Βασιλική Παπαγεωργίου, υποψήφια διδάκτορας Παν/μίου Αιγαίου. 1.Εισαγωγικά: θεωρητικό πλαίσιο και μεθοδολογικοί προβληματισμοί 1α. Για τη μετανάστευση

Transcript

1 Η ΟΙΚΙΑΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΜΙΑΣ ΟΜΑΔΑΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΛΒΑΝΙΑ: ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΗΣ ΣΥΝΘΗΚΗΣ* Βασιλική Παπαγεωργίου, υποψήφια διδάκτορας Παν/μίου Αιγαίου 1.Εισαγωγικά: θεωρητικό πλαίσιο και μεθοδολογικοί προβληματισμοί 1α. Για τη μετανάστευση Η παρούσα εισήγηση επιχειρεί να παρουσιάσει εννοιολογήσεις του χρήματος και της κατανάλωσης όπως συγκροτούνται από μια ομάδα αλβανών μεταναστών στην Ελλάδα 1. Ειδικότερα, το επίκεντρο της μελέτης είναι η οικιακή ομάδα και η οικονομική διαχείριση που πραγματοποιείται στο οικιακό πλαίσιο. Βασικός στόχος είναι να παρουσιαστούν στρατηγικές διαχείρισης των δυσκολιών προσαρμογής που είναι συνέπεια της μεταναστευτικής συνθήκης, σε ένα πολιτισμικό συμφραζόμενο που εμπλέκει και αναδεικνύει το μετανάστη ως δρων υποκείμενο, φορέα και δημιουργό πολιτισμού. Η ανάλυσή μου θα στραφεί γύρω από αυτόν τον βασικό συλλογισμό. Παράλληλα, με επίκεντρο την οικιακή οικονομία και τις έννοιες του χρήματος και της κατανάλωσης, διερευνώ και το ζήτημα των έμφυλων σχέσεων. Επιχειρώ να αναπτύξω μια συζήτηση γύρω από την υπόθεση, πως για την πρόσληψη της οικογένειας, της κατανάλωσης και του χρήματος, δεν είναι επαρκές ένα μοντέλο που βασίζεται σε συμβολικές αντιστίξεις, κυρίαρχες στην ανθρωπολογική ανάλυση, του τύπου γυναικείο: αντρικό:: οικιακό: εξω- οικιακό::: ιδιωτικό: δημόσιο. Εντούτοις η διάκριση του οικιακού από το εξω- οικιακό παραμένει βασική, και εκείνο που πρέπει να δούμε είναι οι συσχετισμοί και οι νοηματοδοτήσεις των ίδιων των υποκειμένων. Η μελέτη μου για τη μετανάστευση ακολουθεί θεωρητικές αναζητήσεις και προγράμματα που διατυπώθηκαν κυρίως από τις αρχές της δεκαετίας του 90, όπου το επίκεντρο του ενδιαφέροντος των κοινωνικών επιστημόνων στρέφεται στην κινητικότητα ως βασική συνθήκη της σύγχρονης εποχής (Appadurai 1991). Στα πλαίσια της επαναθεώρησης της έννοιας του τόπου, οι μελετητές προσπαθούν να συλλάβουν την ταυτότητα και την πολιτισμική επινόηση σε συνθήκες μετανάστευσης, προσφυγικότητας, κατάλυσης των συνόρων (Gupta and Ferguson 1992, Malkki 1992, Olwig and Hastrup 1997). Η μελέτη της μετανάστευσης δίνει πλέον έμφαση στις υπερτοπικές και υπερεθνικές συνδέσεις των μεταναστών, είτε ως άτομα είτε ως μέλη οικογενειών, συγγενειακών δικτύων, κοινοτήτων κ.λπ., παγιώνοντας όρους όπως διεθνικότητα, διαμετανάστευση, διασπορά και υβριδικότητα *Η παρούσα έρευνα διενεργήθηκε στα πλαίσια του προγράμματος Πυθαγόρας: Ενίσχυση Ερευνητικών Ομάδων του Πανεπιστήμιου Αιγαίου του υποέργου 2 που συγχρηματοδοτείται κατά 75% από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (ΕΚΤ) και κατά 25% από Εθνικούς Πόρους (ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ). 1 Η έρευνα βασίζεται σε υλικό που συγκεντρώθηκε κατά τη διάρκεια της επιτόπιας έρευνάς μου στα πλαίσια της εκπόνησης της διδακτορικής μου διατριβής που υποστηρίζεται από το τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Η έρευνα έγινε στην Πάτρα ανάμεσα σε μέλη μιας ομάδας μεταναστών από την Αλβανία (εθνοτικά Έλληνες, ομογενείς ), την χρονική περίοδο Συμπληρωματική έρευνα πραγματοποιήθηκε στην Πάτρα, σε μετανάστριες από την Αλβανία, κατά την περίοδο , στα πλαίσια του προγράμματος Πυθαγόρας με θέμα «Φύλο, οικιακή εργασία, και εθνοτική ταυτότητα: Η διαπολιτισμική συγκρότηση του οικιακού χώρου στην Ελλάδα», το οποίο πραγματοποιείται από το τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου. 1

2 (Clifford 1994, Basch et al. 1994, Brah 1996), και υπερβαίνοντας το κλασικό μοντέλο μελέτης της μετανάστευσης ως μετακίνησης ανάμεσα σε δυο διακριτές γεωγραφικές ενότητες, χώρες ή άλλες προσδιορισμένες εδαφικά περιοχές, (Olwig and Sørensen 2002). Παράλληλα ανάμεσα στα ενδιαφέροντα της έρευνας για τη μετανάστευση είναι και οι πολιτισμικές συνέπειες της συνάντησης ανάμεσα σε μεταναστευτικές ομάδες και την κοινωνία υποδοχής. Η συζήτηση στρέφεται στη διαφορά, τον αποκλεισμό, την περιθωριοποίηση, το ρατσισμό και τα στερεότυπα, τις νέες μορφές εκμετάλλευσης κ.λπ. (Wrench and Solomos 1993, Anthias and Lazaridis 2000). Εκείνο ωστόσο που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και σημασία για τη συγκεκριμένη μελέτη που παρουσιάζεται εδώ, είναι η έμφαση που δίνει ένα μέρος της έρευνας, στους τρόπους με τους οποίους ο μετανάστης προσπαθεί να κατασκευάσει πολιτισμικά και κοινωνικά τόπο. Η μετανάστευση είναι μια μεταφορά της αναζήτησης πατρίδας ή σπιτιού, ή συλλογικότητας στην οποία κάποιος επιχειρεί να ανήκει (Rapport- Dawson 1998). Ο τρόπος με τον οποίο κατασκευάζεται ο τόπος από τους μετανάστες μας απομακρύνει από τη μονοσήμαντη εννοιολόγηση του πολιτισμού, ενός και μοναδικού πολιτισμού, που εξισώνεται με το εθνικό κράτος, και στον οποίο ο μετανάστης πρέπει να ενσωματωθεί. Επιχειρείται, έτσι, να αναδειχτούν πολλαπλοί τρόποι σύνδεσης με διαφορετικούς τόπους, καταγωγής ή μετανάστευσης, ή φαντασιακής πρόσδεσης, έτσι που να καταδεικνύεται η πολιτισμική δράση των υποκειμένων κι όχι η υπαγωγή τους σε καθορισμένα μοντέλα δράσης, όπως το μοντέλο του οικονομικού ανθρώπου, που αποφασίζει σε στενά πλαίσια ενός αυστηρού οικονομικού υπολογισμού, ή μιας παθητικής προσαρμογής την κοινωνία υποδοχής (μοντέλα ανάλυσης και ερμηνείας που χρησιμοποιήθηκαν ιδιαίτερα στην μελέτη της μετανάστευσης) 1β. οικογένεια και νοικοκυριό Είτε σε παλιότερες (π.