«Η μετάβαση από την Απομόνωση στον Πολιτισμό»

Transcript

1 Διπλωματική εργασία Τμήμα Μηχανικών Σχεδίασης Προϊόντων και Συστημάτων Σύρος Οκτώβριος 2014 Χαδουλού Μαρία «Η μετάβαση από την Απομόνωση στον Πολιτισμό»

2 ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΣΧΕΔΙΑΣΗΣ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ & ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ Διπλωματική εργασία Προπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών με τίτλο: «Η μετάβαση από την Απομόνωση στον Πολιτισμό» Ανακατασκευή και ανακαίνιση του Λοιμοκαθαρτηρίου (Λαζαρέττο), κτίριο που ανήκει στον Δήμο Ερμούπολης, με σκοπό την επανάχρησή του ως Πολιτιστικό Κέντρο Συγγραφή Εργασίας: Χαδουλού Μαρία 511/ Τριμελής επιτροπή: Επιβλέπων Καθηγητής: Μπρισνόβαλη Αγγελική Μέλη Επιτροπής: Οικονομίδου Φλωρεντία Παπανίκος Παρασκευάς

3 Ευχαριστίες Αρχικά θα ήθελα να απευθύνω θερμές ευχαριστίες στην καθηγήτρια και επιβλέπουσα της Διπλωματικής μου εργασίας,κ. Μπρισνόβαλη Αγγελική, η οποία με στήριξε και με καθοδήγησε καθ όλο το διάστημα εκπόνησης της εργασίας. Την ευχαριστώ διότι διέθεσε χρόνο, υπομονή, χρήσιμες συμβουλές και υποδείξεις προκειμένου να με βοηθήσει. Θερμές ευχαριστίες θα ήθελα να απευθύνω επίσης, στον αξιότιμο καθηγητή, κ Μπάιλα Κωνσταντίνο, ο οποίος με βοήθησε στο στάδιο της υλοποίησης της σχεδιαστικής μου πρότασης. Τον ευχαριστώ διότι διέθεσε χρόνο, ενδιαφέρον και υπομονή, στο να με καθοδηγήσει και να μου παρέχει πολύτιμες συμβουλές όσον αφορά τα τεχνολογικά μέσα Τρισδιάστατης Μοντελοποίησης. Ευχαριστώ τους κ. κ. καθηγητές και καθηγήτριες του Τμήματος, που καθ όλη τη διάρκεια φοίτησής μου στο τμήμα με συμβούλεψαν και με καθοδήγησαν, παρέχοντάς μου πολύτιμες γνώσεις και εφόδια για τον νέο κύκλο ζωής που ανοίγεται μπροστά μου μετά τις σπουδές. Ευχαριστώ θερμά τις φίλες και συμφοιτήτριές μου Αλεξάνδρα, Μαριαλένα και Ισιδώρα που πέρα από τη στήριξή τους αυτά τα έξι χρόνια σπουδών, συγκατέθεσαν στο να συνεχίσω αυτό το έργο, να το εξελίξω και να το υλοποιήσω. Ευχαριστώ την οικογένειά μου, που με στήριξε και μου συμπαραστάθηκε σε κάθε προσπάθεια όλα τα χρόνια φοίτησής μου. Τέλος, θα ήθελα να αφιερώσω την παρούσα Διπλωματική Εργασία στον πατέρα μου, ο οποίος παρότι δεν είναι κοντά μου ξέρω ότι θα με στηρίζει σε κάθε μου βήμα.

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ-ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 5 ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 5 ΛΕΞΕΙΣ - ΚΛΕΙΔΙΑ 6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΙΣ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΣΥΜΒΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΥΜΦΩΝΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΦΟΡΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΗΚΟΤΗΤΑΣ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΕΡΓΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΟΜΙΛΟΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΝΕΕΣ ΧΡΗΣΕΙΣ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΣΤΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΙΚΗΣ ΜΝΗΜΗΣ ΕΚΘΕΣΙΑΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΣΕ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΑ ΚΤΙΡΙΑ Ο ΒΑΘΜΟΣ ΕΠΕΜΒΑΣΗΣ, ΟΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗΣ 36 ΚΕΦΑΛΑΙΟ II. ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΕ ΚΤΙΡΙΑ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΩΡΟ 38 ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΧΡΩΜΑΤΟΥΡΓΕΙΟΥ ΚΑΤΣΙΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΕΡΜΟΥΠΟΛΗ ΣΕ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΠΛΙΝΘΟΚΕΡΑΜΟΠΟΙΕΙΟΥ ΤΣΑΛΑΠΑΤΑ ΤΟΥ ΒΟΛΟΥ ΣΕ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΕΡΑΜΟΠΟΙΙΑΣ ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΥ ΓΚΑΖΙΟΥ ΣΕ ΤΕΧΝΟΠΟΛΙΣ ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΙΚΟΥ ΑΝΤΛΙΟΣΤΑΣΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΕ ΜΟΥΣΕΙΟ ΥΔΡΕΥΣΗΣ ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΤΩΝ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΝ ΤΗΣ ΗΛΕΚΤΡΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΣΠΑΡΤΗΣ ΣΕ ΜΟΥΣΕΙΟ ΕΛΙΑΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΛΑΔΙΟΥ ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΤΗΣ ΑΠΟΘΗΚΗΣ ΦΟΡΤΗΓΩΝ ΣΕ ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ 47 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ 49 ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΚΤΙΡΙΟΥ ΔΕΞΑΜΕΝΩΝ DIPOSIT DE LES AIGUES ΤΗΣ ΒΑΡΚΕΛΩΝΗΣ ΣΕ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ POMPEU FABRA ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΣΤΑΘΜΟΥ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΗΛΕΚΤΡΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΤΟΥ ΛΟΝΔΙΝΟΥ ΣΕ TATE MODERN ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΣΤΑΘΜΟΥ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΗΛΕΚΤΡΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΤΗΣ ΜΑΔΡΙΤΗΣ ΣΕ CAIXAFORUM ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΣΤΑΘΜΟΥ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ SILAHTARAGA ΣΤΗΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ ΣΕ SANTRALISTANBUL 56 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV. AΝΑΠΛΑΣΗ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΛΟΙΜΟΚΑΘΑΡΤΗΡΙΟΥ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΚΤΙΡΙΟΥ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΠΛΑΣΗΣ ΑΝΑΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΗΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗΣ ΤΟΥ ΚΤΙΡΙΟΥ ΤΟΥ ΛΟΙΜΟΚΑΘΑΡΤΗΡΙΟΥ ΣΕΝΑΡΙΑ ΚΑΙ ΜΟΡΦΕΣ ΑΝΑΠΛΑΣΗΣ ΤΟΥ ΚΤΙΡΙΟΥ SUSTAINABLE ARCHITECTURE / GREEN DESIGN: ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΜΕ ΣΤΟΧΟ ΤΗΝ ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΗΣΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ ΧΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΩΝ STUDIO ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ 83 ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΕΠΙΛΟΓΟΣ 87 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 90 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 90 ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 91 ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟΙ ΤΟΠΟΙ 91 ΛΙΣΤΑ ΕΙΚΟΝΩΝ 93 4

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ-ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Η παρούσα Διπλωματική εργασία αναφέρεται στην ανακατασκευή και ανακαίνιση του Λοιμοκαθαρτηρίου, κτίριο που ανήκει στο Δήμο Ερμούπολης, με σκοπό την επανάχρησή του ως Πολιτιστικό Κέντρο. Το Λοιμοκαθαρτήριο ή Λαζαρέττο είναι ένα επιβλητικό κτίριο στο Λιμάνι της Ερμούπολης, το οποίο χτίστηκε στις αρχές του 19 ου αιώνα με σκοπό την απομόνωση και την ίαση ανθρώπων που υπέφεραν από τις μεταδοτικές ασθένειες της εποχής. Μετέπειτα χρησιμοποιήθηκε και ως Φυλακές προσφύγων ή Άσυλο φρενοβλαβών. Το εγχείρημα της διατήρησης και αποκατάστασης ενός κτιρίου που άλλοτε χρησιμοποιούνταν ως χώρος απομόνωσης και αποκλεισμού, έχει συμβολική σημασία και στηρίζεται στην αναστροφή ενός Παγκόσμιου αλλά και Εθνικού πλέον φαινομένου, του κοινωνικού αποκλεισμού που χαρακτηρίζει την εποχής μας. Η διατήρηση και αποκατάσταση ενός τέτοιου κτιρίου αποσκοπεί στη σύνδεση των αναμνήσεων του παρελθόντος με το παρόν μέσω του Πολιτισμού και της Τέχνης. Η Ερμούπολη είναι μια πόλη - λιμάνι μεγάλης Ιστορικής, Οικονομικής και Πολιτιστικής σημασίας στη νεότερη Ελλάδα, ωστόσο στερείται ενός ενιαίου εκθεσιακού χώρου που θα δίνει τη δυνατότητα να διεξάγονται ταυτόχρονα συνέδρια, εκθέσεις, παραστάσεις, δημιουργικά εργαστήρια, συναυλίες και άλλες συναφείς με τον πολιτισμό δράσεις. Ένα τέτοιας εμβέλειας Πολιτιστικό Κέντρο θα προσελκύσει ποικίλα Πολιτιστικά Δρώμενα, αναδεικνύοντας την Ιστορία και την Προϊστορία του νησιού, την διαχρονική Πολιτιστική παραγωγή, την Ιστορική Βιομηχανία καθώς και τον φυσικό πλούτο του νησιού, συνεισφέροντας στον Τουρισμό και την Οικονομία του Κυκλαδίτικου νησιού με την προβολή του τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Οι προβλεπόμενες προτάσεις για το σχεδιασμό ενός τέτοιου χώρου προβολής και παραγωγής πολιτισμού, θα αποτελέσει πόλο έλξης των κατοίκων για συνεργασία και εθελοντική συμμετοχή, με αποτέλεσμα τη δημιουργία θέσεων εργασίας, οικονομικών πόρων και επενδύσεων κάτι το οποίο θα συντελέσει στην αειφορία και την ψυχολογική ανάταση του νησιού σε μια εποχή απομόνωσης και κοινωνικής κρίσης. ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Η δομή αυτής της εργασίας περιλαμβάνει πέντε μέρη. Πιο συγκεκριμένα, στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται: 1. εισαγωγή στο θεωρητικό πλαίσιο της πολιτιστικής κληρονομιάς, της προστασίας και της διαχείρισης της πολιτιστικής κληρονομιάς, 2. αναφορά του απαιτούμενου διεθνούς και εθνικού νομοθετικού πλαισίου, βιομηχανικής κληρονομιάς και της βιομηχανικής αρχαιολογίας, καθώς και στις απαρχές της φιλοσοφίας της διατήρησης του βιομηχανικού παρελθόντος. 3. τεκμηρίωση της ένταξης της μουσειακής μάζας και των πολιτιστικών δραστηριοτήτων ως νέα χρήση μέσα στο βιομηχανικό κτίριο. 4. αναφορά στους φορείς, δημόσιους και ιδιωτικούς, που φέρουν την ευθύνη να διεκπεραιώσουν τέτοιου είδους έργα μέσω επιχορηγήσεων και προγραμμάτων. Το δεύτερο και το τρίτο κεφάλαιο αφορά: 1. στη μελέτη ορισμένων βιομηχανικών/ παλαιών κτιρίων που διασώζονται στον Ελληνικό χώρο και στην αξιοποίηση και επανάχρησή τους ως μουσεία και πολιτιστικοί χώροι, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στη συμβολή των νέων χρήσεων στην ανάπτυξη και αναζωογόνηση των περιοχών. 2. στην εκτενή ανάλυση παραδειγμάτων επανάχρησης παλιών κτιρίων στο Εξωτερικό, με πλήρη καταγραφή των στοιχείων που συνθέτουν τόσο τα παλιά κτίρια όσο και τα νέα. 5

6 Στο τέταρτο κεφάλαιο, παρουσιάζεται και αναλύεται η πρόταση αποκατάστασης και αναδιαμόρφωσης του κτιρίου του Λοιμοκαθαρτηρίου συνοδευόμενη από φωτογραφίες μακέτας καθώς και φωτορεαλιστικής τρισδιάστατης απεικόνισης του κτιρίου με τη νέα του μορφή ως Πολιτιστικό Κέντρο. Τέλος, το πέμπτο κεφάλαιο, περιλαμβάνει την εξαγωγή συμπερασμάτων για το όλο εγχείρημα και την ανάλυση της αναγκαιότητας του έργου και των οφελών που μπορεί να προσδώσει στην κοινωνία του νησιού, στην Ελλάδα γενικότερα, τον Πολιτισμό, τον Τουρισμό και την Οικονομία. ΛΕΞΕΙΣ - ΚΛΕΙΔΙΑ Αποκατάσταση Βιομηχανική Αρχαιολογία Βιομηχανική Κληρονομιά Βιομηχανικό κτίριο - μνημείο Πολιτιστική κληρονομιά Εκθεσιακός χώρος Μουσείο Ανάπλαση Επανάχρηση Συλλογική μνήμη Συντήρηση Τεκμηρίωση 6

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΙΣ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ 1.1 ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ Θα ξεκινήσουμε την ανάλυση της σημασίας της Πολιτιστικής Κληρονομιάς, με την διευρυμένη έννοια του όρου «Κληρονομιά», τι σημαίνει δηλαδή η έννοια αυτή καθαυτή για μια χώρα, ένα λαό, ένα έθνος. Τα τελευταία χρόνια, η σημασία της Κληρονομιάς άρχισε να παίρνει τεράστιες διαστάσεις μέσα σε μια κοινωνία και αυτό ίσως οφείλεται στον αυξανόμενο ρυθμό εκμοντερνισμού ή στην τεράστια κλίμακα αλλαγών των κοινωνιών. Σε αυτή την περίπτωση, τα απομεινάρια του παρελθόντος υποδεικνύουν ότι μια κοινωνία ανήκει κάπου συγκεκριμένα χωροχρονικά και παρέχουν την ασφάλεια μιας ταυτότητας στους κατοίκους των μοντέρνων πόλεων σε ένα κόσμο συνεχώς μεταβαλλόμενο. Με λίγα λόγια η Κληρονομιά μιας κοινωνίας μπορεί να καθορίζει την ταυτότητά της, διότι γνωρίζοντας τα επιτεύγματα του παρελθόντος μας μπορούμε να διαχειριστούμε καλύτερα τα προβλήματα του παρόντος και του μέλλοντος. Συνεπώς, η Πολιτιστική Κληρονομιά είναι η κληρονομιά που έρχεται από το παρελθόν, είναι το τι ζούμε σήμερα και τι μεταφέρουμε προς τις μελλοντικές γενιές. Παλαιότερα υπήρχε η τάση να θεωρούμε «Κληρονομιά» μεμονωμένα μνημεία και κτίρια, χώρους λατρείας ή οχυρά διαχωρίζοντάς τα από το περιβάλλοντα χώρο. Στις μέρες μας, ακόμη και το περιβάλλον στο οποίο δρα και αλληλεπιδρά η ανθρωπότητα αναγνωρίζεται ως Κληρονομιά. Στο Συνέδριο Παγκόσμιας Κληρονομιάς έγινε μια προσπάθεια να αποδοθεί ένας ορισμός στην Κληρονομιά, ο οποίος διατυπώθηκε ως εξής: «Η κληρονομιά ενός λαού περιλαμβάνει μνημεία, συγκροτήματα κτιρίων αλλά και ολόκληρες τοποθεσίες». Έτσι πλέον ο όρος Πολιτιστική Κληρονομιά περιλαμβάνει όλα τα πολιτιστικά αγαθά που αποτελούν μαρτυρίες της ανθρώπινης υπόστασης και δραστηριότητας στο πέρασμα των χρόνων και λειτουργούν ως πηγές συλλογικής μνήμης, ταυτότητας αλλά και έμπνευσης. Ως πολιτιστικά αγαθά χαρακτηρίζονται τα μεμονωμένα μνημεία καθώς και ο περιβάλλων χώρος τους, οι συλλογές αντικειμένων, τα μνημειώδη έργα της γλυπτικής και της ζωγραφικής, οι επιγραφές, τα σπήλαια, οι αρχαιολογικοί χώροι, τα αρχιτεκτονικά οικοδομικά σύνολα καθώς και τα τοπία ως έργα της ανθρώπινης δημιουργίας ή και σε συνδυασμό με τη φύση. Κατά την πάροδο των ετών, η έννοια της πολιτιστικής κληρονομιάς επεκτείνεται και περικλείει έργα της βιομηχανικής παραγωγής, οπτικοακουστικά έργα, αρχιτεκτονικά έργα του 20 ου αιώνα καθώς και άυλα αγαθά που συνιστούν στοιχεία του παραδοσιακού και λαϊκού πολιτισμού, όπως είναι η γλώσσα, οι μύθοι, η μουσική, ο χορός, τα ήθη και έθιμα και οι παραδοσιακές τέχνες. 1 Αυτό μας υποδεικνύει ότι έχει διευρυνθεί, όχι μόνο το εύρος των περιοχών, τοπίων, μνημείων και των υλικών και άυλων πολιτιστικών αγαθών που πρέπει να προστατευτούν και να τύχουν διαχείρισης και διατήρησης από εξειδικευμένους ανθρώπους, αλλά και ο αριθμός των απειλών που μπορούν να έχουν ισχυρό αντίκτυπο σ αυτά τα πολιτιστικά αγαθά. Απειλές μπορούν να θεωρηθούν, ως εκ τούτου, οι άμεσες παρεμβάσεις και αλλοιώσεις στα πολιτιστικά αγαθά αυτά καθαυτά, αλλά κυρίως η ανεξέλεγκτη ανάπτυξη του περιβάλλοντος χώρου αστικού ή αγροτικού, που είναι ένα σύνηθες φαινόμενο των σύγχρονων κοινωνιών και προέρχεται από οικονομικά, πολιτικά και κοινωνικά κίνητρα. Συνεπώς, η παραδοχή ότι τα πολιτιστικά αγαθά ενός τόπου είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με το περιβάλλον στο οποίο υπάρχουν ή ανήκουν, μας οδηγεί σε μια άλλη παραδοχή ότι ο περιβάλλοντας αυτός χώρος τους μπορεί να αποτελέσει είτε φυσικό τοπίο είτε μια σειρά από κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές απειλές αλλά και ευκαιρίες. Αυτό σημαίνει ότι ο περιβάλλοντας χώρος μπορεί να επιδρά στον 1 Λάββας Γ. Π. (1993). Πολιτιστική Κληρονομιά. Βασικές έννοιες. Ιδεολογία. Διεθνείς Συμφωνίες. Μεθοδολογία, Αθήνα. Εκτύπωση: Σ. Αθανασόπουλος-Σ. Παπαδάμης & ΣΙΑ Ε.Ε. σελ

8 πολιτιστικό χώρο και τη σπουδαιότητά του, αλλά μόνο μέσω του κλάδου της «Διατήρησης της Πολιτιστικής Κληρονομιάς Cultural Heritage Management» μπορεί να επιτευχθεί η αρμονικότερη και πιο ισορροπημένη συνύπαρξη των δύο ώστε να διαφυλάσσονται οι αξίες, η σημασία και η σπουδαιότητα και των δύο μέσα σε μια κοινωνία. Συνεπώς, στόχος του κλάδου της «Διατήρησης της Πολιτιστικής Κληρονομιάς Cultural Heritage Management» είναι η μελέτη, η καταγραφή, η τεκμηρίωση και αξιολόγηση μέσω κριτηρίων των πολιτιστικών αγαθών και τέλος η καλύτερη δυνατή αξιοποίησή τους. Έτσι λοιπόν, κάποια βασικά χαρακτηριστικά για να μπορούν να αξιολογηθούν και να χαρακτηρισθούν ως μνημεία τα πολιτιστικά αγαθά που λειτουργούν ως υλικοί φορείς της ιστορικής μνήμης των λαών θα αναλυθούν παρακάτω. Πρώτο κριτήριο αποτελεί η πρωτοτυπία ή η αυθεντικότητα του μνημείου. Είναι δηλαδή το αποτέλεσμα μιας ανθρώπινης επιθυμίας και ενεργείας που τελέστηκε σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο. Δεύτερο κριτήριο είναι η ιστορικότητα της δημιουργίας, της πρώτης μορφής του πολιτιστικού μνημείου. Οι αλλαγές και οι επεμβάσεις στην πορεία του χρόνου διαφοροποιούν την αρχική μορφή του μνημείου και επιδρούν στην πολιτιστική του αξία. Επόμενο κριτήριο είναι ο καθορισμός της ποιότητας του έργου, που είναι συνδυασμός καλλιτεχνικών, πολιτιστικών, κατασκευαστικών και ιδεολογικών παραμέτρων που επικρατούν σε κάθε χρονική περίοδο της ανθρωπότητας. Το τελευταίο και σημαντικότερο κριτήριο που χαρακτηρίζει ένα έργο ως πολιτιστικό μνημείο και το διαφοροποιεί από το ιστορικό ντοκουμέντο είναι ο συμβολισμός, το μήνυμα και η ιδέα που περιέχεται στο κάθε έργο και ο δημιουργός του επιδιώκει να μεταφέρει με τη μορφή του στις μελλοντικές γενιές. 2 Τα πολιτιστικά αγαθά της κάθε χώρας αποτελούν στοιχεία ιστορικής διαδρομής κάθε λαού και συνδημιουργούν τον οικουμενικό πολιτιστικό χάρτη της ανθρωπότητας. «Οτιδήποτε γενικό σκέπτεται και δημιουργεί ο άνθρωπος ανήκει στην ανθρωπότητα και ότι η ανθρωπότητα μπορεί να χρησιμοποιήσει από τις προσπάθειες του καθένα, φέρνει την ίδια στην ωριμότητα», όπως διατύπωσε ο Geothe στην εισαγωγή του έργου του «Προπύλαια» το Εισάγεται, έτσι η έννοια της παγκοσμιότητας των δημιουργημάτων της τέχνης και της επιστήμης που ξεπερνούν τα εθνικά σύνορα και ανήκουν στη διεθνή κοινότητα. Η αντίληψη αυτή εξελίσσεται και περιλαμβάνεται στην ορολογία του «πολιτιστικού διεθνισμού» που οδήγησε μεταπολεμικά σε διεθνείς συνθήκες και συμβάσεις για την προστασία της πολιτιστικής Κληρονομιάς ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ Η προστασία του συνόλου των υλικών και πνευματικών έργων ενός λαού συνιστά μια από τις βασικές ψυχικές και πνευματικές ανάγκες του, αφού εξασφαλίζει την πολιτιστική συνέχεια των λαών στο πέρασμα του χρόνου και πιστοποιεί την ταυτότητά τους. Αυτό αναδεικνύεται και από την ετυμολογία της λέξης μνημείο που στη γλώσσα μας προέρχεται από το ρήμα μνάομαι-μιμνήσκω και σημαίνει σκέπτομαι, θυμάμαι κάτι και προειδοποιώ για κάτι. Τα πολιτιστικά μνημεία είναι αναμνηστικά σήματα, μεταφορείς μηνυμάτων και πληροφοριών του παρελθόντος στους σύγχρονους και μεταγενέστερους. 4 Η 2 Λάββας Γ. Π.(2010), Ζητήματα Πολιτιστικής Διαχείρισης. Αθήνα: Εκδόσεις Μέλισσα σελ Κόνσολα Ν.Ν. (1995). Η διεθνής προστασία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, σελ Λάββας Γ. Π., Καραβασίλη Μ.Ν. (2003), Πολιτιστική κληρονομιά. Εισαγωγή-Βασικές έννοιες. Κορυφαία μνημειακά συγκροτήματα του ελλαδικού χώρου. Προστασία και διαχείριση πολιτιστικής κληρονομιάς. Αθήνα. 8

9 καταστροφή και έλλειψη μνημείων δημιουργεί κενό στην ιστορική διαδρομή ενός λαού και αναγκάζεται να δημιουργήσει υποκατάστατα, ώστε να μπορεί να κληροδοτήσει στις επόμενες γενιές το σύνολο των χαρακτηριστικών εκείνων πράξεων και έργων που δημιούργησε στο χώρο και χρόνο και συνιστούν την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του ως λαό. Επίσης η συνειδητοποίηση της φθοράς και του θανάτου ώθησε τον άνθρωπο σε πράξεις και έργα που του εξασφαλίζουν δόξα, φήμη αλλά και οδηγούν στην αθανασία. Τα βασικότερα μέσα που διασφαλίζουν τη μεταφορά μιας πράξης στον άξονα του χρόνου είναι η γραφή ή η απεικόνισή της και η ανέγερση ενός μνημείου. Στην πάροδο των ετών τα μέσα αυτά εμπλουτίστηκαν με τη φωτογραφία, την κινηματογραφική ταινία, την ταινία μαγνητοφώνου καθώς και κάθε σύγχρονο μέσο αποθήκευσης λόγου και κίνησης. Η γνώση της κληρονομιάς του παρελθόντος διασφαλίζει την ομαλή λειτουργία της ανθρώπινης ζωής και αυτό διαφαίνεται καθαρά στην πρόταση που είχε διατυπώσει ο Pier Paolo Pasolini το 1973: «Το παρελθόν είναι η μοναδική δύναμη, η οποία μπορεί να αμφισβητήσει το παρόν». Έχει διαπιστωθεί, εξάλλου, ότι σε κάθε εποχή ο άνθρωπος επιδιώκει να γνωρίσει το παρελθόν του και ταυτόχρονα αγωνίζεται να δημιουργήσει και να διαμορφώσει το μέλλον του. Η έννοια της «προστασίας» της πολιτιστικής κληρονομιάς αναδύεται στα μέσα του 18 ου αιώνα αλλά προβάλλεται ως επιτακτικό αίτημα των κοινωνιών κατά τη διάρκεια της βιομηχανικής επανάστασης και σήμερα αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα θέματα που απασχολεί κράτη, λαούς, διεθνείς οργανισμούς. Περιλαμβάνει μια σειρά μέτρων, επιστημονικού, τεχνικού, διοικητικού και νομικού χαρακτήρα που στοχεύουν στην έρευνα, καταγραφή και τεκμηρίωση των πολιτιστικών αγαθών, στην αποτροπή φθοράς και καταστροφής τους, στη διασφάλισή τους από κλοπή, λαθρανασκαφή και παράνομη εξαγωγή, στη συντήρηση και ανάδειξή τους στο σύγχρονο και μελλοντικό περιβάλλον τους καθώς και στην αποκατάστασή τους με ποικίλες επεμβάσεις που αποβλέπουν τόσο στη βιωσιμότητά τους όσο και στη διευκόλυνση πρόσβασης σ αυτά. Τα τελευταία χρόνια η πολιτική προστασίας αποσκοπεί στη διατήρηση όχι μόνο μεμονωμένων μνημείων αλλά και ευρύτερων ενοτήτων κτισμάτων και ενοτήτων φυσικού περιβάλλοντος, τα οποία επιδιώκεται να ενσωματωθούν στον πολεοδομικό ιστό και να λειτουργήσουν και να χρησιμοποιηθούν στα πλαίσια της σύγχρονης κοινωνικής ζωής. Γι αυτό χρησιμοποιούνται ποικίλου είδους τεχνικές προστασίας, όπως, οι γεωφυσικές έρευνες, οι δορυφορικές εικόνες, οι εργαστηριακές αναλύσεις. Η ιδεολογία κάθε εποχής διαμορφώνει τα κριτήρια εκείνα που σχετίζονται με τη συντήρηση, συμπλήρωση αλλά και επέμβαση πάνω στα πολιτιστικά μνημεία. Στους αρχαίους χρόνους έδιναν ιδιαίτερη σημασία στη διατήρηση των εθνικών μνημείων, γι αυτό σε καιρούς πολέμων και συρράξεων οι εχθροί απέβλεπαν στην καταστροφή των εθνικών συμβόλων, γιατί αναγνώριζαν ότι λειτουργούν ως μάρτυρες ιστορικής μνήμης και ταυτότητας. Στη σύγχρονη εποχή, τα πολιτιστικά μνημεία και κυρίως τα αρχιτεκτονικά οικοδομήματα και σύνολα κινδυνεύουν όχι μόνο από πολεμικές συγκρούσεις και άλλου είδους εχθρικές ενέργειες, αλλά όπως προαναφέραμε, από τις αλόγιστες κατασκευαστικές και αναπτυξιακές δραστηριότητες και τη μόλυνση του περιβάλλοντος. Κύριοι υπεύθυνοι για τη διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς είναι τα κράτη που οφείλουν να νομοθετήσουν ανάλογα, να μεριμνήσουν για τη χρηματοδότηση της συντήρησης μνημείων, να κινητοποιήσουν τις αρχές της τοπικής αυτοδιοίκησης με ανάλογες αρμοδιότητες αλλά κυρίως να λάβουν μέτρα ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης των πολιτών κάθε τοπικής κοινωνίας. Εξίσου σημαντική στον τομέα της προστασίας αναδεικνύεται η ευρωπαϊκή και διεθνής συνεργασία μέσω της ανταλλαγής πληροφοριών, τεχνικών γνώσεων, εξειδικευμένου προσωπικού καθώς και εύρεσης τρόπων επιστροφής των πολιτιστικών εκείνων αγαθών που παράνομα εξάχθηκαν από τη χώρα προέλευσής τους. Ουσιώδης είναι και ο ρόλος της παγκόσμιας κοινότητας που συνειδητοποιώντας την ευθύνη της έχει θεσπίσει τόσο μηχανισμούς διεθνούς συνδρομής αλλά και παράλληλης στήριξης στις πολιτιστικές δράσεις των κρατών. 9

10 Στα πλαίσια της διεθνούς προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς έχουν δημιουργηθεί παγκόσμιοι οργανισμοί που δραστηριοποιούνται στον τομέα αυτό και διακρίνονται σε διακυβερνητικούς και μη κυβερνητικούς. 1. Ο σημαντικότερος διακυβερνητικός οργανισμός που έχει αναπτύξει κυρίαρχη δράση στη διαφύλαξη της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς είναι ο Εκπαιδευτικός, Επιστημονικός και Πολιτιστικός Οργανισμός των Ηνωμένων Εθνών, η UNESCO(United Nations Educational Scientific & Cultural Organization). Από την ίδρυσή του το 1945 υπογραμμίζει ότι ένας από τους σκοπούς του είναι «να διατηρήσει, να προάγει και να διασώσει τη γνώση εξασφαλίζοντας τη συντήρηση και την προστασία της παγκόσμιας κληρονομιάς συνιστώντας στους ενδιαφερόμενους λαούς τις κατάλληλες διεθνείς συμβάσεις». Η δράση του επικεντρώνεται σε συμβάσεις και συστάσεις που δεσμεύουν ηθικά τα κράτη-μέλη του που τις επικυρώνουν. Συνιστάται επίσης, σε χορήγηση ποικίλης βοήθειας στα κράτη-μέλη μέσω των «διεθνών εκστρατειών διάσωσης» καθώς και στη διάδοση επιστημονικών και τεχνικών πληροφοριών Αξιόλογος διακυβερνητικός οργανισμός είναι και το Διεθνές Κέντρο για τη Μελέτη της Συντήρησης και της Αποκατάστασης των Πολιτιστικών Αγαθών, ICCROM (International Centre for the Study of the Preservation and Restoration of Cultural Property), που όμως εξειδικεύεται στη συντήρηση και αποκατάσταση των πολιτιστικών αγαθών. Ιδρύθηκε το 1959 με έδρα τη Ρώμη και βασική δραστηριότητα την οργάνωση εξειδικευμένων εκπαιδευτικών προγραμμάτων που αποσκοπούν στην αρτιότερη κατάρτιση επιστημόνων που ασχολούνται με θέματα συντήρησης αρχιτεκτονικών μνημείων, τοιχογραφιών και χαρτιού. Οι μη κυβερνητικοί οργανισμοί είναι 600 περίπου στο αριθμό, δραστηριοποιούνται σε συγκεκριμένους τομείς της πολιτιστικής κληρονομιάς όπως: το Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων (ICOM - International Council of Museums) Το Διεθνές Συμβούλιο Μνημών και Χώρων (ICOMOS - International Council on Monuments and Sites) Η Διεθνής Συνομοσπονδία Εμπόρων Έργων Τέχνης (CINOA - International Confederation of Art & Antique Dealers Associations) Η Ένωση Διεθνούς Δικαίου (ILA - International Law Association) Η Διεθνής Επιτροπή Διατήρησης της Βιομηχανικής Κληρονομιάς (TICCHI - The International Committee for the Conservation of the Industrial Heritage) Ο Οργανισμός Πόλεων της Παγκόσμιας Κληρονομίας (OWHC Organization of World Heritage Cities) Όλοι αυτοί οι μη κυβερνητικοί οργανισμοί συνεργάζονται με την UNESCO στην εκπόνηση μελετών και στην εφαρμογή διαφόρων προγραμμάτων που αφορούν στο πεδίο της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς. Παράλληλα δραστηριοποιούνται διεθνώς και στην προώθηση των επιμέρους σκοπών τους ΣΥΜΒΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΥΜΦΩΝΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ Ο Σουηδικός νόμος του 1666 είναι ο πρώτος νόμος για την προστασία εθνικών μνημείων. Η πρώτη φορά που αναφέρεται η ιδέα της διεθνούς προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς βασισμένη σε επιστημονικά και νομοθετικά κριτήρια, είναι το 1931, στην Αθήνα, στο Συνέδριο των Μουσειολόγων. Στη Χάρτα των Αθηνών το 1933, στα πλαίσια των Διεθνών Συνεδρίων της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής, διατυπώνονται οι αρχές της πολεοδομικής οργάνωσης της πόλης. 5 Κόνσολα Ν.Ν. (1995). Η διεθνής προστασία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, σελ

11 Μετά τη συνειδητοποίηση των καταστρεπτικών συνεπειών του Β Παγκοσμίου Πολέμου στα πολιτιστικά μνημεία της Ευρώπης υπογράφεται με πρωτοβουλία της UNESCO, η «Σύμβαση για την Προστασία των Πολιτιστικών Αγαθών σε Περίπτωση Ένοπλης Σύρραξης» 6 στις 14 Μαΐου 1954, γνωστή ως Σύμβαση της Χάγης. Χαρακτηριστική είναι η διατύπωση εκείνη που αντανακλά τη νέα αντίληψη για την παγκοσμιότητα των δημιουργημάτων της τέχνης και της επιστήμης: «ότι είναι ουσιαστικό να τεθεί η πολιτιστική κληρονομιά κάτω από διεθνή προστασία και ότι κάθε φθορά πολιτιστικού αγαθού, αδιάφορα σε ποιόν λαό ανήκει, σημαίνει φθορά της πολιτιστικής κληρονομιάς ολόκληρης της ανθρωπότητας, επειδή κάθε λαός με τη συμβολή του δημιουργεί τον πολιτισμό της ανθρωπότητας». Στη Σύμβαση της Χάγης η έννοια της προστασίας περιλαμβάνει τη «διαφύλαξη» των πολιτιστικών αγαθών με τη λήψη προπαρασκευαστικών μέτρων σε καιρό ειρήνης και το «σεβασμό» τους με αποχή από πράξεις σε περίοδο πολέμου που τα φθείρουν ή τα καταστρέφουν. Πολιτιστικά αγαθά ορίζει τα κινητά ή ακίνητα αγαθά που παρουσιάζουν καλλιτεχνικό, ιστορικό, αρχαιολογικό, επιστημονικό ή θρησκευτικό ενδιαφέρον, τα οικοδομήματα που χρησιμοποιούνται για τη διαφύλαξη ή έκθεση των κινητών πολιτιστικών αγαθών και τα «κέντρα περιέχοντα μνημεία». 1. Στη Χάρτα της Βενετίας ή «Διεθνής Χάρτα Αποκατάστασης» το 1964, στα πλαίσια του (δεύτερου) 2 ου Διεθνούς Συνεδρίου Αρχιτεκτόνων και Τεχνικών Ιστορικών Μνημείων, ορίζεται η έννοια του ιστορικού μνημείου που περιλαμβάνει το μεμονωμένο αρχιτεκτονικό έργο αλλά και την αστική ή αγροτική τοποθεσία που μαρτυρεί έναν ιδιαίτερο πολιτισμό. Διατυπώνεται ένα σύνολο αρχών σχετικά με τις εργασίες συντήρησης, αποκατάστασης, αναστήλωσης, ανασκαφής, τεκμηρίωσης και δημοσίευσης των αρχιτεκτονικών μνημείων που αποσκοπεί στη χρησιμοποίησή τους από το κοινωνικό σύνολο. Η αντίληψη για την προστασία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς διατυπώνεται στο προοίμιο της Χάρτας της Βενετίας: «τα μνημειακά έργα των λαών στέκονται ως ζωντανές μαρτυρίες της μακρόχρονης παράδοσής τους. Η ανθρωπότητα.., τα θεωρεί ως κοινή κληρονομία. Απέναντι στις μελλοντικές γενιές νιώθει υπεύθυνη για τη διάσωσή τους..». 2. Η «Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την Προστασία της Αρχαιολογικής Κληρονομιάς European Convention on the Protection of the Archaeological Heritage» υπογράφεται στο Λονδίνο στις 6 Μαΐου Διατυπώνει τη θέση ότι η Αρχαιολογική Κληρονομιά είναι ουσιώδης για τη γνώση της ιστορίας των πολιτισμών και διευκρινίζει θέματα σχετικά με τις ανασκαφές, τη δημοσίευση και τη διακίνηση των αρχαιολογικών αντικειμένων Η «Σύμβαση για την Προστασία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς Convention pour la Protection du Patrimoine Mondial Culturel et Naturel» που υπογράφτηκε στο Παρίσι στις 23 Νοεμβρίου 1972 αποτελεί την πιο ολοκληρωμένη προσπάθεια για τη θεσμική κατοχύρωση της διεθνούς προστασίας των πολιτιστικών αγαθών. Ορίζεται η έννοια της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς και προσδιορίζονται οι υποχρεώσεις των κρατών- μελών σε εθνικό και διεθνές επίπεδο για την προστασία, συντήρηση, αξιοποίηση και μεταβίβαση της πολιτιστικής κληρονομιάς που βρίσκεται στην επικράτειά τους στις μελλοντικές γενιές. Επίσης, συγκροτεί διακυβερνητική επιτροπή που αποσκοπεί στην κατάρτιση και δημοσιοποίηση του Καταλόγου της Παγκόσμιας Κληρονομιάς και του Καταλόγου της Παγκόσμιας Κληρονομιάς σε Κίνδυνο και ιδρύει ειδικό ταμείο για τη χρηματοδότηση του έργου της Επιτροπής. Η Επιτροπή, επιπλέον, αποφασίζει για την παροχή ή όχι οικονομικής ή τεχνικής βοήθειας στα κράτη-μέλη σχετικά με κάποιο πολιτιστικό αγαθό που πρέπει να προστατευτεί. 8 6 Μυλωνόπουλος Δ., «Η διεθνής προστασία της παγκόσμιας φυσικής κληρονομιάς σε περίοδο εχθροπραξιών», ηλεκτρονικό περιοδικό Νόμος και Φύση, Φεβρουάριος Δελλής Γ. (2003), Η πολιτιστική κληρονομιά και το Δίκαιο, πρακτικά συνεδρίου, Αθήνα. Εφημερίδα της Κυβερνήσεως της Ελληνικής Δημοκρατίας, Τεύχος Πρώτο, Αριθμός Φύλλου 32 Ν Περί κυρώσεως της υπογραφείσας Ευρωπαϊκής Σύμβασης για την Προστασία της Αρχαιολογικής Κληρονομιάς, Λονδίνο 6 Μαΐου Εφημερίδα της Κυβερνήσεως της Ελληνικής Δημοκρατίας, Τεύχος Πρώτο, Αριθμός Φύλλου 32 Ν Περί κυρώσεως της υπογραφείσας Ευρωπαϊκής Σύμβασης για την Προστασία της Αρχαιολογικής Κληρονομιάς, Παρίσι 23 Νοεμβρίου

