Μέθοδοι Εκγύμνασης Ατόμων με Αρτηριακή Πίεση

Transcript

1 Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Επιστημών Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού Μέθοδοι Εκγύμνασης Ατόμων με Αρτηριακή Πίεση Γεωργία Γρηγορίου Πτυχιακή Εργασία Επόπτρια Καθηγήτρια: κ. Κουϊδή Ευαγγελία Θεσσαλονίκη

2 Περιεχόμενα: Πρόλογος... 3 Εισαγωγή Αρτηριακή πίεση Διακυμάνσεις συστολικής και διαστολικής πίεσης... 7 Μέτρηση της αρτηριακής πίεσης.. 9 Παράγοντες που ευνοούν την ανάπτυξη Αρτηριακής Πίεσης. 10 Υπέρταση Eπιπλοκές της υπέρτασης 11 Άσκηση και Υπέρταση Τα θεμελιώδη στοιχεία ενός προγράμματος άσκησης 17 Μεταβολές Αρτηριακής Πίεσης κατά την διάρκεια της Άσκησης 22 Ψυχολογικά οφέλη της άσκησης σε άτομα με υπέρταση 24 Συμπεράσματα 24 Βιβλιογραφία

3 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η πραγματοποίηση της εργασίας αυτής έγινε εφικτή χάριν στην πολύτιμη βοήθεια και καθοδήγηση της επιβλέπων καθηγήτριας μου, κυρία Ευαγγελία Κουϊδή. Την ευχαριστώ θερμά. Ο άψογος επαγγελματισμός και ο επιστημονικός της λόγος στάθηκαν για μένα πολύτιμοι αρωγοί. Δεν μπορώ να μην ευχαριστήσω του γονείς μου, Θεοφάνη και Βασιλική, για την χρόνια στήριξή τους και την εμπιστοσύνη που μου έχουν δείξει αυτά τα χρόνια. Η πτυχιακή αυτή εργασία είναι αφιερωμένη στον μικρό μου αδελφό, Μαρίνο, που καθημερινά είναι στο πλάι μου, στα δύσκολα και στα εύκολα! Γρηγορίου Γεωργία, Θεσσαλονίκη

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η πτυχιακή αυτή εργασία πραγματοποιείται στα πλαίσια των προπτυχιακών μου σπουδών στο Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού (Τ.Ε.Φ.Α.Α.) στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Σκοπός της εργασίας αυτής είναι η βιβλιογραφική ανασκόπηση στο θέμα της Αυξημένης Αρτηριακής Πίεσης (Υπέρταση) και η επίδραση της Άσκησης σε υπερτασικά άτομα. Στην εργασία αυτή θα αναφερθούμε για την ύπαρξη της Αρτηριακής Πίεσης στον ανθρώπινο οργανισμό καθώς και τους παράγοντες αύξησης της με αποτέλεσμα την Υπέρταση. Δεν μπορούμε να μην αναφερθούμε στους παράγοντες που πιθανόν να ενοχοποιούν την αύξηση της Αρτηριακής Πίεσης καθώς και τους τρόπους αντιμετώπισης της. Ειδική αναφορά θα γίνει για την επίδραση της Άσκησης στα Υπερτασικά άτομα καθώς και τι χαρακτήρες γύμνασης μπορούν να επιφέρουν σημαντικές και γρήγορες μεταβολές. 4

5 ΑΡΤΗΡΙΑΚΗ ΠΙΕΣΗ Σύμφωνα με τον Δεληγιάννη (1997), η αρτηριακή πίεση αποτελεί τη δύναμη που οδηγεί το αίμα από τις αρτηρίες στους ιστούς με τη διατήρηση μιας σταθερής ροής. Η μεγαλύτερη πίεση που αναπτύσσεται στις αρτηρίες στη διάρκεια εξώθησης των κοιλιών, ονομάζεται συστολική αρτηριακή πίεση. Η μικρότερη πίεση που εμφανίζεται στο τέλος της διαστολής των κοιλιών, πριν την έναρξη της συστολής, ονομάζεται διαστολική αρτηριακή πίεση. Η διαφορά ανάμεσα στη συστολική και τη διαστολική αρτηριακή πίεση ονομάζεται σφυγμική πίεση και καθορίζεται κύρια από τον όγκο παλμού και την ελαστικότητα των αρτηριακών τοιχωμάτων. Όταν ο όγκος παλμού είναι αυξημένος ή η ελαστικότητα των αρτηριακών τοιχωμάτων (π.χ. στην αρτηριοσκλήρωση), τότε η συστολική πίεση αυξάνει, γεγονός που οδηγεί σε αύξηση της σφυγμικής πίεσης. Ο μέσος όρος της πίεσης που υπάρχει στις αρτηρίες στη διάρκεια ενός καρδιακού κύκλου, ονομάζεται μέση αρτηριακή πίεση. Ο προσδιορισμός της μέσης πίεσης έχει ιδιαίτερη σημασία, γιατί αυτή είναι ουσιαστικά η οδηγός πίεση που διατηρεί σταθερή τη ροή του αίματος προς τους ιστούς. Η μέση αρτηριακή πίεση δεν αποτελεί τον αριθμητικό μέσο όρο της συστολικής και της διαστολικής πίεσης, γιατί η διαστολική φάση του καρδιακού κύκλου διαρκεί περισσότερο από τη συστολική. Πρακτικά η μέση τιμή υπολογίζεται αν προστεθεί στη διαστολική πίεση το 1/3 της σφυγμικής πίεσης: Μέση Τιμή (mm Hg)= Διαστολική + 1/3 (Συστολικής Διαστολικής) Κάθε αίτιο που προκαλεί αύξηση της καρδιακής παροχής ή των αγγειακών αντιστάσεων, προκαλεί αύξηση της αρτηριακής πίεσης. Ωστόσο όμως, η αρτηριακή πίεση διατηρείται συνήθως σε σταθερά επίπεδα, γιατί κάθε αύξηση ή ελάττωση των περιφερικών αγγειακών αντιστάσεων συνοδεύεται από ελάττωση ή αύξηση της καρδιακής παροχής, καθώς και το αντίστροφο. Η ισορροπία αυτή κατορθώνεται με αντανακλαστικούς μηχανισμούς του αυτόνομου νευρικού συστήματος, με τη λειτουργία των νεφρών και με τη δράση ορισμένων ορμονών. 5

