CASE STUDY. Σκάγια Μολύβδου στην Αλυκή της Λάρνακας Εκτίµηση και Αποκατάσταση

Transcript

1 ΤΜΗΜΑ ΑΛΙΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΑΛΑΣΣΙΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΚΥΠΡΟΣ Produced by the EC funded project CONFRESH CP GR-COMENIUS-C21 CASE STUDY Σκάγια Μολύβδου στην Αλυκή της Λάρνακας Εκτίµηση και Αποκατάσταση Μυρούλα Χατζηχριστοφόρου Τµήµα Αλιείας και Θαλασσίων Ερευνών (ΤΑΘΕ), Κύπρος Λευκωσία

2 CASE STUDY Σκάγια Μολύβδου στην Αλυκή Λάρνακας Εκτίµηση και Αποκατάσταση Μυρούλα Χατζηχριστοφόρου Τµήµα Αλιείας και Θαλάσσιων Ερευνών (ΤΑΘΕ), Κύπρο Λευκωσία,

3 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα µελέτη (case study) ετοιµάστηκε για τους σκοπούς του Προγράµµατος CONFRESH, SOCRATES/COMENIUS EU Programme (Project CP GR-COMENIUS-C21). Βασίζεται κυρίως στη µελέτη που παρουσιάστηκε από την συγγραφέα στο 5 Ευρωπα κό Περιφερειακό Συνέδριο της Σύµβασης RAM- SAR για την εφαρµογή και αποτελεσµατικότητα της Σύµβασης, που έγινε στο Yerevan της Αρµενίας το 2004 (Hadjichristoforou 2004a). Η µελέτη έχει εµπλουτιστεί κατάλληλα µε φωτογραφικό υλικό για τον παρόντα σκοπό. Έχει επίσης επεκταθεί αντλώντας πληροφορίες από Εσωτερική Έκθεση του Τµήµατος Αλιείας και Θαλασσίων Ερευνών, της ίδιας συγγραφέως για το ίδιο θέµα (Hadjichristophorou 2003), όπως και από την µελέτη του Ανδρέα ηµητρόπουλου «Η Αειφορία και η προστασία των οικοσυστηµάτων των γλυκών νερών της Κύπρου» που ετοιµάστηκε στα πλαίσια του Προγράµµατος CONFRESH (Demetropoulos 2006). Τα πνευµατικά δικαιώµατα (copyright) της φωτογραφίας του εξωφύλλου και των φωτογραφιών 1-6 και 16 ανήκουν στον Ανδρέα ηµητρόπουλο και οποιαδήποτε χρήση τους, για οποιονδήποτε σκοπό, απαιτεί προηγούµενη άδεια από τον φωτογράφο. 3