12 4. Το «Συνέδριο του Άμστερνταμ», το Οκτώβρη του 1975, αποτελεί την κορυφαία εκδήλωση του εορτασμού του έτους της Ευρωπαϊκής Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς. Στο Συνέδριο γίνεται δεκτή η Ευρωπαϊκή Χάρτα της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς που δημοσιεύτηκε από την Επιτροπή Υπουργών στο Συμβούλιο της Ευρώπης. Αναγνωρίζεται ότι η μοναδική αρχιτεκτονική της Ευρώπης αποτελεί κοινό αγαθό όλων των λαών και επιβεβαιώνει την πρόθεσή τους να συνεργαστούν για να την προστατεύσουν από τους αυξανόμενους κινδύνους που την απειλούν. Προβάλλεται η έννοια της ολοκληρωμένης συντήρησης όχι μόνο των συγκεκριμένων κτιρίων αλλά και ιστορικών πόλεων, παλιών αστικών συνοικιών, παραδοσιακών χωριών, πους συμβάλλουν στη βελτίωση του περιβάλλοντος χώρου. Ακόμη, τονίζεται ο ρόλος των τοπικών αρχών και η συμμετοχή των πολιτών στη διατήρηση της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. Αρχικά, οι φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης θα πρέπει να έχουν εκτεταμένες αρμοδιότητες σχετικά με τη διατήρηση των αρχιτεκτονικών οικοδομημάτων και με ευαισθησία και εξυπνάδα να δίνουν στα κτίρια λειτουργίες σύγχρονες, να προσφέρουν οικονομική ενίσχυση στους ιδιοκτήτες τους για τη συντήρησή τους, να υποδεικνύουν υπεύθυνους εκπροσώπους που θα διαχειρίζονται όλα τα θέματα στης συντηρήσεως των κτηρίων και τοπίων και να ενημερώνουν τους πολίτες της τοπικής κοινωνίας για τις ενέργειές τους και τα κίνητρα των αποφάσεων τους. Η πληροφόρηση των νέων, μέσω εκπαιδευτικών προγραμμάτων, για τον πλούτο της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς κάθε λαού και η ενεργός συμμετοχή τους στις προσπάθειες διατήρησης των αρχιτεκτονικών συνόλων και τοπίων αποτελεί βασικό στόχο κάθε δράσης τοπικής, εθνικής, ευρωπαϊκής. 5. Δέκα χρόνια μετά τον Οκτώβρη του 1985, συντάσσεται στη Γρανάδα η «Σύμβαση για την Προστασία της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς -». Για πρώτη φορά η έννοια της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς έχει τόση ευρύτητα περιεχομένου και περιλαμβάνει μνημεία, αρχιτεκτονικά σύνολα και τόπους που αποτελούν σύνθετα έργα του ανθρώπου και της φύσης και παρουσιάζουν ιστορικό, αρχαιολογικό, καλλιτεχνικό, κοινωνικό και τεχνικό ενδιαφέρον. Σκοπός της συντήρησης και ανάδειξής της είναι και η πολιτιστική, κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη των κρατών Η «Σύμβαση για την Προστασία της Αρχαιολογικής Κληρονομιάς» που υπογράφτηκε στη Βαλέτα της Μάλτας στις 16 Ιανουαρίου 1992 λειτουργεί συμπληρωματικά της προηγούμενης Σύμβασης του Λονδίνου του Σκοπός της βελτιωμένης αυτής Σύμβασης είναι η προστασία των αρχαιολογικών χώρων στα πλαίσια της γρήγορης και αλόγιστης ανάπτυξης ορισμένων περιοχών στη σύγχρονη εποχή. Γι αυτό υπάρχει ανάλογο άρθρο που διατυπώνει προτάσεις για «τη σωστή διατήρηση, συντήρηση και διαχείριση της αρχαιολογικής κληρονομιάς» και προωθεί τη συνεργασία αρχαιολόγων και υπεύθυνων για τη χωροταξική ανάπτυξη περιοχών Σημαντικό βήμα για τη διαφύλαξη της ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς αποτελεί το άρθρο 128 της Συνθήκης των κρατών-μελών των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων του Μάαστριχ το 1992, το οποίο κατοχυρώνει θεσμικά τη δράση της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο πεδίο αυτό. Ορίζει ότι η Κοινότητα σέβεται την εθνική πολιτιστική κληρονομιά και ενθαρρύνει τη συνεργασία των κρατών- μελών της για τη διατήρηση και προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς ευρωπαϊκής σημασίας, την οποία θεωρεί κοινή αλλά όχι ενιαία Κόνσολα Ν.Ν. (1995). Η διεθνής προστασία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, σελ Εφημερίδα της Κυβερνήσεως της Ελληνικής Δημοκρατίας, Τεύχος Πρώτο, Ν περί κυρώσεως της υπογραφείσας Ευρωπαϊκής Σύμβασης για την Προστασία της Αρχαιολογικής Κληρονομιάς(αναθεωρημένη), Βαλέττα 16 Ιανουαρίου Συμβούλιο Ευρώπης. 11 Μάαστριχ, Η συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση, Η θέση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Λουξεμβούργο (1992): Υπηρεσία Επισήμων Εκδόσεων των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. 12

13 Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ Η Ελλάδα, αποτελεί πηγή πολιτισμού από αρχαιότατων χρόνων, διαθέτει ένα σημαντικό πολιτιστικό πλούτο και κατέχει αξιόλογη θέση στον παγκόσμιο χάρτη. Ήταν και εξακολουθεί να είναι «σταυροδρόμι» πολιτιστικών ανταλλαγών αλλά και συγκρούσεων από την Προϊστορία. Η ευαισθησία και η αγωνία των Ελλήνων για τη διαφύλαξη της κληρονομιάς των προγόνων τους διαφαίνεται ήδη από την περίοδο της τουρκοκρατίας. Ο Αδαμάντιος Κοραής υπογράμμιζε σε υπόμνημά του προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο «μήτε χαρίζουμε, μήτε πωλούμεν τα προγονικά κτήματα», μετά την αρπαγή των χειρογράφων της Πάτμου. Το 1825 ο τότε Υπουργός Εσωτερικών Γρηγόριος Δίκαιος (Παπαφλέσσας) εξέδωσε διάταγμα το οποίο προέβλεπε τη συγκέντρωση των αρχαιοτήτων και τη διαφύλαξή τους στα σχολεία. Δύο χρόνια αργότερα στη Γ Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας αποφασίστηκε ότι η «Ο διοικητής χρεωστεί να φροντίζει να μην πωλούνται ή να μη μεταφέρονται εκτός της Επικράτειας αι αρχαιότητες». 12 Παρόλα αυτά, νόμοι για την προστασία της πολιτιστικής μας κληρονομιάς άρχισαν επίσημα να υφίστανται μετά τη διεθνή αναγνώριση της Ελλάδος ως ανεξάρτητο κράτος το Ο νόμος 10/ της Αντιβασιλείας «Περί των επιστημονικών και τεχνολογικών συλλογών, περί ανακαλύψεως και διατηρήσεως των αρχαιοτήτων και της χρήσεως αυτών.» ρύθμιζε θέματα δημόσιων μουσείων, ιδιωτικών συλλογών αλλά και ζητήματα διακίνησης των αρχαιοτήτων, απαγορεύοντας «εν ουδεμία προφάσει» την εξαγωγή αρχαίων αντικειμένων. 13 Ο νόμος του ΒΧΜΣΤ/19988 «Περί Αρχαιοτήτων» ορίζει ότι τα αρχαία των αρχαιοτάτων χρόνων, κινητά και ακίνητα ανήκουν στο κράτος. 14 Τα ζητήματα ιδιοκτησίας, προστασία και διακινήσεως των αρχαιοτήτων ρυθμίστηκαν πληρέστερα με το νόμο 5351/1932. Όλα τα αρχαία ανήκουν κράτος, εξαιρούνται εκκλησιαστικά κειμήλια που ανήκουν στις Ιερές μονές και ως αρχαία ορίζονται όλα ανεξαιρέτως τα έργα αρχιτεκτονικής, γλυπτικής, γραφικής και οποιασδήποτε τέχνης, που έχουν δημιουργηθεί έως το 1830, έτος ιδρύσεως του Ελληνικού κράτους. Όλα τα παραπάνω έργα χαρακτηρίζονται από το νόμο ως αρχαία επειδή ανήκαν σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο, χωρίς να εξετάζεται αν αποτελούν έργα τέχνης. 15 Με το νόμο 1469/1950 κηρύσσονται διατηρητέα και χρήζοντα ειδικής κρατικής προστασίας μνημεία και έργα τέχνης που δημιουργήθηκαν μετά το Η αλλαγή αυτή των χρονικών ορίων και η προσπάθεια νομικής κατοχύρωσης των νεότερων πολιτιστικών αγαθών ξεκίνησε περίπου το 1920, την περίοδο της Μικρασιατικής καταστροφής, και οφείλεται σε μια νέα αντίληψη περί της διαφύλαξης των μνημείων του άμεσου παρελθόντος. Μετά την ψήφιση του Συντάγματος το 1975 ακολουθούν νόμοι που προσδιορίζουν λεπτομερέστερα τους όρους «φυσικό» και «πολιτιστικό περιβάλλον» και καθρεφτίζουν μια νέα αντίληψη διαχείρισης του πολιτιστικού περιβάλλοντος. Χαρακτηριστικότεροι είναι ο νόμος του 2508/1997 που αποσκοπεί στην προστασία, ανάδειξη και περιβαλλοντική αναβάθμιση πολιτιστικών πόλεων, παραδοσιακών οικισμών και χώρων πράσινου με φυσικό ιστορικό και αρχαιολογικό ενδιαφέρον 17 και ο νόμος 2742/1999 που στοχεύει στη διατήρηση και προβολή των οικολογικών και πολιτιστικών δημιουργημάτων της χώρας. 18 Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται για τα παραδοσιακά χωριά και τα διατηρητέα κτήρια με μια σειρά διατάξεων που υπάρχουν στον Κώδικα Βασικής Πολεοδομικής Νομοθεσίας. Ορίζονται οι διαδικασίες χαρακτηρισμού των διατηρητέων οικοδομημάτων και παραδοσιακών οικισμών ή τμημάτων τους με 12 Εφημερίδα της Κυβερνήσεως της Ελληνικής Δημοκρατίας, Τεύχος Πρώτο, Αρ. Φύλλου 153. Ν. ΥΠ ΑΡΙΘ. 3028/ 2002, Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς 13 ΦΕΚ 22, τ. Α,16/06/1834. Περί των επιστημονικών και τεχνολογικών συλλογών, περί ανακαλύψεως και διατηρήσεως των αρχαιοτήτων και της χρήσεως αυτών. 14 ΦΕΚ 158, τ. Α, Νόμος 2646, 27/07/1899. Περί αρχαιοτήτων. 15 ΦΕΚ 93, τ. Α, Νόμος 5351, 28/03/1932. Περί τροποποιήσεως και προσθηκών εις το νόμο ΒΜΧ «Περί Αρχαιοτήτων». 16 ΦΕΚ 169, τ. Α, Νόμος 1469, 07/08/1950. Περί προστασίας ειδικής κατηγορίας οικοδομημάτων και έργων τέχνης μεταγενέστερων του ΦΕΚ 124, τ. Α, Νόμος 2508, 13/06/1997. Βιώσιμη οικιστική ανάπτυξη των πόλεων και οικισμών της χώρας και άλλες διατάξεις. 18 ΦΕΚ 207, τ. Α, Νόμος 2742, 07/10/1999. Χωροταξικός σχεδιασμός και αειφόρος ανάπτυξη και άλλες διατάξεις. 13

14 σκοπό τη διατήρηση, αποκατάσταση και προβολή του ιδιαίτερου αρχιτεκτονικού, ιστορικού, αισθητικού, λαογραφικού και πολεοδομικού χαρακτήρα τους καθώς και οι περιορισμοί δόμησης και χρήσης τους. 19 Στη συνταγματική αναθεώρηση του 2001 το άρθρο 24 έθεσε τις βάσεις ενός νέου νομοθετικού πλαισίου, αναγνωρίζοντας τόσο τη σημασία διαφύλαξης των πολιτιστικών αγαθών της χώρας όσο και την επιτακτική ανάγκη προστασίας του πολιτιστικού περιβάλλοντος. Ορίζει ότι το φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον μνημεία, παραδοσιακές περιοχές, παραδοσιακά στοιχεία- προστατεύονται από το κράτος, το οποίο οφείλει να λαμβάνει «ιδιαίτερα προληπτικά ή κατασταλτικά μέτρα, στο πλαίσιο της αρχής της αειφορίας». Τα μνημεία που δημιουργήθηκαν από τον άνθρωπο πρέπει να διατηρούνται αναλλοίωτα στο χρόνο γιατί αποτελούν το ιστορικό, καλλιτεχνικό και τεχνολογικό παρελθόν ενός λαού που κληροδοτείται στις επόμενες γενιές και σηματοδοτεί το μέλλον τους. Αξίζει να σημειωθεί ότι η έννοια του πολιτιστικού περιβάλλοντος σε συνδυασμό με το φυσικό περιβάλλον παρουσιάζεται μόνο στο ελληνικό σύνταγμα σε επίπεδο συνταγμάτων των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής κοινότητας, δίνοντας έμφαση στην ιστορία και στο χώρο. 20 Αποτέλεσμα του νέου κλίματος που διαμορφώνεται μέσα στον κοινωνικό ιστό της Ελλάδας και της συνειδητοποίησης ότι η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς έχει αξία ιστορική, εκπαιδευτική, αισθητική αλλά και κοινωνική και οικονομική, είναι ο νόμος 3028/2002 «Για την Προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς». Στην πολιτιστική Κληρονομιά της χώρας περιλαμβάνονται τα υλικά πολιτιστικά αγαθά (μνημεία) που αποτελούν μαρτυρίες της ατομικής και συλλογικής δραστηριότητας του ανθρώπου. Τα μνημεία στην Ελλάδα διακρίνονται σε δύο κύριες κατηγορίες: 1. αρχαία μνημεία, όσα χρονολογούνται ως και το 1830 και 2. σε νεότερα μνημεία, όσα είναι μεταγενέστερα του 1830 και προστατεύονται λόγω της ιστορικής, καλλιτεχνικής, αρχιτεκτονικής, επιστημονικής, τεχνικής, εθνολογικής, βιομηχανικής σημασίας τους. Διαχωρίζονται επίσης: σε ακίνητα μνημεία, όσα υπήρξαν συνδεδεμένα με το έδαφος και παραμένουν σ αυτό ή βρίσκονται στο βυθό της θάλασσας, τον πυθμένα λιμών ή ποταμών σε κινητά μνημεία. Ακόμη, στην πολιτιστική κληρονομιά της χώρας ανήκουν αρχαιολογικοί χώροι που περιέχουν αρχαία μνημεία ή αποτελούσαν μνημεία ή οικιστικοί ή ταφικά σύνολα, οι ιστορικοί τόποι που αποτέλεσαν χώρο εξαιρετικών ιστορικών ή μυθικών γεγονότων και τα άυλα πολιτιστικά αγαθά, που αποτελούν μαρτυρίες του λαϊκού, παραδοσιακού πολιτισμού. Η ένταξη των άυλων πολιτιστικών αγαθών στην πολιτιστική κληρονομιά του λαού μας αποτελεί μια σημαντικότατη καινοτομία για τα Ελληνικά δεδομένα. 21 Το άρθρο 3 του νόμου 3028/2002 διευκρινίζει διεξοδικά το περιεχόμενο της έννοιας της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς της χώρας μας στη έρευνα, την καταγραφή, την τεκμηρίωση, τη διατήρηση, την αποκατάσταση, την αποτροπή φθοράς ή αλλοίωσης των στοιχείων της. Συγκεκριμένα, στην έννοια της προστασίας εντάσσεται και κάθε ενέργεια που υποβαθμίζει ή φθείρει υλικά ή αισθητικά το μνημείο ακόμη και οτιδήποτε μπορεί να στερεί τη θέαση του μνημείου. Απώτερος στόχος είναι η διευκόλυνση της πρόσβασης των πολιτών προς τα πολιτιστικά αγαθά και η απρόσκοπτη ένταξή τους στη σύγχρονη καθημερινότητα, με σεβασμό προς την πολιτιστική μας παράδοση αλλά και με ευθύνη προς τις 19 ΦΕΚ 580 Δ., Πολεοδομικό Διάταγμα 27/07/1999. Κώδικα Βασικής Πολεοδομικής Νομοθεσίας. 20 Δημητρόπουλος Α. Γ., Η Συνταγματική Αναθεώρηση του 2001, Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Σχολή Νομικών Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών. Τμήμα Νομικής. Αθήνα, ΦΕΚ 153, τ. Α, Νόμος 3028, 28/06/2002. Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς. 14

15 μελλοντικές γενιές να του κληροδοτήσουμε έναν κόσμο με αξίες και επιτεύγματα. Είναι γεγονός ότι η χρήση των μνημείων, σύμφωνα με το χαρακτήρα τους, όπως αρχαία θέατρα ή βυζαντινές εκκλησίες, δίνει την ευκαιρία σ όλες τις γενιές πολιτών να απολαμβάνουν τα δημιουργήματα πολιτισμού των προγόνων τους, να αισθάνονται υπερήφανοι για την καταγωγή τους και παράλληλα να δείχνουν το ενδιαφέρον και την εκτίμησή τους προς αυτά, λειτουργώντας με υπευθυνότητα και ευαισθησία για τη διαφύλαξη και την διατήρησή τους στον χρόνο. Σημαντικός είναι και ο ρόλος των μουσείων που οφείλουν να δημιουργήσουν τις κατάλληλες προϋποθέσεις ώστε να καταστήσουν την παρουσίαση των συλλογών τους προσιτή και ενδιαφέρουσα για το ευρύ κοινό και ιδιαιτέρως για τη νέα γενιά, που εντυπωσιάζονται με τα μέσα σύγχρονης τεχνολογίας. Η πραγματική και ουσιαστική διαφύλαξη και προστασία του πολιτιστικού μας παρελθόντος μπορεί να επιτευχθεί μόνο με τη συνεργασία και το σωστό συντονισμό των υπεύθυνων φορέων της κρατικής μηχανής και της τοπικής αυτοδιοίκησης αλλά και με την ευρεία και συστηματική ενημέρωση των πολιτών για τα πολιτιστικά μας αγαθά (ποια είναι, που βρίσκονται, ποιά είναι η αξία τους η καλλιτεχνική, ιστορική, αρχιτεκτονική, λαογραφική) ΦΟΡΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Όπως έχει ήδη σημειωθεί παραπάνω, η Ελλάδα κατέχει τεράστιο πολιτιστικό και φυσικό πλούτο, προερχόμενος από κάθε χρονική, ιστορική και πολιτιστική περίοδο αφήνοντας απομεινάρια μέγιστης σπουδαιότητας για τη μετέπειτα εξέλιξη της ταυτότητας αυτού του λαού, αυτού του έθνους αλλά και για τη μέγιστη συμβολή που παρείχαν στη διαμόρφωση των επιστημών αλλά και άλλων πολιτισμών στα πλαίσια ενός παγκόσμιου συνόλου. Ως εκ τούτου, θεσπίστηκαν οι προαναφερόμενοι νόμοι του Συντάγματος για την προστασία αυτών των πολιτιστικών αγαθών υπό την αρμοδιότητα πλέον του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, το οποίο είναι υπεύθυνο για τη διατήρηση και τη διαχείρισή τους, πάντα βέβαια με τη σύμπραξη και άλλων φορέων δημόσιων ή ιδιωτικών στο εγχείρημα αυτό. Το έργο που έχει σκοπό τη διαφύλαξη της κληρονομιάς της χώρας μας είναι ένα μεγάλο εγχείρημα τόσο κοινωνικό όσο και οικονομικό, και για τη διεκπεραίωσή του απαιτείται η συνεργασία διάφορων φορέων, δημόσιων, ιδιωτικών, τοπικής αυτοδιοίκησης, μη κερδοσκοπικών οργανισμών, ιδρυμάτων εγχώριων και εξωτερικών αλλά και ορισμένα είδη δημόσιων, ιδιωτικών ή κοινοτικών επιχορηγήσεων. Κυρίως στην χρονική συγκυρία που διανύουμε και εν μέσω κρίσης απαιτούνται μεγάλες προσπάθειες εκ μέρους των αρμόδιων για να αναβρεθούν και να εξασφαλιστούν οι κατάλληλοι πόροι και προσωπικό, να γίνουνε διαγωνισμοί και προκηρύξεις ώστε να πραγματοποιηθεί οποιοδήποτε έργο καίριας σημασίας για τον πολιτισμό. Δημόσιοι φορείς: 1. το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, που είναι ο βασικός υπεύθυνος φορέας για την Πολιτιστική μας Κληρονομιά 2. το Υπουργείο Ανάπτυξης και Ανταγωνιστικότητας, με επιδοτούμενα κοινοτικά προγράμματα του ΕΣΠΑ (Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς) αλλά και μέσω των αρμόδιων υπηρεσιών του όπως η Ελληνική Εταιρία Τοπικής Ανάπτυξης και Αυτοδιοίκησης 3. το Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημόσιων Έργων, μέσω προγραμμάτων επιδοτούμενων από την Ευρωπαϊκή Ένωση, όπως είναι το Πρόγραμμα URBAN 4. το Υπουργείο Τουρισμού που μπορεί να βοηθήσει στη μετέπειτα καλή διαχείριση των πολιτιστικών χώρων ώστε να αποτελούν πόλο έλξης τουριστών αλλά και στην τοποθέτηση των κατάλληλων προσώπων στις θέσεις εργασίας που θα έχουν δημιουργηθεί, με στόχο την καλύτερη δυνατή ανάδειξη του πολιτιστικού πλούτου. 15

16 Έπειτα, μπορούν να συμμετάσχουν σε τέτοια έργα Αρχιτέκτονες και Πολιτικοί Μηχανική που εργάζονται στο δημόσιο ή στον ιδιωτικό τομέα σε μεμονωμένα γραφεία, λαμβάνοντας μέρος σε διάφορους διαγωνισμούς για την ανάδειξη των επαγγελματιών που θα αναλάβουν την τεχνική υποστήριξη και τη μελέτη ενός έργου. Δημόσιοι/ιδιωτικοί οργανισμοί και ιδρύματα όπως: 1. Μουσεία 2. Τμήματα Πανεπιστημίων 3. Η Αρχαιολογική Εταιρία 4. Το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού 5. Ο Οργανισμός Εθελοντισμού «Έργο Πολιτών» 6. Το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς 7. Το Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής κ.α. Ενώ τέλος, είναι προσωπική ευθύνη του καθένα μας να παρέχουμε εθελοντική εργασία σε τέτοιου είδους εγχειρήματα και να επιδεικνύουμε τον δέοντα ζήλο και ενδιαφέρον στην διατήρηση, την ανάδειξη και την προστασία της Κληρονομιάς που θα κληροδοτήσουμε στις επόμενες γενιές. Στη συνέχεια, θα αναλύσουμε κάποιους από τους φορείς και τα προγράμματα που έχουν συνεισφέρει στη διατήρηση του πολιτιστικού μας πλούτου, για τους οποίους γίνεται λόγος και παρακάτω στα παραδείγματα των παρεμβάσεων σε κτίρια στον Ελληνικό χώρο ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ( Το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού επιβλέπει ένα σύνολο εποπτευόμενων Οργανισμών και Υπηρεσιών καθώς και άλλων φορέων που δραστηριοποιούνται στο Τομέα του Πολιτισμού. Κατανείμει και ελέγχει τις αρμοδιότητες του κάθε φορέα με στόχο τη διεκπεραίωση οποιουδήποτε πολιτιστικού έργου, παρέχει επιχορηγήσεις σε Δήμους και Πνευματικά Κέντρα Δήμων αλλά και σε Σωματεία ή Πολιτιστικά Κέντρα Ιδιωτικού Δικαίου και τέλος έχει εφαρμόσει ένα επιχειρησιακό πρόγραμμα το «ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ». Το πρόγραμμα «ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ» είναι ένα από τα Προγράμματα Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης της Ελλάδας με θέμα την πολιτιστική διαχείριση και στοχεύει μέσα από μια ολοκληρωμένη δέσμη μέτρων και ενεργειών, στην προστασία και ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς αλλά και στην ανάπτυξη του σύγχρονού πολιτισμού. Η αρμόδια υπηρεσία για την επιτέλεση αυτού του προγράμματος είναι η Ειδική Υπηρεσία Τομέα Πολιτισμού, του οποίου η συνολική στρατηγική ανάπτυξης στόχευε επίσης στο ότι αυτή η διαδικασία προστασίας και ανάδειξης της πολιτιστικής μας κληρονομιάς αλλά ταυτόχρονα και της διαμόρφωση του σύγχρονου πολιτισμού και δημιουργίας, θα επιφέρουν ισορροπία στην περιφερειακή ανάπτυξη της Ελλάδας και θα αποτελέσουν συγκριτικό πλεονέκτημα στην πορεία της προς την προσαρμογή και υιοθέτηση των Ευρωπαϊκών δεδομένων. Έτσι λοιπόν, η στρατηγική αυτή πέρα από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Πολιτισμός», πραγματοποιήθηκε και μέσα από τα έργα και τις ενέργειες που εντάχθηκαν στα Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα, όπως το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Κοινωνία της Πληροφορίας», το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Απασχόληση και Επαγγελματική Κατάρτιση» και κάποιες Κοινοτικές Πρωτοβουλίες. Όπως προαναφέραμε, το πρόγραμμα «Πολιτισμός» ήταν ένα από τα 24 Προγράμματα του Γ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης ( ), όπου ο πολιτισμός αναδείχθηκε ως αυτοτελής τομέας διαρθρωτικής παρέμβασης για πρώτη φορά υπό αυτό το Πλαίσιο Στήριξης και μέσα από ένα πρωτοφανούς μεγέθους συνολικό χρηματοδοτικό πρόγραμμα. 16

17 Το Πρόγραμμα συγχρηματοδοτήθηκε από το Ελληνικό Κράτος (Υπουργείο Πολιτισμού) και από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης ΕΤΠΑ). Το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης συμβάλλει κυρίως στην επίτευξη του στόχου της ανάπτυξης και της προσαρμογής των αναπτυξιακά καθυστερημένων περιφερειών καθώς και στην οικονομική και κοινωνική ανασυγκρότηση των περιοχών που αντιμετωπίζουν δυσκολίες. Το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Πολιτισμός» αποτέλεσε την καρδιά αυτής της μεγάλης προσπάθειας και το συντονιστικό όργανο της συνολικής στρατηγικής. Οι κοινοτικοί πόροι του Προγράμματος διατέθηκαν σε συγχρηματοδοτούμενα έργα προστασίας, προβολής και ανάδειξης της πολιτιστικής κληρονομιάς, καθώς και σε έργα που υποστηρίζουν τη διάδοση του σύγχρονου πολιτισμού, συμβάλλοντας σημαντικά στην αειφόρο ανάπτυξη της χώρας και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής. Σύμφωνα με τους κανονισμούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη χρηστή διαχείριση των κονδυλίων απαιτήθηκε η δημιουργία ενός αξιόπιστου συστήματος διαχείρισης, παρακολούθησης και ελέγχου. Σημαντικό στοιχείο του συστήματος αυτού αποτέλεσε η σύσταση Διαχειριστικής Αρχής για κάθε πρόγραμμα, με σκοπό τη διασφάλιση της αποτελεσματικότητας και κανονικότητας της διαχείρισης και της εφαρμογής του Προγράμματος. Στο πλαίσιο αυτό συστάθηκε στο Υπουργείο Πολιτισμού μια ειδική υπηρεσία με τίτλο Ειδική Υπηρεσία Διαχείρισης Επιχειρησιακού Προγράμματος «Πολιτισμού», η οποία υπάγεται στον Υπουργό Πολιτισμού. Αρμοδιότητα της Ειδικής Υπηρεσίας ήταν να ακολουθεί και να εφαρμόζει το Ν. 2860/00, περί εξασφάλισης της επάρκειας, της ορθολογικότητας και της διαφάνειας στην εφαρμογή του Επιχειρησιακού Προγράμματος. Τα έργα επιλέχθηκαν από την Ειδική Υπηρεσία με βάση τα κριτήρια που περιγράφονται στο Συμπλήρωμα Προγραμματισμού και τα οποία εγκρίθηκαν από την επιτροπή παρακολούθησης. Με την ολοκλήρωση του προγράμματος στο τέλος του 2008, παραδόθηκαν σημαντικά μουσεία, αρχαιολογικοί χώροι, μνημεία και κτήρια-κέντρα σύγχρονου πολιτισμού, που ανήκουν σε όλους μας, πρέπει να έχουμε πρόσβαση όλοι μας αλλά αποτελούν και πολύτιμο δώρο για τις μετέπειτα γενιές ώστε να γνωρίσουν όλο το φάσμα του πολιτιστικού πλούτου της χώρας μας. Τα έργα στο σύνολό τους ήταν 261 και αναφορικά κάποια από αυτά είναι τα εξής: Επανέκθεση, εξοπλισμός, εκσυγχρονισμός του Βυζαντινού και Χριστιανικού μουσείου Αθηνών Επισκευή, επέκταση, εκσυγχρονισμός του Αρχαιολογικού μουσείου Ηρακλείου (οικοδομικές εργασίες, διαμόρφωση περιβάλλοντος χώρου, μεταφορά και φύλαξη εκθεμάτων) Μελέτη, κατασκευή του νέου Αρχαιολογικού Μουσείου Αρχαίας Ολυμπιάς και του κτηρίου ΣΠΑΠ, διαμόρφωση περιβάλλοντος χώρου Εκσυγχρονισμός, επισκευή Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης Ολοκλήρωση μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού Ολοκλήρωση κέντρου διάδοσης επιστήμων και μουσείου τεχνολογίας στη Θέρμη Θεσσαλονίκης Έργα ανακαίνισης υφιστάμενων κτηριακών υποδομών και ανάπτυξης πληροφόρησης του μουσείου Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας Ολοκλήρωση διαχρονικού μουσείου Λάρισας Μελέτη, κατασκευή επέκτασης του μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού Επανέκθεση εθνικού αρχαιολογικού μουσείου Οικοδομικές εργασίες μουσείου Κεραμεικού Βελτίωση υπάρχοντος κτηρίου, νέα έκθεση και επανέκθεση αρχαιολογικών συλλογών και αναβάθμιση υλικοτεχνικής υποδομής αρχαιολογικού μουσείου Βόλου Ανέγερση νέου μουσείου Ακρόπολης Έκθεση αρχαιολογικού μουσείου Πυθαγόρειου Σάμου Αποκατάσταση παλαιού διδακτηρίου νοσοκομείου αγίου Ευστρατίου και μετατροπή σε μουσείο Δημοκρατίας 17

18 Όσον αφορά τις επιχορηγήσεις από το Υπουργείο Πολιτισμού για τις οποίες κάναμε λόγο, οι ενδιαφερόμενοι φορείς υποβάλλουν αίτηση στην Διεύθυνση Πολιτιστικών Δράσεων που υπάγεται στο υπουργείο, αναφέροντας στην αίτηση: για ποιους λόγους ο φορές αιτείται οικονομική ενίσχυση τον απολογισμό των πολιτιστικών δράσεων των 2 προηγούμενων ετών και αυτό ισχύει και για τους Δήμους και τα πνευματικά κέντρα δήμων αλλά και για τα σωματεία ή τα πολιτιστικά κέντρα ιδιωτικού Δικαίου. τον προγραμματισμό των πολιτιστικών εκδηλώσεων του επόμενου έτους και τέλος το πρόσφατο ΦΕΚ των Δήμων-Πολιτιστικών Κέντρων Δήμων ή το πρόσφατο καταστατικό του Συλλόγου-Σωματείου και τυχόν τροποποιήσεις αυτού. Στη συνέχεια η Υπηρεσία στην οποία έχουν υποβληθεί οι αιτήσεις, προωθεί τα αιτήματα στην ιεραρχία του Υπουργείου Πολιτισμού με σκοπό τον έλεγχο και την έγκριση οικονομικής τους ενίσχυσης ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΗΚΟΤΗΤΑΣ ( - To Υπουργείο Ανάπτυξης και Ανταγωνιστικότητας προωθεί στα πλαίσια προγραμματιστικών περιόδων ένα Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς (ΕΣΠΑ), το οποίο αποτελεί το έγγραφο αναφοράς για τον προγραμματισμό των Ταμείων της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε εθνικό επίπεδο. Τα προγράμματα αυτά υλοποιούνται σε πολλά επίπεδα ανάλογα και με τα επιχειρησιακά προγράμματα, ως εκ τούτου χρηματοδοτούν και στηρίζουν έργα υποδομών, την εκπαίδευση, την υγεία, τον πολιτισμό και οτιδήποτε άλλο κρίνεται αναγκαίο για την εθνική συνοχή, ανάπτυξη, ανταγωνιστικότητα καθώς και την ευημερία και εξέλιξη των πολιτών μέσα από ευκαιρίες που παρέχονται για δημιουργικότητα. Τα προγράμματα εκπονούνται στο πλαίσιο της νέας στρατηγικής προσέγγισης για την Πολιτική Συνοχής της Ευρωπαϊκής Ένωσης, σύμφωνα με την οποία το ΕΣΠΑ «..εξασφαλίζει ότι η συνδρομή από τα Ταμεία συμβαδίζει με τις κοινοτικές στρατηγικές κατευθυντήριες γραμμές για τη συνοχή και προσδιορίζει το σύνδεσμο μεταξύ των κοινοτικών προτεραιοτήτων αφενός και του εθνικού προγράμματος μεταρρυθμίσεων αφετέρου». Η στοχοθεσία του ΕΣΠΑ διατυπώθηκε σε 4 επίπεδα: στο επίπεδο των στρατηγικών στόχων του ΕΣΠΑ στο επίπεδο των θεματικών (5) και χωρικών (3) προτεραιοτήτων, όπως απαιτείται από το Γενικό Κανονισμό των Ταμείων στο επίπεδο των Γενικών Στόχων (17), στους οποίους αναλύεται κάθε θεματική προτεραιότητα στο επίπεδο των ειδικών στόχων και των κύριων μέσων επίτευξης. Η διάρθρωση του ΕΣΠΑ σε Επιχειρησιακά Προγράμματα Η αρχιτεκτονική των Επιχειρησιακών Προγραμμάτων (ΕΠ), για παράδειγμα, του ΕΣΠΑ διαμορφώθηκε έτσι ώστε να υλοποιηθούν με το βέλτιστο τρόπο οι στρατηγικές επιλογές της χώρας, ενώ λήφθηκαν υπόψη τα νέα δεδομένα της προγραμματικής περιόδου (63% του πληθυσμού της χώρας σε καθεστώς μεταβατικής στήριξης). Το νέο σχήμα χαρακτηρίζεται από μικρότερο πλήθος Επιχειρησιακών Προγραμμάτων σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο , που οδηγεί σε πιο ευέλικτο σχήμα διαχείρισης: ο στρατηγικός σχεδιασμός της χώρας για την περίοδο θα υλοποιηθεί μέσα από οκτώ (8) Τομεακά ΕΠ, πέντε (5) Περιφερειακά ΕΠ και δεκατέσσερα (14) Προγράμματα Ευρωπαϊκής Εδαφικής Συνεργασίας. Την περίοδο το σύνολο των υποδομών προσπελασιμότητας θα υλοποιηθεί πλέον στο πλαίσιο ενός τομεακού ΕΠ, ενώ για τους τομείς της υγείας και του πολιτισμού δεν θα υπάρχει πλέον διακριτό ΕΠ και οι σχετικές δράσεις θα υλοποιηθούν από Περιφερειακά και Τομεακά ΕΠ. 18

19 ΤΟΜΕΑΚΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ Τα ακόλουθα προγράμματα αποτελούν τα Τομεακά Επιχειρησιακά Προγράμματα της προγραμματικής περιόδου , όπως αυτά εγκρίθηκαν επίσημα από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. ΕΠ Περιβάλλον - Αειφόρος Ανάπτυξης ΕΠ Ενίσχυση της Προσπελασιμότητας ΕΠ Ανταγωνιστικότητα και Επιχειρηματικότητα ΕΠ Ψηφιακή Σύγκλιση ΕΠ Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού ΕΠ Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση ΕΠ Διοικητική Μεταρρύθμιση ΕΠ Τεχνική Υποστήριξης Εφαρμογής ΕΠ Εθνικό Αποθεματικό Απροβλέπτων ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ Για την υλοποίηση του αναπτυξιακού σχεδιασμού της χώρας κατά την προγραμματική περίοδο , η Ελλάδα χωρίσθηκε σε πέντε χωρικές ενότητες, στις οποίες αντιστοιχούν πέντε Περιφερειακά Επιχειρησιακά (ΠΕΠ), ως εξής: ΠΕΠ Μακεδονίας Θράκης ΠΕΠ Δυτικής Ελλάδας - Πελοποννήσου - Ιονίων Νήσων ΠΕΠ Κρήτης και Νήσων Αιγαίου ΠΕΠ Θεσσαλίας - Στερεάς Ελλάδας Ηπείρου ΠΕΠ Αττικής Τα ΠΕΠ θα συμβάλουν στην κάλυψη των εθνικών στρατηγικών στόχων συμπληρωματικά με τα τομεακά προγράμματα, με έμφαση στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και στις ανάγκες κάθε χωρικής ενότητας / Περιφέρειας. Σε κάθε περίπτωση, τα ΠΕΠ για όλες τις Περιφέρειες θα καλύψουν ένα κοινό κορμό παρεμβάσεων ως εξής: κοινωνικές υποδομές υγεία και κοινωνική αλληλεγγύη (υποδομές νοσοκομείων και δομών κοινωνικής φροντίδας, ειδικών μονάδων, κέντρων υγείας και ανοιχτής φροντίδας, εξειδικευμένος εξοπλισμός, μέτρα ανάπτυξης και προστασίας της Δημόσιας Υγείας) πολιτισμός (ενίσχυση των βασικών πολιτιστικών υποδομών, προστασία και ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς) έργα προσπελασιμότητας και περιβάλλοντος τοπικής κλίμακας πολιτικές βιώσιμης αστικής ανάπτυξης πολιτικές ενίσχυσης ορεινών, μειονεκτικών, νησιωτικών περιοχών Το νέο ΕΣΠΑ εγκρίθηκε στις 23/5/2014 και οι προτεραιότητες που θα υποστηριχτούν είναι η ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας και της εξωστρέφειας των επιχειρήσεων, η ανάπτυξη και αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού, η προστασία του περιβάλλοντος και η μετάβαση σε μια οικονομία φιλική στο περιβάλλον, η ανάπτυξη, ο εκσυγχρονισμός και η συμπλήρωση των υποδομών πρόσβασης και η βελτίωση της θεσμικής επάρκειας και της αποτελεσματικότητας της δημόσιας διοίκησης και της τοπικής Αυτοδιοίκησης. Ο σχεδιασμός του ΕΣΠΑ και των Επιχειρησιακών Προγραμμάτων βρίσκεται 19

20 σε εξέλιξη. Στο πλαίσιο της δημόσιας διαβούλευσης με τις αρμόδιες εθνικές, περιφερειακές και τοπικές υπηρεσίες καθώς και με τους κοινωνικούς, οικονομικούς και περιβαλλοντικούς εταίρους. Ένα παράδειγμα επιχειρησιακού προγράμματος μέσω ΕΣΠΑ είναι το Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Κρήτης και Νήσων Αιγαίου και συγκεκριμένα το πρόγραμμα για τη «Προστασία και Διατήρηση της Πολιτιστικής Κληρονομιάς στην Περιφέρεια Κρήτης». Οι δράσεις επικεντρώνονται στην : Ανάδειξη και διαχείριση του πολιτισμικού αποθέματος και ένταξή του στην σύγχρονη πολιτιστική ζωή και την εκπαιδευτική διαδικασία. Προσέλκυση υψηλού επιπέδου επισκεπτών ιστορικών χώρων και μνημείων. Πραγματοποιήθηκαν μέσω χρηματοδότησης και οικονομικής ενίσχυσης: συντηρήσεις, στερεώσεις Μνημείων Συνόλων- Χώρων. αναστηλώσεις, αποκαταστάσεις Κτιρίων-Μνημείων και Συνόλων. εγκαταστάσεις και εξοπλισμός εξυπηρέτησης επισκεπτών έργα διαμόρφωσης του περιβάλλοντος χώρου των Μνημείων -Χώρων. προμήθεια και εγκατάσταση συστημάτων ασφαλείας. δράσεις και μέσα προβολής (σήμανση, έντυπο και ηλεκτρονικό υλικό προβολής, εκδηλώσεις κλπ) ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΕΡΓΩΝ ( Στη σημερινή Ευρώπη πολλά ουσιαστικά προβλήματα κοινωνικά, οικονομικά, περιβαλλοντικά εμφανίζονται κυρίως στα αστικά κέντρα. Το 80% περίπου των Ευρωπαίων ζουν σε πόλεις. Αυτό καθιστά την Ευρωπαϊκή Ένωση την πλέον αστικοποιημένη περιοχή του κόσμου. Είναι συνεπώς φανερό ότι οι περισσότερες από τις κοινοτικές πολιτικές επηρεάζουν άμεσα ή έμμεσα τις πόλεις Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αναγνωρίζοντας ότι απαιτείται να δοθεί, σε κοινοτικό επίπεδο, μεγαλύτερη προσοχή στα προβλήματα των πόλεων,προχώρησε σε συνεργασία με το Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων, στην ανάληψη πρωτοβουλίας που αφορά την οικονομική και κοινωνική αναζωογόνηση πόλεων και οικισμών σε κρίση,ώστε να προωθηθεί η αειφόρος αστική ανάπτυξη, την Κοινοτική Πρωτοβουλία URBAN. Στην Κοινοτική Πρωτοβουλία URBAN εντάσσονται παρεμβάσεις σε αστικά κέντρα, όπου κυριαρχούν η αποβιομηχάνιση, η ανεργία, η υποβάθμιση της ποιότητας ζωής, η υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Το URBAN αποβλέπει στην «επιχειρησιακή πόλη», στη «κοινωνική πόλη της απασχόλησης, πρόνοιας,υγείας, ασφάλειας», στην «πολιτισμική πόλη», στη συμμετοχική και πληροφορημένη πόλη», στην «τοπικά ολοκληρωμένη διεθνή πόλη». Βασικοί στόχοι της είναι: η συμβολή στην αναζήτηση ολοκληρωμένων και βιώσιμων παρεμβάσεων, οι οποίες θα αντιμετωπίσουν το ιδιαίτερα οξύ κοινωνικό πρόβλημα της κρίσης των πολυάριθμων αστικών κέντρων, με 20

21 ενέργειες κοινωνικής και οικονομικής εξυγίανσης, ανανέωσης των υποδομών και των εξοπλισμών και βελτίωσης του περιβάλλοντος. η προώθηση της διαμόρφωσης και εφαρμογής ιδιαίτερα καινοτόμων στρατηγικών για την αειφόρο οικονομική και κοινωνική αναζωογόνηση μικρού και μεσαίου μεγέθους κωμοπόλεων και πόλεων ή μειονεκτικών αστικών περιοχών σε μεγαλύτερες πόλεις, η ανάπτυξη της γνώσης και η ανταλλαγή εμπειριών και ορθών πρακτικών στον αστικό χώρο, σε σχέση με οικονομικά, κοινωνικά, περιβαλλοντικά και διοικητικά θέματα, για την αειφόρο αστική αναζωογόνηση και ανάπτυξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η επιδίωξη των στόχων αυτών βοηθά στην μετάβαση από την επικρατούσα τάση στην καινοτομία, ενώ τα προγράμματα στις συγκεκριμένες αστικές περιοχές αποτελούν ενέργειες προβολής και πρωτοπόρες δράσεις. Κάθε πρόγραμμα επικεντρώνεται σε μία αστική περιοχή που επιδεικνύει υψηλό βαθμό ομοιογένειας ως προς τα λειτουργικά και γεωγραφικά χαρακτηριστικά της και το είδος των προβλημάτων και πρέπει να έχει τη μορφή καινοτομικού ολοκληρωμένου αναπτυξιακού προγράμματος με πολυτομεακό χαρακτήρα. URBAN ΕΛΛΑΣ ( Τα αστικά κέντρα της Ελλάδας χαρακτηρίζονται από μια σειρά δυναμικών στοιχείων και προβλημάτων που παραπέμπουν, ταυτόχρονα, τόσο σε ευκαιρίες, όσο και σε περιορισμούς της ανάπτυξής τους. Ορισμένες από τις εξελίξεις στην αναπτυξιακή διαδικασία διαμορφώνουν, σε συγκεκριμένες περιοχές των αστικών κέντρων, ιδιαίτερα κρίσιμα προβλήματα. Tα προβλήματα αυτά δημιουργούνται ανεξάρτητα από το μέγεθος των συγκεκριμένων αστικών κέντρων. Μάλιστα, ορισμένες φορές η έκταση των προβλημάτων είναι αντιστρόφως ανάλογη με το μέγεθος των αστικών κέντρων ή περιοχών τους. Η ανεργία, το απαξιωμένο κτιριακό απόθεμα, η κυκλοφορία, η εγκληματικότητα, ο ρατσισμός, τα ναρκωτικά και η μόλυνση είναι μερικά μόνο από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα αστικά κέντρα. Μέχρι σήμερα τα προβλήματα των πόλεων αντιμετωπίστηκαν μεμονωμένα, ίσως με κάποια προγράμματα βελτίωσης των κατοικιών και του περιβάλλοντος ή κάποια προγράμματα κατάρτισης των μακροχρόνια ανέργων. Αυτή είναι η διαφορά της Κοινοτικής Πρωτοβουλίας URBAN. Είναι μία ολοκληρωμένη προσέγγιση, που λαμβάνει υπόψη της όλες τις διαστάσεις της αστικής ζωής. Έχει τη μορφή καινοτομικού ολοκληρωμένου αναπτυξιακού προγράμματος με πολυτομεακό χαρακτήρα και εφαρμόζει ένα πακέτο δράσεων, που συνδυάζει την αναμόρφωση των απαρχαιωμένων υποδομών, με οικονομικές και παραγωγικές δράσεις. Αυτά συμπληρώνονται από μέτρα που μάχονται τον κοινωνικό αποκλεισμό, που ενυπάρχει στις υποβαθμισμένες περιοχές και μέτρα που αναβαθμίζουν την ποιότητα του περιβάλλοντος. URBAN I Για παράδειγμα, για μια προγραμματιστική περίοδο η Ελλάδα χρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση για 6 προγράμματα τα οποία περιελάμβαναν 11 δήμους. Τα υποπρογράμματα είναι τα εξής: Κερατσίνι-Δραπετσώνα Περιστέρι Νέα Ιωνία-Βόλος Πάτρα Δυτική Θεσσαλονίκη Ερμούπολη 21

22 Κάθε υποπρόγραμμα επικεντρώνεται εντός μιας συνεκτικής γεωγραφικής περιοχής που επιδεικνύει υψηλό βαθμό ομοιογένειας ως προς τα λειτουργικά και γεωγραφικά χαρακτηριστικά της και το είδος των προβλημάτων. Σχεδιάστηκε με βάσει τα ιδιαίτερα προβλήματα της τοπικής κοινωνίας, και περιλαμβάνει μία σειρά δράσεων που έχουν συνέργεια. Οι προτάσεις καταρτίστηκαν από τις τοπικές αρχές, που είναι αρμόδιες στις επιλέξιμες περιοχές και εφόσον υπήρξε ανάγκη, στο πλαίσιο της εταιρικής σχέσης, σε συνεργασία με τις περιφερειακές και εθνικές αρχές, ανάλογα με την υπάρχουσα θεσμική δομή. Τα χαρακτηριστικά των περιοχών παρέμβασης είναι: Αποβιομηχάνιση και κρίση του παραγωγικού ιστού. Χαμηλή ποιότητα υπηρεσιών και ανεπάρκεια υποδομής. Υψηλή ανεργία. Κοινωνική περιθωριοποίηση ομάδων πληθυσμού, κυρίως νέων ατόμων. Αύξηση της εγκληματικότητας. Ανεπάρκεια αστικών υποδομών. Υποβάθμιση περιβάλλοντος. Στα πλαίσια του προγράμματος υλοποιήθηκαν έργα και δράσεις που συνοψίζονται στους παρακάτω άξονες: Πολεοδομικές παρεμβάσεις αναβάθμισης και ανάδειξης του αστικού περιβάλλοντος Δημιουργία νέων και στήριξη υφιστάμενων οικονομικών δραστηριοτήτων με την ενίσχυση Μ.Μ.Ε. Στήριξη της απασχόλησης - Κατάρτιση Δημιουργία δομών κοινωνικής στήριξης ΥΠΟΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΚΕΡΑΤΣΙΝΙΟΥ - ΔΡΑΠΕΤΣΩΝΑΣ Στα πλαίσια του υποπρογράμματος: στο παλαιό βιομηχανικό κτίριο της ΝΑΦΘΑ δημιουργήθηκε κέντρο πολιτισμού και αναψυχής (βιβλιοθήκη, εκθεσιακός χώρος, αίθουσα εκδηλώσεων, κλπ). στον ίδιο χώρο δημιουργήθηκε Κέντρο στήριξης Μ.Μ.Ε. έγιναν ενοποιήσεις και αναπλάσεις κοινοχρήστων χώρων, πεζοδρομήσεις και δενδροφυτεύσεις και ηλεκτροφωτισμός βασικών οδικών αρτηριών. δημιουργήθηκε τοπική συγκοινωνία έπου ενώνει του δύο Δήμους με 5 Mini-bus ένας βρεφονηπιακός σταθμός έγιναν 40 προγράμματα κατάρτισης για επαγγελματική προσαρμογή ανέργων και ενισχύθηκαν 29 Μ.Μ.Ε. μέσω ενδιάμεσου φορέα. ΥΠΟΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΕΡΙΣΤΕΡΙΟΥ Στα πλαίσια του υποπρογράμματος: δημιουργήθηκε το Κέντρο Υποστήριξης Βιοτεχνικών Επιχειρήσεων (ΚΥΒΕ) κατασκευάστηκαν τα κτίρια τριών συμβουλευτικών σταθμών 1. εργαζόμενης γυναίκας 2. δημιουργικής απασχόλησης παιδιών ηλικίας 6-12 ετών 3. Νέων-πρόληψης ιατροκοινωνικών προβλημάτων νεολαίας δημιουργήθηκε τοπική συγκοινωνία με 5 Mini-bus έγινε αποκατάσταση και ανάπλαση κοινοχρήστων χώρων 22

23 δράσεις κατάρτισης για την ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναμικού ΥΠΟΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΒΟΛΟΥ-ΝΕΑΣ ΙΩΝΙΑΣ Στα πλαίσια του υποπρογράμματος: το πρώην Κεραμοποιείο Τσαλαπάτα, σε έκταση 22,6 στρ. επισκευάστηκαν 7600 τμ.και μετετράπει σε Πολιτιστικό-Πολυλειτουργικό κέντρο, με χρήσεις όπως: Χειροτεχνικά εργαστήρια, Βιομηχανικό Μουσείο, Αίθουσες Εκθέσεων, Εμπορικά εκθετήρια, Χώροι Πολιτιστικών δραστηριοτήτων και Αναψυχής, το πρώην Κλωστοϋφαντουργείο του Αδαμόπουλου, μετετράπει σε Κέντρο Νεολαίας και Άθλησης, το πρώην Εργοστάσιο Στρυχνόκαρπου του Υπ. Γεωργίας, μετετράπη σε Κέντρο Δημιουργικής Απασχόλησης Α.Μ.Ε.Α., το πρώην Απεντομωτήριο μετετράπη σε Κέντρο Ενεργειακών Εφαρμογών Πεζοδρομήθηκε η οδός Ρήγα Φεραίου, το πρώην Μεταξουργείο στη Ν. Ιωνία, μετετράπει σε Πολιτιστικό κέντρο, η περιοχή των Προσφυγικών Ν. Ιωνίας «Παλιά», αναβαθμίστηκε με την δημιουργία Κέντρων Στήριξης Αδύνατων Ομάδων και Προσφύγων και την ενοποίηση ελεύθερων χώρων και την διαμόρφωση πλατειών έγιναν προγράμματα κατάρτισης ανέργων, νέων και γυναικών έγιναν προγράμματα ενίσχυσης της επιχειρηματικότητας και υποστήριξης της απασχόλησης ΥΠΟΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΥΤΙΚΗΣ ΠΑΤΡΑΣ Στα πλαίσια του υποπρογράμματος: κατασκευάστηκε πολύκεντρο όπου εγκαταστάθηκε το Κέντρο υποστήριξης της απασχόλησης, το Κέντρο επαγγελματικής κατάρτισης, το κέντρο φύλαξης παιδιών και το ΑΔΕΠ-ΝΕΤ κατασκευάστηκε πολύκεντρο όπου εγκαταστάθηκε το Κέντρο δημιουργικής απασχόλησης Α.Μ.Ε.Α. το συγκρότημα των Δημοτικών Σφαγείων μετετράπει σε Πολυλειτουργικό Κέντρο με χώρους εκθετηρίων τοπικών προϊόντων και χώρους για χρήση Πολιτιστικών δραστηριοτήτων και Αναψυχής. έγιναν έργα ανάπλασης κοινοχρήστων χώρων, διαμορφώσεις πλατειών, έργα πρασίνου, έργα διάνοιξης οδών και πεζοδρομήσεις. έγιναν δράσεις κατάρτισης ανέργων, νέων και γυναικών ΥΠΟΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΥΤΙΚΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Στα πλαίσια του υποπρογράμματος: έγιναν έργα ανάπλασης κοινοχρήστων χώρων, διαμορφώσεις πλατειών, έργα πρασίνου, έργα διάνοιξης οδών και πεζοδρομήσεις και στους 4 Δήμους έγινε ανάπλαση-αποκατάσταση της κοίτης του ρέματος του Δενροποτάμου έγινε ανάπλαση του χώρου πρώην Στρατοπέδου Παπακυριαζή και δημιουργήθηκαν αθλητικοί χώροι και χώροι αναψυχής αποθήκη των Μύλων Αγ. Γεωργίου μετετράπη σε Κέντρο Ανάπτυξης και Πολιτισμού δημιουργήθηκε η υποδομή για τον έλεγχο σταθερών πηγών καύσης 23

24 επισκευάστηκε κτίριο του Δήμου Πολίχνης και εγκαταστάθηκαν δομές κοινωνικής στήριξης δημιουργήθηκαν δομές κοινωνικής στήριξης για τις λιγότερο ευνοημένες κοινωνικά ομάδες σε όλους τους Δήμους στην Θεραπευτική Κοινότητα «ΙΘΑΚΗ» δημιουργήθηκαν εργαστήρια δημιουργικής απασχόλησης και ειδική μονάδα για εξαρτημένες μητέρες λειτούργησε ανοικτή τηλεφωνική γραμμή S.O.S. δημιουργήθηκε κέντρο στήριξης και πληροφόρησης επαγγελματιών και ανέργων έγιναν δράσεις κατάρτισης ανέργων, νέων και γυναικών υλοποιήθηκε δράση για την Υγεία και Ασφάλεια στους χώρους εργασίας κατασκευάστηκε Σταθμός εμπορευματικών μεταφορών ΥΠΟΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΡΜΟΥΠΟΛΗΣ ΣΥΡΟΥ Στα πλαίσια του υποπρογράμματος: έγινε συντήρηση, ανάδειξη και επανάχρηση διατηρητέων πολιτιστικών και βιομηχανικών κτιρίων στο Δημαρχείο (μέγαρο Τσίλλερ),έγινε αποκατάσταση των αίθριων και κοσμηματογράφιση της εισόδου και των κοινοχρήστων χώρων Εικόνα 1 Εικόνα 2 Εικόνα 3 στο Θέατρο Απόλλων έγινε η κατασκευή και ο εξοπλισμός της σκηνής, καθώς και η αντικατάσταση των καθισμάτων Εικόνα 4 Εικόνα 5 Εικόνα 6 στο Πνευματικό Κέντρο έγινε συντήρηση του εσωτερικού του κτιρίου και διαμορφώθηκαν δύο αίθουσες πλήρως εξοπλισμένες, για συνεδριακές και πολιτιστικές χρήσεις Εικόνα 7 Εικόνα 8 24

25 και το πρώην Βυρσοδεψείο Κορνηλάκη επισκευάστηκε το μεγαλύτερο τμήμα του συγκροτήματος (δύο κτίρια, η είσοδος και ο περιβάλλον χώρος) και μετετράπει σε Βιομηχανικό Μουσείο Εικόνα 9 Εικόνα 10 Εικόνα 11 αγοράστηκε ο εξοπλισμός και δημιουργήθηκε κινητή μονάδα ιατρικής φροντίδας ατόμων με κινητικά προβλήματα (μονάδες Βοήθειας στο Σπίτι σε Ερμούπολη και Ποσειδωνία) ενισχύθηκαν 5 Μ.Μ.Ε. μέσω ενδιάμεσου φορέα έγιναν 12 προγράμματα κατάρτισης για την επανένταξη των γυναικών στην αγορά εργασίας και την ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναμικού (το πρόγραμμα δράσης Equal Ανδρομέδα για το φαινόμενο του διαχωρισμού στην αγορά εργασίας, το Κέντρο Επαγγελματικού Προσανατολισμού και Στήριξης της Γυναικείας Επαγγελματικότητας «ΗΓΕΜΟΝΗ», η πρωτοβουλία απασχόλησης ΔΙ.Α.Σ.-Διανησιωτική Αναπτυξιακή Συνεργασία, που έχει ως στόχο να βελτιώσει την πρόσβαση και συμμετοχή των ανέργων αντρών και γυναικών στην Απασχόληση και στην Επιχειρηματικότητα.) Η συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων στην όλη διαδικασία επιτεύχθηκε με τη δημιουργία των Τοπικών Συντονιστικών Επιτροπών και στα 6 υποπρογράμματα. Μέρος της επιτυχίας του URBAN είναι η σαφής του δέσμευση να αγκαλιάσει τους ντόπιους κατοίκους για την ανάπτυξη και εφαρμογή των προγραμμάτων. Έτσι οι κάτοικοι που θα επηρεαστούν από τις παρεμβάσεις, συμμετέχουν στη λήψη των αποφάσεων της εξέλιξης και τα προβλήματα των αστικών στερήσεων λύνονται σε τοπικό επίπεδο. Με την συμμετοχή των πολιτών στη διαμόρφωση και υλοποίηση των προγραμμάτων, υπάρχει στήριξη από την τοπική κοινωνία και μεγαλύτερη πιθανότητα για επιτυχία. Παρά τις δυσκολίες που παρουσιάστηκαν κατά την έναρξη υλοποίησης, λόγω της πρώτης πιλοτικής εφαρμογής ολοκληρωμένων πολυτομεακών προγραμμάτων, προχώρησε ικανοποιητικά και ολοκληρώθηκαν όλες οι περιλαμβανόμενες στα προγράμματα δράσεις. Τα αποτελέσματα των δράσεων αυτών είναι σημαντικά και η βελτίωση του αστικού περιβάλλοντος εμφανής. Τέλος φαίνεται ότι ικανοποιείται και ένας ακόμη στόχος της πρωτοβουλίας, η υλοποίηση των προγραμμάτων να αποτελέσει την βάση για την ανάπτυξη των περιοχών αυτών. 22 URBAN II Με την επόμενη Πρωτοβουλία URBAN II, μία νέα προσέγγιση της αστικής ανάπτυξης προωθείται. Ενώ διατηρείται μία ολοκληρωμένη προσέγγιση στα κοινωνικά, οικονομικά, και περιβαλλοντικά προβλήματα, βασικός στόχος του URBAN II είναι η καινοτομία η καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού, η ενίσχυση των δημοκρατικών διαδικασιών και η βελτίωση των μεταφορών και των επικοινωνιών. Οι ανησυχίες για το περιβάλλον είναι επίσης πρώτης προτεραιότητας για το Πρόγραμμα του URBAN II. Για 22 Μανωλά-Γκούντρα Κ., Κοινοτική πρωτοβουλία URBAN» Πολιτικές για τον Αστικό Χώρο και Εφαρμογές, Προϊσταμένη της Ε.Υ. Διαχείρισης Ε.Π., ΥΠΕΧΩΔΕ, Αθήνα,

26 το πρόγραμμα μετά από δημόσια πρόσκληση, επελέγησαν το Πέραμα και τμήματα της Κομοτηνής και του Ηρακλείου Κρήτης. ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΕΡΑΜΑΤΟΣ Το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Οικονομικής και Κοινωνικής Αναζωογόνησης Περάματος», αναπτύσσεται σε τέσσερεις άξονες προτεραιοτήτων. Ο πρώτος άξονας προτεραιοτήτων αναφέρεται στη δημιουργία υποδομών πολιτιστικού και εκπαιδευτικού Τουρισμού και αναψυχής για την ανάδειξη της Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Περάματος αλλά και την αναβάθμιση του περιβάλλοντος και της ποιότητας ζωής. Ο δεύτερος άξονας έχει ως στόχο την στήριξη των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων μέσω της τεχνικής υποστήριξης των Ναυπηγοεπισκευαστικών επιχειρήσεων, τη δημιουργία Κέντρου Ηλεκτρονικού Εμπορίου αλλά και την προώθηση νέων πηγών απασχόλησης. Ο τρίτος άξονας επικεντρώνεται στη βελτίωση των κοινωνικών υπηρεσιών και εξυπηρέτησης του πολίτη, καθώς και στην επαγγελματική κατάρτιση έτσι ώστε να καταπολεμηθεί ο κοινωνικός αποκλεισμός και να παρέχονται ίσες ευκαιρίες σε όλους. Ο τελευταίος άξονας προτεραιοτήτων στοχεύει στην παροχή τεχνικής βοήθειας. Με την υλοποίηση του προγράμματος: θα διατηρηθεί η πολιτιστική και ιστορική κληρονομιά του Περάματος θα αναπτυχθούν οι επιχειρηματικές δραστηριότητες, οι οποίες υποστηρίζονται από συμφωνίες μεταξύ του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα Θα αναπτυχθεί στρατηγική κατά του κοινωνικού αποκλεισμού Θα δημιουργηθούν φιλικά προς τους πεζούς συστήματα μετακίνησης στην πόλη Θα μειωθεί η ρύπανση από τις δραστηριότητες της ΝΕΖ με την πιλοτική εφαρμογή εναλλακτικών μεθόδων Θα αναπτυχθεί η χρήση των τεχνολογιών στο πλαίσιο της κοινωνίας των πληροφοριών ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΚΟΜΟΤΗΝΗΣ Το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «ΚΟΜΟΤΗΝΗ Βιώσιμη πόλη για όλους», αναπτύσσεται σε πέντε άξονες προτεραιοτήτων. Πρώτη προτεραιότητα, αποτελεί η πολυλειτουργική, οικολογική ανάπλαση και ανάδειξη του αστικού ιστού της Κομοτηνής, έτσι ώστε να αναβαθμιστούν οι υποβαθμισμένες περιοχές και να προστατευθεί το περιβάλλον. Δεύτερη προτεραιότητα είναι η ενθάρρυνση της Επιχειρηματικότητας όλων των ηλικιακών κατηγοριών, μέσω προγραμμάτων επαγγελματικής κατάρτισης, ανάπτυξης της προσωπικότητας και επαγγελματικού προσανατολισμού, έτσι ώστε να ενισχυθούν οι επιχειρηματικές δραστηριότητες και δημιουργηθούν θέσεις απασχόλησης. Ο τρίτος άξονας στοχεύει στην καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού, μιας και η Κομοτηνή είναι μια πολυπολιτισμική πόλη και στη βελτίωση της πρόσβασης στις κοινωνικές υπηρεσίες. Ο τέταρτος άξονας αναφέρεται στη δημιουργία υποδομών τεχνολογικής Δικτύωσης και Πληροφορικής. Ενώ ο τελευταίος στοχεύει στη παροχή τεχνικής βοήθειας. Με την υλοποίηση του προγράμματος: Θα βοηθηθεί η κοινωνική - οικονομική ένταξη των μουσουλμάνων, αθιγγάνων και παλιννοστούντων Θα βελτιωθεί το αστικό περιβάλλον και η ποιότητα ζωής όλων των πολιτών Θα τονωθεί η οικονομική ζωή και η επιχειρηματικότητα και θα αναζωογονηθεί η κοινωνική και πολιτιστική ζωή της πόλης 26

27 Θα βελτιωθούν οι δεξιότητες του ανθρώπινου δυναμικού και η παροχή ίσων ευκαιριών σε αποκλεισμένους, γυναίκες, νέους, παιδιά και ηλικιωμένους. Θα βελτιωθεί η ανταγωνιστικότητα της Κομοτηνής σε περιφερειακό και ευρωπαϊκό επίπεδο. ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΚΡΗΤΗΣ Το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Οικονομικής και Κοινωνικής Αναζωογόνησης των Υποβαθμισμένων Περιοχών του Δυτικού Παραλιακού Μετώπου Ηρακλείου Κρήτης», αναπτύσσεται σε τέσσερεις άξονες προτεραιοτήτων. Ο πρώτος άξονας προτεραιοτήτων έχει ως στόχο την αναβάθμιση των περιοχών του Ηρακλείου και την προστασία του περιβάλλοντος. Έργα για την υλοποίηση αυτού του στόχου είναι η δημιουργία κτιριακού συγκροτήματος που θα στεγάζει το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης, οι υποδομές υποστήριξης και διασύνδεσης του δικτύου όλων των πολιτιστικών δραστηριοτήτων και η ολοκληρωμένη πολεοδομική παρέμβαση στον αστικό ιστό των υπό μελέτη περιοχών του Δυτικού Ηρακλείου. Ο δεύτερος άξονας είναι η στήριξη και η ενίσχυση των μικρών επιχειρήσεων για την ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας. Ο τρίτος άξονας προτεραιοτήτων θα επικεντρωθεί στην επαγγελματική κατάρτιση με τη δημιουργία κέντρου κατάρτισης σε θέματα περιβάλλοντος, την καταπολέμηση της ανεργίας με την ενίσχυση της απασχόλησης και της δημιουργικότητας και την ισότητα, μέσω νέων δομών κοινωνικής στήριξης ευπαθών κοινωνικών ομάδων. Τέλος ο τέταρτος άξονας αφορά και πάλι την παροχή τεχνικής βοήθειας. Με την υλοποίηση του προγράμματος: θα αναβαθμιστούν οι υποβαθμισμένες αυτές περιοχές της πόλης στο δυτικό παραλιακό μέτωπο θα αυξηθούν οι χώροι πολιτιστικών δραστηριοτήτων,με την αποκατάσταση - επανάχρηση σημαντικού κτιριακού αποθέματος και την δημιουργία του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας (Παλαιά Ηλεκτρική,Καπνοκοπτήριο) θα εξυγιανθεί και αναπλαστεί η παραλιακή ζώνη με διαμορφώσεις- πολεοδομήσεις και αποκατάσταση των βιομηχανικών κτιρίων της περιοχής, ώστε να αναπτυχθεί σε ζώνη τουρισμού και αναψυχής που θα δώσει την ευκαιρία για απασχόληση. θα ενισχυθεί η οικονομική δραστηριότητα με την βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των ΜΜΕ και την υποστήριξη για την ανάληψη επιχειρηματικών πρωτοβουλιών, την προώθηση της καινοτομίας με επιδότηση των επενδύσεων, την βελτίωση των δεξιοτήτων με προγράμματα κατάρτισης και την ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΟΜΙΛΟΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ( Το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς (ΠΙΟΠ) υποστηρίζει τη διάσωση και ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς της χώρας με έμφαση στη βιοτεχνική και βιομηχανική τεχνολογία, και προωθεί τη σύνδεση του Πολιτισμού με το Περιβάλλον. Το έργο του Ιδρύματος υλοποιείται μέσω: του Δικτύου Θεματικών Μουσείων στην ελληνική περιφέρεια του Ιστορικού Αρχείου της Βιβλιοθήκης του Ιδρύματος του ερευνητικού έργου των εκδόσεων 27

28 των εκπαιδευτικών προγραμμάτων των πολιτιστικών και επιστημονικών εκδηλώσεων. Το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς είναι κοινωφελές ίδρυμα μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα. Βάσει του καταστατικού του, οι λειτουργικές του δαπάνες, περιλαμβανομένων και αυτών για τα Μουσεία, καλύπτονται από την Τράπεζα Πειραιώς. Παράλληλα, για ορισμένα έργα, το ΠΙΟΠ επιδιώκει τη συγχρηματοδότηση από εθνικά και ευρωπαϊκά προγράμματα. Επιπλέον το ίδρυμα έχει δημιουργήσει δίκτυα συνεργασίας με ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα, ερευνητικά κέντρα, πολιτιστικούς φορείς, καθώς και με εξειδικευμένους επιστήμονες στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Τα Θεματικά Μουσεία του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς υποδέχονται χιλιάδες επισκέπτες κάθε χρόνο, ενώ απασχολούν, ως προσωπικό, μέλη της τοπικής κοινωνίας. Μέσω των Μουσείων, το ΠΙΟΠ δημιουργεί ζωντανούς πυρήνες πολιτισμού στην ελληνική περιφέρεια. Για τη δημιουργία και λειτουργία των Μουσείων, το ΠΙΟΠ συνεργάζεται αποτελεσματικά με το Υπουργείο Πολιτισμού, την τοπική και περιφερειακή αυτοδιοίκηση, την τοπική κοινωνία, καθώς και με ευρύ δίκτυο ειδικών σε θέματα περιβάλλοντος και πολιτισμού. Κάποια από τα μουσεία θα αναλυθούν και παρακάτω στα παραδείγματα κτιρίων από τον Ελληνικό χώρο, στο σύνολό τους όμως είναι τα εξής: Μουσείο Μετάξης στο Σουφλί Μουσείο Μαρμαροτεχνίας στη Τήνο Υπαίθριο Μουσείο Υδροκίνησης στη Δημητσάνα Μουσείο Ελιάς και Ελληνικού Λαδιού στη Σπάρτη Μουσείο Βιομηχανικής Ελαιουργίας στη Λέσβο Μουσείο Πλινθοκεραμοποιίας Ν. και Σ. Τσαλαπάτα στο Βόλο Μουσείο Περιβάλλοντος στη Στυμφαλία Μουσείο Μαστίχας στη Χίο (υπό κατασκευή) Μουσείο Αργυροτεχνίας στα Ιωάννινα (υπό κατασκευή) Μετά την αναφορά στην αξιοθαύμαστη προσφορά Πολιτιστικού Ιδρύματος του Ομίλου Πειραιώς, πρέπει να αναφέρουμε μια επικείμενη συνεργασία του Δήμου Ερμούπολης με το ίδρυμα με πρωτοβουλία της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου. Το σχετικό άρθρο δημοσιεύτηκε πριν από ένα χρόνο σε τοπική ιστοσελίδα και αναφέρεται ότι ξεκινά μια προσπάθεια για την προστασία και την αξιοποίηση της ακίνητης περιουσίας των κληροδοτημάτων ιδρυμάτων της Ερμούπολης στα οποία ανήκουν 31 οικήματα μεγάλης αξίας. Η Περιφέρεια Ν. Αιγαίου στο περιφερειακό συμβούλιο που πραγματοποιήθηκε εκείνη την περίοδο έλαβε απόφαση για τη σύναψη προγραμματικών συμβάσεων με τα κληροδοτήματα και το Πολιτιστικό Ίδρυμα της Τράπεζας Πειραιώς για τη σύνταξη μελετών που αφορούν την αποκατάσταση των σημαντικότατων αυτών κτιρίων. Σε πρώτη φάση, από τα 27 κληροδοτήματα που εδρεύουν στην Σύρο, θα υπογραφούν προγραμματικές συμβάσεις για να ξεκινήσει σχέδιο αποκατάστασης για τα κληροδοτήματα Σταματίου Πρωίου και Άννης Κουτσοδόντη. Η εισήγηση του αντιπεριφερειάρχη Κυκλάδων Γιώργου Πουσσαίου που έχει επιληφθεί του θέματος, έλεγε: «Η Ερμούπολη «πρώτη μεταξύ των ελληνίδων πόλεων» κατά τους χρόνους της Επανάστασης του 1821, είναι μία πολιτεία με πολλά αρχοντικά κτίρια, δημόσια και ιδιωτικά που έκτισαν έλληνες «πάροικοι», πρόσφυγες, τραπεζίτες, ναυπηγοί, έμποροι, βιομήχανοι από τη Μικρά Ασία, τη Χίο, τα Ψαρά και την υπόλοιπη Ελλάδα που ζητούσαν καταφύγιο και έδρα στη Σύρο, στις αρχές του 19 ου Αιώνα. Η έρημη, ως 28

