ κεγαιύηεξε ζπρλόηεηα αγνξηώλ ζηελ θιηληθή νκάδα (Πίλαθαο 13). Δηδηθόηεξα, νη επηκέξνπο ζπρλόηεηεο ζε θάζε νκάδα δίλνληαη ζηνλ Πίλαθα 12 θαη

67 Πίνακαρ 12. Καηαλνκή δείγκαηνο ηεο νκάδαο ειέγρνπ θαηά θύιν παηδηνύ Φύιν παηδηνύ πρλόηεηα Πνζνζηά Κνξίηζη 48 45,7 % Αγόξη 57 54,3 % ηελ νκάδα ειέγρνπ βιέπνπκε όηη ππάξρεη κηθξή ππεξνρή ησλ αγνξηώλ ( 54,3 %) έλαληη ησλ θνξηηζηώλ (45,7 %) Πίνακαρ 13. Καηαλνκή δείγκαηνο ηεο θιηληθήο νκάδαο θαηά θύιν παηδηνύ Φύιν παηδηνύ πρλόηεηα Πνζνζηά Κνξίηζη 18 29,5% Αγόξη 43 70,5 % ηελ θιηληθή νκάδα αληίζηνηρα ε ππεξνρή ησλ αγνξηώλ είλαη πνιύ κεγάιε (70,5 %), γεγνλόο πνπ απνδίδεηαη ζηε κεγαιύηεξε ζπρλόηεηα εκθάληζεο Μαζεζηαθώλ Γπζθνιηώλ ζηα αγόξηα, όπσο αλαθέξεηαη θαη ζηε ζύγρξνλε βηβιηνγξαθία. Πίνακαρ 14. Καηαλνκή ζπλνιηθνύ δείγκαηνο θαηά ηάμε θνίηεζεο παηδηνύ Σάμε θνίηεζεο πρλόηεηα Πνζνζηά Γ Γεκνηηθνύ 41 24,7 % Γ Γεκνηηθνύ 38 22,9 % Δ Γεκνηηθνύ 38 22,9 % η Γεκνηηθνύ 49 29,5 % Όζνλ αθνξά ζηελ θαηαλνκή ησλ ππνθεηκέλσλ κε βάζε ηελ ηάμε θνίηεζεο ηνπ παηδηνύ ηνπο, βιέπνπκε όηη ππάξρεη ίζε θαηαλνκή ζηηο ηέζζεξηο ηειεπηαίεο ηάμεηο ηνπ δεκνηηθνύ. ηε παξνύζα έξεπλα δελ ήηαλ δπλαηόλ λα ζπκπεξηιεθζνύλ γνλείο παηδηώλ πνπ θνηηνύλ ζηηο δύν πξώηεο ηάμεηο ηνπ δεκνηηθνύ, θαζώο ζε απηέο ηηο ηάμεηο είλαη πξώηκν λα γίλεη δηάγλσζε καζεζηαθώλ δπζθνιηώλ. Γηα λα ππάξμεη ζαθήο 67

68 δηάγλσζε καζεζηαθώλ δπζθνιηώλ ζα πξέπεη λα έρεη πξνεγεζεί ε εθκάζεζε βαζηθώλ γλώζεσλ θαη λα έρεη δνζεί ν απαηηνύκελνο ρξόλνο θαη ζηήξημε ζην παηδί γηα ηελ θαηάθηεζή ηνπο. Γπάθημα 5. Καηαλνκή ζπλνιηθνύ δείγκαηνο θαηά ηάμε θνίηεζεο παηδηνύ Πίνακαρ 15. Καηαλνκή δείγκαηνο νκάδαο ειέγρνπ θαηά ηάμε θνίηεζεο παηδηνύ Σάμε θνίηεζεο πρλόηεηα Πνζνζηά Γ Γεκνηηθνύ 28 26,7 % Γ Γεκνηηθνύ 25 23,8 % Δ Γεκνηηθνύ 25 23,8 % η Γεκνηηθνύ 27 25,7 % ηελ νκάδα ειέγρνπ ππάξρεη ίζε θαηαλνκή ζηηο ηέζζεξηο ηάμεηο ηνπ δεκνηηθνύ, ζρεδόλ αληίζηνηρε κε απηή ηνπ ζπλνιηθνύ δείγκαηνο. 68