4 Εισαγωγή Τον Φεβρουάριο του 2003, ο θάνατος 52 Φλαµίγκο στη περιοχή του Σκοπευτηρίου Λάρνακας, οδήγησε στη διεξαγωγή έρευνας για τα αίτια του θανάτου τους. ιαπιστώθηκε ότι ο θάνατος των πουλιών προκλήθηκε από την παρουσία σκαγιών µολύβδου στο πεπτικό τους σύστηµα, µε συµπτώµατα δηλητηρίασης από µόλυβδο. Μέχρι 80 σκάγια µολύβδου βρέθηκαν στο στοµάχι πουλιών. Περαιτέρω έρευνες έδειξαν ότι στην άµεση περιοχή του Σκοπευτηρίου, η συγκέντρωση των σκαγιών στα ιζήµατα του βυθού της λίµνης έφθασε σε σκάγια ανά τετραγωνικό µέτρο σε ορισµένες από τις πιο επηρεασθείσες περιοχές. Το Ιστορικό Το σύµπλεγµα των Αλυκών της Λάρνακας κηρύχθηκε σαν προστατευόµενη περιοχή µε απόφαση του Υπουργικού Συµβουλίου το Το 2001 η κύρια Αλυκή κηρύχθηκε σαν περιοχή Ramsar, η πρώτη τέτοια περιοχή στην Κύπρο. (Φωτ. 1, 3&4) Το Σκοπευτήριο λειτούργησε στις ακτές της µεγάλης Αλυκής το Το Υπουργικό Συµβούλιο το 1997, µετά από µια µελέτη του Τµήµατος Αλιείας το 1995, που έδειξε πολύ υψηλά επίπεδα µολύβδου στα ιζήµατα της λίµνης σε εκείνη την περιοχή, αποφάσισε τον τερµατισµό της λειτουργίας του Σκοπευτηρίου και τη µετακίνηση του σε άλλη περιοχή. Η σχετική απόφαση λήφθηκε στα πλαίσια του γενικού ιαχειριστικού Σχεδίου των Αλυκών που εγκρίθηκε το Λόγω των προβληµάτων στην εξεύρεση νέας θέσης, το Σκοπευτήριο παρέµεινε εκεί που ήταν, µέχρις ότου οι θάνατοι των φλαµίγκο το 2003, πίεσαν για άµεση δράση. Τον Φεβρουάριο του 2003, µετά από τη πρώτη διάγνωση των αιτίων του προβλήµατος και µετά από συζήτηση του θέµατος στη Βουλή των Αντιπροσώπων, αποφασίστηκε από την Κυβέρνηση όπως το Σκοπευτήριο τερµατίσει τις δραστηριότητες του αµέσως. Επίσης αποφασίστηκε ότι η αποκατάσταση του βιότοπου θα αναλαµβανόταν επειγόντως, νοουµένου ότι θα έπρεπε να προηγηθεί περιβαλλοντική µελέτη όλων των σχετικών παραµέτρων και των µεθόδων αποκατάστασης που θα χρησιµοποιούντο. Αυτό αναλήφθηκε από το Τµήµα Αλιείας και Θαλασσίων Ερευνών (ΤΑΘΕ). Η µελέτη υποβλήθηκε και εγκρίθηκε από τη ιαχειριστική Επιτροπή της προστατευόµενης περιοχής της Αλυκής της Λάρνακας. Για την οικολογία της λίµνης Το σύµπλεγµα των αλυκών της Λάρνακας είναι ένας από τους δυο κυριότερους υγροβιότοπους της Κύπρου. Ο άλλος είναι η Αλυκή Ακρωτηρίου. Συνίσταται από τις τέσσερις µεγάλες λίµνες, την Αλυκή, την Ορφανή, τον Σορό και τη µικρή λίµνη Αεροδροµίου, η οποία ήταν µέρος της Ορφανής µέχρις ότου αποκόπηκε από τον δίαυλο του αεροδροµίου κατά τη δεκαετία του 1970 (µετά το 1974). Μικρότερες λίµνες υπάρχουν επίσης παραλιακά, στα ανατολικά της Ορφανής όπως και στις δυτικές παρυφές της Αλυκής. Η Αλυκή είναι η πιο αλµυρή από τις υπόλοιπες λίµνες. Το καλοκαίρι συνήθως ξηραίνεται, όπως και οι άλλες λίµνες στη περιοχή. Οι Αλυκές της Λάρνακας αποτελούν ένα σύµπλεγµα λιµνών που επικοινωνούν µεταξύ τους και παρά το ότι είναι αλληλοεξαρτώµενες, διαφέρουν σηµαντικά µεταξύ τους από οικολογικής πλευράς. Μέχρι σχετικά πρόσφατους χρόνους οι λίµνες αυτές ήταν ενωµένες µε την θάλασσα. Η Αλυκή, µε τη πολύ ψηλή αλµυρότητα της, χρησιµοποιείτο µέχρι πρόσφατα (το 1986) για την παραγωγή άλατος. Το µονοκύτταρο χλωροφύκος, η Dunaliella salina, ένα µικροσκοπικό σκούρο κόκκινο φύκος, αποτελεί τη βάση της τροφικής αλυσίδας της λίµνης. Το χρώµα του προέρχεται από τα carotenoids που παράγει. Με αυτό το φύκος τρέφεται η µικρή γαρίδα της άλµης, η Artemia salina, η γνωστή Αρτέµια. Η γαρίδα αυτή αντέχει σε µεγάλες διακυµάνσεις της αλµυρότητας (από 15%0 µέχρι και 350%0) αλλά αφθονεί συνήθως όταν η αλµυρότητα είναι γύρω στα 100 %0 δηλαδή 2.5 φορές την αλµυρότητα της θάλασσας. Ένα άλλο είδος, συγγενικό της Αρτέµιας, η Branchinella spinosa, ζει κυρίως στις άλλες λίµνες της περιοχής, που είναι λιγότερο αλµυρές, όπως και στη Αλυκή του Ακρωτηρίου. Σε χρονιές πολυοµβρίας η Branchinella spinosa, που συνήθως υπερισχύει της Αρτέµιας στις 4