29 τότε, παραλία έγινε μία πόλη με εμπορικό κέντρο λιμάνι, έντονη πολιτιστική κίνηση, σε τέτοιο βαθμό ώστε η Ερμούπολη να χαρακτηρισθεί «πολύφημη» και «ονομαστότατη των πόλεων της αναγεννηθείσας Ελλάδος». Γνωστοί αρχιτέκτονες και αρχιμάστοροι της περιοχής αλλά και διάσημοι αρχιτέκτονες Γερμανοί, Γάλλοι, Ιταλοί της Αυλής του Όθωνα σχεδίασαν πολλά από τα κτίρια: Τσίλλερ, Χατζησήμος, Σμυρναίος, Ζαβός, Βίλερ, Ερλάχερ, Σαμπό, Βογκαρύ, Ελευθεριάδης, Βιδάλης, Χατζή-Γρέκας, είναι ορισμένα μόνο ονόματα. Η αρχιτεκτονική της Ερμούπολης συνεχίζει να έχει μεγάλο ενδιαφέρον καθώς διατηρείται ολόκληρη σχεδόν η πόλη του 19ου αιώνα. Ανάμεσα στα κτίρια της Ερμούπολης, σημαντική θέση κατέχουν 31 ακίνητα που έχουν παραχωρηθεί από διάφορους δωρητές σε ιδρύματα διαχειριζόμενα από Δ.Σ. με επικεφαλής πολιτικές, θρησκευτικές αρχές και επιφανείς πολίτες της Σύρου. Η κατάσταση των κτιρίων αυτών σήμερα είναι από καλή μέχρι ερειπίου. Όλα όμως χρειάζονται συντήρηση και επισκευές, σε διαφορετικό βαθμό το καθένα, για να μπορέσουν να συνεχίσουν να υπάρχουν και να χρησιμοποιηθούν παρέχοντας διάφορες δυνατότητες χρήσης (τουριστικής, επαγγελματικής στέγης, παροχής κοινωνικών υπηρεσιών κ.α.). Στη Σύρο εδρεύουν άνω των 27 κληροδοτημάτων τα οποία διαχειρίζονται κινητή και ακίνητη περιούσια υψηλής αξίας. Στην πλειοψηφία τους δυστυχώς, οι ακίνητοι πόροι των κληροδοτημάτων, κτίρια και εκτάσεις με ιστορία και σημαντική πολιτιστική και αρχιτεκτονική αξία δεν δύνανται να αξιοποιήσουν, καθώς τα περισσότερα από αυτά έχοντας σημαντικές φθορές δεν είναι εκμεταλλεύσιμα. Δυστυχώς η αναζήτηση πόρων γίνεται τις περισσότερες φορές επί ματαίω και μάλιστα έχοντας απέναντι ένα ακόμα εμπόδιο το παρόν νομοθετικό πλαίσιο και τη γραφειοκρατία που αυτό συνεπάγετε. Η σημερινή κατάσταση επιβάλει δραστικές κινήσεις οι οποίες θα σας οδηγήσουν στον διπλό στόχο της προστασίας αυτής της ανεκτίμητης πολιτιστικά και οικονομικά περιουσίας και στην αξιοποίηση της με απώτερο στόχο την εξυπηρέτηση των σκοπών του κάθε κληροδοτήματος. Ταυτόχρονα εξυπηρετώντας τους σκοπούς των κληροδοτημάτων θα δοθεί η δυνατότητα για ενίσχυση και των επαγγελματικών ομάδων που θ απασχοληθούν προς τον σκοπό αυτό. Η Περιφέρεια Ν. Αιγαίου ανέλαβε προ διετίας, σε συνεργασία με τα ίδια τα Δ.Σ. των ιδρυμάτων, σχετική πρωτοβουλία με στόχο τη διάσωση της πολιτιστικής κληρονομιάς που μας κληροδότησαν μεγάλοι ευεργέτες του νησιού ανά τα χρόνια, την αξιοποίηση αυτής για όσο το δυνατόν αποτελεσματικότερη εξυπηρέτηση των σκοπών των κληροδοτημάτων αλλά και την ενίσχυση της απασχόλησης. Η σχετική πρωτοβουλία εστιάστηκε: στην προσπάθεια ίδρυσης ενός ενιαίου φορέα ή ανάθεσης σε ήδη υφιστάμενο, διαμέσου του οποίου θα μπορούσαν να ξεπεραστούν οι νομικές αγκυλώσεις που δημιουργούν εμπόδια και να δοθεί η δυνατότητα προστασίας και επενδυτικής εκμετάλλευσης της ακίνητης περιουσίας του εκάστοτε Κληροδοτήματος. στην υποστήριξη ίδρυσης ενός κοινοπρακτικού φορέα επαγγελματιών του κλάδου της οικοδομής κ.α. στη λογική της κοινωνικής επιχειρηματικότητας που θα συμβάλλει στην αποκατάσταση και συντήρηση της ακίνητης περιουσίας κάθε κληροδοτήματος. στην επιδίωξη νομοθετικής ρύθμισης οριστικής τροποποίησης του υφιστάμενου νομοθετικού πλαισίου για την άρση των δυσκολιών που διέπουν τη διαχείριση των περιουσιών των κληροδοτημάτων σε εθνικό επίπεδο. Σε ότι αφορά τη πρώτη φάση της όλης πρωτοβουλίας και σε συνέχεια επίμονης και επίπονης έρευνας, συσκέψεων που πραγματοποιήθηκαν και εναλλακτικών δυνατοτήτων που εξετάσθηκαν σε ότι αφορά το φορέα που θ αναλάβει την υλοποίηση του όλου εγχειρήματος (Αναπτυξιακή Εταιρία Κυκλάδων) για την αποκατάσταση και αξιοποίηση των ακινήτων των κοινωφελών περιουσιών, αποφάσεων των διοικητικών 29

30 σας συμβουλίων και διαβούλευσης που ακολούθησε για τη προσφορότερη διαδικασία και την επιλογή του καταλληλότερου φορέα υποστήριξης και υλοποίησης της ιδέας, αποφασίσθηκε ως μοναδική δυνατότητα η συνεργασία με το Πολιτιστικό Ίδρυμα της Τράπεζας Πειραιώς, λόγω της σημαντικότατης εμπειρίας που αυτό έχει στην ίδρυση και λειτουργία των θεματικών μουσείων μέσω της αποκατάστασης και αξιοποίησης παλαιών ακινήτων περιοχών της Ελλάδος. Το αμέσως προηγούμενο χρονικό διάστημα, κλιμάκιο μηχανικών εκ μέρους του Πολιτιστικού ιδρύματος της Πειραιώς, επισκέφθηκαν συγκεκριμένα ακίνητα ιδιοκτησίας των ιδρυμάτων με βάση το ενδιαφέρον για αποκατάσταση τους, προκειμένου να εκτιμήσουν το ακριβές κόστος εκπόνησης των μελετών αποκατάστασης στο οποίο ενσωματώνεται ως υποχρέωση εκ μέρους τους ιδρύματος της Πειραιώς και της Τράπεζας και το κόστος εκπόνησης των τευχών δημοπράτησης και της έκδοσης των απαιτούμενων αδειών. Μετά από μία εκτενή αναζήτηση επίπονη και επίμονη προσπάθεια θεωρούμε ότι μέσω της συγκεκριμένης πρωτοβουλίας παρουσιάζεται ολοκληρωμένη πρόταση που δίνει το έναυσμα και τη δυνατότητα για τη σωτηρία των σημαντικότατων αυτών αρχιτεκτονικών, πολιτιστικών και ιστορικών ακινήτων προς ικανοποίηση των επιθυμιών των δωρητών τους, και της τοπικής κοινωνίας ειδικά μάλιστα τώρα που η Σύρος είναι υποψήφια για Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης για το Ταυτόχρονη αποτελεί μία προσπάθεια διαφύλαξης της παρουσίας αυτού του τόπου, για τον τόπο από τους κινδύνους που δημιουργεί η κρίση για οικειοποίηση των περιουσίων αυτών από το ΤΑΙΠΕΔ λόγω αργίας ή οικονομικής αδυναμίας εκπλήρωσης των υποχρεώσεων τους.» ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ Το πέρασμα των γενεών άφησε, ανάμεσα σε πολλά ίχνη, και κτιριακά θραύσματα. Από τη Βιομηχανική Επανάσταση και μετά πολλά από αυτά είναι παλιά βιομηχανικά κτίρια, τα οποία έχουν χαρακτηριστεί διατηρητέα. Τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται ολοένα και μεγαλύτερο ενδιαφέρον για αυτά τα μνημεία του βιομηχανικού πολιτισμού. Η Βιομηχανική Αρχαιολογία (Industrial Archeology) αλλά και ο κλάδος της Διατήρηση της Κληρονομίας (Heritage Management) που αναφέραμε, είναι δύο νέοι επιστημονικοί κλάδοι που ασχολούνται με τη μελέτη της βιομηχανικής κληρονομίας στο σύνολό της. Η επανάχρηση των βιομηχανικών κτιρίων, δηλαδή η ένταξη μιας νέας και διαφορετικής χρήσης από την αρχική, αποτελεί τα τελευταία χρόνια κύριο μέλημα των προηγμένων κοινωνιών τόσο σε εθνικό, όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο. Θα ξεκινήσουμε προσπαθώντας να δώσουμε ένα πλαίσιο ορισμού για τη βιομηχανική κληρονομιά. Θα εντάξουμε για το σκοπό αυτό την έννοια της βιομηχανικής κληρονομιάς στο ευρύτερο εννοιολογικό πλαίσιο της Πολιτιστικής Κληρονομιάς που αναλύσαμε παραπάνω, διότι η έννοια της βιομηχανικής κληρονομιάς κρίνεται αναγκαίο να συνδεθεί με τις έννοιες πολιτιστική κληρονομιά, πολιτιστικό αγαθό, πολιτιστικό περιβάλλον και ολοκληρωμένη προστασία, αφού ενέχεται μέσα σ αυτές και αποτελεί μια ειδική κατηγορία. Αναφέραμε παραπάνω ότι σε διεθνές επίπεδο η πρώτη, ουσιαστική και ολοκληρωμένη αναφορά στην προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς εμφανίζεται στη Σύμβαση της UNESCO στο Παρίσι το 1972, για την Προστασία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς. Πιο αναλυτικά, το άρθρο 1 της Σύμβασης (κυρωτικός νόμος 1126/1981) 24 αναφέρει: «Δια τους σκοπούς της παρούσας Συμβάσεως θεωρούνται ως πολιτιστική κληρονομιά», 23,Άρθρο από την ιστοσελίδα Πρωτοβουλία για την αποκατάσταση των κληροδοτημάτων της Σύρου,Εισήγηση Αντιπεριφερειάρχη ΠΟΥΣΣΑΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ. Ν. 24 Εφημερίδα της Κυβερνήσεως της Ελληνικής Δημοκρατίας, Τεύχος Πρώτο, Αριθμός Φύλλου 32 Ν Περί κυρώσεως της υπογραφείσας Ευρωπαϊκής Σύμβασης για την Προστασία της Αρχαιολογικής Κληρονομιάς, Παρίσι 23 Νοεμβρίου

31 μνημεία: αρχιτεκτονικά έργα, σημαντικά έργα γλυπτικής και ζωγραφικής, έργα ή κατασκευαί αρχαιολογικού χαρακτήρος, επιγραφαί, σπήλαια και σύνολα έργων παγκοσμίου αξίας από της απόψεως της ιστορίας, της τέχνης και της επιστήμης, σύνολα οικοδομημάτων: ομάδες κτιρίων μεμονωμένων ή ενοτήτων (οικισμών) τα οποία, λόγω της αρχιτεκτονικής των, της ομοιογενείας των ή της θέσεως των, έχουν παγκόσμιον αξίαν από της απόψεως της ιστορίας, της τέχνης ή της επιστήμης, τοπία: έργα του ανθρώπου ή συνδυασμός έργων του ανθρώπου και της φύσεως, καθώς και εκτάσεις περιλαμβανομένων και των αρχαιολογικών χώρων αι οποίαι έχουν παγκόσμιον αξίαν από απόψεως ιστορικής, αισθητικής, εθνολογικής και ανθρωπολογικής. Σε αυτόν τον ορισμό παρατηρείται μια πιο διευρυμένη έννοια της πολιτιστικής κληρονομιάς που ακολουθεί τη διεύρυνση της έννοιας του πολιτιστικού αγαθού. Τα κριτήρια που χρησιμοποιούνται για τον προσδιορισμό της πολιτιστικής κληρονομιάς δεν είναι μόνο αισθητικά ή καλλιτεχνικά, αλλά αφορούν το σύνολο της ζωής των ανθρώπων και το βάρος δίνεται στην αξία τους ως μαρτυριών εποχών και πολιτισμών. Είναι κριτήρια ιστορικά, επιστημονικά, εθνολογικά, ανθρωπολογικά, κοινωνικά, τεχνικά, κ.λπ. Ακόμη, παρατηρούμε ότι η προστασία δεν καλύπτει μόνο αντικείμενα ή κτίρια ή ίχνη των τελευταίων, αλλά τα εντάσσει σε ένα σύνολο φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος. Επίσης στη «Σύμβαση για την Προστασία της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς της Ευρώπης» του Συμβουλίου της Ευρώπης που υπογράφηκε στη Γρανάδα το , όπως αναφέραμε εισάγεται για πρώτη φορά η έννοια της ολοκληρωμένης προστασίας και παρατηρείται ένας ανθρωπιστικός χαρακτήρας, αφού στο προοίμιο της σύμβασης φαίνεται ότι η ίδια αποσκοπεί στη βελτίωση της ποιότητας ζωής των ανθρώπων, καθώς συνδυάζει τόσο την κοινωνικό -οικονομική ανάπτυξη όσο και την προστασία του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος. Σ αυτό το σημείο είναι αξιοσημείωτη η αναφορά αυτής της Σύμβασης στα επαγγέλματα του κλάδου της παραδοσιακής χειροτεχνίας που πρέπει να προστατευθούν, αφού αναδεικνύεται η συνολική πρόνοια που επιδιώκεται. Έδωσε έτσι το εναρκτήριο λάκτισμα για τη σταδιακή διεύρυνση της νομοθετικής προστασίας, ώστε να συμπεριλαμβάνονται σ αυτή όλες οι μαρτυρίες του ανθρώπινου πολιτισμού και συνεπώς οι μαρτυρίες του βιομηχανικού παρελθόντος. Απόδειξη αποτελεί η Σύσταση 872 (1979) της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης του Συμβουλίου της Ευρώπης σχετικά με τη βιομηχανική αρχαιολογία και η Σύσταση της Επιτροπής Υπουργών επίσης του Συμβουλίου της Ευρώπης σχετικά με την προστασία και συντήρηση της βιομηχανικής και τεχνικής κληρονομιάς. Ωστόσο, μέχρι τον Ιούλιο του 2003, οπότε και έγινε στη Ρωσία η πρώτη προσπάθεια κατοχύρωσης της σημασίας της Βιομηχανικής Κληρονομιάς σε διεθνές επίπεδο και δημιουργήθηκε η Χάρτα του Nizhny Tagil, η Βιομηχανική Κληρονομιά προστατεύεται μέσα από κείμενα που αναφέρονται στην Πολιτιστική Κληρονομιά. Ο ορισμός που δίνει η Χάρτα του Nizhny Tagil και υιοθετήθηκε από το TICCHI 26 είναι ο εξής: «Η Βιομηχανική Κληρονομιά είναι τα κατάλοιπα του βιομηχανικού πολιτισμού που έχουν ιστορική, τεχνολογική, κοινωνική, αρχιτεκτονική ή επιστημονική αξία. Αυτά τα κατάλοιπα αποτελούνται από κτίρια και μηχανήματα, εργαστήρια, μύλους και εργοστάσια, μεταλλεία, χώρους μεταποίησης και διύλισης, χώρους φύλαξης και αποθήκευσης, τόπους όπου παράγεται, μεταφέρεται και χρησιμοποιείται ενέργεια, μεταφορές με όλη την υποδομή τους, καθώς και χώρους που χρησιμοποιούνταν για κοινωνικές δραστηριότητες σχετικές με τη βιομηχανία, όπως η στέγαση, η θρησκευτική λατρεία και η εκπαίδευση.» Κόνσολα Ν.Ν. (1995). Η διεθνής προστασία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, σελ TICCIH: η Διεθνής Επιτροπή για τη Διατήρηση της Βιομηχανικής Κληρονομιάς (The International Committee for the Conservation of Industrial Heritage) είναι ένας διεθνής κυβερνητικός οργανισμός, ο οποίος αντιπροσωπεύει τη βιομηχανική κληρονομιά και συνεργάζεται με το ICOMOS (Διεθνές Συμβούλιο Μνημείων) και την UNESCO, με σκοπό τη προστασία των καταλοίπων της βιομηχανία σε όλο τον πλανήτη. Ιδρύθηκε τον Μάιο του 1973, στην ιστορική περιοχή των ορυχείων Ironbridge της Μεγάλης Βρετανίας. 27 TICCIH, «Χάρτα του Nizhny Tagil για τη Βιομηχανική Κληρονομιά», (επιμ.) Αγριαντώνη Χ., Μπελαβίλας Ν., Ελληνικό Τμήμα TICCIH,

32 Δεδομένου ότι ούτε στην Ελλάδα υπάρχει ένα νομοθετικό πλαίσιο που να αφορά αποκλειστικά τη Βιομηχανική Κληρονομιά, η τελευταία προστατεύεται αφού χαρακτηριστεί ως πολιτιστικό αγαθό. Τα πολιτιστικά αγαθά ορίζονται από το Νόμο 3028/2002 «Για την Προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς» 28 που αναφέραμε. Αυτός ο νόμος ήρθε να καλύψει ένα θεσμικό κενό, καθώς τα μέχρι τότε ισχύοντα νομοθετήματα, διατάξεις και κυρώσεις διεθνών συμβάσεων αδυνατούσαν να προσαρμοστούν στο πιο σύνθετο περιεχόμενο της έννοιας της Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Έτσι, σύμφωνα με το ν η Πολιτιστική Κληρονομιά αποτελείται από τα Πολιτιστικά Αγαθά τα οποία νοούνται ως μαρτυρίες της ύπαρξης και της ατομικής και συλλογικής δραστηριότητας του ανθρώπου, μνημεία ή άυλα πολιτιστικά αγαθά, αρχαία ή νεότερα, κινητά ή ακίνητα, αρχαιολογικοί χώροι ή ιστορικοί τόποι. Ακόμη, τα αγαθά της πολιτιστικής κληρονομιάς μαζί με τα αγαθά που συνθέτουν το οικιστικό περιβάλλον συνιστούν το πολιτιστικό περιβάλλον που προστατεύεται από το Σύνταγμα και συγκεκριμένα από το άρθρο 24 παρ. 1 και Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ Γύρω στα 1950 στη Μεγάλη Βρετανία ερευνητές, όπως οι Donald Dudley, Michael Rix, Kenneth Hudson, Angus Buchanan και J.P.M. Panell, εισάγουν την έννοια της βιομηχανικής αρχαιολογίας. 29 Την περίοδο αυτή έχουμε το πρώτο κύμα αποβιομηχάνισης στη Μεγάλη Βρετανία, οπότε και εγκαταλείπονται τα πρώτα εργοστάσια σε μεγάλη κλίμακα και έτσι δημιουργείται το ενδιαφέρον μελέτης και αξιοποίησης των καταλοίπων. Προσπαθώντας να διατηρήσει μνήμες και να ενισχύσει τις τοπικές ταυτότητες, η βιομηχανική αρχαιολογία καταφέρνει αρχικά, να διευρύνει την έννοια της πολιτιστικής κληρονομιάς συμπεριλαμβάνοντας μαζί με τις αισθητικές αξίες και τα κατάλοιπα περασμένων εποχών, τα τεχνολογικά επιτεύγματα. Έτσι, έχει βοηθήσει στην διεύρυνση της έννοιας του όρου «μνημείο». 30 Έως πριν από την εμφάνιση της βιομηχανικής αρχαιολογίας, μνημεία θεωρούνταν τα ηρώα, οι ναοί, τα ανάκτορα ή τα μνημεία που προέρχονταν από ανασκαφές. Σήμερα είναι αποδεκτός στην κοινή γνώμη, αν και όχι ευρέως, ο όρος «πολιτισμικό μνημείο» που περιλαμβάνει όλα τα επιτεύγματα «που πραγματοποιήθηκαν με την κοινωνική αλληλεξάρτηση, ανεξάρτητα από την ειδική αξία ή τα αισθητικά στοιχεία τους». 31 Συνεπώς, η βιομηχανική αρχαιολογία διευρύνει τις θεματικές της και έτσι ξεκινά μια νέα προσπάθεια, έρευνας, καταγραφής, μελέτης και διατήρησης των μνημείων του βιομηχανικού παρελθόντος. Μέσα από αυτή τη μελέτη εξετάζει τις αλλαγές στο περιβάλλον, στις δομές παραγωγής, στις εργασιακές συνθήκες, στις κοινωνικές σχέσεις των ανθρώπων και στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων και των αντικειμένων και ενδιαφέρεται περισσότερο για τον καθημερινό και συνηθισμένο βίο παρά για τους μνημειακούς θησαυρούς. Η βιομηχανική αρχαιολογία αποτελεί μια διεπιστημονική διερεύνηση, αφού δεν αφορά μόνο τον αρχαιολόγο αλλά και τον ιστορικό, τον οικονομολόγο, το λαογράφο-εθνογράφο, τον τεχνολόγο, το μηχανικό, τον αρχιτέκτονα, τον ανθρωπολόγο, τον κοινωνιολόγο και άλλα επιστημονικά πεδία. Έχει υπερισχύσει η άποψη ότι η «η βιομηχανική αρχαιολογία είναι η συστηματική διερεύνηση όλων των υλικών πηγών του βιομηχανικού παρελθόντος, από την προϊστορία ως και το παρόν» 32 και δεν οριοθετείται χρονολογικά στη μελέτη της Βιομηχανικής Επανάστασης. Η βιομηχανική αρχαιολογία μελετά τη βιομηχανική κληρονομιά. Μετά από αυτήν τη σύντομη επισκόπηση, γίνεται αντιληπτό ότι η βιομηχανική κληρονομιά περιλαμβάνει: ΦΕΚ 153, τ. Α, Νόμος 3028, 28/06/2002. Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς. 29 Μαχαίρας Γ., «Βιομηχανική Αρχαιολογία: η άλλη Αρχαιολογία», περιοδικό Αρχαιολογία, Αθήνα, 1986, σελ ΦΕΚ 153, τ. Α, Νόμος 3028, 28/06/2002. Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς. 31 Slotta R., Εισαγωγή στη Βιομηχανική Αρχαιολογία, (μετ. Παπαδόπουλος Α.), Αθήνα, 1992, σελ Slotta R., Εισαγωγή στη Βιομηχανική Αρχαιολογία, (μετ. Παπαδόπουλος Α.), Αθήνα, 1992, σελ Μαχαίρας Γ., «Βιομηχανική Αρχαιολογία: η άλλη Αρχαιολογία», περιοδικό Αρχαιολογία, Αθήνα,

33 Βιομηχανικά κτίρια Πρόκειται για κτίρια που στεγάζουν εργοστάσια, μανιφακτούρες και εργαστήρια. Κτίρια δηλαδή που στεγάζουν το μηχανολογικό εξοπλισμό, αλλά και γενικότερα ο χώρος όπου εκτελούνταν οι εργασίες, καθώς και οι αποθήκες και η κατοικία του διευθυντή. Μέσα από πολλά στάδια και δάνεια από άλλα αρχιτεκτονικά ρεύματα το βιομηχανικό κτίριο βρήκε τη δική του ταυτότητα. Κατά συνέπεια, η σύγκρουση μεταξύ «ωραίου» και «χρήσιμου» προσέφερε στην επιστήμη της αρχιτεκτονικής τροφή για σκέψη και έρευνα που κατέληξε στο κίνημα του λειτουργισμού-φονξιοναλισμού και στη σχολή Bauhaus. Εργατικές κατοικίες Σε αυτήν την κατηγορία, εκτός από τις κατοικίες που κατασκευάστηκαν συνήθως κοντά στους χώρους εργασίας για τη στέγαση των εργατών και των οικογενειών τους, μπορούμε επίσης να συμπεριλάβουμε κάθε είδους κατασκευή που χρησιμοποιήθηκε για κοινωνικούς σκοπούς ή για λόγους υγιεινής, όπως εκκλησίες, σχολεία και νοσοκομεία, λουτρά, κ.λπ. Σε πολλές περιπτώσεις παρατηρούνται ολόκληροι οικισμοί, χτισμένοι με βάση την οργάνωση της κοινότητας των εργαζομένων. Οι πληροφορίες που αντλούμε για τις συνθήκες διαβίωσης και τις κοινωνικές συνθήκες, αλλά και οι πληροφορίες για τις κοινωνικές ανακατατάξεις, αποτελούν απόδειξη ότι τα μνημεία αυτά είναι πηγές γνώσης για ένα πλήθος θεμάτων που η βιομηχανική αρχαιολογία οφείλει να εξετάσει. Εξοπλισμός, μηχανές, εργαλεία Πρόκειται για τον εξοπλισμό των εργοστασίων που συνίσταται σε κινητά και ακίνητα εργαλεία ή μηχανές. Εμπίπτουν στην κατηγορία των πολιτιστικών αγαθών και πολλές φορές προστατεύονται μαζί με τα βιομηχανικά κτίρια. Ορισμένες φορές, όμως, εξαιτίας και του μεγάλου όγκου τους και της έλλειψης χώρου είναι δύσκολο να διατηρηθούν. Εντούτοις, η αξία που έχουν είναι δεδομένη, αφού κρίνονται ως μάρτυρες της εξέλιξης της τεχνολογίας, αλλά και με αισθητικά κριτήρια. Η μελέτη της αισθητικής αξίας των χρηστικών αντικειμένων έχει συμβάλει στη δημιουργία του design που «παντρεύει» τη λειτουργικότητα με την αισθητική. Έργα υποδομής, μεταφοράς, συγκοινωνίας, επικοινωνίας Η πτυχή αυτή της βιομηχανικής κληρονομιάς αποτελεί στην ουσία το υπόβαθρο της ανάπτυξης. Η ιστορία των υποδομών είναι μακρά και συμβαδίζει με την ιστορία της τεχνολογίας. Στην πραγματικότητα ξεκινά από τις πρώτες προσπάθειες του ανθρώπου να εκμεταλλευτεί τη φύση και το περιβάλλον με σκοπό τη διευκόλυνση της ζωής του. Οφείλουμε να αναγνωρίσουμε ότι χωρίς την ανάπτυξη σε αυτόν τον τομέα της τεχνολογίας δε θα μπορούσε να γίνει η Βιομηχανική Επανάσταση. Η μαζικότητα της παραγωγής εξαρτάται από τις πηγές ενέργειας και τις άφθονες πρώτες ύλες, οι αγορές εξαρτώνται από τη συγκοινωνία και την επικοινωνία. Έντυπα, αρχεία, απομνημονεύματα Η ενότητα αυτή εκτός από τα αρχεία, τα σχέδια, τους χάρτες, το φωτογραφικό υλικό, τις γκραβούρες ή τους ζωγραφικούς πίνακες, τις γραπτές και προφορικές μαρτυρίες των ανθρώπων που έζησαν κοντά ή εργάστηκαν σε παλιές βιομηχανίες, αφορά τη συνολική γνώση που αποκομίζει ο ερευνητής από τη μελέτη όλων αυτών των στοιχείων μιας βιομηχανίας. Τα εν λόγω στοιχεία αποτελούν τη βάση κάθε γνώσης για τα αντικείμενα, τα κτίσματα, τις μηχανές που τα περικλείουν και στηρίζουν τις ερμηνείες που δίνονται. Δηλαδή, η γνώση που χρειάζεται για να λειτουργήσουν οι μηχανές, το «know-how» που μπορεί να προέρχεται από μαρτυρίες ή εγχειρίδια χρήσης είναι πηγή της βιομηχανικής κληρονομιάς και συνιστά επίσης πολιτιστικό αγαθό ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΝΕΕΣ ΧΡΗΣΕΙΣ Η πρώτη κίνηση που πρέπει να γίνει είναι η θεσμοθέτηση της προστασίας, δηλαδή η δημιουργία του κατάλληλου νομικού πλαισίου που θα εξυπηρετήσει τις ανάγκες και θα αναδείξει τη σημασία της 33

34 βιομηχανικής κληρονομιάς. Η δεύτερη κίνηση είναι η καταγραφή, δηλαδή, η ενδελεχής έρευνα και η δημιουργία μητρώων τα οποία θα περιέχουν στοιχεία, αρχεία, έντυπα, φωτογραφίες, μελέτες και άλλες πληροφορίες για την καλύτερη διαμόρφωση γνώσης σχετικά με το προς εξέταση πολιτιστικό αγαθό. Επομένως, ακόμη και όταν αποφασίζεται να μη διατηρηθεί το ίδιο το πολιτιστικό αγαθό, να διατηρείται η κατά το δυνατόν πιο ολοκληρωμένη γνώση σχετικά με αυτό. Για να συμβούν τα παραπάνω, είναι σημαντικό να υπάρχει εκπαιδευτική πολιτική ευαισθητοποίησης για τη βιομηχανική κληρονομιά έτσι ώστε οι πολίτες να γνωρίζουν καλύτερα την τοπική τους ιστορία και να αντιλαμβάνονται την ανάγκη διατήρησης και αξιοποίησης των βιομηχανικών καταλοίπων. Επιπρόσθετα, η ευαισθητοποίηση των ερευνητών θα προσφέρει καινοτόμες ιδέες και διαφορετικά πεδία μελέτης. Αυτό μπορεί να συμβεί μέσα από σεμινάρια, διαλέξεις, εκθέσεις, οργανωμένες επισκέψεις σε μνημεία. Κατ αυτόν τον τρόπο ενθαρρύνεται και ο ενθουσιασμός των εθελοντών ή εθελοντικών τοπικών οργανώσεων, που μαζί με την τοπική αυτοδιοίκηση, καλούνται να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο. Επειδή οι βιομηχανικές δραστηριότητες είναι αλληλοεξαρτώμενες, η διεθνής και η περιφερειακή συνεργασία μέσω συντονισμένων πρωτοβουλιών και κοινών δράσεων, θα μπορούσε, επίσης, να προσφέρει στη μελέτη και τον εντοπισμό σημαντικών μνημείων. Όπως επισημάνθηκε, δεν είναι δυνατή η προστασία και η συντήρηση όλων των καταλοίπων της βιομηχανικής κληρονομιάς. Για τα βιομηχανικά κτίρια, που κατέχουν ένα σημαντικό ποσοστό της βιομηχανικής κληρονομιάς, είναι εφικτή η προώθηση της πολιτικής της επανάχρησης, της δημιουργίας δηλαδή νέων χρήσεων για τους συνήθως μεγάλους αυτούς χώρους, ενταγμένους πλέον στον αστικό ιστό, όπως προαναφέρθηκε. «Η ένταξη νέων χρήσεων και η εκ νέου συνεισφορά τους στις λειτουργίες της πόλης, δίνουν τη δυνατότητα αναζωογόνησης υποβαθμισμένων πολεοδομικά περιοχών» και φαίνεται να δίνουν μια λύση στο πρόβλημα της διαχείρισης. Με την αξιοποίηση των βιομηχανικών συνόλων διατηρείται ο ιδιαίτερος χαρακτήρας της περιοχής όπου βρίσκονται και δημιουργούνται νέα σημεία αναφοράς. Προτείνεται η ήπια προσαρμογή και οι συμβατές χρήσεις που αναδεικνύουν την ιστορικότητα και προστατεύουν την αρχιτεκτονική του κτιρίου, καθώς και ο σεβασμός για τις ιστορικές αλλαγές που υπέστη ένα κτίριο. Η εξασφάλιση χρημάτων για τέτοιου είδους σχέδια, το ιδιοκτησιακό καθεστώς των μνημείων και η εμπλοκή πολλών φορέων στη διαχείριση είναι από τα κυριότερα ζητήματα που παρουσιάζονται. Οι πολιτικές επανάχρησης με άξονα την πολιτιστική δραστηριότητα είναι ιδιαίτερα συνηθισμένες και μπορούν να πάρουν διάφορες μορφές (αθλητικά κέντρα, πολιτιστικά κέντρα, συναυλιακοί και εκθεσιακοί χώροι, εστιατόρια, βιβλιοθήκες, κ.λπ.). Οι χρήσεις που αφορούν κέντρα αναψυχής και διασκέδασης, αλλά και πολιτιστικούς πολυχώρους (μεγάλες εκτάσεις που συνδυάζουν διαφορετικές πολιτιστικές χρήσεις) είναι οι πιο δημοφιλείς Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΣΤΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΙΚΗΣ ΜΝΗΜΗΣ Ο Maurice Halbwachs εισήγαγε πρώτος τον όρο συλλογική μνήμη αναφέροντας ότι «Η μνήμη δεν περιορίζεται στην ανάμνηση απλώς και ανάκληση του παρελθόντος, αλλά περιλαμβάνει ένα πλέγμα εξωτερικών προς το άτομο σχέσεων, μορφών και αντικειμένων που στηρίζουν, εξαντικειμενικεύουν και ενσαρκώνουν το παρελθόν». 34 Σύμφωνα με τον Halbwachs, αυτές οι εξωτερικές προς το άτομο σχέσεις είναι η κοινωνικές σχέσεις και ως εκ τούτου, τα άτομα ως μέλη κάποιας κοινωνικής ομάδας είναι αυτά που θυμούνται. 35 Η συλλογική μνήμη είναι μεταφορικά μία κατασκευή. Η διαμόρφωση και η εδραίωσή της, λοιπόν, έχει ανάγκη από κάποιο μέσο. Τα μνημεία, ως κατασκευές του ανθρώπου στο χώρο, αποτελούν μέρος των 34 Halbwachs M., On Collective Memory, Trans. And ed. Lewis A. Coser, Chicago: University of Chicago Press, 1992, σελ Halbwachs M., On Collective Memory, Trans. And ed. Lewis A. Coser, Chicago: University of Chicago Press, 1992, σελ