χ. Buechlesr and Buechler 1987), είτε σε πιο πρόσφατες αλλά και ανανεωμένες θεωρητικά ανθρωπολογικές δουλειές (π.χ. Bryceson and Vuorela 2002), η οικογένεια και οι συγγενειακές σχέσεις ή δίκτυα, εξακολουθούν να παίζουν σημαντικό ρόλο στη διερεύνηση της μετανάστευσης. Ειδικότερα, ένα από τα πλέον πρόσφατα ενδιαφέροντα είναι η έμφυλη διάσταση της μετανάστευσης, με την απομάκρυνση από παλιότερες θεωρήσεις που δεν αναδείκνυαν τον οικονομικά ενεργά ρόλο της γυναίκας στη μεταναστευτική διαδικασία (Anthias and Lazaridis 2000). Γενικότερα οι έμφυλες σχέσεις αλλά και η διερεύνηση των μορφών οικογένειας και νοικοκυριού που διαμορφώνονται υπό την επίδραση νέων συνθηκών, απασχολεί πολλούς από τους κοινωνικούς ερευνητές της μετανάστευσης. Σ αυτήν την εισήγηση επιδιώκω να δώσω έμφαση στην αξία της οικογένειας για τα υποκείμενα, και στην ιδιαίτερη δυναμική που προσλαμβάνει η οικιακή ομάδα και το νοικοκυριό σε συνθήκες αλλαγής (Creed 2000). Στη συζήτηση που ακολουθεί γίνεται μια προσπάθεια ώστε η οικογένεια και το νοικοκυριό, να τοποθετηθούν στο πλαίσιο μιας ιθαγενούς εννοιολόγησης, που θα παρουσιαστεί συνοπτικά για τις ανάγκες της παρούσας μελέτης. Η έννοια της οικογένειας πολύ κεντρική στο λόγο των συγκεκριμένων μεταναστών από την Αλβανία, ταυτίζεται σχεδόν με την έννοια του νοικοκυριού. Ο όρος οικογένεια χρησιμοποιείται πολύ συχνά για να υποδηλώσει τα μέλη της οικιακής ομάδας που συγκατοικούν. Φανερά, το μεγαλύτερο συμβολικό βάρος το φέρει η κατοικία, το σπίτι, το οποίο οριοθετεί το νοικοκυριό, αποτελεί το σύμβολο της συλλογικής δράσης της οικογένειας γύρω 2

3 από το οποίο ρυθμίζονται η κατανομή των εισοδημάτων, η κατανάλωση και η αποταμίευση. Στο πλαίσιο του νοικοκυριού, υπάρχει μια έντονη αντίληψη περί συλλογικότητας, έτσι ώστε να αμβλύνονται οι έμφυλες και δια- γενεακές διαφορές. Οπωσδήποτε δεν υπονοώ την απουσία έριδας και διαμάχης, και την απουσία ιεραρχήσεων στο εσωτερικό της οικογένειας, κριτικές που από διάφορους ερευνητές έχει κατά καιρούς δεχτεί το μοντέλο του νοικοκυριού ως μιας ενιαίας μονάδας που δρα συλλογικά. Οι αποφάσεις προκύπτουν από τα νοικοκυριά μέσα από τη διαπραγμάτευση και τη διαφωνία. Το κρίσιμο στοιχείο ωστόσο εδώ, πιστεύω, είναι η δυνατότητα να συσχετίσουμε τη συνεργασία και τη συλλογικότητα στο πλαίσιο του νοικοκυριού, ακριβώς με τη συνθήκη της μετανάστευσης, τις οικονομικές και άλλες δυσκολίες που προκύπτουν (Creed ό.π.). Και να αναδείξουμε μια ορισμένη εννοιολόγηση του νοικοκυριού, όχι σταθερή και αμετάβλητη στο χρόνο, αλλά στενά συνδεδεμένη τόσο με τις υπάρχουσες κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες, όσο και με ιστορικά συγκροτημένες αντιλήψεις για την οικογένεια και τη συγγένεια. Παράλληλα, στην συγκεκριμένη περίπτωση που παρουσιάζω, για να διασφαλιστεί η συλλογικότητα εντός του νοικοκυριού, το μέγεθος της οικιακής ομάδας πρέπει να είναι σχετικά μικρό. Η επιθυμητή σύνθεση της οικιακής ομάδας είναι η πυρηνική οικογένεια με την προσθήκη των ηλικιωμένων γονιών σε ορισμένες περιπτώσεις (συνηθέστερα συνάντησα οικιακές ομάδες με τη χήρα μητέρα). Ευρείες συγκατοικήσεις παρουσιάζονται ως αναγκαστική, αλλά και πολύ προσωρινή, προσαρμογή στις συνθήκες της αρχικής εγκατάστασης, με την προοπτική της άμεσης κατάτμησης σε μικρότερες οικιακές ομάδες. Πρέπει επίσης να τονιστεί και ειδικά επειδή μιλάμε για την οικογένεια σε συνθήκες μετανάστευσης, ότι η συγκατοίκηση είναι πλέον μόνιμη, και ότι οι μετακινήσεις κάποιων μελών της οικιακής ομάδας προς και από την Αλβανία γίνονται για συγκεκριμένους λόγους, και, συχνά, όπως στην περίοδο των καλοκαιρινών διακοπών, από όλα τα μέλη της οικογένειας. Η έμφαση στην οικιακή οικονομία, με την εστίαση στο τι γίνεται μέσα στο νοικοκυριό, στο σύνολο των δραστηριοτήτων και των σχέσεων, όπως υποδεικνύει ο Wilk (1989), δεν αποκλείει την οπτική της πολιτισμικής δράσης των υποκειμένων, αλλά, αντίθετα την αναδεικνύει. Επιστρέφοντας στο θεωρητικό πλαίσιο της μετανάστευσης το οποίο με εμπνέει, θα έλεγα ότι είναι αδύνατον να δούμε την οικογένεια και το νοικοκυριό στους συγκεκριμένους μετανάστες ξέχωρα από τη δική τους κοσμοθεώρηση, τις δικές τους αξίες, και τον τρόπο που αντιλαμβάνονται και κατασκευάζουν τη σχέση τους με τον τόπο εγκατάστασης. Ωστόσο, πρέπει να επισημανθεί, ότι, στα πλαίσια αυτής της μελέτης, δίνω μόνο έναυσμα για συζήτηση και δεν προχωρώ σε μια αναλυτική παρουσίαση που να επιτρέπει την σύνδεση των επιμέρους ζητημάτων. 1γ. Νοικοκυριό, φύλο και οικιακή δραστηριότητα Τέλος, και όσον αφορά τους θεωρητικούς προβληματισμούς, θα πρέπει να προστεθεί, ότι σε κάποιο βαθμό η εισήγηση αυτή παρακολουθεί τη συζήτηση για τη μετασοσιαλιστική εποχή στη διεθνή βιβλιογραφία. Ένα από τα θέματα που συζητούνται με έμφαση, είναι το φύλο και ο επαναπροσδιορισμός του, η επινόηση νέων αναπαραστάσεων του φύλου στα κράτη της πρώην ανατολικής Ευρώπης. Διατυπώνω προς το παρόν την επιφύλαξή μου σε προσεγγίσεις που αντιμετωπίζουν τα κομμουνιστικά καθεστώτα ως διάλειμμα που η κατάρρευσή τους θα διευκολύνει την επιστροφή στο δυτικό κόσμο. Αν δηλαδή αντιμετωπίσουμε τις προϋπάρχουσες 3