5 γειτονικές λίµνες, όπως και ορισµένα οστρακόδερµα (Ostracods) αναπτύσσονται επίσης σε ποσότητα στην Αλυκή. Ο πληθυσµός της Αρτέµιας επίσης αυξοµειώνεται στις διάφορες λίµνες της περιοχής ανάλογα µε τη βροχόπτωση και την αλµυρότητα. Η Artemia, όπως και η Branchinella, όταν το νερό των λιµνών αρχίζει να µειώνεται, κατά τις αρχές του καλοκαιριού, και όταν η αλµυρότητα ξεπεράσει ένα ορισµένο σηµείο, γεννούν γονιµοποιηµένες κύστες (αυγά) µε σκληρό κέλυφος (Φωτ. 1&2). Μέχρι τότε, οι γαρίδες γεννούν προνύµφες (ναύπλιους) αντί αυγά. Οι κύστες που γεννιούνται όταν αυξηθεί η αλµυρότητα του νερού µπορούν να επιβιώσουν χωρίς να εκκολαφθούν για πολλά χρόνια, κάτω από πολύ αντίξοες συνθήκες, µέσα στο άλας και σε πολύ ψηλές θερµοκρασίες, όταν οι Αλυκή αποξηραίνεται το καλοκαίρι. Οι κύστες αυτές θα εκκολαφθούν µόνο όταν οι συνθήκες είναι κατάλληλες, όταν δηλαδή η λίµνη γεµίσει πάλι µε νερό, µε τις επόµενες βροχές. Η πιο ευνο κή αλµυρότητα για εκκόλαψη των κύστεων της Αρτέµιας είναι γύρω στα 25%0. Οι γαρίδες αυτές αποτελούν την κύρια τροφή των φλαµίγκο και διάφορων άλλων πουλιών στις αλυκές. Ο αριθµός των φλαµίγκο που ξεχειµωνιάζει στη λίµνη και που τρέφεται µε τις γαρίδες, είναι συνήθως γύρω στους , σε ένα καλό χειµώνα όµως φλαµίγκο µπορεί να διαχειµάσουν στη λίµνη. (Hadjichristophorou 2004b and Demetropoulos 2006). Φωτ. 1. Artemia salina cysts - Κύστες Αρτέµιος στις ακτές της Ο υγροβιότοπος αυτός είναι βέβαια γνωστός όχι Αλυκής µόνο για τα φλαµίγκο, αλλά και για τα άλλα υδρόβια πουλιά του. Πολλά είδη διαχειµάζουν εδώ, όπως διάφορα είδη αγριόπαπιας (Tadorna tadorna, Anas crecca, Anas querquedula) καθώς και γλάροι (Lams ridibundus κ.α.). Πολλά άλλα πουλιά, επίσης, σταµατούν στις λίµνες κατά την ανοιξιάτικη µετανάστευση τους, όπως διάφορα είδη νεραλλίδια (waders). Άλλα είδη γεννούν και αναπαράγονται στη περιοχή. Μεθοδολογία της έρευνας και η περίληψη των αποτελεσµάτων Η δειγµατοληψία έγινε κατά τους µήνες Απρίλη - Μάιο. Η περιοχή δειγµατοληψίας, µέχρι τα 200 µέτρα από την ακτή, ήταν υγρή/λασπώδης ενώ στα µέτρα ο βυθός εκαλύπτετο ακόµη µε νερό. Η δειγµατοληψία του βυθού της Αλυκής έγινε µε ένα βυθοκόρο (corer), που έπαιρνε δείγµα σε βάθος µέχρι 12 εκ.. Η δειγµατοληψία επεκτάθηκε σε απόσταση 300 µέτρων από το Σκοπευτήριο (Φωτ. 7 και Σχέδιο 1). Η µεγαλύτερη συγκέντρωση των σκαγιών µολύβδου βρέθηκε σε µια απόσταση µεταξύ µέτρων από αυτό και έφθασε τα σκάγια περίπου ανά τετραγωνικό µέτρο, αν και σκάγια βρέθηκαν σε αποστάσεις από 50 µέχρι 200 µέτρα από την ακτή της λίµνης. ιαπιστώθηκε ότι σχεδόν όλα τα σκάγια (πάνω από 95% των δειγµάτων) έφθαναν µέχρι τα 5 εκ. βάθος µέσα στο ίζηµα, ενώ µόνο µερικά βρέθηκαν σε βάθος µεταξύ 5-8 εκ. και κανένα πιο κάτω (Σχέδιο 2 και Φωτ. 5). Οι αναλύσεις ιζηµάτων από την περιοχή του Σκοπευτηρίου παρουσίασαν επίσης συγκεντρώσεις µέχρι mg/kg µολύβδου στο ίζηµα, σε σύγκριση µε περίπου mg/kg σε άλλες περιοχές της λίµνης (Χάρτης 1 και Πίνακας 1&2). Στη µελέτη του 1995, τα επίπεδα µόλυβδου που βρέθηκαν στην περιοχή του Σκοπευτηρίου έφθαναν τα mg/kg, ενώ σε άλλες Φωτ. 2. Artemia salina περιοχές της λίµνης ήσαν γύρω στα 25mg/kg. 5