35 συλλογικών αναπαραστάσεων που στοχεύουν στη δημιουργία μιας κοινωνικής μνήμης. Συμπυκνώνουν ένα χώρο αφηγηματικό που συνθέτει τον «έμμεσο» λόγο της ιστορίας με τον «άμεσο» λόγο της μνήμης και επιβιώνουν υλικά και νοητικά στο χώρο και το χρόνο. Επομένως, τα μνημεία διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαδικασία δημιουργίας σταθερών ηθικών αξιών: εγγράφουν στο χώρο ένα μόνιμο διαρκές ίχνος, το οποίο αποτελεί το θεμέλιο της μνημονικής και της ιστορικής συνοχής των τόπων. 36 Στην πράξη, η θεσμοθέτηση μνημείων ή η προστασία αρχιτεκτονικών έργων δηλώνει την πρόθεση του ανθρώπου να διατηρήσει κάτι στο χρόνο και στο χώρο και επομένως στη μνήμη. Εξάλλου, η λέξη μνημείο παραπέμπει ετυμολογικά στη μνήμη και σημασιολογικά στη λειτουργία διέγερσης της μνήμης. Τα βιομηχανικά κτίσματα, μνημεία αλλοτινών εποχών, αποτελούν βασικό γνώρισμα της πόλης και φέρουν την ιστορία του τόπου και των κατοίκων της. Η πόλη θεωρείται ως ο τόπος όπου καταγράφεται η συλλογική μνήμη των λαών. «Η συλλογική μνήμη αποτελεί ένα από τα κυριότερα στοιχεία μετασχηματισμού της πόλης, λειτουργώντας φυσικά μέσα από το κοινωνικό σύνολο. Η μνήμη γίνεται το νήμα που διαπερνάει όλη την πολύπλοκη δομή της πόλης», αναφέρει ο Aldo Rossi. 37 Η επαναχρησιμοποίηση του βιομηχανικού μνημείου εξυπηρετεί κοινωνικές ανάγκες που συνδέονται με τη ταυτότητα των λαών και τη διαιώνιση σημαντικών γεγονότων. Τα βιομηχανικά κτίρια του παρελθόντος αποτελούν μαρτυρία της εκβιομηχάνισης και διηγούνται τον τρόπο παραγωγής και τις συνθήκες εργασίας σε κάθε περίοδο ΕΚΘΕΣΙΑΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΣΕ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΑ ΚΤΙΡΙΑ Τα πρώην βιομηχανικά κτίρια, λόγω της τυπολογίας και της μορφολογίας που διαθέτουν, προσφέρονται για την εγκατάσταση μιας μεγάλης ποικιλίας νέων χρήσεων. Οι χρήσεις αυτές, πολλές φορές τυγχάνει να καθορίζονται από διάφορους παράγοντες, όπως για παράδειγμα οικονομικούς, πολιτικούς και περιβαλλοντικούς, που επηρεάζουν άμεσα τη διαδικασία της επανάχρησης, αλλά και από την ίδια τη δομή των κτιρίων. Κατά πολλούς, το αίτημα είναι η χρησιμοποίηση παλαιών κτιρίων με προσθήκες, κατεδαφίσεις ή αναδιαρρυθμίσεις που θα εξυπηρετούν μια νέα χρήση, θα χρησιμοποιούν σύγχρονη τεχνολογία και θα σκοπεύουν στην ανανέωση της μορφής και της λειτουργίας του αστικού χώρου, χωρίς να καταργούν την ταυτότητά του. Η επανάχρηση παλαιών κτιρίων δεν έχει να προβάλει ένα συγκεκριμένο μοντέλο πρότυπο σχεδιασμού, καθώς η διαφορετικότητα και η πολυπλοκότητα των περιπτώσεων συντείνουν σε μία ποικιλία χρήσεων. Για το λόγο αυτό, είναι σκόπιμη η εύρεση της βέλτιστης χρήσης, ώστε να επιτευχθεί ο στόχος της επανάχρησης που είναι η επανένταξη του κτιρίου στον αστικό χώρο. Κάθε νέα χρήση οφείλει να σέβεται τη σημασία και την αξία του μνημείου, να τις προβάλλει στη σύνθεση που θα προκύψει με την εισαγωγή της νέας χρήσης και να λαμβάνει υπ όψιν διάφορες παραμέτρους, όπως την αρχική λειτουργία του και την κατασκευαστική δομή του. Σε γενικές γραμμές, οι νέες χρήσεις πρέπει να εντάσσονται δημιουργικά στο κτίριο, να ενδυναμώνουν την ιστορική του μνήμη, να σέβονται την πολιτιστική του σημασία και να συνδιαλέγονται με τις λειτουργίες και τον χαρακτήρα του περιβάλλοντος. Οι πιο διαδεδομένες χρήσεις, τόσο σε ελληνικό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο, είναι αυτές του εκθετηρίου και των πολιτιστικών λειτουργιών. Όσο λιγότερο πολύπλοκη είναι η κτιριολογική του συγκρότηση, τόσο περισσότερη ευελιξία διαθέτει το κτίριο, ώστε να δεχτεί τις νέες απαιτήσεις και ανάγκες και να ενταχθούν στους διατιθέμενους χώρους, με τις κατάλληλες προσαρμογές. Στις περιπτώσεις μάλιστα που υπάρχει πλούσιο κτιριακό απόθεμα και διατηρείται ο μηχανολογικός εξοπλισμός, οι προαναφερθείσες χρήσεις συμβάλλουν ακόμη περισσότερο στην ανάδειξη της ιστορικής και αισθητικής αξίας τους. Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά φαίνεται να καθιστούν ιδανικό το βιομηχανικό κτίριο για την υποδοχή χώρων έκθεσης τέχνης και πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Δεν υπάρχει όμως, 36 Μποτωνάκη Ν., Πολιτικές της μνήμης: Τα ιστορικά και άλλα μνημεία ως όψεις καταγραφής της Ιστορικής και κοινωνικής μνήμης. Τα μνημεία του δήμου Ανατολής Ιωαννίνων, Ιωάννινα, 2007, σελ Aldo Rossi, The Architecture of the City, Published by The Graham Foundation for Advanced Studies in the Fine Arts, Chicago, Illinois and The Institute for Architecture and Urban Studies, New York, The MIT Press Cambridge, Massachusetts and London, England, Revised for the American Edition by Aldo Rossi, Peter Eisenman, 1982, σελ

36 καμία αμφιβολία ότι όλες οι χρήσεις, εφόσον πληρούν τις προϋποθέσεις που αναφέρθηκαν προηγουμένως, δίνουν μια νέα πνοή όχι μόνο στο ίδιο το κτίριο, αλλά και στην ευρύτερη περιοχή Ο ΒΑΘΜΟΣ ΕΠΕΜΒΑΣΗΣ, ΟΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗΣ Η διάσωση και προστασία των πρώην βιομηχανικών χώρων αποτελεί ένα σύνθετο ζήτημα στον τρόπο διαχείρισης των κελυφών που εμπεριέχουν. Τόσο στην Ευρώπη, όσο και στην Ελλάδα, παρατηρούνται αντικρουόμενες τάσεις στο πεδίο αυτό, οι οποίες οδηγούν είτε στην διατήρηση και επανάχρηση, είτε στην εγκατάλειψη και την καταστροφή των μνημείων. Η αξιολόγηση και κατ επέκταση ο βαθμός προστασίας είναι ένα πλαίσιο δεδομένων που σε σημαντικό βαθμό καθορίζει το είδος και το εύρος των επεμβάσεων. Οι παράγοντες που επηρεάζουν σημαντικά τις αποφάσεις αυτές είναι η ιστορική αξία και σημασία του κτιρίου, η ταυτότητά του, η αρχική του χρήση, η τυπολογία του, τα κατασκευαστικά του χαρακτηριστικά, η θέση του στον αστικό χώρο και η φυσιογνωμία του άμεσου περιβάλλοντος. Ο επανασχεδιασμός και η ανασυγκρότηση ενός κτιρίου είναι επιθυμητό να γίνεται με γνώμονα τις αξίες που εμπεριέχει και τα χαρακτηριστικά που το καθιστούν αναγνωρίσιμο ως μνημείο. Έτσι, η σχέση του παλιού με το καινούργιο είναι αμφίδρομη και όχι μια σχέση μεταξύ αντικρουόμενων στοιχείων. Οι επεμβάσεις στο παλιό κτίριο οφείλουν να είναι αναστρέψιμες και να έχουν τις ελάχιστες δυνατές επιπτώσεις. Κάθε είδους αλλαγή ζητείται να τεκμηριώνεται έτσι ώστε να μην κινδυνεύει να χαθεί η αξία και η αυθεντικότητα του χώρου. Σε γενικές γραμμές, οι επεμβάσεις είναι σκόπιμο να στοχεύουν στην ανάδειξη της ιστορικής και αρχιτεκτονικής αξίας του κτίσματος, στην αισθητική του αναβάθμιση, του ίδιου αλλά και του περιβάλλοντα χώρου, αλλά και στη συνετή αξιοποίηση και επανένταξή του στη ζωή της πόλης, μέσα από μία διαδικασία που διαθέτει ευελιξία, ήπιο χαρακτήρα και προσαρμοστικότητα σε κάθε στάδιο. Ανάλογα με τα αποτελέσματα της καταγραφής, τη σοβαρότητα των προβλημάτων και τις πρακτικές που εφαρμόζονται στα κτίρια, προκύπτουν ορισμένες στρατηγικές επανάχρησης και μέθοδοι αντιμετώπισης, που σε μεγάλο βαθμό εξαρτώνται από τον βαθμό προστασίας που έχει επιλεγεί να αποδοθεί σε αυτά. Πιο συγκεκριμένα, διακρίνονται τα ακόλουθα: 1. Πλήρης διατήρηση και μετατροπή σε ζωντανό μουσείο, όπως είναι το παράδειγμα του βιομηχανικού συγκροτήματος χυτηρίων της πόλης (Völklingen) 38 Φέλκλινγκεν της Γερμανίας, όπου ολόκληρο το συγκρότημα απέκτησε μουσειακό χαρακτήρα. 2. Διατήρηση και επανάχρηση, μαζί με τον μηχανολογικό εξοπλισμό όπου υπάρχει και με ελάχιστες επεμβάσεις όπου κρίθηκαν αναγκαίες, όπως για παράδειγμα η Τεχνόπολις, το Μουσείο Ύδρευσης Θεσσαλονίκης, το Βιομηχανικό Μουσείο Ερμούπολης, το Τεχνολογικό Πάρκο Λαυρίου, το Πιλοποιείο Πουλόπουλου στα Πετράλωνα και το κέντρο Design Centre 39 στο Έσσεν της Γερμανίας. 3. Μερική διατήρηση, όπως συνέβη στο Gasometer Simmering 40 στη Βιέννη και στην περίπτωση του Parc de la Villette 41, όπου διασώθηκαν ορισμένα κτίσματα και δημιουργήθηκε ένα τεχνολογικό πάρκο με νέες εγκαταστάσεις. 4. Διατήρηση μεμονωμένων στοιχείων με προσθήκες και ανακατασκευές ή η διατήρηση μόνο του μηχανολογικού εξοπλισμού, όπως στην περίπτωση του Μουσείου Ελιάς και Ελληνικού Λαδιού που διατηρήθηκε μόνο η βόρεια όψη. 5. Κατεδάφιση και ανάπλαση, όπως είναι το παράδειγμα του βιομηχανικού συγκροτήματος της πόλης Oberhausen 42 της Γερμανίας, όπου ολόκληρη η έκταση με τις μεγάλες βιομηχανικές μονάδες 38 whc.unesco.org

37 κατεδαφίστηκε και στη θέση της κατασκευάστηκαν εμπορικό κέντρο, συγκρότημα κατοικιών, ξενοδοχεία και χώροι αθλητισμού και αναψυχής. Εικόνα 12 Εικόνα 14 Εικόνα

38 ΚΕΦΑΛΑΙΟ II. ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΕ ΚΤΙΡΙΑ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΩΡΟ Μπορούμε να πούμε ότι το μέγεθος της βιομηχανικής κληρονομιάς της Ελλάδας δεν είναι της ίδιας εμβέλειας με άλλων ευρωπαϊκών κρατών που βρίσκονταν στην ακμή τους την περίοδο της Βιομηχανικής Επανάστασης, όπως, για παράδειγμα, η Μεγάλη Βρετανία. Το ενδιαφέρον για τη βιομηχανική κληρονομιά στη χώρα μας εμφανίζεται γύρω στο , οπότε και δημιουργείται η Ομάδα Βιομηχανικής Αρχαιολογίας της Διεύθυνσης Λαϊκού Πολιτισμού του Τμήματος Νεωτέρων Μνημείων του ΥΠΠΟ με σκοπό την έρευνα, την καταγραφή και τη διάσωση τόσο των βιομηχανικών όσο και των προβιομηχανικών μνημείων. Είναι μια προσπάθεια του ΥΠΠΟ που για πρώτη φορά εντάσσει τη βιομηχανική αρχαιολογία στη γενικότερη προστασία της κληρονομιάς της Ελλάδας και αρχίζει να συστήνει το Αρχείο Βιομηχανικής Αρχαιολογίας με τη βοήθεια και από τις κατά τόπους Εφορείες Νεωτέρων Μνημείων. Το 1981 ιδρύεται το Κοινωφελές Ίδρυμα ΕΤΒΑ από την Ελληνική Τράπεζα Βιομηχανικής Αναπτύξεως με αφιερώματα σε περιοδικά, όπως η «Αρχαιολογία» και τα «Τεχνικά Χρονικά», με οργάνωση συνεδρίων με θέματα βιομηχανικής αρχαιολογίας, αλλά και με τις πρώτες προσπάθειες καταγραφής της ελληνικής βιομηχανικής κληρονομιάς, ανάπλασης και επανάχρησης βιομηχανικών χώρων με σκοπό τη μελέτη της ιστορίας της νεοελληνικής τεχνολογίας και την ενίσχυση της έρευνας και της παιδείας στην Ελλάδα. Σήμερα ονομάζεται Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς και το έργο που έχει προσφέρει είναι ιδιαίτερα αξιόλογο. Μέσα από τις εκδόσεις του, τη δημιουργία δικτύου μουσείων (επτά μέχρι τώρα και σχεδιάζονται κι άλλα), την υπηρεσία ιστορικού αρχείου, την υπηρεσία έρευνας και προβολής, τη διοργάνωση σεμιναρίων, συνεδρίων, εκθέσεων και άλλων πολιτιστικών εκδηλώσεων αλλά και την προσπάθεια ανάπτυξης δικτύου σχέσεων μεταξύ των διαφόρων φορέων, έχει καταφέρει να πρωτοστατήσει στην προστασία και την πολιτιστική διαχείριση της βιομηχανικής κληρονομιάς της Ελλάδας. Η Ελλάδα γίνεται μέλος του TICCIH μόλις το 1992 και έτσι το ελληνικό τμήμα αρχίζει να δραστηριοποιείται με συνέδρια και εκδόσεις περιοδικών δελτίων. Στη χώρα μας συναντάμε κυρίως προβιομηχανικά μνημεία, αλλά και κάποια σημαντικά παραδείγματα βιομηχανικών μνημείων. Συνοπτικά, αναφέρονται το Εργοστάσιο Αεριόφωτος της Αθήνας γνωστό πλέον ως Γκάζι και το Πιλοποιείο Πουλόπουλου στα Πετράλωνα, που λειτουργούν ως πολιτιστικοί χώροι. Το συγκρότημα της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων Λαυρίου, το οποίο έχει μετατραπεί σε Τεχνολογικό και Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου. Στην Ερμούπολη της Σύρου λειτουργεί το Μουσείο Βιομηχανικής Κληρονομιάς στα παλιά εργοστάσια Καστιμαντή, Αναιρούση, Βελισσαρόπουλου και Κορνηλάκη. Το πλινθοκεραμοποιείο Τσαλαπάτα στο Βόλο λειτουργεί πλέον ως Μουσείο Κεραμοποιίας. Επιπλέον, στα παραδείγματα βιομηχανικών χώρων που διατηρήθηκαν και επαναχρησιμοποιήθηκαν περιλαμβάνονται πολλά σαπωνοποιεία και ελαιοτριβεία της Λέσβου, το κεντρικό αντλιοστάσιο της ΕΥΑΘ, ο ηλεκτρικός σταθμός της Σπάρτης και οι μπαρουτόμυλοι της Δημητσάνας. Ωστόσο, υπάρχουν πολλά ακόμη μνημεία, τα οποία ενώ είναι θεσμικά προστατευμένα δεν έχουν αποκατασταθεί. Σημαντικά βήματα στον τομέα της μελέτης και προστασίας της βιομηχανικής κληρονομιάς της Ελλάδας έχουν πραγματοποιηθεί, όμως αυτά που μένουν να γίνουν είναι ακόμη περισσότερα. Κατά της διάρκεια της εικοσαετίας, επιχειρήθηκε συχνά η αντιγραφή των διασωστικών ενεργειών της Ευρώπης, που είχε ως αποτέλεσμα την υιοθέτηση ενός μοντέλου μη προσαρμοσμένου στις ανάγκες της ελληνικής πραγματικότητας. Αυτό συνέβη αφενός διότι τα προβλήματα αρχών και γενικότερης πολιτικής δεν έχουν επιλυθεί ακόμη στην Ευρώπη και αφετέρου επειδή η βιομηχανική παράδοση παρουσιάζει ορισμένες βασικές διαφορές με αποτέλεσμα τα προβλήματα να μην είναι τα ίδια. Τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η Ελλάδα στα θέματα προστασίας και επανάχρησης είναι πολλά. Η μέχρι πρόσφατα απουσία επαρκούς θεσμικού πλαισίου, η έλλειψη πολιτικής, η έλλειψη ολοκληρωμένης επιστημονικής και ιστορικής γνώσης και καταγραφής των βιομηχανικών καταλοίπων, η δυσκολία συνεργασίας των τοπικών αρχών και των ιδιοκτητών, οι γραφειοκρατικές διαδικασίες και κωλυσιεργίες, η υποχρηματοδότηση ή ακόμη και η πρόσφατη οικονομική κρίση, συνθέτουν μία διόλου ικανοποιητική 43 Αγριαντώνη Χ., Οι Απαρχές της Εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα, Β έκδοση, Αθήνα, 2010, σελ

39 εικόνα για τα βιομηχανικά μνημεία της χώρας. Σήμερα, μπορούμε να πούμε με σιγουριά ότι παρά τα προβλήματα αυτά, τα βιομηχανικά τοπία του 19ου αιώνα και του Μεσοπόλεμου έχουν βρει, ως πολιτιστικές αξίες, τη θέση τους στη συνείδηση των επιστημόνων, αλλά και των περισσότερων ευαισθητοποιημένων πολιτών. Τα παραδείγματα που ακολουθούν επιλέχθηκαν όχι γιατί είναι πλήρως αντιπροσωπευτικά για τη γενική βιομηχανική ιστορία, αλλά γιατί συνθέτουν μια εικόνα των προσπαθειών διατήρησης και επανάχρησης των βιομηχανικών μνημείων της Ελλάδας. 44 Εικόνα 16 Εικόνα 15 Εικόνα 17 Εικόνα 18 Εικόνα 19 Εικόνα Μπελαβίλας Ν., «Βιομηχανική Αρχαιολογία. Η Διεθνής και Ελληνική Εμπειρία», Ημερίδα Ιστορική Μνήμη της Χαλκίδας, ΤΕΕ Ευβοίας, Χαλκίδα, 2010, σελ.3. 39

40 ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ 2.1 ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΧΡΩΜΑΤΟΥΡΓΕΙΟΥ ΚΑΤΣΙΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΕΡΜΟΥΠΟΛΗ ΣΕ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ 45 Η Ερμούπολη είχε την τύχη να αποτελέσει αντικείμενο συστηματικής μελέτης από μιά ομάδα σημαντικών ιστορικών κατά τη διάρκεια της δεκαετίας και μετέπειτα. Σήμερα ο βιομηχανικός ερειπιώνας της Ερμούπολης περιλαμβάνει δεκάδες κτιριακά συγκροτήματα και ανάμεσά τους τα υποδειγματικά αποκατεστημένα κτίρια του Βιομηχανικού Μουσείου: το Χρωματουργείο Αδελφών Κατσιμαντή, το Σκαγιοποιείο Γεωργίου Αναιρούση και το Βυρσοδεψείο Μενέλαου Κορνηλάκη. Η δημιουργία του Κέντρου Τεχνικού Πολιτισμού, το οποίο ιδρύθηκε από τον Δήμο της Ερμούπολης με τη Δημοτική Επιχείρηση Ανάπτυξης και το Κέντρο Νεοελληνικών Σπουδών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, δίνει τη δυνατότητα για μελέτη και έρευνα της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας στη νησιωτική Ελλάδα. Το Κέντρου Τεχνικού Πολιτισμού εκμεταλλεύεται τέσσερα εργοστάσια μέσα στην ιστορική βιομηχανική ζώνη της Ερμούπολης και περιλαμβάνει πέρα από το Βιομηχανικό Μουσείο Ερμούπολης, τη Μονάδα Τεκμηρίωσης, τη Μονάδα Εργαστηρίων, το Δίκτυο των Επισκέψιμων Xώρων εντός της βιομηχανικής ζώνης της Ερμούπολης, και τέλος τη Μονάδα υποδοχής ερευνητικών και εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων ανώτερης και ανώτατης εκπαίδευσης. Πρόκειται για ένα πολυδιάστατό φορέα και μια καινοτόμο πρόταση για τη διατήρηση, διαχείριση και προβολή της κληρονομιάς. Το Χρωματουργείο Κατσιμαντή σήμερα στεγάζει τις μόνιμες και περιοδικές εκθέσεις του Βιομηχανικού Μουσείου καθώς και οι κεντρικές υπηρεσίες του Κέντρου Τεχνικού Πολιτισμού (Κε. Τε. Πο.). Η αποκατάσταση που πραγματοποιήθηκε εξασφάλισε την πιστή διατήρηση της εξωτερικής μορφής του κτιρίου, παρά την ερειπωμένη κατάστασή του και τον ήδη γκρεμισμένο πύργο. Ενώ στο εσωτερικό του κτιρίου ο χώρος αναδιαμορφώθηκε κατάλληλα ώστε να υποστηρίζει και τη στέγαση των υπηρεσιών του Κε.Τε.Πο. αλλά και τους εκθεσιακούς χώρους του Μουσείου. Το Σκαγιοποιείο Γεωργίου Αναιρούση αποτελεί μια αυτοτελή μουσειακή μονάδα για τη διαδικασία παραγωγής σκαγίων από μόλυβδο, έτσι οι εργασίες αποκατάστασης που πραγματοποιήθηκαν, ήταν οι ελάχιστες δυνατές ώστε να μην αλλοιωθεί καθόλου η πρότερη μορφή και λειτουργικότητα του κτιρίου. Συνεπώς οι εργασίες αφορούσαν την στήριξη του πύργου ψύξης του μολύβδου, την αντικατάσταση της φθαρμένης στέγης, τη διάσωση του εξοπλισμού και τον καθαρισμό του εσωτερικού χώρου. Το Βυρσοδεψείο Κορνηλάκη ήταν ένα συγκρότημα με τέσσερα κτίρια που αναπτύσσονταν στις δύο πλευρές ενός λιθόστρωτου εσωτερικού δρόμου. Tα κτίρια ήταν κυρίως διώροφα με πολλές προεσοχές και βοηθητικούς χώρους που συνδέονταν μεταξύ τους μέσω ενός κεντρικού δρόμου, ενώ υπήρχαν και υπαίθριοι και ημιυπαίθριοι χώροι. Παρότι το συγκρότημα είχε καταρρεύσει κατά μεγάλος μέρος, η αποκατάστασή του προήλθε με γνώμονα τη επαναφορά της αυθεντικής του μορφής μέσω της διάσωσης όσων τμημάτων είχαν εναπομείνει σε καλύτερη κατάσταση. Συνεπώς επισκευάστηκε το μεγαλύτερο τμήμα του συγκροτήματος, δηλαδή τα δύο κτίρια, η είσοδος και ο περιβάλλον χώρος, όπου στον επάνω όροφο φιλοξενείται η Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Σώθηκαν επίσης και συντηρήθηκαν σημαντικά στοιχεία του μηχανολογικού εξοπλισμού, όπως η πετρελαιομηχανή Semi-diesel, ο κύλινδρος, πρέσες, βαρέλες και πάγκοι, όπου βρίσκονται στον κάτω όροφο του κτιρίου και είναι προς επίσκεψη

41 Εικόνα 21 Εικόνα 22 Εικόνα 23 Εικόνα ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΠΛΙΝΘΟΚΕΡΑΜΟΠΟΙΕΙΟΥ ΤΣΑΛΑΠΑΤΑ ΤΟΥ ΒΟΛΟΥ ΣΕ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΕΡΑΜΟΠΟΙΙΑΣ 46 Το Πλινθοκεραμοποιείο Τσαλαπάτα βρίσκεται στη συνοικία των Παλαιών του Δήμου Βόλου, μεταξύ της δυτικής πλευράς του φρουρίου και του χείμαρρου Κραυσίδωνα, και το 1995 περιήλθε στην ιδιοκτησία του Δήμου, στο πλαίσιο του Προγράμματος URΒΑΝ, με σκοπό να γίνει το επίκεντρο των παρεμβάσεων για την οικονομική και κοινωνική αναζωογόνηση των Παλαιών. Το πρόγραμμα του Δήμου, όπως προανέφερα, προέβλεπε την αποκατάσταση και την ανακαίνιση παλιών βιομηχανικών κτιρίων καθώς και την ένταξη νέων χρήσεων σ αυτά, με στόχο την οικονομική τόνωση της περιοχής ειδικά, αλλά και της πόλεως γενικότερα. Στο διάστημα , τα κτήρια του εργοστασίου αποκαταστάθηκαν, με σκοπό τη δημιουργία πολιτιστικού πολυχώρου. Ενώ το 2004, το έργο ανατέθηκε ύστερα από διαγωνισμό, στην «Ιωλκός Αναπτυξιακή Ψυχαγωγική Α.Ε.», η οποία έχει αναλάβει την ανάπτυξη, λειτουργία και εκμετάλλευση των πολιτιστικών, ψυχαγωγικών και εμπορικών χώρων, αλλά και στο Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, το οποίο ανέλαβε να δημιουργήσει πρότυπο Μουσείο Πλινθοκεραμοποιίας στους χώρους του κυρίως εργοστασίου (5.000 τ.μ.) αλλά και την διαχείριση των μουσειακών χώρων. Οι εργασίες ολοκληρώθηκαν το

42 Η μοναδικότητά του Μουσείου Πλινθοκεραμοποιίας έγκειται στο γεγονός ότι διατηρήθηκαν κατά την αποκατάσταση τα κτίρια, ο εξοπλισμός του (στις διάφορες φάσεις παραγωγής, από την ατμοκίνηση μέχρι τη χρήση του ηλεκτρισμού) καθώς και η κάμινος «Hoffman» - και μάλιστα στην αρχική της μορφή. Το συγκρότημα περιλαμβάνει: Α) Μουσείο Βιομηχανικής Ιστορίας, το οποίο στοχεύει στην ανάδειξη και αξιοποίηση των εγκαταστάσεων καθώς και του μηχανολογικού εξοπλισμού του παλιού πλινθοκεραμοποιείου. Β) Πολιτιστικούς, Ψυχαγωγικούς και Εμπορικούς Χώρους που μεταξύ άλλων περιλαμβάνουν χώρους αναψυχής, πολιτιστικών, μορφωτικών και καλλιτεχνικών εκδηλώσεων, συναυλιών, εκθέσεων, χειροτεχνικών εργαστηρίων, εκθετηρίων και εμπορικών καταστημάτων (παραδοσιακών επαγγελμάτων, προϊόντων της περιοχής κ.α.) Οι μη μουσειακοί χώροι του συγκροτήματος είναι χωροθετημένοι σε θεματικές ενότητες συμβατές με τις νέες χρήσεις: - Πλατεία Γεύσης - Στοά Τέχνης (εργαστήρια, σχολές, galerie) - Υπαίθριοι & κλειστοί χώροι συνάθροισης κοινού (εκδηλώσεις, συνέδρια, εκθέσεις, συναυλίες, κ.α.) - Υπαίθριοι χώροι Χώροι Πρασίνου (χώροι συνάθροισης αλλά και επιμορφωτικού περιπάτου) Εικόνα 25 Εικόνα 26 Εικόνα 27 Εικόνα 28 Εικόνα 29 42

43 2.3 ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΥ ΓΚΑΖΙΟΥ ΣΕ ΤΕΧΝΟΠΟΛΙΣ 47 Το αθηναϊκό εργοστάσιο της Γαλλικής Εταιρείας Αεριόφωτος (κοινώς γκαζιού) ιδρύθηκε το 1857 για τον φωτισμό της πόλης σε μια εποχή που άρχισε να γίνεται ορατή η Βιομηχανική Επανάσταση στο ελληνικό κράτος. Το συγκρότημα του εργοστασίου περιελάμβανε τα κτίρια όπου είχε τοποθετηθεί ο μηχανολογικός εξοπλισμός, όπως κλίβανοι απόσταξης, αεριοφυλάκια, καμινάδα, υδατοδεξαμενές και αποθήκες και κτίρια για την εξυπηρέτηση των εργαζομένων. Από το 1952 έως το 1960, κατασκευάστηκε μια νέα μονάδα παραγωγής υδαταερίου και μια τρίτη καμινάδα, κι έτσι πλέον το εργοστάσιο πήρε τη σημερινή του μορφή. Σήμερα, η Τεχνόπολις, είναι ένα ζωντανό μουσείο βιομηχανικής κληρονομιάς και τόπος διεξαγωγής πολιτιστικών δραστηριοτήτων ευρείας κλίμακας, όπως φεστιβάλ, συναυλίες, συνέδρια, συνεντεύξεις τύπου, θεατρικές και χορευτικές παραστάσεις, παιδικές εκδηλώσεις, και εικαστικές εκθέσεις. Η στρατηγική αποκατάστασης που ακολουθήθηκε ήταν η διατήρηση και μετατροπή του χώρου σε μουσείο της διαδικασίας παραγωγής φωταερίου. Συνεπώς όλα κτίρια έχουν διατηρήσει την αρχική μορφολογία τους με πολύ μικρές επεμβάσεις και έχει αναδιαμορφωθεί ο υπαίθριος χώρος του συγκροτήματος, έτσι ώστε να υποστηρίζουν τις νέες χρήσεις χωρίς να θίγουν τον χαρακτήρα του παλιού εργοστασίου, αλλά να αναδεικνύουν την ιστορική του μνήμη. Συγκεκριμένα: η Κεντρική αυλή του παλιού εργοστασίου έχει διαμορφωθεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να φιλοξενεί συναυλίες και φεστιβάλ, θεατρικές και χορευτικές παραστάσεις, καθώς και παιδικές εκδηλώσεις. η Άνω αυλή ήταν ο χώρος ανάμεσα στα δυο αεριοφυλάκια, σήμερα με την αναδιαμόρφωση έχει τη δυνατότητα να φιλοξενεί διαφόρων ειδών υπαίθριες εκδηλώσεις πολιτιστικού ενδιαφέροντος. το παλιό Μηχανουργείο του εργοστασίου, έχει μετατραπεί με μικρές παρεμβάσεις σε μεγάλη αίθουσα πολλαπλών χρήσεων και στεγάζει εκθέσεις, συνέδρια και άλλες εκδηλώσεις. ο Προαύλιος χώρος μπροστά του Μηχανουργείου έχει αναδιαμορφωθεί κατάλληλα ώστε να φιλοξενεί εκδηλώσεις ποικίλου ενδιαφέροντος, όπως συναυλίες, εκθέσεις, φεστιβάλ και bazaar. η αίθουσα των φούρνων του παλιού εργοστασίου έχει αποκατασταθεί πλήρως αισθητικά και αρχιτεκτονικά, δίνοντας μια αίσθηση από την παλιά λειτουργία του χώρου. Έτσι λόγω και της ιδιαίτερης ατμόσφαιρας που δημιουργείται στο χώρο, προσφέρεται πολυμορφικές εικαστικές εκθέσεις (ζωγραφικής, φωτογραφίας, γλυπτικής, χαρακτικής) καθώς και για εναλλακτικές θεατρικές και μουσικές παραστάσεις. η αίθουσα των νέων φούρνων ήταν μια μεταγενέστερη προσθήκη στη λειτουργία των αρχικών και έχει διασωθεί και επισκευαστεί μερικώς. Μέσα στην αίθουσα διατηρήθηκε επίσης η βάση του βαγονέτου μεταφοράς του λιθάνθρακα και ένα τμήμα των σιδηροτροχιών που διέτρεχαν το χώρο κατά μήκος των φούρνων. Ο βιομηχανικός χώρος είναι ιδανικός και διατίθεται για διάφορες πολιτιστικές εκδηλώσεις. Στόχος του Βιομηχανικού μουσείου της Τεχνόπολις είναι η ανάδειξη της τεχνολογίας του παλιού εργοστασίου, που αποτελεί ένα από τα λίγα μνημεία βιομηχανικής κληρονομιάς της Ελλάδας που διασώζονται μαζί με τον μηχανολογικό του εξοπλισμό. Έτσι μαζί με τα παλιά εργαλεία και μηχανήματα του εργοστασίου, διασώζονται και παρουσιάζονται φωτογραφίες του χώρου και των εργαζομένων, έγγραφα και βιβλία της επιχείρησης, αντικείμενα που προέρχονται από τα γραφεία της διοίκησης, αρχιτεκτονικά σχέδια. 47 Στεφάνου Ι., Παταργιάς Π., Μητούλα Ρ., «Η Ανάπλαση στο Γκαζοχώρι, μία ευκαιρία δημιουργίας τρίτου πόλου στο κέντρο της Αθήνας και αναβάθμισης των Δυτικών περιοχών», περιοδικό Κτίριο, Θεσσαλονίκη, 2001, σελ

44 Εικόνα 30 Εικόνα 31 Εικόνα ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΙΚΟΥ ΑΝΤΛΙΟΣΤΑΣΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΕ ΜΟΥΣΕΙΟ ΥΔΡΕΥΣΗΣ 48 Το παλιό Κεντρικό Αντλιοστάσιο του Οργανισμού Υδρεύσεως Θεσσαλονίκης, στεγάζει το Μουσείο Ύδρευσης. Το παλιό αντλιοστάσιο αποτελείται από τρία επιμέρους κτίρια, το κεντρικό, το κτίριο ατμολεβήτων ή λεβητοστάσιο μαζί με την ημιυπαίθρια αποθήκη κάρβουνου, που αποτελεί προέκτασή του και το κτίριο διοίκησης. Όσον αφορά στον μηχανολογικό εξοπλισμό, το αντλιοστάσιο λειτούργησε αρχικά με ατμομηχανές, έπειτα με πετρελαιομηχανές και τέλος με ηλεκτρομηχανές. Δυστυχώς, οι μηχανές της περιόδου του ατμού δεν διασώθηκαν, με εξαίρεση δύο μεγάλους ατμολέβητες. Εικόνα 33 Εικόνα

45 Στο σημερινό μουσείο περιλαμβάνονται έπειτα από αποκατάσταση και διατήρηση της αρχικής τους μορφολογίας και τα τρία κτίρια του ιστορικού συνόλου, μαζί με τον μηχανολογικό εξοπλισμό που έχει διασωθεί. Συγκεκριμένα, οι επισκέψιμοι χώροι είναι: το κεντρικό κτίριο περιλαμβάνει τα μεγάλα αντλητικά συγκροτήματα που τροφοδοτούσαν με νερό την πόλη, καθώς επίσης και τα ηλεκτροπαραγωγά ζεύγη καυσίμων, όπως μηχανήματα κίνησης και παραγωγής ενέργειας και παλιοί ηλεκτρικοί πίνακες διανομής ρεύματος. Σήμερα, αποτελεί το κεντρικό εκθετήριο του μουσείου. Στον χώρο αυτό εκτίθεται και μοντέλο σε λειτουργία που αναπαριστά την παλιά ατμομηχανή με την αντλία της αρχικής φάσης του αντλιοστασίου. το παλιό λεβητοστάσιο περιλαμβάνει τον αποκατεστημένο χώρο των παλιών ατμολεβήτων και έχει μετατραπεί σε αίθουσα πολλαπλών χρήσεων. Επίσης, στον χώρο υπάρχουν εκθέματα παλαιών εξαρτημάτων, οργάνων μετρήσεων του δικτύου υδροδότησης και διάφορα εργαλεία. το άλλοτε κτίριο διοίκησης, στεγάζονται τα γραφεία διοίκησης του μουσείου αλλά λειτουργεί και μια εξειδικευμένη βιβλιοθήκη για το νερό και τα υδραυλικά έργα και διατίθεται ένα μοναδικό αρχείο ιστορικών χαρτών, σχεδίων έργων ύδρευσης, καθώς και παλιές φωτογραφίες. ο περιβάλλοντας χώρος του συγκροτήματος έχει αναδιαμορφωθεί ώστε να φιλοξενεί ένα Πάρκο Νερού, όπου εκτίθενται ιστορικά αντλητικά συγκροτήματα και αγωγοί νερού. Εικόνα 35 Εικόνα 36 Εικόνα 37 Η αποκατάσταση του συγκροτήματος επιχειρήθηκε να πραγματοποιηθεί με βαθιά συνείδηση της ιστορικότητας και της αυθεντικότητας του χώρου. Πρόκειται για μια περίπτωση διατήρησης και επανάχρησης με τις λιγότερες δυνατές επεμβάσεις σε μια τόσο πλούσια αρχιτεκτονική μορφολογία, ώστε κατ αυτόν τον τρόπο να αναδειχθεί η ταυτότητα του παλιού αντλιοστασίου ως έχει. 45