4 πολιτισμικές μορφές ως επιβεβλημένες από το κράτος ή το κόμμα, που τώρα απορρίπτονται από τα υποκείμενα, υπάρχει φόβος να αγνοηθεί η επίδρασή τους και άρα να περιοριστούν οι δικές μας ερμηνευτικές δυνατότητες. Τουλάχιστον στην περίπτωση αυτών των ανθρώπων ή των ομάδων που δεν έμειναν στα ίδια τα κράτη τα οποία τώρα βρίσκονται στην περίοδο της πολιτικοοικονομικής μετάβασης, αλλά ακολούθησαν το δρόμο της μετανάστευσης, συχνά αυτό που προϋπάρχει, μπορεί να χρησιμοποιεί ως οικείο σχήμα που είναι ευέλικτο και μπορεί να βοηθήσει τους μετανάστες να διαχειριστούν την προσαρμογή τους στο νέο περιβάλλον. Η οικογένεια, όπως ήδη επισήμανα και εδώ υπογραμμίζω είναι ένα τέτοιο σχήμα. Παρότι η βιβλιογραφία που αναφέρεται σε μελέτες που έγιναν στα σοσιαλιστικά κράτη ολοένα και εμπλουτίζεται μετά το 1990, υπάρχει μια έλλειψη, και κυρίως όσο αφορά την προ- σοσιαλιστική περίοδο. Ειδικότερα για την Αλβανία η έλλειψη αυτή είναι πιο εμφανής. Στηρίζομαι έτσι με κάποια επιφύλαξη στο υπάρχον υλικό που αφορά άλλες σοσιαλιστικές χώρες. Θα παραπέμψω συνοπτικά σε μερικές βασικές παρατηρήσεις που σημειώνονται από τη Verdery (1996) σχετικά με την κομμουνιστική ιδεολογία των φύλων. Συγκεκριμένα το σημείο εκείνο που είναι σημαντικό για τους λόγους της εδώ ανάλυσής μου, είναι η προώθηση μιας ιδεολογίας για την ισότητα των δύο φύλων με ταυτόχρονη εμφάνιση κάποιων νέων συμβολικών αντιστίξεων, στη θέση της διχοτόμησης άντρας γυναίκα που φαίνεται να υποχωρεί. Παράλληλα, υιοθετούνται δραστικές πολιτικές που σπρώχνουν τη γυναίκα δυναμικά έξω από το χώρο του σπιτιού. Το νέο σύστημα, το κομμουνιστικό, χρειάζεται εργάτες και δεν υπάρχει η πολυτέλεια της απουσίας γυναικείου δυναμικού σ αυτόν τον τομέα. Για να διευκολυνθεί η παρουσία των γυναικών στο δημόσιο χώρο εργασία και πολιτική δραστηριότητα η κρατική πρόνοια ενισχύεται. Τα στοιχεία αυτά αναπτύσσονται βέβαια με λεπτομέρεια στο έργο της Verdery και μπορώ να πω ότι σε γενικές γραμμές επιβεβαιώνονται από τις αφηγήσεις των συνομιλητών μου 2. Δεν σημαίνει ότι έχουμε απάλειψη της έμφυλης διαφοράς, αλλά μια προσπάθεια να εξασφαλιστεί ισότητα, ώστε το να είναι πλησιέστερη η κοινωνία προς το κομμουνιστικό μοντέλο. Θα έλεγα πως ίσως πρόκειται για μια προσπάθεια να αδειάσουν οι έμφυλες σχέσεις από το ιεραρχικό τους περιεχόμενο. Πολλές αναφορές των συνομιλητών μου, πάνω στο θέμα της θέσης των γυναικών στην αλβανική κοινωνία, δείχνουν ότι θεωρούνταν επίτευγμα και ένδειξη πολιτισμού η ισότητα των δύο φύλων, αν και για άλλη μια φορά υποδεικνύουν και τον γεωγραφικό/ εθνοπολιτισμικό παράγοντα: στη νότια Αλβανία (ορθόδοξοι και μειονοτικοί ) η θέση της γυναίκας, όπως υποστηρίζουν, ήταν σαφώς καλύτερη από ό, τι στην βόρεια.(μουσουλμάνοι). Επίσης, χαρακτηριστικά η ημέρα της γυναίκας, στις αρχές Μαρτίου, που γιορταζόταν ιδιαίτερα στην Αλβανία, έχει έντονη συμβολική σημασία για τις γυναίκες από την Αλβανία, που συνεχίζουν να την θεωρούν εορταστική ημέρα και στην Ελλάδα. Κάποιοι, εξάλλου, μελετητές, στα πλαίσια μιας θεώρησης της προσοσιαλιστικής εποχής, έχουν επισημάνει την διάβρωση του ιδιωτικού από μια εκτεταμένη κυριαρχία ενός δημόσιου λόγου που εκπορεύεται από το κράτος ή το κόμμα, με στόχο τον έλεγχο του ατόμου, μέσα από τον έλεγχο της οικογένειας. «Ακόμη και η προοπτική της οικογένειας εντάχτηκε στο γενικότερο σχεδιασμό των γενικών συμφερόντων της σοσιαλιστικής αλβανικής πατρίδας και του κόμματος. 2 Επίσης και από μια μικρή βιβλιογραφία (τοπική ιστορία με αναφορές στο ευρύτερο πολιτικο κοινωνικό πλαίσιο) που υπάρχει διαθέσιμη από βορειοηπειρώτες συγγραφείς. 4