6 Γιατί τα φλαµίγκο πέθαναν το 2003 και όχι σε προηγούµενα χρόνια Οι λόγοι για τους θανάτους των φλαµίγκο το 2003 και όχι σε προηγούµενα χρόνια ήσαν: - Οι υψηλές βροχοπτώσεις που το 2003 κάλυψαν µια ευρύτερη από την κανονική περιοχή, που επέτρεψε στα φλαµίγκο να έχουν πρόσβαση στην περιοχή που µολύνθηκε µε τον µόλυβδο, κοντά στο Σκοπευτήριο. - Οι υψηλές βροχοπτώσεις το 2002 που είχαν αποτέλεσµα το νερό να παραµείνει στη λίµνη κατά τη διάρκεια της θερινής περιόδου, που ανέτρεψε τους συνηθισµένους βιολογικούς κύκλους της λίµνης και περιόρισε τον πληθυσµό της Artemia στη λίµνη το Αυτό άλλαξε στη συνέχεια τον τρόπο διατροφής των φλαµίγκο, που λόγω της έλλειψης αρκετής ποσότητας Αρτέµιας, άρχισαν να τρέφονται και µε άλλους οργανισµούς, µε το ανακάτωµα του ιζήµατος µε τα πόδια τους, παίρνοντας και τα σκάγια από το ίζηµα µε τη διαδικασία αυτή. Η µεθοδολογία και οι ενέργειες αποκατάστασης Η µέθοδος αποκατάστασης που επιλέχτηκε ήταν η αφαίρεση των επιφανειακών 10 εκατοστών του ιζήµατος στην περιοχή που βρέθηκαν τα σκάγια. Μια περιοχή έκτασης 550 µ. επί 200 µ. καθαρίστηκε µε αυτόν τον τρόπο. Χρησιµοποιήθηκαν εκσκαφείς. Ο καθαρισµός της περιοχής έγινε τον Αύγουστο/Σεπτέµβρη του 2003, όταν στέγνωσε η λίµνη και οι συνθήκες ήταν καλές για τον σκοπό αυτό. Το µολυσµένο υλικό µεταφέρθηκε σε ένα παλαιό λατοµείο, που επιλέχτηκε για το σκοπό αυτό από το Τµήµα Γεωλογικής Επισκόπησης, ώστε να διασφαλισθεί ότι καµία ρύπανση των υπόγειων νερών ή άλλα προβλήµατα δεν θα δηµιουργούνταν. Οι διαδικασίες αποκατάστασης έγιναν σε τρεις φάσεις, όλες υπό την επίβλεψη του ΤΑΘΕ: Αφαίρεση των σπασµένων δίσκων/στόχων και των σω ρω ν των κενών φυσιγγίων (Αύγουστο, 2003) (Φωτ. 6) Αφαίρεση των ιζηµάτων που ήσαν βεβαρηµένα µε σκάγια (Αυγούστο/Σεπτέµβρη 2003) (Φωτ. 8-11) Κατεδάφιση των κτιρίων και µετακίνηση των µπαζών και της άλλης υποδοµής του Σκοπευτηρίου (Οκτωβρίου 2004) (Φωτ ) Η αποκατάσταση της περιοχής θεωρείται σαν πολύ επιτυχής, δεδοµένου ότι έχει επανέλθει πίσω στην αρχική της σχεδόν κατάσταση, ενώ η θνησιµότητα των φλαµίγκο έκτοτε ήταν χαµηλή και σε φυσιολογικά επίπεδα, αν και η Αλυκή πληµµύρισε ξανά στα επίπεδα του Συµπεράσµατα Αν και το όλο θέµα της ρύπανσης της Αλυκής από τη λειτουργία του Σκοπευτηρίου βγήκε στην επιφάνεια από µια ίσως συναισθηµατική κατακραυγή σχετικά µε τον θάνατο αριθµού φλαµίγκο, ήταν η επιστηµονική διάγνωση και τεκµηρίωση των αιτίων για αυτούς τους θανάτους και ότι προτάθηκαν πρακτικές λύσεις στο πρόβληµα, που οδήγησαν σε δράση. Η επιστηµονική τεκµηρίωση του θέµατος και η ύπαρξη πρακτικών λύσεων, µε καταλύτη την αντιµετώπιση του θέµατος από τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης, ώθησαν στη λήψη άµεσων και σωστών πολιτικών αποφάσεων και στην εξίσου γρήγορη εφαρµογή τους. Βιβλιογραφία Hadjichristophorou Μ Report on the clean-up of the Larnaca Salt Lake from the lead shot from the Shooting Club. Internal Report (in Greek). Department of Fisheries and Marine Research. Nicosia, Cyprus Hadjichristoforou M. 2004a. Lead shot at Larnaca Salt Lake - Assessment and Restoration Activities. 5th European Regional Meeting on the implementation and effectiveness of the Ramsar Convention, 4-8 December 2004, Yerevan, Armenia. Workshop G. Presentations: Hadjichristophorou M. 2004b. The Larnaca Salt Lakes. Information leaflet of the Department of Fisheries and Marine Research. Ministry of Agriculture Natural Resources and Environment. Nicosia, Cyprus Demetropoulos A "Sustainability and Protection of Freshwater Ecosystems in Cyprus" Report to DFMR in the context of the CONFRESH Project. Nicosia, Cyprus. 6