46 2.5 ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΤΩΝ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΝ ΤΗΣ ΗΛΕΚΤΡΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΣΠΑΡΤΗΣ ΣΕ ΜΟΥΣΕΙΟ ΕΛΙΑΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΛΑΔΙΟΥ 49 Οι παλιές εγκαταστάσεις της Ηλεκτρικής Εταιρίας των πέντε αδελφών Παπαδολιά βρίσκονται στη Σπάρτη. Το εργοστάσιο ήταν χαρακτηριστικό ελληνικό βιομηχανικό κτίσμα του μεσοπολέμου. Γύρω στο 1925 ιδρύθηκε μια μικρή μονάδα παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος, ενώ το 1928 η επιχείρηση επεκτάθηκε και τότε οι εγκαταστάσεις του εργοστασίου μεταφέρθηκαν στο χώρο της «Ηλεκτρικής Εταιρείας Σπάρτης». Πρόκειται για ένα διώροφο κτίσμα με υπόγειο και ημιώροφο. Το κτίριο βρισκόταν σε εξαιρετικά κακή κατάσταση και για το λόγο αυτό πραγματοποιήθηκε η ριζική ανακατασκευή του. Τα μόνα στοιχεία που διατηρήθηκαν και αξιοποιήθηκαν από το παλιό κτίριο ήταν το περίγραμμα του και η κύρια πέτρινη όψη, η οποία ενσωματώθηκε σε μια σύγχρονη κατασκευή ώστε να παραπέμπει σε βιοτεχνικά κτίρια παλαιότερων μορφών παραγωγής. Ο εκθεσιακός χώρος του μουσείου διαρθρώνεται σε δύο επίπεδα, ενώ πρόσφατα ολοκληρώθηκε και η ημιυπαίθρια έκθεση. Στον χώρο του μουσείου λειτουργούν επίσης κυλικείο, εκθετήριο με προϊόντα ντόπιων ελαιοπαραγωγών, πωλητήριο και αίθουσα πολλαπλών χρήσεων, για την οργάνωση συνεδρίων, περιοδικών εκθέσεων και εκδηλώσεων, που στοχεύουν στην ενδυνάμωση της πολιτιστικής ανάπτυξης του τόπου. Πιο συγκεκριμένα: Εικόνα 38 στον άνω όροφο του μουσείου παρουσιάζεται η ιστορία των δύο αυτών αγαθών, δηλαδή της ελιάς και του λαδιού και αναδεικνύεται η πολύπλευρη σημασία τους για τον ελληνικό χώρο σε διάφορους τομείς της κοινωνίας, όπως στην οικονομία, στη διατροφή, στις λατρευτικές συνήθειες και τα έθιμα και την τέχνη. Στον χώρο αυτό υπάρχουν επίσης, και ορισμένα δείγματα αρχαίας και σύγχρονης τέχνης που μαρτυρούν τον ρόλο της ελιάς ως πηγή έμπνευσης για τους Έλληνες καλλιτέχνες. στον υπόγειο χώρο του μουσείου παρουσιάζεται η εξέλιξη της τεχνολογίας παραγωγής του ελαιολάδου στον ελληνικό χώρο έως και την πρωτοβιομηχανική περίοδο. Εκεί εκτίθενται οι μηχανισμοί της Μεταβυζαντινής περιόδου που κατάφεραν να διασωθούν και μερικοί έχουν αποκατασταθεί. Έμφαση έχει δοθεί επίσης, στην αναπαράσταση των μηχανοκίνητων ελαιοτριβείων (υδροκίνητο, ατμοκίνητο, πετρελαιοκίνητο και ηλεκτροκίνητο) με μεγάλες κινούμενες μακέτες, που βοηθούν τον επισκέπτη να αντιληφθεί καλύτερα τις παραδοσιακές τεχνικές παραγωγής λαδιού. στην ημιυπαίθρια έκθεση παρουσιάζονται οι μηχανισμοί τριών χειροκίνητων ελαιοτριβείων, ενός προϊστορικού, ενός ελληνιστικού και ενός βυζαντινού, τα οποία τίθενται σε λειτουργία στο πλαίσιο εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων και προγραμμάτων, με σκοπό την επί τόπου παραγωγή λαδιού από τους μαθητές

47 Όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, το παλιό βιομηχανικό κτίριο της Ηλεκτρικής Εταιρείας, βρισκόταν σε κακή κατάσταση γι αυτό και αποκαταστάθηκε πλήρως πλην την κύριας όψης. Πρόκειται δηλαδή, για μια περίπτωση διατήρησης μεμονωμένων στοιχείων με ανακατασκευές, με αποτέλεσμα την ύπαρξη ενός νέου κτιρίου. Η μετατροπή των παλιών εγκαταστάσεων της Ηλεκτρικής Εταιρείας σε μουσείο έγινε με σκοπό τη διάσωση της παραδοσιακής τεχνολογίας και την ανάδειξη του πολιτισμικού ρόλου της ελιάς και του λαδιού. Η νέα χρήση που επιλέχθηκε λοιπόν, είναι διαφορετική από την αρχική λειτουργία του κτιρίου, υπερίσχυσε η ταυτότητα του τόπου έναντι της ταυτότητας του παλιού κτιρίου ως μονάδα παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας. Στην απόφαση αυτή, βέβαια, πιθανότατα συνέβαλε και το γεγονός ότι είχε απαλλοτριωθεί το κτίσμα σε σημαντικό βαθμό. Εικόνα 39 Εικόνες ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΤΗΣ ΑΠΟΘΗΚΗΣ ΦΟΡΤΗΓΩΝ ΣΕ ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ 50 Το πολιτιστικό κέντρο του Μουσείου Μπενάκη βρίσκεται στην οδό Πειραιώς 138, όπως και το Γκάζι και η Σχολή Καλών Τεχνών, η οποία αποτελεί έναν από τους βασικούς νέους άξονες ανάπτυξης της Αθήνας. Διαμορφώνει έναν καινοτόμο πολυχώρο, όχι μόνο από αρχιτεκτονική και αισθητική άποψη, αλλά και από την άποψη της αναβάθμισης της ευρύτερης περιοχής. Το συγκεκριμένο κτίσμα ανήκει στην κατηγορία των κτιρίων που δεν χρήζουν προστασίας και παρ όλα αυτά αποκαταστάθηκε και 50 Φιλιππίδης Μέμος, «Το νέο Μουσείο Μπενάκη», εφημερίδα Το Βήμα, ΒΗMagazino, τεύχος 11, Αθήνα,

48 αξιοποιήθηκε με στόχο τη μετατροπή του σε μουσείο. Πρόκειται για ένα παλιό βιομηχανικό τριώροφο κτίριο, που άλλοτε ήταν αποθήκη και χώρος στάθμευσης φορτηγών. Το παλιό κτίριο διέθετε τετραγωνική κάτοψη με εσωτερικό τετράγωνο αίθριο και διέθετε μεγάλα ανοίγματα στις όψεις του. Η μορφολογία του κτίσματος, με το κεντρικό αίθριο και το περιμετρικό κτίριο, καθώς επίσης και οι χώροι με τα μεγάλα ύψη ευνόησαν τη μετατροπή του σε χώρο μουσείου και πολιτιστικών - καλλιτεχνικών εκδηλώσεων. Παρ όλα αυτά, το Μουσείο Μπενάκη δε διατηρεί τις όψεις του παλιού κτιρίου και δε θυμίζει σε τίποτα την αρχική δομή του. Το νέο κτίριο είναι το αποτέλεσμα επέκτασης του παλιού κατά 3200τ.μ., δημιουργώντας ένα κλειστό «κτίριο-κιβώτιο» που ανοίγεται στο εσωτερικό του με την κατασκευή ενός νέου αίθριου στο κέντρο του παλιού κτιρίου. Η κίνηση στους εκθεσιακούς χώρους οργανώνεται περιμετρικά του αιθρίου με διαδρόμους στις τρεις πλευρές και ράμπες στην τέταρτη, προσφέροντας έτσι μεγάλη ευελιξία στην χρήση των χώρων. Επιπλέον, η οροφή του παλιού κτιρίου έχει αντικατασταθεί από δύο θόλους που βρίσκονται στις δύο αντιδιαμετρικές πλευρές του τετραγώνου. Το νέο μουσείο Μπενάκη αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα στον ελληνικό χώρο, όπου το παλιό βιομηχανικό κτίριο έχει υποστεί αισθητές αλλαγές και αλλοιώσεις. Το νέο κτιριακό συγκρότημα δε διατηρεί μορφολογικά κανένα στοιχείο του παλιού κτιρίου, δίνοντας έτσι την αίσθηση της ολοκληρωτικής αλλαγής, παρ όλο που διατηρούνται κάποια βασικά τυπολογικά χαρακτηριστικά, όπως η τετραγωνική κάτοψη, το αίθριο, τα μεγάλα ανοίγματα στις όψεις και τα ύψη των ορόφων. Εικόνα 42 Εικόνα 43 Εικόνα 44 48

49 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ Όπως προαναφέρθηκε, το θέμα της βιομηχανικής κληρονομιάς εμφανίζεται γύρω στο 1950 με την ανάδειξη της βιομηχανικής αρχαιολογίας, κυρίως στη Μεγάλη Βρετανία όπου και αποκαθίσταται το πρώτο κύμα εγκαταλελειμμένων εργοστασίων. Ωστόσο, οι πρώτες σοβαρές κινήσεις στο διεθνές περιβάλλον ξεκινούν γύρω στο Το 1973 δημιουργείται το TICCIH (The International Committee for the Conservation of the Industrial Heritage) που είναι η διεθνής επιτροπή για την προστασία της βιομηχανικής κληρονομιάς, στην οποία συμμετέχουν πολλές χώρες. Σκοπός της είναι η διεθνής συνεργασία και για το σκοπό αυτό εκδίδει κάθε τέσσερις μήνες περιοδικό που περιέχει νέα από όλο τον κόσμο με θέμα τη βιομηχανική κληρονομιά. Ακόμη, εκδίδει εδώ και αρκετά χρόνια το «Patrimoine de l'industrie / Industrial Patrimony» 51. Τέλος, συνεργάζεται με διεθνείς οργανισμούς όπως το ICOMOS, το ICCROM και το Συμβούλιο της Ευρώπης. Την ίδια εποχή αρχίζουν να διοργανώνονται τα πρώτα συνέδρια για τη βιομηχανική κληρονομιά. Το ενδιαφέρον αυξήθηκε μετά την εμφάνιση της κίνησης των οικομουσείων που ξεκίνησε στη Γαλλία και στη Σουηδία γύρω στο Μερικά παραδείγματα είναι το οικομουσείο της κοινότητας Le-Creusot- Montceau-Les-Mines ή το οικομουσείο της κοινότητας Fourmies-Trelon στη Γαλλία ή ακόμη, το Skansen στη Στοκχόλμη. Ακόμη περισσότερη ώθηση στο ενδιαφέρον για τη βιομηχανική κληρονομιά έδωσε και η ταχύτατη τεχνολογική πρόοδος που εκφράστηκε και μέσα από τα μουσεία επιστημών και τεχνολογίας, όπως το Deutsche Museum στο Μόναχο και το Μουσείο της Επιστήμης και της Τεχνικής της Καταλονίας, αλλά και η ανάδειξη ιστορικών τόπων, όπως το Ironbridge Gorge στην κοιλάδα του Severn, στο Shropshire. 52 Τον Ιούλιο του 2003 έγινε στη Ρωσία, όπως επισημάνθηκε παραπάνω, η πρώτη προσπάθεια κατοχύρωσης της σημασίας της βιομηχανικής κληρονομιάς σε διεθνές επίπεδο από το TICCIH και έτσι δημιουργήθηκε η Χάρτα του Nizhny Tagil για τη βιομηχανική κληρονομιά. Αναμένεται η επικύρωση από το ICOMOS και η έγκρισή της από την UNESCO. Σε κάθε περίπτωση είναι μια αξιόλογη προσπάθεια που θίγει στο σύνολό της ζητήματα που αφορούν τη βιώσιμη ανάπτυξη, δίνει ολοκληρωμένες λύσεις και μπορεί να χρησιμοποιηθεί από τα κράτη για να θεσπίσουν στο εσωτερικό τους ένα νομικό πλαίσιο. Μέχρι σήμερα η βιομηχανική κληρονομιά προστατεύεται όχι από κάποια νομοθεσία που αναφέρεται μόνο στη βιομηχανική κληρονομιά, αλλά από τις υπάρχουσες διεθνείς συμβάσεις που αφορούν την πολιτιστική κληρονομιά στο σύνολό της όπως η Σύμβαση της Γρανάδας για την Προστασία της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς (1985) ή τη Σύμβαση των Παρισίων της 16ης Νοεμβρίου 1972 για την «Προστασία της Παγκόσμιας Φυσικής και Πολιτιστικής Κληρονομιάς». Σε άλλες χώρες μπορούμε να διακρίνουμε και μερικά παραδείγματα δικτύωσης ατόμων με κοινό ενδιαφέρον τη βιομηχανική κληρονομιά, όπως οι σύνδεσμοι CCSTI (Centre de Culture Scientifique et Industrielle) 53 στη Γαλλία ή διάφοροι σύλλογοι επαγγελματιών και ερασιτεχνών. Η δικτύωση θα μπορούσε να εξαπλωθεί και μεταξύ των χωρών, όπως γίνεται με το πρόγραμμα CULTURA , το οποίο είναι πρόγραμμα της Επιτροπής (Commission) και υποστηρίζει ετήσια, καθώς και πολυετή σχέδια συνεργασίας, ενθαρρύνοντας έτσι την προώθηση της δημιουργίας ευρωπαϊκών πολιτιστικών δικτύων. Στα πλαίσια της μελέτης της βιομηχανικής κληρονομιάς, παρατηρούνται συγκεκριμένες τάσεις και στρατηγικές, οι οποίες τείνουν σε γενικές γραμμές προς την επανάχρηση των βιομηχανικών χώρων και την ένταξή τους σε προγράμματα ανάπλασης και αναζωογόνησης πρώην βιομηχανικών περιοχών. Απώτερος σκοπός της επανάχρησης είναι η ανάπτυξη δημιουργικών, πολιτιστικών και ψυχαγωγικών πόλων έλξης και η αναβάθμιση της εικόνας της πόλης και της ποιότητας του αστικού χώρου, μέσω

50 μετασχηματισμών του τοπίου, καθώς αφορούν τις περισσότερες φορές υποβαθμισμένες πλέον περιοχές, χωρίς πολιτιστικό και ψυχαγωγικό ενδιαφέρον. Σε πολλές χώρες, κυρίως ευρωπαϊκές, αλλά και στον Καναδά και στις Η.Π.Α. έχουν γίνει πολλές δημιουργικές προσπάθειες που στέφθηκαν με επιτυχία. Παραθέτουμε ενδεικτικά ορισμένα παραδείγματα διαχείρισης που έκαναν εντύπωση. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ 3.1 ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΚΤΙΡΙΟΥ ΔΕΞΑΜΕΝΩΝ DIPOSIT DE LES AIGUES ΤΗΣ ΒΑΡΚΕΛΩΝΗΣ ΣΕ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ POMPEU FABRA. 55 Οι δεξαμενές Diposit de les Aigues είναι ένα τετράγωνο κτίσμα, με όμοιες τις τέσσερις όψεις του, στην οροφή του οποίου διαμορφώνεται η υδατοδεξαμενή, η οποία στηρίζεται σε σειρές από πλίνθινα τόξα. Ο υπόστυλος χώρος που βρίσκεται κάτω από τη δεξαμενή χρησιμεύει μόνο ως βάση για την στήριξη του μεγάλου όγκου νερού και το εσωτερικό του δεν έχει καμία χρηστική αξία, τουλάχιστον στην αρχική μορφή του κτηρίου. Γρήγορα έγινε αντιληπτό πως ο τεράστιος υπόστυλος χώρος στη βάση της δεξαμενής, του οποίου το δάπεδο βρίσκεται σε επίπεδο χαμηλότερο από αυτό του δρόμου, μπορούσε να αξιοποιηθεί για διάφορες λειτουργίες και έτσι το κτίριο αυτό έχει στεγάσει πλήθος χρήσεων μέσα στον χρόνο. Η τελευταία επέμβαση που υλοποιήθηκε στο κτίριο αυτό είναι και η πιο αξιόλογη. Το 1992, το Πανεπιστήμιο Pompeu Fabra αποφασίζει να αγοράσει το κτήριο από τον δήμο της Βαρκελώνης με σκοπό τη μετατροπή του σε πανεπιστημιακή βιβλιοθήκη. Έτσι, σήμερα η μεγάλη υπόστυλη αίθουσα κάτω από τη δεξαμενή έχει μετατραπεί σε βιβλιοθήκη και χώρο μελέτης για τους φοιτητές. Το κτίριο πριν από την οποιαδήποτε εργασία επέμβασης καθαρίστηκε από όλα τα στοιχεία που είχανε προστεθεί κατά τη μετατροπή του σε καθεμία από τις παραπάνω χρήσεις που αναφέραμε. Η στρατηγική αποκατάστασης έχει ως στόχο την πλήρη διατήρηση της αρχικής του μορφής, και έτσι αφήνει αναλλοίωτα τα πλίνθινα τόξα στα οποία στηρίζεται η δεξαμενή και επιτρέπει μόνο την προσθήκη στοιχείων τα οποία μπορούν να αφαιρεθούν ανά πάσα στιγμή. Τα στοιχεία αυτά πέρα από τα λειτουργικά στοιχεία και τις εγκαταστάσεις μιας βιβλιοθήκης, είναι ένα ενδιάμεσο επίπεδο (πατάρι). Στην οροφή του κτιρίου εξακολουθεί να υπάρχει η αρχική δεξαμενή νερού με μικρότερο βάθος, ώστε να θυμίζει την αρχική μορφή και λειτουργία του κτιρίου, και κατασκευάστηκαν πέντε φεγγίτες οι οποίοι υψώνονται στη μέση της δεξαμενής, διακόπτοντας την επιφάνεια του νερού και δίνοντας την αίσθηση δημιουργίας μιας νησίδας. Επιπλέον, κατασκευάσθηκε ένας υπόγειος διάδρομος ο οποίος ενώνει την βιβλιοθήκη με το γειτονικό κτήριο Jaume I, που επίσης χρησιμοποιείται από το πανεπιστήμιο Pompeu Fabra. Η υπόγεια αυτή είσοδος στην αίθουσα είναι και η μοναδική πρόσβαση προς τη βιβλιοθήκη. Εικόνα 45 Εικόνα

51 Εικόνα 47 Εικόνα ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΣΤΑΘΜΟΥ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΗΛΕΚΤΡΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΤΟΥ ΛΟΝΔΙΝΟΥ ΣΕ TATE MODERN 56 Η Tate Modern είναι η εθνική πινακοθήκη μοντέρνας τέχνης του Λονδίνου και αποτελεί μέρος του δικτύου μουσείων Tate, μαζί με την Tate Britain, την Tate Liverpool και την Tate St Ives. Η πινακοθήκη φιλοξενείται στον παλιό σταθμό παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στην περιοχή Bankside (Bankside Power Station), βρίσκεται στη νότια όχθη του Τάμεση απέναντι από τον καθεδρικό ναό του Αποστόλου Παύλου και συνδέεται με το οδικό δίκτυο μέσω μιας πεζογέφυρας πάνω από τον ποταμό. Στις αρχές του 20ου αιώνα, η αστική αποβιομηχάνιση και οι καταστροφές του Β Παγκοσμίου Πολέμου, οδήγησαν την περιοχή στην υποβάθμιση και την παρακμή. Μετά τον πόλεμο, κατασκευάστηκε στην περιοχή ο νέος σταθμός παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας σε δύο φάσεις μεταξύ 1947 και 1963 από τον αρχιτέκτονα Sir Giles Gilbert Scott. Η διοίκηση της Tate αποφάσισε,λοιπόν, να εγκαταστήσει τη νέα πινακοθήκη μοντέρνας τέχνης στο παλιό εργοστάσιο ηλεκτρικής ενέργειας, κάτι το οποίο έδωσε μια νέα πνοή στη μέχρι τότε υποβαθμισμένη περιοχή. Εικόνα 49 Εικόνα Fretton T., Into the Void: Herzog and de Meuron s Tate Modern, Architecture Today 109, London. 51

52 Ο παλιός σταθμός παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας θεωρείται, από την αρχή της κατασκευής του, ως ένα τοπόσημο για την πόλη του Λονδίνου. Το επιβλητικό του μέγεθος, η καθαρότητα στις όψεις, η αυστηρή συμμετρία, η μνημειακή σχεδίαση με την κεντρική καμινάδα, το καθιστούν ένα βιομηχανικό μνημείο. Εικόνες Στο σχέδιο των Herzog & de Meuron για την νέα πινακοθήκη, η φιλοσοφία είναι να μείνει ανέπαφο σε μεγάλο βαθμό το εξωτερικό κέλυφος του κτιρίου. Οι αρχιτέκτονες βασίστηκαν στην ολοένα και αυξανόμενη τάση που παρατηρείται σε άλλα εργοστάσια που μετατράπηκαν σε μουσεία, δηλαδή να διατηρούν τον χαρακτήρα του βιομηχανικού χώρου, αλλά ταυτόχρονα να είναι και απογυμνωμένο από τον μηχανολογικό του εξοπλισμό. Προκειμένου να ξεκινήσει η μετατροπή του παλιού ηλεκτρικού σταθμού σε εκθεσιακό χώρο, το κτίσμα έπρεπε να καθαριστεί και να ετοιμαστεί για την ανοικοδόμηση. Τα τεράστια μηχανήματα της Turbine Hall απομακρύνθηκαν, μετατρέποντας τον χώρο σε μια στεγασμένη πλατεία γύρω από την οποία διατάσσονται οι δημόσιες λειτουργίες του μουσείου. Πρόκειται για τον χώρο που βρίσκονταν οι γεννήτριες του παλιού σταθμού και κατέχει όλο το μήκος και το ύψος του κτιρίου. Επιπλέον, λειτουργεί ως ο συνδετικός κρίκος του εσωτερικού του κτιρίου με το έξω, μιας και η ράμπα εισόδου που έχει διαμορφωθεί καταλαμβάνει μέρος του δαπέδου του. Μία από τις σημαντικότερες παρεμβάσεις στο παλιό κτίριο είναι η ράμπα εισόδου. Τοποθετημένη ήδη έξω από το μουσείο, η ράμπα ξεκινά πολύ πριν το κτίριο, ώστε να είναι εύκολα αναγνωρίσιμη από τους επισκέπτες η δυτική είσοδος. Μέσω αυτής, οι επισκέπτες μεταφέρονται στο επίπεδο κάτω από το έδαφος, εκεί όπου είναι η βάση της Turbine Hall. Ωστόσο, η ράμπα παίζει έναν ακόμη ρόλο. Δεν είναι απλά μια είσοδος προς το εσωτερικό του μουσείου, αλλά και ένα σημείο συνάντησης, ανοιχτό προς το κοινό, διακριτό και προσιτό από όλες τις κατευθύνσεις. Στο μέσον του κτιρίου εκτείνεται μια πλατφόρμα, η οποία αποτελεί το απομεινάρι του παλιού δαπέδου του κτιρίου που εκτεινόταν σε όλο το μήκος της Turbine Hall. Η πλατφόρμα λειτουργεί ως ο συνδετικός κρίκος μεταξύ των δύο εκατέρωθεν όγκων, του Boiler House και του Switch House. Παράλληλα, διαμορφώνει τον άξονα εισόδου - εξόδου, καθώς ο περίπατος κατά μήκος του Τάμεση οδηγεί στο κέντρο της Tate Modern, ενώ μέσω της πλατφόρμας καταλήγει στον κήπο του μουσείου. Εικόνα 53 52

53 Εικόνα Από το εσωτερικό της Turbine Hall είναι ορατά τα παράθυρα των εκθεσιακών χώρων που είναι τοποθετημένα στο Boiler House. Τα παράθυρα αυτά λειτουργούν ως σημεία συνάντησης και στάσης, προσφέρουν εκπληκτική θέα προς το εσωτερικό της Turbine Hall, την κίνηση των επισκεπτών και των έργων τέχνης και μοιάζουν με φωτισμένα σώματα που επιπλέουν στον χώρο. Στα δύο τελευταία επίπεδα, έχει διαμορφωθεί ένας γυάλινος όγκος, γνωστός ως light beam, κάτω από τον οποίο βρίσκονται εστιατόρια και άλλοι δημόσιοι χώροι. Η τοποθέτηση αυτού του όγκου ήταν μια από τις αρχικές ιδέες των Herzog & de Meuron, σύμφωνα με την οποία θα υπάρχει ένα τεράστιο γυάλινο σώμα πάνω από την βαριά, τούβλινη κατασκευή και θα διοχετεύει το φυσικό φως της ημέρας στους εκθεσιακούς χώρους του τελευταίου ορόφου, ενώ τη νύχτα η κατεύθυνση του τεχνητού φωτός θα αντιστρέφεται και θα λάμπει στον ουρανό, διακριτό απ όλο το Λονδίνο. Ένα τμήμα του παλιού ηλεκτρικού σταθμού που διατηρήθηκε όσο το δυνατόν αναλλοίωτο ως προς την αρχική του μορφή είναι οι δεξαμενές, γνωστές ως The Tanks. Ο χώρος των δεξαμενών έχει μετασχηματιστεί σε χώρο έκθεσης με στόχο την παρουσίαση έργων νέων καλλιτεχνών. Η πρόσβαση στις δεξαμενές πραγματοποιείται μέσω της Turbine Hall, ενώ μία από τις τρεις χρησιμοποιείται και ως χώρος οπτικοακουστικών προβολών. Εικόνα

54 3.3 ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΣΤΑΘΜΟΥ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΗΛΕΚΤΡΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΤΗΣ ΜΑΔΡΙΤΗΣ ΣΕ CAIXAFORUM 57 Το μουσείο μοντέρνας τέχνης CaixaForum βρίσκεται σε μια πλεονεκτική θέση στο κέντρο της Μαδρίτης, σε ένα «περίπατο τέχνης», καθώς είναι τοποθετημένο δίπλα σε τρία σημαντικά μουσεία της πόλης, το Paseo del Prado, το Thyssen-Bornemisza και το Reina Sofia, ενώ δίπλα του βρίσκεται ο βοτανικός κήπος. Το μουσείο στεγάζεται στον παλιό Ηλεκτρικό Σταθμό της Μαδρίτης «Central Eléctrica del Mediodía», ένα κτίριο κατασκευασμένο το 1899 από τον αρχιτέκτονα Jesús Carrasco-Muñoz Encina και τον μηχανικό José María Hernández, ο οποίος ήταν υπεύθυνος για την εγκατάσταση του μηχανολογικού εξοπλισμού. Το εργοστάσιο χτίστηκε στη θέση που βρισκόταν το παλιό εργοστάσιο κεριού La Estrella, που χρονολογείται από το Ο παλιός ηλεκτρικός σταθμός δημιουργήθηκε με σκοπό να παρέχει ρεύμα σε ολόκληρο το νότιο τμήμα της παλιάς Μαδρίτης. Εικόνα 60 Εικόνα 61 Το κτίριο αυτό αποτελεί ένα από τα ελάχιστα παραδείγματα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής που έχουν διατηρηθεί στο ιστορικό κομμάτι της πόλης. Η στρατηγική αποκατάστασης ακολουθεί τέσσερις βασικές αρχές: να αφαιρεθεί η πέτρινη βάση γύρω από το εργοστάσιο, να δημιουργηθεί μια νέα, δημόσια και ανοιχτή πλατεία, να αποκατασταθεί το εξωτερικό τούβλινο περίβλημα με παραδοσιακές τεχνικές και τέλος, να προστεθεί κάποιος όγκος στο κτίριο. Η πρώτη ιδέα λοιπόν, ήταν να απελευθερωθεί το κτίριο και να γίνει ορατό και προσιτό. Έτσι, διαχωρίστηκε το ισόγειο του κτιρίου από το έδαφος και απομακρύνθηκαν τα τμήματα του παλιού που δεν χρειάζονταν πλέον. Η κίνηση αυτή δημιούργησε μια εντελώς νέα προοπτική για το νέο κτίριο. Η απομάκρυνση του κτιρίου από το έδαφος διαμόρφωσε μια πλατεία κάτω από το παλιό τούβλινο κτίριο, που μοιάζει να επιπλέει πάνω από το επίπεδο του δρόμου. Αυτός ο στεγασμένος χώρος, που είναι ανοιχτός και στις τέσσερις πλευρές του, προσφέρει σκιά στους επισκέπτες που θέλουν να κάνουν μία στάση και ταυτόχρονα αποτελεί και την κύρια είσοδο του μουσείου. Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, μία από τις πρωταρχικές ιδέες ήταν η τοποθέτηση ενός όγκου πάνω από την υπάρχουσα τούβλινη κατασκευή. Με κατεύθυνση τη διατήρηση του βιομηχανικού χαρακτήρα του παλιού κτιρίου, υλοποιήθηκε μια επέκταση του κτιρίου προς τα πάνω, αντικαθιστώντας την υπάρχουσα οροφή με μια μεταλλική κατασκευή

55 Εικόνες Το κτίριο που μοιάζει να αιωρείται, στην πραγματικότητα στηρίζεται σε τρεις μπετονένιους πυρήνες. Οι επισκέπτες που βρίσκονται πλέον εκεί, ανεβαίνουν μέσω μιας μεταλλικής σκάλας. Τα παράθυρα του παλιού κτιρίου που βρίσκονταν σε εκείνο το επίπεδο γέμισαν με τούβλα. Ωστόσο, δημιουργήθηκε ένα νέο μεγάλο άνοιγμα με θέα από το Paseo del Prado ως την πλατεία και τον βοτανικό κήπο. Από το άνοιγμα αυτό διαφαίνεται και ο νέος κήπος που δημιουργήθηκε, ο λεγόμενος «κάθετος κήπος» στην όψη του γειτονικού κτιρίου. Εικόνες Το μουσείο μοντέρνας τέχνης CaixaForum είναι ένα έργο εντυπωσιακό και επιβλητικό στη μορφή, τολμηρό και ελκυστικό. Πραγματοποιήθηκε ανακατασκευή του κτιρίου με διατήρηση της αρχικής μορφολογίας του. Στόχος ήταν η επανένταξη του παλιού ηλεκτρικού σταθμού της Μαδρίτης στον χάρτη της πόλης και στο πολιτιστικό της γίγνεσθαι. Το μουσείο μετατράπηκε σε ένα κέντρο πολιτισμού, τεχνών, μουσικής και πολλών άλλων δραστηριοτήτων για όλους τους ακροατές, αλλά και σε σημείο συνάντησης και στάσης, χάρη στη νέα πλατεία που διαμορφώθηκε. Είναι έντονο λοιπόν, και σε αυτή την περίπτωση, το στοιχείο της αστικής ανάπλασης και της αναβάθμισης της ευρύτερης περιοχής, με κατεύθυνση τις πολιτιστικές και καλλιτεχνικές δραστηριότητες. 55

56 Εικόνα ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΣΤΑΘΜΟΥ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ SILAHTARAGA ΣΤΗΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ ΣΕ SANTRALISTANBUL 58 Το μουσείο Santralistanbul, το οποίο άνοιξε το 2007, είναι ένα καλλιτεχνικό και πολιτιστικό συγκρότημα που βρίσκεται κοντά στον Κεράτιου Κόλπου στην περιοχή Εγιούπ, της Κωνσταντινούπολης. Το συγκρότημα αυτό αποτελείται από ένα μουσείο σύγχρονης τέχνης, ένα μουσείο ενέργειας, ένα αμφιθέατρο, αίθουσες συναυλιών και μια δημόσια βιβλιοθήκη και βρίσκεται εντός της περιοχής του Silahtarağa, που ήταν στο παρελθόν ο πρώτος σταθμός παραγωγής ενέργειας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ενώ τώρα στεγάζει την πανεπιστημιούπολη του Πανεπιστημίου Bilgi της Κωνσταντινούπολης, Το σχέδιο ανάπλασης ήταν μια ιδέα του Oğuz Özerden, ένας νεαρός επιχειρηματίας και ιδρυτής του Πανεπιστημίου Bilgi της Κωνσταντινούπολης. Η στρατηγική ανάπλασης έχει κάποιες ομοιότητες με αυτή της πινακοθήκης Tate Modern στο Λονδίνο, δηλαδή τη διατήρηση του εξωτερικού κελύφους του κτιρίου ώστε να παραπέμπει στον παλιό βιομηχανικό χώρο. Διαφέρει όμως ως προς τη νέα χρήση, η οποία αποτελεί μια ολοκληρωμένη πρόταση αναδιαμόρφωσης των εγκαταστάσεων, ώστε να μετατραπούν σε ένα πολυχώρο πολιτιστικών δρώμενων που θα περιλαμβάνει ένα μουσείο τεχνολογίας, αμφιθέατρο και αίθουσες συναυλιών, μια δημόσια βιβλιοθήκη και κατοικίες καλλιτεχνών. ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ Το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, καταλαμβάνει τ.μ. και αποτελείται από δύο νέα κτίρια που κατασκευάστηκαν σύμφωνα με δύο παλιά κτίρια του σταθμού παραγωγής. Οι αρχιτέκτονες ανέπτυξαν τα νέα κτίρια στις αρχικές τους διαστάσεις, με βάση παλιές φωτογραφίες που απεικονίζουν το τμήμα

57 παραγωγής ατμού, που απαρτιζόταν από δύο κτίρια εκ των οποίων, στο ένα απέμεινε μόνο ένας τοίχος ενώ στο άλλο μόνο τα πατώματα. Τα κτίρια που ανακατασκευάστηκαν είναι πλέον πενταόροφα και οι γκαλερί που στεγάζονται σ αυτά χωρίζονται μεταξύ τους με κινητά τμήματα γυψοσανίδας, κατασκευές που δημιουργήθηκαν μ αυτό τον τρόπο ώστε να μην αλλοιώνουν την μορφολογία του κτιρίου που είναι πιστή αναπαράσταση των παλιών εγκαταστάσεων του σταθμού παραγωγής. Εικόνα 67 Εικόνα 68 57

58 ΜΟΥΣΕΙΟ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Οι δύο πρώτες αίθουσες του κινητήρα του σταθμού παραγωγής ενέργειας του Silahtarağa, οι οποίες χτίστηκαν το 1913 και το 1921 αντίστοιχα, ενισχύθηκαν και μετατράπηκαν στο Μουσείο Ενέργειας του Santralistanbul, διατηρώντας όμως με απόλυτο σεβασμό όσο το δυνατόν περισσότερα από τα πρωτότυπα, αυθεντικά στοιχεία του πρώην σταθμού. Το πρώτο βήμα πριν τη μετατροπή του σταθμού παραγωγής σε Μουσείο, ήταν να περιοριστεί και να ελεγχθεί η διάβρωση των γεννητριών τουρμπίνας και όλων των άλλων μηχανημάτων, εξαιτίας της μη λειτουργίας τους. Ομάδες εμπειρογνωμόνων ανέλαβαν να καθαρίσουν τα μηχανήματα και έπειτα να τα προστατέψουν και να τα ασφαλίσουν βάζοντάς τους ένα αντιδιαβρωτικό κάλυμμα. Στη συνέχεια, αποκαταστάθηκε πλήρως η πρώτη γεννήτρια τουρμπίνας στην αρχική της μορφή όπως ήταν όταν τέθηκε σε ισχύ το 1931, ενώ η τρίτη γεννήτρια τουρμπίνας, η οποία είχε διαλυθεί όταν σταμάτησε το εργοστάσιο να παράγει ενέργεια, διατηρήθηκε όπως ακριβώς ήταν. Στις πρώτες δύο αίθουσες μηχανών του Μουσείου Ενέργειας, οι επισκέπτες σήμερα έχουν την ευκαιρία να δουν γεννήτριες με τουρμπίνα που κατασκευάστηκαν από την AEG,την Brown Boveri, την Siemens και την Thomson Houston. Αυτά ήταν τα βασικά στοιχεία της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στο σταθμό Silahtarağa και αντανακλούν την προηγμένη τεχνολογία της εποχής. Εικόνα Το Δωμάτιο Ελέγχου, από το οποίο μπορούσε κανείς να επιβλέψει την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας καθώς και τη μετάδοσή της στις διαφορετικές περιοχές της Κωνσταντινούπολης, έχει διατηρηθεί ανέπαφο και εξοπλισμένο με όλες τις συσκευές έλεγχου που χρησιμοποιούνταν εκείνη την εποχή. Καθ 'όλη τη μακρά και επίπονη διαδικασία συντήρησης, έχει καταγραφεί η ακριβής θέση των αντικειμένων που λείπουν ή έχουν καταστραφεί, ενώ αυτά που κατάφεραν να διασωθούν καθαρίστηκαν και ασφαλίστηκαν και αυτά με αντιδιαβρωτικό κάλυμμα. Εικόνα

59 Το ισόγειο του Μουσείου έχει μετατραπεί σε ένα χώρο διασκέδασης πάρκο ενάργειας, όπου μπορεί κανείς να παίξει αλλά και να μάθει μέσω 22 διαδραστικών εκθεμάτων. Εκτός του πάρκου ενέργειας,στο ισόγειο βρίσκονται ένας κινηματογράφος και μια αίθουσα διαλέξεων στις οποίες διαδραματίζονται οι περισσότερες συζητήσεις και σεμινάρια που πραγματοποιούνται στο Santralistanbul από την ίδρυσή του. Εικόνα