5 Μια τέτοια εξέλιξη άλλαξε αποφασιστικά και σε βάθος τη σχέση του ιδιωτικού με το δημόσιο», σημειώνει ο Παναγιώτης Μπάρκας (2003: 249). 1δ. Αντιλήψεις για τον οικιακό χώρο: οικιακή και εξωοικιακή δραστηριότητα Στην περίπτωση των μεταναστών από την Αλβανία, η κατανομή της εργασίας στον οικιακό χώρο, εργασίας δηλαδή που είναι απαραίτητη για τη συντήρηση και αναπαραγωγή του νοικοκυριού είναι έμφυλη αλλά όχι αποκλειστικά. Συνηθίζουμε να επικεντρώνουμε την προσοχή μας σε συγκεκριμένες οικιακές εργασίες και όχι σε ένα σύνολο οικιακών εργασιών που περιλαμβάνουν για παράδειγμα τις καθημερινές επιδιορθώσεις κάθε είδους που μπορεί να γίνουν σε ένα σπίτι. Ειδικότερα στα σπίτια των μεταναστών τέτοιες εργασίες είναι πολύ συνηθισμένες. Έτσι, για παράδειγμα η γυναίκα συνήθως μαγειρεύει ή πλένει και σιδερώνει και αυτές είναι μάλλον γυναικείες δουλειές, αν και σε λίγες περιπτώσεις γνώριζα άντρες που εκτελούσαν περιστασιακά λίγες τέτοιες δουλειές (μαγείρεμα, καθάρισμα, σιδέρωμα κάποιου δικού τους ρούχου) με τη δικαιολογία ότι οι γυναίκες τους απουσίαζαν πολλές ώρες από το σπίτι. Είναι σημαντικό ότι σε πολλά νοικοκυριά η σύζυγος δέχεται μεγάλη βοήθεια σ αυτού του είδους τις εργασίες από τη μικρή κόρη. Επίσης μεγάλο μέρος της φροντίδας των μικρών παιδιών, έχει μετατεθεί στους γονείς που συγκατοικούν ή ζουν κοντά. Άλλες εργασίες που έχουν σχέση με τη συντήρηση του σπιτιού, μπορεί να γίνονται είτε αποκλειστικά από τους άντρες του σπιτιού ή με τη συμμετοχή και των δύο φύλων. Για παράδειγμα, όταν ενοικιάζεται ή αγοράζεται ένα καινούργιο σπίτι τότε όλοι συμμετέχουν στον καθαρισμό και στις άλλες εργασίες όπως το βάψιμο των τοίχων. Η οργάνωση και η διαρρύθμιση του χώρου, όσο και λεπτομέρειες όπως η διακόσμηση απασχολούν εξίσου άντρες και γυναίκες. Το ίδιο ισχύει με τη διεκπεραίωση των αγορών. Χαρακτηριστικό είναι ότι συχνά το ανδρόγυνο ψωνίζει μαζί, είτε πρόκειται για καθημερινά είδη, είτε για έκτακτες αγορές. Εδώ είναι σημαντικό να προσθέσω ότι ο παράγοντας της διαθεσιμότητας του χρόνου, καθορίζει την ενασχόληση με τον οικιακό χώρο. Ο χρόνος που αφιερώνεται σε εξω οικιακές δραστηριότητες έχει προτεραιότητα τόσο για τους άντρες όσο και για τις γυναίκες. Η γυναίκα δεν περιορίζεται στον οικιακό χώρο, ούτε και ανήκει αποκλειστικά σ αυτόν, όπως ισχύει και για τους άντρες. Στην περίπτωση της γυναίκας από την Αλβανία, όπως την κατέγραψα στην έρευνά μου, η εργασία (ένας από του βασικούς και πιο νομιμοποιημένους ή αποδεκτούς τρόπους εξόδου από τον οικιακό χώρο), είναι επιθυμητή και επιδιώκεται, τόσο από την ίδια όσο και από την οικογένειά της. Αναπαράγεται δηλαδή ένα έμφυλο μοντέλο του τρόπου που ήταν επιβεβλημένος και αποδεκτός στην κομμουνιστική Αλβανία 3. Επιπλέον η γυναίκα συνδέεται με το χρήμα 3 Έτσι, για παράδειγμα είναι ενδιαφέρον να δούμε συγκριτικά μια άλλη περίπτωση από την Αλβανία που πραγματεύεται η Papailias, συζητώντας λόγους που αναπτύσσονται από Αλβανούς μετανάστες για την εργασία και τη μετανάστευση: συγκεκριμένα, οι άντρες αφήνουν τις γυναίκες τους πίσω στην Αλβανία και μεταναστεύουν στην Ελλάδα για εργασία. Οι γυναίκες τούς περιμένουν θεωρώντας τους εαυτούς τους τυχερούς που έχουν αποφύγει την εξω- οικιακή εργασία. Συγκροτείται έτσι σύμφωνα με την Papailias ένα άλλο μοντέλο έμφυλων ρόλων. Απονομιμοποιείται η γυναικεία εργασία έξω από 5

6 εξίσου όπως και ο άντρας. Η κατανάλωση αφορά και εμπλέκει και τους δυο 4. Στην περίπτωση των μεταναστών από την Αλβανία, η διάκριση οικιακό: δημόσιο είναι μεν ισχυρή αλλά δεν σχετίζεται έντονα με έναν έμφυλο διαχωρισμό. Άντρες και γυναίκες ανήκουν εξίσου στο δημόσιο και ιδιωτικό. Κατά δεύτερον, οι ρόλοι και οι δραστηριότητες των αντρών και των γυναικών στο δημόσιο και ιδιωτικό δεν είναι κατά φύλο προκαθορισμένοι. Η ιδεολογία της οικογένειας και της οικιακότητας αμβλύνει το ιεραρχικό περιεχόμενο των έμφυλων σχέσεων, δίνοντας προτεραιότητα στο πεδίο της οικονομικής διαχείρισης, της συντήρησης και αναπαραγωγής του νοικοκυριού σε ένα νέο και δύσκολο περιβάλλον στο πλαίσιο της μεταναστευτικής τους κίνησης. Η οικιακή δραστηριότητα είναι κυρίως οικονομική δραστηριότητα και ως τέτοια δεν καθορίζεται από το έμφυλο στοιχείο αλλά το υπερβαίνει που στοχεύει στη συσσώρευση και αποταμίευση οικονομικού κεφαλαίου. Η εξω- οικιακή δράση τόσο των αντρών όσο και των γυναικών νομιμοποιείται μόνο όταν έχει άμεση αναφορά και συσχέτιση με τον οικιακό κόσμο. Ανάμεσα στους συνομιλητές μου, έτσι, είναι δύσκολο να διακρίνει κάποιος μια ισχυρή ιδεολογία του φύλου, βασισμένη στις ίδιες συμβολικές αντιστίξεις που χαρακτηρίζουν για παράδειγμα την περίπτωση της Ελλάδας όπως έχει περιγραφεί από την ελληνική εθνογραφία (Dubish, 1986) όπου, η διχοτόμηση οικιακό: δημόσιο:: γυναικείοι ρόλοι: αντρικοί ρόλοι είναι εξαιρετικά ανεπτυγμένη. Εντούτοις, ισχυρή είναι η ιδεολογία ότι άντρες και γυναίκες συναντώνται στο οικιακό πλαίσιο που ορίζεται από τη συζυγική σχέση και ότι οι σχέσεις τους είναι ισότιμες και συμπληρωματικές. Τα συμφέροντα αντρών και γυναικών δε συγκρούονται αλλά συναντώνται στο πλαίσιο του νοικοκυριού. Μια από τις ευρέως διαδεδομένες αντιλήψεις ανάμεσα στους μετανάστες από την Αλβανία, στην συγκεκριμένη περίπτωση, είναι ότι ο γάμος είναι μια οικονομική συμμαχία ανάμεσα στον άντρα και τη γυναίκα, που ενώνουν τις δυνάμεις τους, ώστε η κοινή οικονομική διαχείριση να είναι συμφέρουσα και για τους δυο. Η παράταση της αγαμίας είναι επιζήμια, καθώς οδηγεί σε μια διασπορά οικονομικών πόρων, αλλά και σε δράση που μάλλον στερείται νοήματος, έξω από το συμφραζόμενο του βασικού σημείου αναφοράς που αποτελεί η οικογένεια 5. το σπίτι, και εδραιώνεται η αντρική καθώς ο άντρας έρχεται πλέον να ταυτιστεί με τη σφαίρα του δημόσιου, κάτι που δε συνέβαινε πριν. 4 Σε αρκετά εθνογραφικά παραδείγματα, έχει δειχτεί ότι οι άντρες που σχετίζονται κατά κύριο λόγο με τη δημόσια σφαίρα, δίνουν τα χρήματά τους στις γυναίκες, ώστε να τα διαχειριστούν, με την σχεδόν αποκλειστική ενασχόλησή τους με τον οικιακό χώρο (πρβλ. π.χ. Carsten 1989), κάτι που δε φαίνεται να ισχύει στην περίπτωση που παρουσιάζεται εδώ. 5 Είναι χαρακτηριστική η δική μου περίπτωση, πως με αντιμετώπιζαν στο πεδίο ως ανύπαντρη σε προχωρημένη γι αυτούς ηλικία, και τι συμβουλές μου έδιναν 6