7 Φωτ. 3. Σε ένα καλό χρόνο 5,000-7,000 φλαµίγκο διαχειµάζουν στη Αλυκή Φωτ. 4. Φλαµίγκο ενώ τρέφονται κοντά στη ακτή της Αλυκής 7

8 Φωτ 5. Σκάγια στην εταφάνεια του βυθού της λίµνης κοντά στο Σκοπευτήριο Φωτ. 6. Άδεια φυσίγγια στο Σκοπευτήριο 8

9 Σχέδιο 1. Η περιοχή του Σκοπευτηρίου, µε τις διατοµές και τους σταθµούς δειγµατοληψίας. Η Αλυκή είναι συνήθως ξηρή κατά την περίοδο αυτή (Ιούλιο) Χάρτης 1. Σταθµοί δειγµατοληψίας για µόλυβδο (όχι για σκάγια) στα ιζήµατα της Αλυκής 9

10 Σχέδιο 2. Τα αποτελέσµατα της έρευνας για τα σκάγια Φωτ. 7. ειγµατοληψία των ιζηµάτων για σκάγια 10

11 Πίνακας Ι. Συσχετισµός µεταξύ σκαγιών και µόλυβδου στα ιζήµατα στις διατοµές των 150 και 300 µέτρων από τη ακτή στη περιοχή του Σκοπευτηρίου Πίνακας 2. Μόλυβδος στα ιζήµατα στην ευρύτερη περιοχή της Αλυκής 11

12 Φωτ. 8. Η επιχείρηση καθαρισµού - επιφανειακό ίζηµα 10 εκ αφαιρέθηκε από όλη την επηρεασµένη περιοχή Φωτ. 9. Επιφανειακό ίζηµα 10 εκ. αφαιρέθηκε µε εκσκαφείς από την περιοχή 12

13 Φωτ. 10. Επιχείρηση καθαρισµού. Το ίζηµα µε τα σκάγια µεταφέρθηκε σε κοντινό παλαιό λατοµείο που επελέγη ειδικά για το σκοπό από το Τµήµα Γεωλογικής Επισκόπησης για να διασφαλισθεί ότι δεν θα υπάρξει ρύπανση των υπόγειων νερών και ότι δεν θα δηµιουργηθούν αλλά προβλήµατα Φωτ. 11. Η περιοχή µετά τον καθαρισµό 13