60 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV. AΝΑΠΛΑΣΗ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΛΟΙΜΟΚΑΘΑΡΤΗΡΙΟΥ 4.1 Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΚΤΙΡΙΟΥ 59 Από τα πρώτα χρόνια του ελληνικού κράτους τα περισσότερα από τα ξένα εμπορικά πλοία της Μεσογείου, άραζαν μόνο στη Σύρο απ όπου γινόταν μετά και το διαμετακομιστικό εμπόριο με την υπόλοιπη Ελλάδα, Ρωσία και Ανατολή. Όντας λοιπόν ένα εμπορικό λιμάνι η Ερμούπολη, ήταν φυσικό να αποκτήσει εγκαταστάσεις Λοιμοκαθαρτηρίου, για την εξασφάλιση της υγείας τόσο των κατοίκων του νησιού όσο και των υπόλοιπων Ελλήνων από τις λοιμώξεις που μάστιζαν την εποχή του 19 ου αιώνα. Εκείνη την εποχή συνήθιζαν να αποκαλούν τέτοιου είδους εγκαταστάσεις, Λαζαρέττο, όπου η ετοιμολογία της λέξης προέρχεται από το γνωστό σε όλους μας βιβλικό πρόσωπο, Λάζαρο. Πέρα από αυτή την ερμηνεία η ίδια λέξη χρησιμοποιούνταν για να δηλώσει κτίρια κατάλληλα για κάθαρση από τα λοιμώδη νοσήματα, τα οποία όμως ήταν κτισμένα σε παραλιμένιες θέσεις. Άλλα γνωστά Λοιμοκαθαρτήρια της εποχής στα οποία μπορούσαν να «καθαριστούν» όλα τα πλοία, ανεξαιρέτως πιστοποίησης ήταν 9 : της Σύρου, της Σκιάθου, της Ύδρας, της Αμαλιόπολης, της Βόνιτσας, της Λαμίας, της Ευρυτανίας, της Ακαρνανίας και του Πειραιά. Υπήρχαν και άλλα Υγειονομία ανά την Ελλάδα, στα οποία όμως επιτρεπόταν να επιθεωρήσουν πλοία και επιβάτες με «πιστοποίηση καθαριότητας», δηλαδή ότι δε φέρουν δείγματα κάποιας μολυσματικής νόσου. Η πρώτη προσπάθεια σχεδιασμού ενός τέτοιου είδους εγκαταστάσεων ξεκίνησε το 1834 από τον αρχιτέκτονα J. Erlacher με προϋπολογισμό για το κόστος κατασκευής δρχ. Οι ενέργειες όμως για την ανέγερση του κτιριακού συγκροτήματος θα ξαναρχίσουν το 1837, με σχέδια αυτή τη φορά στο λοχαγό του Μηχανικού W. Von Weiler. Η ιδέα ήταν να χτιστεί το Λοιμοκαθαρτήριο στον όρμο Πηδάλι (σημερινή επονομαζόμενη τοποθεσία Λαζαρέττα λόγω της ύπαρξης του ομώνυμου κτιρίου), απέναντι από το λιμάνι ώστε να είναι μακριά από την πόλη. Η ανέγερση του κτιρίου ήταν ένα από τα βασικά εργαλεία του νέου κράτους για να κατοχυρώσει την εμπορική και ναυτική του θέση στην ανατολική μεσόγειο, συνεπώς όσοι έρχονταν από την Τουρκία, την Αίγυπτο ή άλλες περιοχές όπου υπήρχε επιδημία ή κίνδυνος χολέρας και ανεξαρτήτως του μετέπειτα προορισμό τους, ήταν υποχρεωμένοι να μείνουν στο Λοιμοκαθαρτήριο για εξυγίανση. Το Λαζαρέττο, όλα αυτά τα 120 χρόνια, από το 1840 έως το 1961 που έκλεισαν οι οποιεσδήποτε εγκαταστάσεις και εγκαταλείφθηκε το κτίριο, χρησιμοποιήθηκε και για άλλες ανάγκες. Η πρόοδος της ιατρικής περιόρισε δραστικά τα μολυσματικά νοσήματα της περιοχής, ώστε για λίγο καιρό, ίσως λιγότερο από 30 χρόνια χρησιμοποιήθηκε το κτίριο ως Λοιμοκαθαρτήριο. Αργότερα κατά τη διάρκεια της Κρητικής επανάστασης του χρησιμοποιήθηκε ως καταφύγιο για τους πρόσφυγες από την Κρήτη. Το 1881 μια Συριανή εφημερίδα πρότεινε να εκθέτονται στο κτίριο όσα αρχαία ευρήματα ανακαλύφθηκαν στη Δήλο και έτσι να μετατραπεί σε Αρχαιολογικό Μουσείο. Το 1886 το κτίριο επισκευάστηκε και χρησιμοποιήθηκε ως στρατώνας. Από τα τέλη του προπερασμένου αιώνα ένα τμήμα του κτιρίου χρησιμοποιήθηκε ως φυλακές. Το 1908 το βόρειο τμήμα του κτιρίου χρησιμοποιήθηκε ως άσυλο φρενοβλαβών ενώ από κάποια περίοδο και μετά και ως το 1950 συστεγάζονταν σε άλλο τμήμα του κτιρίου και πολιτικές φυλακές. Η εγκατάλειψη του κτιρίου άρχισε να υφίσταται από το 1955 έως και το 1961 που,όπως αναφέραμε, εγκαταλείφθηκε παντελώς. 59 Τραυλός Ι., Κόκκου Α., Ερμούπολη, Η δημιουργία μιας νέας πόλης στη Σύρο στις αρχές του 19 ου αιώνα, Αθήνα, 1980, σελ

61 Εικόνα 77 Ως διατηρητέο μνημείο αναγνωρίστηκε από το ελληνικό κράτος το Παρά την τυπική όμως αναγνώριση του ως διατηρητέου μνημείου, δεν υπήρχε καμία ουσιαστική προστατευτική δράση. Το κτίριο εδώ και πολλές δεκαετίες έχει αφεθεί στο έλεος των φυσικών αλλά και των ανθρώπινων καταστροφών. Όσο και αν ακούγεται παράδοξο τις μεγαλύτερες καταστροφές στο κτίριο τις έχει επιτελέσει η ανθρώπινη παρέμβαση, αφού αφαιρέθηκαν πάρα πολλά από τα πολύτιμα υλικά του που μετέπειτα χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή ιδιωτικών κατοικιών. Το Λοιμοκαθαρτήριο είναι χτισμένο, όπως είπαμε,σε περίοπτη θέση στο νότιο άκρο του λιμανιού. Εκτός από το χώρο που καταλαμβάνουν τα κυρίως κτίρια, υπήρχε και μια μεγάλη έκταση προς την πλευρά της θάλασσας ήταν απομονωμένη και περιφραγμένη με τοίχους και μέσα στο χώρο αυτό υπήρχαν δυο κτίρια, ένα διώροφο που χρησίμευε ως αποθήκες και ένα μονώροφο για αποβάθρα. Σήμερα διασώζεται μόνο το διώροφο κτίριο,ανεξάρτητο από το υπόλοιπο συγκρότημα πλέον λόγω της δημιουργία της μαρίνας σε εκείνη την περιοχή, εξαιτίας της μετέπειτα χρήσης του ως το γνωστό «Τηλεγραφείο». Το κυρίως συγκρότημα καταλαμβάνει μεγάλη έκταση με διαστάσεις 110x55 m και τα κτίρια είναι διατεταγμένα γύρω από μια εσωτερική αυλή με διαστάσεις 89x30m. Η κύρια είσοδος του συγκροτήματος είναι στο δυτικό άκρο της νότιας πλευράς, που έχει διασωθεί ως σήμερα με την αφιερωματική επιγραφή να υπάρχει. Στην ίδια πλευρά στο ανατολικό άκρο υπάρχει και μια δεύτερη βοηθητική είσοδος, ενώ η επικοινωνία του συγκροτήματος με τις αποβάθρες γινόταν μέσω ενός ακόμη ανοίγματος στην δυτική πλευρά αυτή τη φορά στο βόρειο άκρο του κτιρίου το οποίο έδινε και πρόσβαση προς τον ελεγχόμενο χώρο του Λοιμοκαθαρτηρίου. Τέλος ίσως να υπήρχε και μια ακόμη βοηθητική είσοδος στη βορειοανατολική γωνία του κτιρίου. Ένα ημικυκλικό κτίσμα υπήρχε στη δυτική πλευρά της αυτής, οπού χώριζε το συγκρότημα σε δυο τμήματα. Μ αυτό τον τρόπο ήταν τελείως απομονωμένα τα κτίρια που φιλοξενούσαν τους νοσούντες από τα υπόλοιπα που χρησίμευαν ωε διοικητικοί ή βοηθητικοί χώροι. Έτσι στο δυτικό τμήμα που είχε και μικρότερη έκταση υπήρχαν τα γραφεία, η κατοικία του επιστάτη, μαγειρεία, κλπ, ενώ το ανατολικό τμήμα που ήταν σαφώς μεγαλύτερο ήταν το κυρίως Λοιμοκαθαρτήριο. Το ημικυκλικό κτίσμα δεν υπάρχει καθόλου πλέον, λόγω των μετέπειτα αλλαγών στο κτίριο για να συστεγαστούν ταυτόχρονα το άσυλο φρενοβλαβών και οι φυλακές. 61

62 Εικόνα 78 * η αρίθμηση στο σχέδιο αναπαριστά τις εισόδους, με πρώτη την κύρια είσοδο διοικητικά γραφεία μαγειρεία κατοικία επιστάτη και φυλάκων κελιά Πολύ ενδιαφέρουσα είναι η διάταξη των δωματίων κελιών (32 στο σύνολο), στα οποία διέμεναν οι νοσούντες ταξιδιώτες όσο καιρό θα διαρκούσε η θεραπεία τους. Είναι απομονωμένα το ένα από το άλλο, διέθεταν ιδιαίτερους χώρους για κουζίνα και μπάνιο, τζάκια για τη θέρμανση κατά τη διάρκεια του χειμώνα, ενώ τα δωμάτια που βρίσκονται στην βόρεια πλευρά διέθεταν σκεπαστή βεράντα που βλέπει προς τη θάλασσα, ήταν ουσιαστικά σαν ατομικά διαμερίσματα. Αξίζει επίσης να σημειώσουμε ότι υπήρχε και πλήρες σύστημα αποχέτευσης αυστηρά σχεδιασμένο ώστε να πληροί όλα τα μέτρα για την απομόνωση και την καθαριότητα των διαμερισμάτων. Το αποχετευτικό σύστημα χρησιμοποιούσε πήλινους κατακόρυφους σωλήνες οι οποίοι διοχέτευαν τα νερά της βροχής από τις στέγες σε μια μεγάλη δεξαμενή κάτω από τα δωμάτια της βόρειας πτέρυγας. Υπήρχαν δύο πηγάδια-στόμια για την άντληση νερού, ένα στο δωμάτιο 5 και ένα άλλο εξωτερικό κοντά στη βορειοδυτική είσοδο. Τέλος τα υλικά από τα οποία φτιάχτηκε το κτίριο είναι ιδιαίτερης ποιότητας και αισθητικής και προέρχονται από τα διάφορα κοντινά νησιά. Δυστυχώς όμως, σήμερα δεν διασώζονται τα περισσότερα από αυτά διότι αφαιρέθηκαν από το κτίριο για άλλες χρήσεις, όπως έχουμε ήδη αναφέρει. 62

63 Εικόνα 79 σκεπαστή βεράντα κυρίως δωμάτιο με τζάκι κουζίνα μπάνιο 4.2 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΠΛΑΣΗΣ - ΑΝΑΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ Από τη δεκαετία του 1970 μέχρι και τις μέρες μας πραγματοποιούνται πολύ σημαντικοί μετασχηματισμοί στην οικονομία και το χώρο, που αφορούν τόσο στα φαινόμενα τις οικονομικής κρίσης και στις επακόλουθες διαρθρωτικές αλλαγές των κοινωνικό-οικονομικών δομών των αναπτυγμένων χωρών, όσο και στη σημαντική αύξηση της επιβάρυνσης του περιβάλλοντος από τις ανθρώπινες δραστηριότητες στα πλαίσια του προϋπάρχοντος μοντέλου ανάπτυξης και ταυτόχρονα στη συνειδητοποίηση της σημασίας της επιβάρυνσης αυτής. Στα πλαίσια αυτά και με στόχο την αντιμετώπιση των παγκόσμιων προβλημάτων, στην Έκθεση της Παγκόσμιας Επιτροπής για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (γνωστή ως Έκθεση Brundtland 1992), διατυπώθηκε η έννοια της «βιώσιμης ανάπτυξης» ως μια επιτυχημένη σύζευξη οικονομικών και κοινωνικών εννοιών με οικολογικές περιβαλλοντικές έννοιες. Στην έκθεση η βιώσιμη ανάπτυξη ( ή αειφόρος ανάπτυξη με βάση την ελληνική απόδοση του όρου sustainable) ορίζεται ως «η ανάπτυξη η οποία καλύπτει τις ανάγκες του παρόντος χωρίς να διακυβεύεται η ικανότητα των μελλοντικών γενεών να καλύψουν τις δικές τους ανάγκες» 60 και αποσκοπεί σε ένα τριπλό στόχο που αναφέρεται στην επίτευξη ποιότητας του φυσικού περιβάλλοντος, στην ανθρώπινη ευημερία και στην βιωσιμότητα της οικονομίας. Μια πτυχή των παραπάνω στόχων αφορά στην προστασία των μη- ανανεώσιμων πηγών και την αντικατάστασή τους με ανανεώσιμες, όπου αυτό είναι εφικτό. Το έδαφος και ο χώρος αποτελούν πόρους μη-ανανεώσιμους καθιστώντας αναγκαία την αποτελεσματικότερη αξιοποίησή τους. Η αλματώδης αύξηση του πληθυσμού σε συνδυασμό με την ραγδαία αλλαγή των αστικών κοινωνιών προκάλεσαν εμφανή υποβάθμιση των αστικών περιοχών. Συνεπώς, η ανάπλαση, με στόχο την Υπουργείο Περιβάλλοντος Ενέργειας & Κλιματικής Αλλαγής, Αειφόρος Ανάπτυξη, Εθνική Στρατηγική προς τη Βιώσιμη Ανάπτυξη (2002) 63

64 επαναχρησιμοποίηση χώρου και κτιρίων, αποτελεί πλέον κρίσιμο ζήτημα στην ικανοποίηση των παραμέτρων της βιώσιμης ανάπτυξης μιας κοινωνίας και αποβλέπει στην επανένταξη των χώρων αυτών στις λειτουργίες της, στην βελτίωση των οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών που έχουν διαμορφωθεί γύρω από αυτούς χώρους και στην επαναφορά της ανάπτυξής τους ως υγιείς πλέον κοινωνίες. Η παραγωγικότερη εκμετάλλευση εδάφους, χώρου και κτιρίων αλλά και οι τρόποι με τους οποίους αυτή μπορεί να επιτευχθεί μέσω στρατηγικών ολοκληρωμένου σχεδιασμού, κρίνεται απολύτως απαραίτητη στις πόλεις όπου το φυσικό περιβάλλον δεν επιδέχεται περαιτέρω συρρίκνωση και υποβάθμιση, ενώ το δομημένο περιβάλλον απαιτεί βελτιωτικές κινήσεις. Μια τέτοια πόλη αποτελεί και η Ερμούπολη, έχοντας συγκεκριμένο ύφος νεοκλασικής αρχιτεκτονικής ανοικοδόμησης και τύπο πολεοδομικής και ρυμοτομικής δομής, καθίσταται απαγορευμένη η περαιτέρω δημιουργία κτιρίων που θα αλλοίωναν τη φύση, το χαρακτήρα και την ταυτότητα της πόλης και του νησιού, αλλά και αναγκαία η βελτίωση των κτιρίων που αποκλίνουν από την προαναφερθείσα δομή, και κυρίως η προστασία και η διατήρηση των κληροδοτημάτων του νησιού που αποτελούν τοπόσημα και πολύτιμα δώρα για τις επόμενες γενιές. Σχετικά τώρα, με την έννοια του όρου «Ανάπλαση» επισημαίνεται ότι αφορά «στην επέμβαση σε μια περιοχή, η οποία περιλαμβάνει σύνολο κατευθύνσεων, μέτρων, παρεμβάσεων και διαδικασιών πολεοδομικού, κοινωνικού, οικονομικού, οικιστικού και ειδικού αρχιτεκτονικού χαρακτήρα με σκοπό τη βελτίωση των όρων διαβίωσης των κατοίκων, τη βελτίωση του δομημένου περιβάλλοντος, καθώς και την προστασία και ανάδειξη των πολιτιστικών, ιστορικών, μορφολογικών και αισθητικών στοιχείων και χαρακτηριστικών της περιοχής» 61. Ο όρος ανάπλαση αναφέρεται κατά κανόνα σε παρεμβάσεις σε υποβαθμισμένες περιοχές ή υποβαθμισμένους χώρους, με έντονα προβλήματα που σχετίζονται είτε με φθορές και έντονη εγκατάλειψη και βεβήλωση του χώρου, είτε με τη λειτουργική υποβάθμισή του. Οι παρεμβάσεις βέβαια δεν αφορούν αποκλειστικά έναν δομημένο χώρο, αλλά σε συνδυασμό με αυτόν σχετίζονται και με τις λειτουργίες του τόπου και τους ανθρώπους του. Μια ακόμη σχετική με το θέμα έννοια είναι αυτή της αστικής αναζωογόνησης, η οποία σαν ιδέα περιλαμβάνει τόσο το δικαίωμα της πόλης στην οικονομία, στη χρήση της γης και των κτιρίων, στην ποιότητα του περιβάλλοντος και την κοινωνική ζωή, όσο και την ελπίδα για αναγέννηση, οικονομική ανάπτυξη και κοινωνική ευημερία και αφορά στην ανάπλαση σημείων της πόλης, στη συντήρηση εγκαταλελειμμένων κτιρίων και χώρων, στην παραγωγή νέων σχεδιαστικών κινήσεων. Η αστική αναζωογόνηση έγινε γνωστή στην δεκαετία του 1980, με την προώθηση δημόσιων πολιτικών, για την λειτουργία της γης και της αγοράς ιδιοκτησίας, με αναπτυξιακές διαδικασίες. Η αναζωογόνηση αναφέρεται στην ενίσχυση των δραστηριοτήτων, στην ενεργοποίηση των παλιών και στην δημιουργία νέων. Στα πλαίσια αυτά εντάσσεται και η διαδικασία της επανάχρησης, όπως χαρακτηρίζεται το σύνολο των εργασιών, με στόχο τον μετασχηματισμό ενός χώρου ή κτιρίου, ώστε να γίνει κατάλληλο για οποιαδήποτε χρήση, εξασφαλίζοντας διάρκεια και κυρίως διατηρώντας τα κυριότερα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά του. 62 Όπως προαναφέραμε, θέματα τέτοιων αστικών αναπλάσεων διαχειρίστηκε και η Κοινοτική πρωτοβουλία Urban, κατά την οποία χρηματοδοτήθηκε και ο Δήμος της Ερμούπολης, ένα αστικό κέντρο στο οποίο υπήρξε αποβιομηχάνιση, οικονομική ύφεση και ανεργία μετά την αισθητή πτώση των βιομηχανικών μονάδων και επαγγελμάτων που διέθετε. Συνεπώς όπως αναλύσαμε, γίνανε πολυεπίπεδες παρεμβάσεις στους τομείς τεχνικών υποδομών, απασχόλησης, κατάρτισης, κοινωνικού εξοπλισμού, κοινωνικής προστασίας, ενίσχυσης της τοπικής οικονομικής βάσης με τη δημιουργία νέων και τη στήριξη των υφιστάμενων οικονομικών δραστηριοτήτων, των αστικών μεταφορών και του περιβάλλοντος. 61 Εφημερίδας της Κυβέρνησης της Ελληνικής Δημοκρατίας, Τεύχος Πρώτο, Αρ. Φύλλου 124, Ν. 2508/97 "Βιώσιμη οικιστική ανάπτυξη των πόλεων και οικισμών της χώρας και άλλες διατάξεις". Με το νόμο αυτό ρυθμίζονται θέματα αρμοδιόητας του Υπουργείου ΠΕΧΩΔΕ. Ειδικότερα με τις παρ. 3 και 4 του άρθρου 25 που έχουν εφαρμογή από την τροποποιούνται ή συμπληρώνονται οι διατάξεις των άρθρων 8 και 9 του ν. 1337/1983 που έχουν σχέση με την εισφορά σε γή και σε χρήμα. 62 Αγγελίδης Μ., Χωροταξικός Σχεδιασμός και Βιώσιμη Ανάπτυξη, Εκδόσεις Συμμετρία, Αθήνα,

65 Αναφορικά με τις αναπλάσεις παλαιών κτιρίων, επισημαίνεται ότι θα πρέπει να μελετούνται θέματα σχετικά με το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον των ιστορικών αυτών κληροδοτημάτων, καθώς και με τα κοινωνικά, οικονομικά και πολεοδομικά δεδομένα που σχετίζονται με την ανάκτησή τους. Σημαντικός παράγοντας που επηρεάζει άμεσα τις προτάσεις ανάπλασης και επανάχρησης, είναι το θεσμικό πλαίσιο που διέπει την κάθε περιοχή, καθώς και το όποιο θεσμικό πλαίσιο αναφέρεται στην προστασία της πολιτισμικής κληρονομιάς. Εξέχουσας σημασίας είναι και οι κοινωνικές και οικονομικές δυνάμεις που επηρεάζουν την περιοχή παρέμβασης και η ευαισθητοποίηση των πολιτών στα αντίστοιχα θέματα. Ωστόσο, σε κάθε περίπτωση, η απόφαση ανάπλασης προϋποθέτει ολοκληρωμένο σχεδιασμό που θα απαντά σε κάποια κρίσιμα ερωτήματα, όπως για ποιους λόγους είναι επιβεβλημένη η συγκεκριμένη ανάπλαση, τι στόχους εξυπηρετεί, ποιες χρήσεις προβλέπεται να υποδεχθεί η περιοχή και για ποιους λόγους, απαντήσεις που θα οδηγήσουν στην διαμόρφωση ενός σεναρίου ανάπλασης, το οποίο θα εφαρμοστεί στο χώρο με τις αντίστοιχες επιπτώσεις. 4.3 ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΗΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗΣ ΤΟΥ ΚΤΙΡΙΟΥ ΤΟΥ ΛΟΙΜΟΚΑΘΑΡΤΗΡΙΟΥ Σ αυτό το σημείο θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε στα ερωτήματα που τέθηκαν παραπάνω, προς αιτιολόγηση της επιλογής του συγκεκριμένου κτιρίου έναντι των υπόλοιπων 27 που τελούν υπό την ιδιοκτησία του Δήμου Ερμούπολης αλλά και της ανάγκης για δημιουργία ενός πολυχώρου, ενός Πολιτιστικού Κέντρου. Η ανάπλαση και επανένταξη των εγκαταλελειμμένων κτιρίων στις λειτουργίες της πόλης, η αλλαγή χρήσης, η ανακύκλωση της αστικής γης σε επίπεδο κτιρίων αλλά και ελεύθερου χώρου, αποτελεί πλέον μια επιτακτική ανάγκη και θα αποφέρει οφέλη σε πολλά επίπεδα. Ένα αστικό κέντρο, όπως η Ερμούπολη παρουσιάζει σημαντικά προβλήματα, όπως πυκνή δόμηση εντός της πόλης, έλλειψη ελεύθερων χώρων και χώρων πρασίνου, έλλειψη κοινωνικών υποδομών τα οποία μπορούν να βρουν διέξοδο στα κτίρια που παραμένουν εγκαταλελειμμένα ή ανενεργά. Παράλληλα ο περιορισμός ως προς την αρχιτεκτονική δομή, η επιθυμία αναβάθμισης και επανένταξης κάποιων από τις περιοχές όπου εντοπίζονται εγκαταλελειμμένα κτίρια που έχουν μεγάλη ιστορική και πολιτιστική σημασία, όπως εξέφρασε ως επιθυμία η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου και το συμβούλιο του Δήμου, η περιβαλλοντική αναβάθμιση αλλά και η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς αποτελούν ισχυρά κοινωνικά κριτήρια επιλογής ενός κτιρίου όπως το Λοιμοκαθαρτήριο προς ανάπλαση και επανάχρηση ως Πολιτιστικό Κέντρο και συνδέονται με τα οφέλη που απορρέουν από ένα τέτοιο έργο. Παρακάτω παρουσιάζονται κάποιοι από τους λόγους που καθιστούν την ανάπλαση αυτού του κτιρίου απαραίτητη. 1) Ανάγκη διατήρησης και διαχείρισης της πολιτιστικής κληρονομιάς: Στην Ελλάδα υπάρχουν αξιόλογα κτίρια με πλούσια ιστορική και αρχιτεκτονική αξία. Υπάρχει πλήθος χώρων διαφορετικών γενεών, με αποτυπωμένες πάνω τους τις φάσεις που χαρακτήρισαν το καθένα από αυτά. Τα περισσότερα εργοστάσια του 19 ου και 20 ου αιώνα, σήμερα στέκουν ανενεργά και εγκαταλελειμμένα. Ένα από αυτά τα κτίρια είναι και το Λοιμοκαθαρτήριο, το οποίο πέρασε από πάρα πολλές φάσεις λειτουργίας, σε πολύ δύσκολες εποχές. Ήταν ένας ζωντανός οργανισμός που άλλαζε διαρκώς, σηματοδοτώντας όμως την απομόνωση των ανθρώπων. Όσα υπάρχουν σήμερα στο κτίριο, έχουν προκύψει από αλλεπάλληλες προσθήκες, αλλαγές, επεκτάσεις και φέρουν ίχνη όλων των φάσεων που πέρασε το κτίριο ως νοσοκομείο λοιμώξεων, φυλακές και Φρενοβλαβείο, επομένως κρατώντας τις μνήμες του παρελθόντος και ελπίζοντας σε ένα μέλλον που καταδικάζει την απομόνωση, πρέπει να προστατευτεί και να αξιοποιηθεί για πολιτιστικούς και εκπαιδευτικούς σκοπούς που θα ενώσουν τους ανθρώπους. Η διατήρηση του κτιρίου σημαίνει παράλληλα και διατήρηση της ιστορίας του. Το συγκρότημα προσφέρει πληθώρα πληροφοριών για την πραγματικότητα του νησιού και της τοπικής κοινωνίας των τελευταίων εκατόν ογδόντα χρόνων, αποτυπώνουν την κατάσταση των ταξιδιωτών, το παρελθόν της πόλη, την ιστορία των ανθρώπων που φιλοξενήθηκαν σ αυτό. Λειτουργεί ως πολιτισμικός μάρτυρας της κατασκευαστικής του διαδικασίας αλλά και του τρόπου ζωής εκείνων που το χρησιμοποίησαν. Πρωτεύουσας σημασίας είναι λοιπόν, η κατανόηση της αξίας και του ιστορικού πλούτου του κτιρίου, η 65

66 οποία είναι και υλική (το ίδιο το κτίριο, η αρχιτεκτονική του) και άυλη (αποτελεί τεκμήριο της ιστορίας, των κοινωνικό-οικονομικών συνθηκών και των συνθηκών διαβίωσης). 2) Ανακύκλωση τον πολιτισμικών χώρων : Η αξιοποίηση του εγκαταλελειμμένου κτιρίου του Λοιμοκαθαρτηρίου μπορεί να ειδωθεί υπό το πρίσμα της βιώσιμης ανάπτυξης καθώς αποτελεί μέσο αναζωογόνησης του αστικού κέντρου της Ερμούπολης, λύνοντας το πρόβλημα της απαγόρευσης της οικιστικής επέκτασης με στόχο τη δημιουργία ενός νέου έργου. Παράλληλα, συντελεί στην οικονομική ανάπτυξη της πόλης μέσω αυτής της προσοδοφόρας χρήσης ως Πολυχώρος, ενώ συμβάλλει και στην εξοικονόμηση πόρων και ενέργειας από την αξιοποίηση του κτιρίου αυτού καθεαυτού, που παρά την ανακατασκευή και την ανακαίνιση που χρειάζεται, είναι ένας ήδη διαμορφωμένος χώρος. Εξασφαλίζεται έτσι η προστασία και βελτίωση του περιβάλλοντος χώρου, χωρική και ιστορική συνέχεια στη θεώρηση του υπό μελέτη χώρου. Συνεπώς η συγκεκριμένη στρατηγική επανάχρησης είναι αποτελεσματικότερη, καθώς, αφορά αφενός στην αρχιτεκτονική και περιβαλλοντική αποκατάσταση του χώρου και αφετέρου στην ικανοποίηση κοινωνικών και πολιτιστικών αναγκών. 3) Ανάγκη για ενιαίους χώρους πολλαπλών χρήσεων: Μια πόλη, όπως η Ερμούπολη, με ιδιαίτερο πυκνοδομημένο αστικό ιστό, χαρακτηρίζεται από την απουσία μεγάλων και οργανωμένων δημόσιων χώρων. Έχει μεμονωμένες κτιριακές εγκαταστάσεις όπως το Πνευματικό Κέντρο, το Θέατρο Απόλλων, την Πινακοθήκη, τη Δημοτική Βιβλιοθήκη, γήπεδα, μουσεία και κινηματογράφους, που φιλοξενούν κάποια γεγονότα αλλά δεν μπορούν να ανταποκριθούν λόγω έκτασης, οργάνωσης και ιδιοκτησίας σε ταυτόχρονες και πολλές δραστηριότητες που θα απευθύνονται στους κατοίκους του νησιού, σε μαθητές, φοιτητές αλλά και φιλοξενούμενους. Ενώ το Λοιμοκαθαρτήριο, λόγω της θέσης και της έκτασης του, είναι ιδανικό για πολλαπλές χρήσεις. Θα μπορούσαν να αναδειχθεί σε ζωτικής σημασίας χώρος για την πόλη, σε στοιχείο διεξόδου για τους κατοίκους που έχουν διάθεση για δημιουργία. 4) Ανάγκη για απαραίτητες πολλαπλές χρήσεις: όπως ο πολιτισμός, η αναψυχή, η εκμάθηση, οι εκθέσεις, οι συναυλίες, τα συνέδρια, οι διαφόρων ειδών παραστάσεις κλπ. Η ανάπλαση του κτιρίου μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο εξυγίανσης της πόλης, με γνώμονα τις ελλείψεις που αναφέραμε παραπάνω. Το Λοιμοκαθαρτήριο προέκυψε από τη διαδικασία εξασφάλισης της δημόσιας υγείας εκείνης της εποχής, και αποτελεί προνομιακό συγκρότημα, διότι έχει μεγάλη έκταση, είναι δομημένο ώστε να έχει πολλούς διαφορετικούς χώρους και βρίσκεται σε παράκτια περιοχή, όπως το παραλιακό μέτωπο της πόλης, πράγμα που το καθιστά ιδανικό και ως θέα αλλά κυρίως για τη διασφάλιση ότι δεν θα παρενοχλούνται οι κατοικημένες περιοχές λόγω θορύβου ή κίνησης. 5) Επαναπροσδιορισμός χωρικών σχέσεων : Ένα θέμα που αφορά στις χωρικές σχέσεις είναι το γεγονός ότι σε όλες σχεδόν τις ελληνικές πόλεις ο οικοδομικός όγκος είναι ιδιαίτερα αυξημένος, αναλόγως βέβαια και με τη φύση της πόλης. Παράλληλα υπάρχουν πολλοί εγκαταλελειμμένοι χώροι με αξιόλογη υποδομή, οι οποίοι μπορούν να αξιοποιηθούν για τη δημιουργία ελεύθερων χώρων και χώρων πολιτισμού. Έτσι λοιπόν, η πυκνή δομή της Ερμούπολης,που όπως προείπαμε προέρχεται από τη νησιωτική φύση και τον περιορισμό ως προς την αρχιτεκτονική, επιβάλει τη μείωση των επεκτάσεων και την τόνωση των αναπλάσεων. Σύμφωνα λοιπόν με αυτή τη θεώρηση, η αξιοποίηση του Λοιμοκαθαρτηρίου αλλά και των άλλων κληροδοτημάτων, επιβάλλεται ούτως ώστε να μην επιβαρυνθεί το περιβάλλον με περαιτέρω δομημένη επιφάνεια. Οι μεγάλοι χώροι του κτιρίου και το μεγάλο άνοιγμα στη μέση του συγκροτήματος προσφέρουν ευελιξία στον τρόπο χρήσης τους, γι αυτό και η επανάχρησή τους αποτελεί ιδανική λύση για την κάλυψη αναγκών ενός Πολιτιστικού Κέντρου. 6) Βεβήλωση Περιβαλλοντικά προβλήματα: Η ανάπλαση του παλιού χώρου του Λοιμοκαθαρτηρίου μπορεί να συμβάλλει επαρκώς στη βελτίωση του περιβάλλοντος αλλά και του ίδιου του κτιρίου. Για χρόνια το κτίριο έχει βεβηλωθεί από κατοίκους, οι οποίοι αφαίρεσαν πολύτιμα δομικά υλικά, μοναδικά ως προς την ποιότητα τους και προερχόμενα εκείνη την εποχή από την Τήνο ή την Άνδρο, με σκοπό την επαναχρησιμοποίηση τους σε ιδιωτικούς χώρους. Επιπλέον ο χώρος είναι ιδιαίτερα επιβαρυμένος 66

67 περιβαλλοντικά εξαιτίας της εναπόθεσης σκουπιδιών και της καταστροφής των τοίχων από τοιχογραφίες ανάρμοστου περιεχομένου και αισθητικής, συνεπώς χρειάζεται εξυγίανση κάτι που θα γίνει εφικτό μέσα από το σχεδιασμό και την επανάχρησή του. 7) Κοινωνική ισότητα: Η ανάπλαση του συγκροτήματος μπορεί να αποτελέσει ένα βήμα προς την απόδοση κοινωνικής ισότητας, ως παράγοντας δημιουργίας πλούτου σε τοπικό επίπεδο, κινητοποιώντας τα μέλη της τοπικής κοινωνίας στη δυναμική της περιοχής, ενισχύοντας τις υπάρχουσες τοπικές επιχειρήσεις και ενθαρρύνοντας την ανάπτυξη νέων, δημιουργώντας θέσεις εργασίας. Το έργο αυτό αποτελεί ευκαιρία αναβάθμισης της πόλης με επίκεντρο τις τοπικές ανάγκες αλλά και τις ανάγκες των γύρω νησιών, όπως οι πολλαπλοί δημόσιοι εσωτερικοί και υπαίθριοι χώροι, επαρκής συνδεσιμότητα και προσβασιμότητα, έτσι θα υπάρξει μια ευκαιρία αναδιαμόρφωσης της τοπικής κοινωνίας, μέσα από την ανάδειξη της πολιτιστικής της ταυτότητας και την διατήρηση της συλλογικής και ιστορικής της μνήμης. 8) Οικονομική ανάπτυξη: Η Πολιτιστική Κληρονομιά μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο στην οικονομική αναζωογόνηση περιοχών που φθίνουν ή μαραζώνουν. Η Ερμούπολη έπειτα από την κρίση που μαστίζει ολόκληρη τη χώρα, αλλά και συγκεκριμένα μετά την υποβάθμιση του Νεωρίου και το κλείσιμο κάποιων επιχειρήσεων, έχει χάσει πολλούς οικονομικούς πόρους αλλά και την αίγλη της Πολιτιστικής, Ιστορικής και Βιομηχανικής Πρωτεύουσας της νεότερης Ελλάδας. Με την ανάπλαση του κτιρίου δίνεται ένα πρώτο έναυσμα και μια νέα πνοή και για άλλα έργα τέτοιου είδους που θα ενισχύσουν την ανταγωνιστικότητα και την οικονομική δυναμική της πόλης καθώς θα δημιουργηθούν νέες ευκαιρίες εργασίας και νέες δυνατότητες. Βελτιώνοντας τις παρεχόμενες υπηρεσίες και υποδομές ευνοείται η ευρύτερη χρήση τους, οπότε έτσι θα αναζωογονηθεί και θα ενδυναμωθεί η Ερμούπολη αλλά και ολόκληρο το νησί που έχει τεράστιο πολιτιστικό και ιστορικό πλούτο να προσφέρει, επηρεάζοντας μακροπρόθεσμα και δίνοντας το παράδειγμα και στα γύρω νησιά ή ακόμη και στις υπόλοιπες περιοχές της Ελλάδας που αντιμετωπίζουν αυτή την εποχή παρόμοια ζητήματα. 9) Τουριστική ανάπτυξη: Η ανάπλαση του κτιρίου και η επανάχρησή του ως Πολιτιστικό Κέντρο, μπορεί να συμβάλλει στην τοπική ανάπτυξη μέσα από την ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού, στα πλαίσια ανάδειξης του πολιτιστικού πλούτου της περιοχής και της προβολής της εικόνας της. Όπως αναφέραμε και παραπάνω η Ερμούπολη κατά την ιστορία της νεότερης Ελλάδας, υπήρξε σημαντικός σταθμός στην εξέλιξη του Πολιτισμού, της Ιστορίας, της Βιομηχανίας, έχει αναδείξει ονόματα της πολιτικής, της μουσικής και των τεχνών που επιτέλεσαν σπουδαία προσφορά στη χώρα μας. Αυτό την καθιστά γνωστή και αξιόλογη αναφορά τόσο στην Ελλάδα, όσο και στο εξωτερικό. Συνεπώς, ένα έργο όπως η δημιουργία ενός μεγάλου Πολυχώρου που θα είναι σε θέση να φιλοξενήσει πολλά και διάφορα δρώμενα αλλά και να ανταπεξέλθει των προσδοκιών, θα αποτελέσει πόλο έλξης νέων επισκεπτών, μαθητικών ομάδων για εκπαιδευτικούς λόγους, τουριστών, περισσότερων εκ των ιδίων κατοίκων αλλά κυρίως και μεγαλύτερης εμβέλειας δρώμενα είτε εγχώριας είτε ξένης προέλευσης που θα αναδείξουν το νησί. 4.4 ΣΕΝΑΡΙΑ ΚΑΙ ΜΟΡΦΕΣ ΑΝΑΠΛΑΣΗΣ ΤΟΥ ΚΤΙΡΙΟΥ 1 ο Σενάριο: Μερική κατεδάφιση του κτιρίου και ριζική ανάπλαση Θα αποτελούσε μια λύση η κατεδάφιση κάποιων τμημάτων του κτιρίου, τα οποία αποτελούσαν προσθήκες κατά τη διάρκεια των αλλαγών χρήσης του κτιρίου από Λοιμοκαθαρτήριο σε καταφύγια και φυλακές κοκ. Οι προσθήκες αυτές σε συνδυασμό με την εγκατάλειψη του κτιρίου και τους βανδαλισμούς, έχουν συντελέσει στην αλλοίωση της ταυτότητάς του. Επίσης κατά τη διάρκεια της ανακαίνισης-αναστύλωσης είναι πολύ πιθανό κάποια τμήματα του συγκροτήματος να υποχωρήσουν μόνα τους. Παρόλα αυτά η κατεδάφιση και η εκ νέου ανάπλαση κάποιον τμημάτων θα μπορούσε να αυξήσει τον προϋπολογισμό του κόστους κατασκευής του έργου. 67