7 2. Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΣΤΟ ΟΙΚΙΑΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 2α. Οικονομικές πρακτικές και διαχείριση του οικογενειακού προϋπολογισμού Μία από τις κοινές εμπειρίες μου κατά τη διάρκεια της επιτόπιας έρευνας, ήταν να παραβρεθώ σε διαμάχη ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας, σχετικά με κάποια άσκοπη ή υπερβολική δαπάνη, ή σε συζήτηση για κάποια αγορά που έγινε σε συμφέρουσα τιμή. Από την αρχή της επιτόπιας έρευνάς μου, κατέστη φανερό ότι η οργάνωση του οικογενειακού προϋπολογισμού είναι ένα πολύ σημαντικό ζήτημα της καθημερινής ζωής στα νοικοκυριά των μεταναστών. Στα νοικοκυριά που εξέτασα και κυρίως σε αυτά με τα οποία ανέπτυξα τις πιο έντονες σχέσεις και επαφές, όλα τα μέλη που εργάζονταν ή που με κάποιο τρόπο είχαν εισόδημα (π.χ. σύνταξη) έπρεπε να συνεισφέρουν (περισσότερες λεπτομέρειες για το εισόδημα δεν είναι δυνατό να δοθούν στο πλαίσιο αυτής της εισήγησης). Θεωρούνταν έτσι, υποχρέωση καθένας να κάνει ό,τι μπορεί με τον τρόπο του. Αυτό πρακτικά, και όπως θα δείξω και στη συνέχεια, σήμαινε όχι απλά συνεισφορά στα έσοδα, αλλά και την σωστή και υποταγμένη στις ανάγκες του νοικοκυριού χρήση του χρήματος, θέμα στο οποίο θα εστιάσω την ανάλυσή μου. Η οικογένεια ή το νοικοκυριό είναι μια μονάδα κοινής οικονομικής διαχείρισης, όπως φαίνεται καλά στο παρακάτω παράδειγμα: η Ε., 60 ετών, ζει με τον άντρα της και το γιο της που παντρεύτηκε περίπου την περίοδο της αρχικής μου έρευνας, ενώ έχει ένα παιδάκι από τον προηγούμενο γάμο του. Προσπαθώντας να κατανοήσω τη δομή του νοικοκυριού τους, σε μια συζήτησή μας, κάνω ερωτήσεις οικονομικής φύσης και ρωτώ συγκεκριμένα ποιος πληρώνει το ενοίκιο: Η Ε. κατηγορηματικά απαντά: «Α, πα, πα, πα, πα! είμαστε μαζί εμείς Εμείς είμαστε μια οικογένεια. Με το παιδί μου, με τη νύφη μου. Με το αγγόνι μου, πού χει χωρίσει το παιδί μου κι έχει ένα παιδί. Το χουμε στο σπίτι μας. Είμαστε πέντε άτομα εμείς. Η νύφη μου κι ο σύζυγός μου είναι στο μαγαζί. Δουλεύουνε μαζί αυτοί. Ό, τι βγάνουνε στο σπίτι. Το νοίκι, το Τ.Ε.Β.Ε., το ρεύμα, το νερό, το φαΐ, όλα.» Η Ε. φαίνεται να δηλώνει με σαφήνεια την αντίληψή της, ότι είναι αδύνατον να απομονώσεις την ατομική δράση στο πλαίσιο του σπιτιού ή της οικογένειας. Ακόμη, η οικογένεια συνδέεται συμβολικά με την κοινή φροντίδα γύρω από την οικονομική διαχείριση του σπιτιού («ό, τι βγάνουνε στο σπίτι»), όπως επισήμανα και παραπάνω (βλ. 1β). Το ποιος λαμβάνει αποφάσεις για την οικονομική διαχείριση δεν έχει πάντα σημασία αφού αυτές όχι μόνο μπορεί να λαμβάνονται από κοινού, αλλά και με τη σιωπηλή συναίνεση σε αρχές που επιβάλλει η διατήρηση και αναπαραγωγή του νοικοκυριού. Υπό μία έννοια οι εξουσιαστικές σχέσεις που είναι δυνατό να υπάρχουν εντός της οικιακής ομάδας, αίρονται από την σχετική ισοτιμία στη λήψη των οικονομικών αποφάσεων. Οι δύο σύζυγοι κατανέμουν ισότιμα τη δύναμή τους σε 7

8 ό, τι αφορά ζητήματα οικιακής διαχείρισης. Το ίδιο επίσης ισχύει σε ό, τι αφορά την κατά ηλικίες συμμετοχή στο νοικοκυριό. Συχνά σε ορισμένα νοικοκυριά μπορεί να εμφανίζεται ένας καταμερισμός των διαφόρων πηγών εισοδήματος ώστε να αντιστοιχούν σε διαφορετικές κατηγορίες δαπανών. Κάποιο συγκεκριμένο εισόδημα, π.χ., από εργασία του συζύγου ή από σύνταξη ομογένειας του πατέρα ή της μάνας που συγκατοικεί, μπορεί να χρησιμοποιείται μόνιμα για την πληρωμή του ενοικίου, κάποιο άλλο, π.χ,. της συζύγου, για τις καθημερινές δαπάνες όπως είδη διατροφής. Σε μια άλλη περίπτωση που μου ήταν γνωστή, μέρος από το μισθό της μητέρας που συγκατοικούσε με τους παντρεμένους γιους της, αποταμιεύονταν στην τράπεζα για μελλοντική αγορά ιδιοκτησίας, ή χρησιμοποιούνταν για έκτακτες δαπάνες, όπως αυτές που σχετίζονται με γραφειοκρατικές συναλλαγές. Όπως έχει δειχτεί σε αρκετά εθνογραφικά παραδείγματα, το νοικοκυριό είναι τόπος δεσμεύσεων και υποχρεώσεων για τα μέλη του (Day et al.1999). Στη συγκεκριμένη περίπτωση, η αυτονομία στην διαχείριση του χρήματος είναι περιορισμένη, και βασική μέριμνα είναι να τίθεται όσο το δυνατόν περισσότερο υπό έλεγχο. Οι καταναλωτικές δαπάνες αποφασίζονται με βάση τη λογική της προτεραιότητας. Ενοίκιο και πάγια έξοδα του σπιτιού, διατροφή, δαπάνες για μετακινήσεις και γραφειοκρατικές υποθέσεις, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, προηγούνται. Λοιπά καταναλωτικά είδη για τα οποία αποφασίζει από κοινού η οικογένεια, όπως οικιακός εξοπλισμός. Τα ενήλικα εργαζόμενα άτομα μπορούν να προβούν σε ικανοποίηση δικών τους ιδιαίτερων αναγκών π.χ. αγορά ρούχων ή καλλυντικών, μόνον εφόσον έχουν διαχειριστεί τις υπόλοιπες υποχρεώσεις τους. Τα παιδιά επίσης απαιτούν ιδιαίτερη φροντίδα και αποτελούν μια από τις βασικές δεσμεύσεις που συνεπάγεται το νοικοκυριό. 2β. Η σημασία της οικονομικής διαχείρισης Χρήσεις και εννοιολογήσεις του χρήματος Το οικιακό πεδίο, με την προτεραιότητα στην οικονομική δραστηριότητα, είναι πεδίο επεξεργασίας και επαναπροσδιορισμού του χρήματος και της κατανάλωσης. Εδώ είναι σημαντική η διάκριση της κατανάλωσης με βάση τη σχέση της με το οικιακό. Η κατανάλωση είναι θεμιτή μόνο όταν έχει άμεση συσχέτιση με τις οικιακές ανάγκες και κυρίως όταν καθορίζεται συλλογικά. Όσο πιο εξατομικευμένη και απομακρυσμένη από το νοικοκυριό, τόσο περισσότερο είναι μεμπτή και αποφευκτέα (αναφέρω για παράδειγμα τη διασκέδαση σε εξω οικιακό πλαίσιο π.χ. στο καφενείο, ή τις ακραίες περιπτώσεις του αλκοολισμού και των τυχερών παιχνιδιών). Είναι εντυπωσιακή η εμμονή στο ζήτημα της κατανάλωσης, και επίσης η λεπτομέρεια με την οποία αναπτύσσεται η σχετική ρητορική. Η πρακτική της κατανάλωσης περιλαμβάνει τη γνώση και την ενασχόληση με τους χώρους αγορών, τα προϊόντα, τις τιμές, τις προσφορές κ.λπ. Μία από τις βασικές πρακτικές διαχείρισης του χρήματος είναι η οικονομία, η οποία πραγματοποιείται όχι μόνο με την αποφυγή περιττών, άσκοπων ή υπερβολικών δαπανών αλλά και με την αναβολή της κατανάλωσης. Το πόσο σημαντική είναι αυτή η μέριμνα, φαίνεται σε ένα κοινό παράδειγμα που συνάντησα κατά τη διάρκεια της έρευνας. Η πλειονότητα των μεταναστών που γνώριζα φαίνεται να απόφευγε συστηματικά τα μέσα μαζικής μεταφοράς (ταξί και 8

9 λεωφορεία) διανύοντας με τα πόδια μεγάλες αποστάσεις καθημερινά, ακόμα και αν ήσαν φορτωμένοι με δέματα. Περπάτημα μισής ώρας δε θεωρούνταν βασική προϋπόθεση για τη χρήση τους. Η Μ., μια από τις πληροφορήτριές μου, μού αφηγήθηκε με λεπτομέρειες και με αρκετή ζωντάνια στην αφήγησή της, το παρακάτω περιστατικό με θέμα το αντίτιμο του εισιτηρίου του λεωφορείου της αστικής γραμμής που χρησιμοποιούσε. Ανέβηκε στο λεωφορείο χωρίς να έχει εισιτήριο, γιατί έβλεπε συχνά πως αυτοί που τύχαινε να μην έχουν, έπαιρναν κάποιο εισιτήριο από τον οδηγό και το πλήρωναν επί τόπου σ αυτόν. Όμως δεν ήξερε ότι αυτό το εισιτήριο επιβαρυνόταν στην τιμή περίπου κατά 30% παραπάνω από την αρχική του τιμή. Τόσο πολύ της προξένησε την έκπληξη και την αγανάκτησή της, που δεν το πίστεψε, και ρώτησε για να το επιβεβαιώσει σε κάποιο πωλητήριο εισιτηρίων. «Δεν μπορούσα να κοιμηθώ το βράδυ από τη στενοχώρια μου», όπως μου εξομολογήθηκε. Αν σκεφτεί κανείς ότι επρόκειτο για ένα ελάχιστο ποσό σε αντικειμενική αξία (από 65 λεπτά πλήρωσε ένα ευρώ, άρα μόλις 35 λεπτά παραπάνω), εκείνο που έχει σημασία είναι η συμβολική αξία του συμβάντος, δηλαδή το χρήμα που σπαταλήθηκε άσκοπα, ενώ αυτό θα μπορούσε να αποφευχθεί. Ίσως δημιουργηθεί η αίσθηση ότι στις παρατηρήσεις μου αυτές αντανακλάται η θέση μου στο πεδίο ως γυναίκα σε σχέση με γυναίκες. Παρόμοιες όμως στάσεις και συμπεριφορές είχαν και οι άντρες. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα συνομιλητή μου που μου πρόσφερε ένα κομμάτι σοκολάτας σε κάποια τυχαία συνάντησή μας. Με αφορμή λοιπόν τη σοκολάτα, μου ανέλυσε από πού ψωνίζει (μεγάλη αλυσίδα πολυεθνικής), και τι προϊόντα μπορώ να βρω εκεί σε συμφέρουσες τιμές. Με πληροφόρησε μάλιστα ότι η συγκεκριμένη σοκολάτα υπάρχει στα μεγέθη των 300 και 500 γραμμαρίων σε πολύ χαμηλότερη τιμή από ότι οι γνωστές σοκολάτες. Ένας από τους προνομιακούς συνομιλητές μου, ο Γ., μου εξηγεί την οικονομική διαχείριση του νοικοκυριού στη δική του περίπτωση. «Η γυναίκα μου δε δουλεύει, αλλά τα πρωινά ψάχνει από δω, ψάχνει από κει και βρίσκει τις προσφορές και από πού είναι φτηνότερα να ψωνίζει. Έτσι, είναι σα να δουλεύει με τα λεφτά που κερδίζουμε μ αυτόν τον τρόπο. Εδώ ο Έλληνας, εγώ το βλέπω, θα κερδίσει στο ξυστό; Την άλλη μέρα θα τα φάει στα μπουζούκια». Σ αυτήν την περίπτωση το νοικοκυριό αναπαρίσταται σαν ένα σύστημα που λειτουργεί με τη συμβολή των μερών που το απαρτίζουν, δηλαδή των μελών της οικιακής ομάδας. Βάση μιας τέτοιας συλλογιστικής είναι ότι η ορθή και προσεχτική διαχείριση του χρήματος, μέσα από μικρές και φαινομενικά ασήμαντες πρακτικές της καθημερινότητας, είναι το ίδιο σημαντική με την εργασία. Δεν μπορείς να διαχωρίσεις τη «σκληρή δουλειά», από την απλή και λιτή ζωή, σύμφωνα με τους συνομιλητές μου: ο συνδυασμός αυτών των δύο τρόπων είναι απαραίτητος για την επιτυχή πορεία των μεταναστών στο νέο τόπο. Η οικιακή και εξω- οικιακή δραστηριότητα συνδέονται στο πλαίσιο των αντιλήψεων των μεταναστών αλλά και των προσδοκιών τους για υπέρβαση των συνθηκών περιθωριοποίησής τους. Με λίγα λόγια, αναπτύσσεται μια ρητορική για έναν τρόπο ζωής που βασίζεται σε κάποιες αρχές: εγκράτεια και οικονομία, επινοητικότητα στο να μπορεί κανείς να τα καταφέρνει ακόμη και με τα λίγα μέσα που έχει στη διάθεσή του. Όπως το θέτει χαρακτηριστικά, η Β., μια καλή συνομιλήτρια στην έρευνά μου (οι Αλβανοί) είναι νοικοκυραίοι. Είναι πάρα πολύ νοικοκυραίοι άνθρωποι. Είμαστε μαθημένοι να ζούμε με το λίγο. Δεν είμαστε μαθημένοι να ζούμε με πολλά πράγματα και να λέμε ουφ κοίταξε δε χόρτασα είμαστε μαθημένοι με λίγο και να 9