68 2 ο Σενάριο: Διάσωση του κτιρίου και ριζική επανάχρηση του χώρου Διατηρούνται και αναστυλώνονται οι κτιριακές εγκαταστάσεις, απομακρύνονται σκουπίδια και καθαρίζεται η αυλή από χόρτα και θάμνους, διατηρούνται τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά της βορειοανατολικής πτέρυγας που έχει διασωθεί με βάση τα πρωτότυπα σχέδια, πραγματοποιούνται αλλαγές στο εσωτερικό, διαμορφώνονται οι χώροι ώστε να μπορούν να ανταποκριθούν στις νέες χρήσεις και τέλος αλλάζει ριζικά η χρήση του κτιρίου, δηλαδή από Λοιμοκαθαρτήριο σε Πολιτιστικό Κέντρο. 3 ο Σενάριο: Συνδυασμός των πρώτων δυο σεναρίων Το πιο επιθυμητό σενάριο είναι να γίνει προσεκτική μελέτη από μηχανικούς, της αντοχής του κτιρίου και των επιπέδων καταστροφής, έτσι ώστε να διατηρηθεί κατά το ακέραιο το βορειοανατολικό τμήμα που είναι εντυπωσιακό ιστορικά και αρχιτεκτονικά. Μετέπειτα θα πρέπει να καθαριστεί προσεκτικά όλο το συγκρότημα, ώστε στη συνέχεια να μπορούν να γίνουν οι υπόλοιπες εργασίες. Θα μπορούσαν, δηλαδή, να αφαιρεθούν τα τμήματα που δυσκολεύουν την ανάπλαση του κτιρίου για την νέα χρήση και κάποια υλικά που τυχόν διασωθούν να χρησιμοποιηθούν σε νέες κατασκευές, αξιοποιώντας και την ιστορικότητά τους αλλά κάνοντας και οικονομία υλικών μέσω ανακύκλωσης. Κάποιοι χώροι θα ενοποιηθούν ώστε να συμβάλλουν στην απαιτούμενη διαρρύθμιση για τη νέα χρήση του κτιρίου. Τέλος, θα κατασκευαστεί ένας νέος ενιαίος χώρος επάνω από τις πτέρυγες της νότιας πλευράς, μιας και είναι η πιο πρόσφατα χτισμένη και ανακαινισμένη και θα μπορούσε να στηρίξει μια νέα κατασκευή. Συνεπώς, η πρόταση αποκατάστασης και διαμόρφωσης του κτιρίου με βάση το 3 ο σενάριο είναι η εξής: Διαμόρφωση των κάτω ορόφων 63 Διαμόρφωση των επάνω ορόφων Εικόνες Τα αρχιτεκτονικά σχέδια έχουν επεξεργαστεί από το σχεδιαστικό πρόγραμμα PTC Creo Parametric 68

69 ΙΣΟΓΕΙΟ Η βορειοανατολική πτέρυγα που έχει διασωθεί με βάση τα πρωτότυπα αρχιτεκτονικά σχέδια συμβολίζει το παρελθόν, ενώ η νότια πτέρυγα που ήταν ανακαινισμένη και στην οποία θα προστεθεί ένας νέος χώρος συμβολίζει το παρόν και το μέλλον. Έτσι οι αναμνήσεις από την απομόνωση του παρελθόντος μέσω την διατήρησης του παλιού κτιρίου, έρχονται σε αντίθεση με τις νέες κατασκευές που πρεσβεύουν την κοινωνική ενότητα και συνοχή μέσω των Τεχνών και του Πολιτισμού. Εικόνα 82 παρελθόν παρόν-μέλλον Στην περιοχή των δωματίων του νέου κτιρίου, κάθε κελί-δωμάτιο θα αντιπροσωπεύει ένα Studio τέχνης για ζωγραφική, γλυπτική, μουσική, θέατρο, φωτογραφία, χορό και λογοτεχνία, που θα δέχονται μαθητές όλων ηλικιών που θέλουν να παρακολουθήσουν και να ασχοληθούν με κάποια από αυτές τις τέχνες. Ενώ στο παλιό κτίριο, το πρώτο και το τελευταίο από τα 9 κελιά, θα αποτελούν ιστορικά μουσεία και περιβάλλοντα συλλογικής μνήμης μέσα από παλιές φωτογραφίες του κτιρίου, τυχόν φωτογραφίες και μαρτυρίες επισκεπτών για τη ζωή και τη λειτουργία του κτιρίου ως Λοιμοκαθαρτήριο, ίσως ακόμη και προσωπικά αντικείμενα που μπορεί να έχουν διασωθεί. Τα 7 ενδιάμεσα κελιά θα μετατραπούν σε Performance Studio που θα συνδέονται άμεσα με τα Studio στην απέναντι πλευρά της αυλής και θα χρησιμοποιούνται για τις ζωντανές παραστάσεις και τις εκθέσεις των μαθητευόμενων. Εικόνα 83 Ιστορικοί Χώροι - Μουσεία Studios Performance Studios 69

70 Οι υπόλοιποι χώροι του ισογείου γύρω από τα κελιά, θα αξιοποιηθούν ως: Διοικητικά γραφεία του συγκροτήματος, όπου θα κανονίζονται το ημερολόγιο πρόγραμμα του Πολιτιστικού Κέντρου, οι παραστάσεις, τα συνέδρια που θα λαμβάνουν χώρα, τα μαθήματα και οτιδήποτε άλλο αφορά τη λειτουργία και την οργάνωση του Ιδρύματος. Βιβλιοθήκη με θεματικές ενότητες που αφορούν την Τέχνη, τον Πολιτισμό, την Ιστορία τόσο της χώρας μας όσο και του εξωτερικού και χώροι μελέτης Χώρος Υποδοχής όπου θα μπορεί κάποιος να αγοράσει εισιτήρια για τα διάφορα δρώμενα, να ζητήσει πληροφορίες για μαθήματα, εκθέσεις, να πάρει φυλλάδια ή αναμνηστικά. Δύο χώροι αναψυχής-καφέ. Workshop για παιδία και ενήλικες με υλικά, εργαλεία, μηχανήματα, χρώματα και οτιδήποτε άλλο χρειάζεται για δημιουργική απασχόληση και κατασκευές. Αμφιθέατρο για συνέδρια, ομιλίες, παραστάσεις και παρουσιάσεις Εικόνα 84 Χώρος Υποδοχής - Καφέ Διοικητικά Γραφεία Βιβλιοθήκη-Χώρος μελέτης Workshop Αμφιθέατρο 1 ος ΟΡΟΦΟΣ Στο τμήμα του παλιού κτιρίου, οι επάνω αίθουσες των διώροφων κτιρίων θα χρησιμοποιούνται για εκπαιδευτικούς σκοπούς, σεμινάρια, συνελεύσεις και χώροι παρουσιάσεων. Ενώ στο νέο κτίριο η προσθήκη που θα χτιστεί επάνω ακριβώς από τα Studio θα χρησιμοποιείται ως εκθεσιακός χώρος, bazaar ανταλλαγής προϊόντων ή κατασκευών, κτλ. Η ιδέα μάλιστα είναι ο νέος όροφος στην πλειοψηφία του να είναι γυάλινος, ώστε να δημιουργείται μια ωραία ατμόσφαιρα στον εκθεσιακό χώρο μέσω του φυσικού φωτός μέρα ή νύχτα αλλά και των διάφορων καιρικών φαινομένων, να δίνει την αίσθηση της ελευθερίας διότι ο επισκέπτης θα νιώθει ότι δεν περικλείεται από κάτι, ότι είναι ένα με τον περιβάλλοντα χώρο και ταυτόχρονα δεν θα αλλοιώνει το φυσικό τοπίο και θα προσφέρει πανέμορφη θέα προς το λιμάνι της Ερμούπολης. 70

71 Εικόνα 85 Εκπαιδευτικοί Χώροι Εκθεσιακός Χώρος Τέλος, ο Προαύλιος Χώρος που βρίσκεται εσωτερικά του κτιριακού συγκροτήματος θα χρησιμοποιείται ως υπαίθριος χώρος συναυλιών, εκθέσεων, bazaar, προβολών ταινιών κτλ. Και ο χώρος εκτός των κτιριακών εγκαταστάσεων στη νότια πλευρά, που οριοθετείται μερικώς και από την κατασκευή της νέας προσθήκης στο κτίριο, θα χρησιμοποιηθεί ως θέσεις Parking. Εικόνα 86 Parking Υπαίθριος Χώρος 71

72 Παρουσίαση της νέας μορφής του κτιρίου μέσω μακέτας. Εικόνες

73 Παρουσίαση της νέας μορφής του κτιρίου μέσω φωτορεαλιστικής απεικόνισης τρισδιάστατου μοντέλου. Εξωτερική άποψη του κτιρίου: 64 Εικόνες Η τρισδιάστατη μοντελοποίηση του κτιρίου και η φωτορεαλιστική αναπαράσταση πραγματοποιήθηκαν μέσω του 3dStudio Max 73

74 Εικόνες

75 Εικόνες

76 Ενδεικτική διαμόρφωση κάποιων από τους εσωτερικούς χώρους του Πολιτιστικού Κέντρου: Εικόνες

77 Εικόνες

78 Εικόνες

79 4.5 SUSTAINABLE ARCHITECTURE / GREEN DESIGN: ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΜΕ ΣΤΟΧΟ ΤΗΝ ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΗΣΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Οι όροι «Βιώσιμη/Αειφόρος Αρχιτεκτονική Sustainable Architecture» και «Πράσινος / Οικολογικός Σχεδιασμός Green Design» 65 εμφανίζονται για πρώτη φορά στη δεκαετία του 60 με 70, όπου άρχισαν να δημιουργούνται ανησυχίες σχετικά με τα αποθέματα των πηγών ενέργειας και την περιβαλλοντική μόλυνση. Στόχος, λοιπόν, είναι όσο το δυνατόν λιγότερη επιβάρυνση του περιβάλλοντος και η αποδοτικότερη χρήση των υλικών και των πηγών ενέργειας που χρησιμοποιούνται καθ όλο τον κύκλο ζωής ενός κτιρίου από την εύρεση τοποθεσίας για την ανέγερσή του, μέχρι τα σχεδιασμό, την κατασκευή, τη λειτουργία, τη διατήρηση, την ανακατασκευή ή την κατεδάφισή του. Στις μέρες μας λοιπόν, εντείνονται ολοένα και περισσότερο οι περιβαλλοντικές ανησυχίες και οι προσπάθειες εξοικονόμησης ενέργειας και χρημάτων, με αποτέλεσμα να αναπτύσσονται συνεχώς νέες τεχνολογίες σκίασης, εξαερισμού, θέρμανσης, ύδρευσης, νέα υλικά ή ανακύκλωση και επαναχρησιμοποίηση των ήδη υπαρχόντων υλικών, με στόχο τη μείωση των επιπτώσεων τόσο στην υγεία των ανθρώπων όσο και στο φυσικό περιβάλλον. Κάποιοι από τους κύριους στόχους στην κατασκευή ενός πράσινου οικοδομήματος είναι: η κατάλληλη επιλογή τοποθεσίας ανέγερσης και ο οικολογικός σχεδιασμός, η εξοικονόμηση ενέργειας, η αποδοτική χρήση ή και η ανακύκλωση του νερού, η αποδοτική χρήση των οικοδομικών υλικών, η ενίσχυση της ποιότητας του εσωτερικού περιβάλλοντος, η βελτιστοποίηση των διαδικασιών λειτουργίας και συντήρησης του κτιρίου και η μείωση των αποβλήτων που παράγει. Κάποια από τα βασικά βήματα στο σχεδιασμό «Πρασίνων κτιρίων» είναι : ο καθορισμός των δομικών υλικών και αν αυτό είναι δυνατό από τοπικές πηγές (όπως αναφέραμε, η κατασκευή του Λοιμοκαθαρτηρίου πραγματοποιήθηκε με τη χρήση μαρμάρων και τούβλων από τα γειτονικά νησιά), η βελτιστοποίηση των συστημάτων ύδρευσης, σκίασης, εξαερισμού και θέρμανσης που θα χρησιμοποιηθούν στο κτίριο και η προσθήκη συστημάτων ανανέωσης των πηγών ενέργειας, αν αυτό καθίσταται δυνατό. Από αισθητικής άποψης η Βιώσιμη Αρχιτεκτονική και ο Πράσινος Σχεδιασμός, υιοθετούν την φιλοσοφία του σχεδιασμού ενός κτιρίου που έρχεται σε αρμονία με τα φυσικά χαρακτηριστικά και τους πόρους υλικά του περιβάλλοντος χώρου στον οποίο θα κατασκευαστεί το κτίριο. Ανάλυση Κύκλου Ζωής (Life Cycle Assessment - LCA) H εκτίμηση του κύκλου ζωής των υλικών (LCA) είναι μια μεθοδολογία, που μπορεί να αποτρέψει ένα σχεδιαστή από το να παραβλέψει οποιαδήποτε περιβαλλοντική, κοινωνική και οικονομική επίδραση των υλικών που θα χρησιμοποιηθούν σε ένα κτίριο, αξιολογώντας ένα πλήρες φάσμα των επιπτώσεων που σχετίζονται με όλα τα στάδια της διαδικασίας: από την εξόρυξη ακατέργαστων πρώτων υλών μέχρι την επεξεργασία τους και τη μετατροπή τους σε χρησιμοποιήσιμα υλικά, την κατασκευή, τη διανομή, τη χρήση, την επισκευή, τη συντήρηση, και τη διάθεση ή την ανακύκλωση. Οι επιπτώσεις που λαμβάνονται υπόψη περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων, την ενσωματωμένη ενέργεια που διαθέτουν τα οικοδομικά υλικά, την πιθανότητα πλανητικής υπερθέρμανσης, τη χρήση των πόρων, τη ρύπανση του αέρα και των υδάτων και τα απόβλητα που θα δημιουργηθούν. Έπειτα, λοιπόν, από αυτή την εισαγωγική ανάλυση, θα προτείνουμε τρόπους και υλικά με τα οποία η ανακατασκευή του Λοιμοκαθαρτηρίου θα πραγματοποιηθεί με οικολογική υπευθυνότητα ώστε να μην επιβαρυνθεί το περιβάλλον ούτε κατά την ανακαίνιση του κτιρίου αλλά ούτε και κατά τη λειτουργία του ως Πολιτιστικό Κέντρο. 65 Ortiz O., Castells F., Sonnemann G., Sustainability in the construction industry: A review of recent developments based on LCA, Construction and Building Materials 23, Elsevier Ltd. (2009)

80 Ο οικολογικός σχεδιασμός προαπαιτεί μέτρα για τη μείωση της κατανάλωσης ενέργειας. Τέτοιου είδους μέτρα πρέπει να εφαρμοστούν και στο Πολιτιστικό Κέντρο, χρησιμοποιώντας εφαρμοσμένα συστήματα εξοικονόμησης ενέργειας όπως 66 : - Ενεργειακά κουφώματα με υψηλής απόδοσης διπλούς υαλοπίνακες: κουφώματα κατασκευασμένα από υλικά με χαμηλή θερμική αγωγιμότητα όπως το ξύλο, το PVC και το Αλουμίνιο. - Συστήματα κλιματισμού, μόνωσης και εξωτερικού ή εσωτερικού σκιασμού: Συστήματα κλιματισμού: a. Γεωθερμικές αντλίες : Το γεωθερμικό σύστημα μπορεί να προσφέρει την απαραίτητη θέρμανση και ψύξη σε ένα κτίριο, καθώς και ζεστό νερό για χρήση. Η λειτουργία του βασίζεται στην εκμετάλλευση της ενέργειας του υπεδάφους, η θέρμανση επιτυγχάνεται μέσω της απορρόφησης της θερμότητας του υπεδάφους και της απόδοσής της στο εσωτερικό του κτιρίου, ενώ η ψύξη μέσω της απόρριψης της θερμότητας του κτιρίου προς το υπέδαφος. b. Ηλιακά συστήματα: Τα ηλιακά συστήματα συλλέγουν ηλιακή ακτινοβολία και την μετατρέπουν σε θερμική ενέργεια που μετέπειτα μπορεί να παράξει ηλεκτρισμό. Υπάρχουν διάφορα είδη ηλιακών συστημάτων και η διαφορά τους έγκειται στο βαθμό θερμότητας που μπορούν να παράξουν και διακρίνονται σε χαμηλής, μέσης ή υψηλής θερμοκρασίας συλλέκτες. c. Εξαερισμοί μετατροπής φυσικής θερμότητας (natural ventilation): Τα συστήματα φυσικού αερισμού αξιοποιούν τον άνεμο και τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος για να δημιουργήσουν ένα άνετο και υγιεινό περιβάλλον στο εσωτερικό του κτιρίου, ρυθμίζοντας στις βέλτιστες συνθήκες τη θερμοκρασία, τα επίπεδα υγρασίας και την ποιότητα του αέρα. Βασίζονται στο αυτόματο άνοιγμα και κλείσιμο παραθύρων και φεγγιτών, και μπορεί να κυμαίνονται από ένα απλό σύστημα με διακόπτη ανοίγματος/ κλεισίματος παραθύρων, ως ένα πλήρως ολοκληρωμένο σύστημα διαχείρισης ενέργειας με μετρητές των επιπέδων του διοξειδίου του άνθρακα και της θερμοκρασίας και αισθητήρες καιρού. Μονωτικά υλικά που μπορούν να χρησιμοποιηθούν κατά τη διαδικασία μόνωσης των τοίχων, των δαπέδων και της οροφής του κτιρίου: Περλίτης, Ερακλίτ (προέρχεται από Ξυλόμαλλο, είναι εύκολα ανακυκλώσιμο), Διογκωμένος φελλός, Ειδικά θερμομονωτικά τούβλα, Πάνελ κατασκευασμένα από νιφάδες χαρτιού, Ψυχρή Βαφή για την οροφή και του τοίχους. Ξύλο, Βιώσιμο Μπετόν (sustainable concrete), Βινύλιο ή Λινοτάπητας για στεγανοποίηση του πατώματος. Σκιασμός Υπαίθριων χώρων: Για τον σκιασμό των υπαίθριων χώρων του κτιρίου μπορούν να χρησιμοποιηθούν τέντες, πέργκολες και υπόστεγα με ύφασμα εξωτερικής χρήσης (πολυεστέρας, ακρυλικά, PVC, FR), με περσίδες από αλουμίνιο ή Plexiglas. Εσωτερικός Εξωτερικός σκιασμός κτιρίου: Για τον σκιασμό του νέου ορόφου στη νότια πτέρυγα του κτιρίου, το οποίο κατά κύριο λόγο είναι μια κατασκευή από γυαλί,

81 μπορεί να χρησιμοποιηθούν εσωτερικά ή εξωτερικά συστήματα σκιασμού προσαρμοσμένα στις ανάγκες και τη μορφολογία του κτιρίου. Κάποια από αυτά είναι: a. Προσόψεις με περσίδες αλουμινίου εξωτερικά του κτιρίου, οι περσίδες μπορούν να έχουν οριζόντια ή κάθετη διάταξη ώστε να επιτρέπουν να φωτίζεται φυσικά ο χώρος διατηρώντας τις συνθήκες θερμοκρασίας και φωτισμού σε φυσιολογικά επίπεδα στο εσωτερικό του κτιρίου. Εικόνες b. Σταθερά ή Αναδιπλούμενα Σκίαστρα από ύφασμα (πολυμερές, ακρυλικό, από ίνες φυτών ή ξύλου) εσωτερικά ή εξωτερικά του κτιρίου. Η διάταξη των συστημάτων σκίασης μπορεί να είναι οριζόντια, κάθετη ή υπό κλίση ανάλογα με τη μορφολογία του κτιρίου αλλά και τις συνθήκες που θέλουμε να δημιουργήσουμε στο εσωτερικό. Οι κατηγορίες συστημάτων που υπάρχουν στην αγορά είναι οι εξής: 1. Greenhouse / Sunroom Shading systems Εικόνες Solar Rolled Shades Εικόνες

82 3. Roman Fold Shades Εικόνες Skylight Shades Εικόνες Συστήματα παραγωγής ανανεώσιμης ενέργειας: Ίσως καθίσταται οικονομικά αδύνατη η προσθήκη συστημάτων παραγωγής ανανεώσιμης ενέργειας, παρόλα αυτά καλές λύσεις, θα ήταν τα Φωτοβολταϊκά πάνελ στην οροφή της Βόρειας πτέρυγας του κτιρίου ή ένα σύστημα καύσης βιομάζας, ώστε να εκμεταλλευόμαστε και την παραγωγή αποβλήτων χρησιμοποιώντας ως μέσο παραγωγής ενέργειας. - Συστήματα ενεργειακής διαχείρισης κτιρίων: Η εγκατάσταση ενός συστήματος ενεργειακής διαχείρισης έχει σκοπό την επιτήρηση και τον αυτόματο έλεγχο των εγκαταστάσεων ενός κτιρίου, ώστε να είναι δυνατή η παρακολούθηση και καταγραφή της ενεργειακής συμπεριφοράς των συστημάτων που είναι εγκατεστημένα σ αυτό. Ένας βασικός στόχος της Οικολογικής Αρχιτεκτονικής είναι η μείωση της κατανάλωσης νερού αλλά και η διασφάλιση της ποιότητάς του. Όπως προείπαμε, το Λοιμοκαθαρτήριο διαθέτει ήδη πρότυπα συστήματα ύδρευσης και αποχέτευσης, τα οποία με την βοήθεια των εξελιγμένων τεχνολογικών μέσων μπορούν να βελτιωθούν. Το υπάρχον σύστημα ύδρευσης, επιτρέπει στο νερό της βροχής να συσσωρεύεται μέσω σωληνώσεων σε δεξαμενές που υπάρχουν στο υπόγειο του κτιρίου, να καθαρίζεται, να αντλείται και να επαναχρησιμοποιείται. Συνεπώς μια πρόταση αποτελεί η συντήρηση του συστήματος, των δεξαμενών, η αντικατάσταση των σωληνώσεων και η προσθήκη φίλτρων νερού. Μ αυτό τον τρόπο διατηρείται ένα πρότυπο για την εποχή του σύστημα που αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του κτιρίου με βάση τον αρχικό του σχεδιασμό το 1834 και επιτυγχάνεται η αποδοτική χρήση 82

83 νερού. Όσον αφορά την αποχέτευση, μπορεί να επανασχεδιαστεί ώστε να περιλαμβάνει διπλό υδραυλικό σύστημα που ανακυκλώνει το νερό στο καζανάκι της τουαλέτας αλλά και συστήματα χαμηλής ροής νερού στις βρύσες και στο καζανάκι. Τέλος τα οικοδομικά υλικά που συνήθως θεωρούνται οικολογικά και μπορούν να χρησιμοποιηθούν στο κτίριο κατά την ανακατασκευή είναι, η επαναχρησιμοποιούμενη πέτρα- upcycled stone (κατά τη διάρκεια του καθαρισμού των εγκαταστάσεων του Λοιμοκαθαρτηρίου αλλά και της ανακατασκευής θα προκύψουν οικοδομικά απόβλητα όπως πέτρες, μάρμαρα, τούβλα όπου έπειτα από επεξεργασία μπορούν να ξαναχρησιμοποιηθούν), σκυρόδεμα υψηλής απόδοσης. 4.6 ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ ΧΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΩΝ STUDIO ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ Όπως αναλύσαμε και παρουσιάσαμε παραπάνω, τα κελιά της νότιας πτέρυγας του κτιρίου έπειτα από την αναδιαμόρφωση και την ανακαίνιση θα χρησιμοποιούνται ως Studio Τεχνών που θα φιλοξενούν ανθρώπους όλων των ηλικιών που θέλουν να διδαχτούν μουσική, θέατρο, λογοτεχνία, γλυπτική, φωτογραφία, χορό και ζωγραφική, αλλά και καθηγητές, λέκτορες και καλλιτέχνες Έλληνες και Διεθνείς που θέλουν να παρουσιάσουν την δουλειά τους. Συνεπώς, τα διαμορφωμένα πλέον «κελιά», θα μπορούσαν να ανακατασκευαστούν με τέτοιο τρόπο ώστε εκτός από αίθουσες διδασκαλίας να αποτελούν και χώρο φιλοξενίας των διδασκόντων. Η πρόταση, λοιπόν, είναι η εκάστοτε αίθουσα διδασκαλίας να περιλαμβάνει ειδικά διαμορφωμένες λειτουργικές μονάδες κατοίκησης σχεδιασμένες ώστε να περιλαμβάνουν τον απαραίτητο εξοπλισμό αλλά πλήρως αυτόνομες από τις αίθουσες. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να υλοποιηθεί με την κατασκευή ημιώροφων, με τη μορφή παταριού σε κάθε αίθουσα, στα οποία η πρόσβαση θα είναι δυνατή μέσω κλιμακοστάσιου και τα οποία θα βρίσκονται μεν στον ίδιο χώρο με την αίθουσα διδασκαλίας, αλλά θα είναι πλήρως αυτόνομα ώστε ο κάθε φιλοξενούμενος να απολαμβάνει την ιδιωτικότητά του. Η ιδέα αυτή απορρέει από τη φιλοσοφία που πλαισιώνει ολόκληρο το project, δηλαδή οι χώροι, τα κελιά που άλλοτε δημιουργήθηκαν για να απομονώνουν τους ανθρώπους, να μετατραπούν σε χώρους Τέχνης και Γραμμάτων, δημιουργικής απασχόλησης, κοινωνικής δικτύωσης και φιλοξενίας. Δημιουργείται έτσι ένα παράδοξο, αφού οι λειτουργικές μονάδες θα έχουν την μορφή αυτόνομων «κελιών» όχι όμως με σκοπό την απομόνωση των φιλοξενούμενων από τις κοινωνικές δραστηριότητες αλλά με το να τους δίνει τη δυνατότητα ιδιωτικότητας και ξεκούρασης στον ίδιο χώρο που θα επιτελούν την δουλειά τους, θα αποτελούν πηγές έμπνευσης και δημιουργικότητας και θα δημιουργούν καλλιτεχνικές ανησυχίες. Η ιδέα αυτή ονομάζεται «κατοικήσιμο κτίριο Residential Building» και ενσαρκώνει την αντίθεση μεταξύ των μεγάλων χώρων συλλογικής δράσης που ωστόσο περιλαμβάνουν αυτόνομους, τμηματοποιημένους χώρους κατοίκησης. Η ιδέα αυτή περιγράφηκε πρώτη φορά από έναν σπουδαίο Ελβετό Αρχιτέκτονα, τον Charles Edouard Jeanneret γνωστό και ως Le Corbusier, ο οποίος συνείσφερε στην εξέλιξη της Αρχιτεκτονικής με τις θεωρητικές του μελέτες για το σύγχρονο σχεδιασμό και αφιερώθηκε στην παροχή καλύτερων συνθηκών διαβίωσης για τους κατοίκους των συσσωρευμένων πόλεων. Επιτέλεσε επίσης έργο ως Πολεοδόμος, Ζωγράφος, Γλύπτης, Συγγραφέας και Σχεδιαστής Επίπλων. Όσον αφορά το αρχιτεκτονικό του ύφος, σχεδίαζε βαρείες κατασκευές βασισμένες στις βασικές γεωμετρικές φόρμες, χρησιμοποιούσε ως κύρια υλικά του δομικού πλαισίου του κτιρίου ατσάλι και ενισχυμένο μπετόν και επεδίωκε την «διαφάνεια» των κτιρίων δημιουργώντας μεγάλες επιφάνειες παραθύρων, ώστε να αλληλεπιδρά με το κτίριο το φυσικό φως και ο αέρας. Επιρροές για εκείνον αποτέλεσαν η αυτοκινητοβιομηχανία, η Ελληνική Αρχιτεκτονική με κορυφαίο για εκείνον δημιούργημα τον Παρθενώνα και οι κλασσικές αναλογίες της Αναγεννησιακής Αρχιτεκτονικής, που αποτελούν τη χρυσή τομή του συσχετισμού των ανθρώπινων αναλογιών με τη βασική γεωμετρία, μια ιδέα από την οποία εμπνεύστηκε και ο Leonardo da Vinci στο έργο του, Vitruvian Man ο άνθρωπος με τις αναλογίες. 83

84 Με βάση αυτές τις επιρροές ο Le Corbusier, διατύπωσε τις θεωρίες του γύρω από τον σχεδιασμό στην Αρχιτεκτονική. Towards a new Architecture Μια από αυτές τις θεωρίες αναπτύχθηκε το 1927 και ονομάζεται «Towards a new Architecture» 67, στην οποία καταγράφονται 5 βασικά στοιχεία που δημιουργούν ένα νέο για την εποχή αρχιτεκτονικό ύφος και ικανοποιούν τις απαιτήσεις της νέας βιομηχανίας. Θεωρούσε, λοιπόν, ότι το αυτοκίνητο είναι μια αξιοθαύμαστη μηχανή του οποίου η μορφή προέκυψε ως αποτέλεσμα των στόχων του Μηχανικού, δηλαδή της κίνησης, της ταχύτητα και της άνεση, συνδυασμένοι με τις απαιτήσεις της βιομηχανικής παραγωγής, δημιουργώντας έτσι ένα σύνολο στοιχείων όπου με κάθε βελτίωση έφερναν το αυτοκίνητο πιο κοντά στην τελειότητα. Οραματιζόταν να εφαρμόσει αυτή την ιδέα και στην Αρχιτεκτονική, θεωρώντας αντίστοιχα ότι το σπίτι αποτελεί «μια μηχανή για να ζει μέσα ο άνθρωπος machine for living in». Συνεπώς κατά τη γνώμη του, το σύνολο των στοιχείων που θα προσέφεραν μια ιδανική αρχιτεκτονική δομή είναι: υποστηρικτικοί πυλώνες που θα ανύψωναν το οικοδόμημα από το έδαφος (πυλωτή) ταράτσα ανοίγματα στις οροφές μη-διακοσμημένη πρόσοψη κτιρίου οριζόντια παράθυρα για περισσότερο φυσικό φως το εσωτερικό του κτιρίου θα συνδυάζει ανοιχτούς, μεγάλους κοινόχρηστους χώρους και υπνοδωμάτια με τη μορφή κελιών Με βάση αυτά τα δομικά στοιχεία δημιούργησε τα πρώτα θεωρητικά σχέδια κατοικιών που τα ονόμασε «Maison Citrohan» (ονομασία που προέρχεται από τη γαλλική μάρκα αυτοκινήτων Citroen) ως σύνολο μιας νέας σύγχρονης πόλης «Contemporary City». Εικόνες The Modulor Man Μια ακόμη σπουδαία θεωρία που ανέπτυξε ο Le Corbusier μεταγενέστερα και την χρησιμοποίησε και στις Αρχιτεκτονικές του δημιουργίες, ονομάζεται «The Modulor Man» 68. Η θεωρία αναπτύχθηκε το 1943, ενώ η πρώτη έκδοση της μελέτης του δημοσιεύθηκε το Τόσο στα κτίρια όσο και στην τέχνη του εμφανίζεται μια επαναλαμβανόμενη σιλουέτα. Αναπαριστά μια στυλιζαρισμένη ανθρώπινη φιγούρα με 67 Stanislaus von Moos, Le Corbusier: Elements of a Synthesis, Revised & Expanded, 010 Publishers, Rotterdam, 2009, σελ Stanislaus von Moos, Le Corbusier: Elements of a Synthesis, Revised & Expanded, 010 Publishers, Rotterdam, 2009, σελ

85 το ένα χέρι σηκωμένο και αντιπροσωπεύει τη θεωρία του Le Corbusier για ένα νέο μετρικό σύστημα. Η φιλοδοξία του ήταν, η θεωρία του «Modulor Man» να αναγνωριστεί και να υιοθετηθεί ως καθολικό σύστημα αναλογιών. Επινοήθηκε με σκοπό για να συνδυάσει τα Μαθηματικά, την Ανθρώπινη Μορφή, την Αρχιτεκτονική και την Ομορφιά σε ένα ενιαίο σύστημα, όπου το σύστημα αυτό θα μπορούσε στη συνέχεια να χρησιμοποιηθεί για μετρήσεις σε όλες τις πτυχές του σχεδιασμού από μια απλή χειρολαβή πόρτας μέχρι και την ρυμοτομία μιας ολόκληρης πόλης, ίσως ακόμη και στη Βιομηχανία και τη Μηχανική. Η θεμελιώδης "ενότητα - module" του Modulor, είναι μια ανθρώπινη φιγούρα ύψους 6 ποδιών, η οποία είναι τμηματοποιημένη σύμφωνα με τη «Χρυσή Τομή», δηλαδή μια αναλογία περίπου 1,61, έτσι ώστε η αναλογία του συνολικού ύψους του σχήματος προς το ύψος από τον ομφαλό της ανθρώπινης μορφής και πάνω, να είναι 1,61. Οι αναλογίες αυτές μπορούν να αυξηθούν και να μειωθούν ως το άπειρο χρησιμοποιώντας μια ακολουθία Fibonacci. Συνεπώς, ο Le Corbusier παθιάστηκε και προσπάθησε να αποδώσει και αυτός μια εξήγηση στη μαθηματική δομή του σύμπαντος, όπως είχαν προσπαθήσει προγενέστερα και ο Πυθαγόρας, ο Βιτρούβιος και ο Leonardo Da Vinci. Εικόνα 120 Από το Unité d'habitation στην Μασσαλία το οποίο ολοκληρώθηκε το 1952 και μετά, η θεωρία του Modulor εφαρμόζεται στα κτίρια του Le Corbusier, συμπεριλαμβανομένων των κυβερνητικών συγκροτημάτων που κατασκεύασε στο Chandigarh, στην Ινδία ακόμη και στο εξοχικό του το Le Cabanon. 85

86 ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ Ένα παράδειγμα κτιριακής μονάδας που σχεδιάστηκε με βάση την ιδέα του «Residential Building» είναι η πανεπιστημιούπολη Vytlacil του Art Students League of New York 69, η οποία παρέχει to πρόγραμμα Artist- in Residency και φιλοξενεί στις εγκαταστάσεις της μαθητευόμενους καλλιτέχνες, δίνοντάς τους τη δυνατότητα να δημιουργήσουν αλλά και να αλληλεπιδράσουν με τους δασκάλους και τους συναδέλφους τους στο ίδιο χώρο που διαμένουν και εργάζονται. Η πανεπιστημιούπολη περιλαμβάνει open Studios, workshops, εκθεσιακούς χώρους, βιβλιοθήκη και τους ιδιωτικούς χώρους διαμονήςεργασίας για τους φοιτητές. Εικόνες