10 λέμε έχουμε και για αύριο. Κι αυτό σε κάνει να είσαι και δουλευτάς και έξυπνος και τα πάντα» νοικοκυραίοι αυτό είναι. Να το κάνεις αυτό το κομμάτι το μικρό, να το κάνεις κάτι που να φανεί πολύ ωραίο, και φούστα ή παντελόνι» Σε μια άλλη μας συζήτηση η ίδια ισχυρίζεται: «μας κατηγορούν ότι πήραμε αυτό ή εκείνο, ότι αγοράσαμε σπίτια. Όμως ο Αλβανός θα πάει να αγοράσει κρέας για την οικογένεια και το τόσο (δείχνει σχηματικά με τα χέρια) θα το κάνει τόσο». Η παραπάνω διατύπωση συμπυκνώνει μια βασική ιδεολογία των συγκεκριμένων μεταναστών, που υπονοεί τον λιτό τρόπο ζωής, την αφοσίωση στην οικογένεια, και την ικανότητα να προχωράς βασισμένος στα λίγα προσπαθώντας να κάνεις κάτι καλύτερο. Είναι αυτό που συχνά οι ίδιοι αποκαλούν «είμαστε νοικοκυραίοι». Αυτή η ιδεολογία έχει συντελέσει στην προκοπή και την επιτυχία των μεταναστών όπως εκφράζεται με την αγορά σπιτιών ή εν γένει την αγοραστική δύναμη. Η γενικότερη εντύπωση είναι αυτή που αναφέρει και η συνομιλήτρια: Ο Έλληνας δεν μπορεί να κατανοήσει τη λογική αυτή και έχοντας εκ διαμέτρου αντίθετες αντιλήψεις και τρόπο ζωής εύκολα κατηγορεί τον Αλβανό. Η σταδιακή αύξηση της αγοραστικής τους δύναμης, ακόμη και αν είναι προσανατολισμένη σε συγκεκριμένο μοντέλο οικονομικής διαχείρισης όπως ήδη έδειξα, αποτελεί μια ένδειξη επιτυχίας, ένδειξη της ισχυρής παρουσίας του μετανάστη στην κοινωνία υποδοχής. Οι ίδιοι εξάλλου, θέλοντας πολλές φορές να απαντήσουν σε αρνητικά στερεότυπα για τους μετανάστες ως παρείσακτους στην ελληνική κοινωνία, ισχυρίζονται το πόσο έχουν συμβάλλει στην οικονομία της Ελλάδας, αφού ανάμεσα στα άλλα, αποτελούν ένα αξιόλογο καταναλωτικό κοινό πλέον. 2γ. Οι συγκρούσεις γύρω από την κατανάλωση Το ζήτημα της προσεχτικής διαχείρισης του χρήματος είναι δυνατόν να προκαλέσει συγκρούσεις μέσα στην οικογένεια και είχα πολλά τέτοια παραδείγματα κατά τη διάρκεια της έρευνας. Τα μεγαλύτερα σε ηλικία άτομα λόγω των διαφορετικών εμπειριών τους, είναι δυνατό να εκτιμήσουν περισσότερο την αξία του χρήματος και τη σημασία του στη συντήρηση και αναπαραγωγή του νοικοκυριού. Πολλά καταναλωτικά αγαθά κρίνονται άσκοπα, ειδικότερα αν αυτά πωλούνται σε ακριβές τιμές. Ο Α., 80 περίπου χρονών, που ζει με τη γυναίκα του στην Πάτρα, σχολιάζει τις νύφες του (τα παιδιά του είναι παντρεμένα και ζουν όλα στην Πάτρα) για τον ίδιο λόγο: «Έχω τη νύφη μου. Της λέω, εσύ πλένεις τα μπάνια του κόσμου όλα με χλωρίνες. Και χαλάς τόσα λεφτά για το ντύσιμο. Και για τα παιδιά χαλούν πολλά λεφτά. Να μην τους λείψει τίποτα (υπάρχει μια αρνητική συνδήλωση στον τόνο της φωνής του). Λέει, πήρα παπούτσια απ αυτά τα αθλητικά με μα στη λαϊκή άμα πας βρίσκεις με τρία χιλιάρικα παπούτσια. Τούτες δε σκέπτονται από πού ήρθαν και τι είχαν πριν.» Η κατανάλωση είναι λοιπόν μια πρακτική που μπορεί να προκαλέσει σύγκρουση στα νοικοκυριά των μεταναστών από την Αλβανία.: το έθος της λιτής ζωής, με την κατανάλωση να περιορίζεται στα αναγκαία, έρχεται σε σύγκρουση με την κατανάλωση ως πρακτική που έχει διαφορετικό νόημα στο πολιτισμικό 10

11 συμφραζόμενο του δυτικού τρόπου ζωής. Εδώ συγκριτικά έχουν το ρόλο τους οι εικόνες της έλλειψης αγαθών στην Αλβανία, της ουράς και των δελτίων 6. Στην Ελλάδα όμως που τα αγαθά υπάρχουν, αλλά δεν μπορούν να αγοραστούν, ένας τρόπος για να αντιμετωπιστεί η αντίφαση αυτή είναι η καταστολή της επιθυμίας και η αναβολή της κατανάλωσης. Επίλογος Η έμφαση στη σημαντικότητα της σωστής διαχείρισης του χρήματος αναδεικνύει την οικογένεια ως βασικό όχημα της προσαρμογής και άρα της επιτυχίας στον τόπο της εγκατάστασης. Η οικογένεια μέσα από το οικιακό πλαίσιο το οποίο ορίζει και διαμορφώνει, δρα κανονιστικά, προσανατολίζοντας τη δράση και τη συμπεριφορά των μελών της με άξονα την οικιακή οικονομία. Η σημασία που αποδίδεται στην αποταμίευση και στο μόχθο, οι ιδέες της έλλειψης, της αναβολής της κατανάλωσης, είναι συνυφασμένες με ένα μοντέλο συμπεριφοράς κατά το οποίο η δράση στο παρόν, θα παρέχει τα απαραίτητα εφόδια για το μέλλον, ένα μοντέλο δηλαδή μακροπρόθεσμου σχεδιασμού που αποτελεί βασική προϋπόθεση της διαχείρισης τσς μεταναστευτικής συνθήκης για τα υποκείμενα 7. Η ρητή έμφαση με την οποία αναγνωρίζουν οι συγκεκριμένοι μετανάστες την προτεραιότητα των οικονομικών τους πρακτικών, μας καθιστά ενήμερους για ένα σημαντικό στοιχείο της πολιτισμικής λογικής τους: προσλαμβάνουν τη δράση τους μονοσήμαντα, με βάση το όφελος ή συμφέρον που οι ίδιοι του αποδίδουν υλική σημασία.. Σημαντική παράμετρος είναι το χρήμα και η εννοιολόγησή του. Πέρα από τους συμβολισμούς και τις σημασίες του χρήματος, που μερικώς όμως ανέπτυξα για τις ανάγκες του παρόντος, πρέπει να δούμε πώς το χρήμα αλλάζει τον τρόπο που σκέφτονται και οργανώνουν τη δράση τους 8 : το χρήμα εκλογικεύει τις κοινωνικές σχέσεις και οργανώνει τη δράση γύρω από το συμφέρον που το συγκεκριμενοποιεί: είναι κέρδος κυρίως υλικό, κυρίως εγχρήματο. Η οικιακή ομάδα καλείται να επεξεργαστεί τα νέα νοήματα, στο συμφραζόμενο της συνάντησης του πρώην σοσιαλισμού με τον δυτικό καπιταλισμό. Κι εκείνο που είναι ενδιαφέρον να δούμε είναι όχι την αντιπαράθεση αλλά τη συνομιλία των διαφορετικών πολιτισμικών λογικών, μέσα από το παράδειγμα μιας ομάδας μεταναστών από πρώην σοσιαλιστική χώρα, την Αλβανία, στην Ελλάδα. 6 Αναφέρομαι στο γνωστό και στους Έλληνες τρόπο διανομής προϊόντων και κατανάλωσης στην Αλβανία αλλά και ευρύτερα στις χώρες της πρώην σοσιαλιστικής Ευρώπης. 7 Αυτή η περίπτωση διαφοροποιείται από, και είναι ενδιαφέρον να συγκριθεί με, τα εθνογραφικά παραδείγματα που παρουσιάζονται στο συλλογικό τόμο Day et al (ό.π.), όπου εκεί η διαχείριση της περιθωριακότητας ανάμεσα σε διαφορετικές ομάδες που βρίσκονται σε σχέση υποτέλειας ή εξάρτησης, προϋποθέτει μια ιδεολογική δέσμευση στο παρόν και αποκλείει τον μακροπρόθεσμο σχεδιασμό. 8 Πρέπει να σημειωθεί, ότι, οι διαφορετικοί τρόποι κυκλοφορίας και λειτουργίας του χρήματος στο κομμουνιστικό καθεστώς της Αλβανίας, συγκροτούν ένα πλαίσιο διαφορετικών εμπειριών για τα υποκείμενα. Η γνωριμία των μεταναστών από την Αλβανία με την έντονα χρηματιστική καπιταλιστική οικονομία της αγοράς, μας υποχρεώνει να στραφούμε στους τρόπους με τους οποίους εννοιολογούν το χρήμα, το εισάγουν στα δικά τους αντιληπτικά σχήματα και δομούν τις δικές τους εμπειρίες, θέμα το οποίο δεν ανέπτυξα ιδιαίτερα στην παρούσα μελέτη. 11

12 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Anthias Floya and Gabriela Lazaridis (eds), (1999), Into the Margins: Migration and Exclusion in Southern Europe, Aldershop: Ashgate Anthias Floya and Gabriela Lazaridis (eds) (2000), Gender and Migration in southern Europe: women on the move, Oxford: Berg Appadurai, Arjun., (1991), Global Ethnoscapes: Notes and Queries for a Transnational Anthropology, στο Fox, R., G., (ed.), Recapturing Anthropology, Working in the Present, school of American research press. Basch, Linda, Nina Glick Schiller., Cristina Szanton Blanc, (1994), Nations unbound: transnational projects, postcolonial predicaments and deterritorialized nationstates, Netherlands, Gordon and Breach Publishers,. Brah, A, (1996), Cartographies of Diaspora: Contesting Identities, London: Routledge Bryceson Deborah and Ulla Vuorela (2002), The transnational family: new European frontiers and global networks, Oxford, New York: Berg Buechlesr, H. C., and Buechler, J. B.,1987 (eds), Migrants in Europe, the role of family, labor and politics, New York, Greenwood Press. Carsten, Janet, (1989), «Cooking money: gender and the symbolic transformation of means of exchange in a Malay fishing community», in Bloch and Parry, (eds.), Money and the morality of exchange, Cambridge: Cambridge Univ Press. Clifford James, (1994), Diasporas, Current Anthropology, 9 (3). Creed W. Gerald, (2000), «Family values and domestic Economies», in Annual Review of Anthropology, 29: Day, Sophie, Evthymios Papataxiarxhis, Michael Stewart (επιμ). (1999), Lilies of the Field: Marginal People Who Live for the Moment, Westview: Boulder Dubish, J. (επιμ.) 1986 Gender and Power in Rural Greece. Princeton: Princeton University Press. Gupta Αkhil and James Ferguson, (1992), «Beyond culture : space, identity, and the politics of difference», cultural anthropology, vol. 7, no 1. Hastrup Kirsten and Karen Fog Olwig (eds), (1997), Siting culture, the sifting anthropological object, New York, Routledge. Malkki, L., (1992), «National Geographic: The rooting of peoples and the territorialization of national identity among scholars and refugees», Cultural Anthropology, vol. 7, no 1. Μπάρκας Παναγιώτης, (2003), «Η Ελληνική Μειονότητα επί καθεστώτος Χότζα», στο Τσιτσελίκης Κ. Χριστόπουλος Δ. (επιμ.), Η Ελληνική Μειονότητα της Αλβανίας, Κριτική και ΚΕΜΟ Papailias, P., (2003 ), «Money of Kurbet is money of blood», in Journal of Ethnic and Migration Studies Rapport, N., Dawson, A. (eds), (1998) Migrants of identiy, perceptions of home in a world of movement, London, Berg 12

13 Solomos, J, Wrench, J., (eds.) (1993), Citizenship, Nationality and Migration in Europe, London and New York, Routledge Sørensen Ninna Nyberg and Karen Fog Olwig (2002), Work and Migration, Life and livelihoods in a globalizing world, London: Routledge Verdery Catherine, (1996), What was socialism what comes next, Princeton: Princeton Univ. Press Wilk Richard, (1989) «Decision making and recourse flows within the household: beyond the black box», in Wilk Richard (ed.) The household economy, reconsidering the domestic mode of production, London: Westview Press 13