6 ΑΡΤΗΡΙΑΚΗ ΠΙΕΣΗ= Κ.Λ.Ο.Α Χ ΑΝΤΙΣΤΑΣΕΙΣ Κ.Λ.Ο.Α. Περιφερικές Αντιστάσεις Όγκος παλμού Καρδιακή συχνότητα Αρτηριόλια Γλοιότητα Αίματος Δραστηριότητα Δραστηριότητα Αγγειοσύσπαση Αγγειοδιαστολή Σ.Ν.Σ Π.Σ.Ν Συμπαθητικές νευρικές ίνες Τέλο-διαστολικός Αδρεναλίνη Αδρεναλίνη Αιματοκρίτης Όγκος αρ. Κοιλίας Αγγειοτενσίνη Ενδοκοιλιακή πίεση Κολπική Πίεση Ενδοθωρακική Πίεση Δράση τοπικών παραγόντων Ο2, Κ +, CΟ2, H +,Ορμόνες Φλεβική Επαναφορά Φλεβική Πίεση αναπνευστικές κινήσεις Σκελετικοί μυς όγκος αίματος Δραστηριότητα Σ.Ν.Σ Εικόνα 1: περίληψη των μηχανισμών που ρυθμίζουν την αρτηριακή πίεση του αίματος. Οι παράγοντες αυτοί δρουν άμεσα ή έμμεσα στα αρτηριόλια και προκαλούν αγγειοσύσπαση, δηλαδή αύξηση των αντιστάσεων τους, ή αγγειοδιαστολή. 6

7 Οι φυσιολογικές διακυμάνσεις της συστολικής και διαστολικής πίεσης με την πάροδο του χρόνου φαίνονται στο παρακάτω πίνακα: Ηλικία (έτη) Συστολική (mm Hg) Διαστολική (mm Hg) Μέση (mm Hg) Καρδιακός Δείκτης (lt/min/m 2 ) Κ.Λ.Ο.Α (lt/ min) Περιφ. Αντιστάσεις (dym/sec/cm 5 ) ,0 4, ,7 6, ,4 6, ,2 5, ,0 5, ,8 5, ,6 4, ,5 4, Η αύξηση της πίεσης στις μεγάλες ηλικίες συνήθως οφείλεται στην εμφάνιση της αρτηριοσκλήρωσης. Εξαιτίας της αρτηριοσκλήρωσης αυξάνουν οι αντιστάσεις των αρτηριολίων ( αύξηση της διαστολικής αρτηριακής πίεσης του αίματος), ενώ τα τοιχώματα της αορτής και των μεγάλων αρτηριών χάνουν την ελαστικότητα τους (αύξηση της σφυγμικής πίεσης). Η παθολογική αύξηση της τιμής της αρτηριακής πίεσης, >150 mm Hg για την συστολική πίεση και > 95 mm Hg για την διαστολική πίεση, ονομάζεται αρτηριακή υπέρταση. Στο 90% των περιπτώσεων, η υπέρταση ονομάζεται «ιδιοπαθής» δηλαδή άγνωστης αιτιολογίας. Στις υπόλοιπες περιπτώσεις, η εμφάνιση αρτηριακής υπέρτασης είναι αποτέλεσμα διαταραχών της λειτουργίας των νεφρών, της καρδιάς, των επινεφριδίων και άλλων αδένων, του νευρικού συστήματος κ.α. 7

8 Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (WHO), η Αρτηριακή Υπέρταση αποτελεί την πρώτη αιτία θανάτου στον κόσμο. Λόγω του ότι είναι μια μη συμπτωματολογική ασθένεια, ο πάσχων δυσκολεύεται να αντιληφθεί πως έχει αυξημένη αρτηριακή πίεση με αποτέλεσμα να προκαλούνται: Υπερτασική εγκεφαλοπάθεια Καρδιακά επεισόδια Διάφορα προβλήματα στα ζωτικά όργανα Εντούτοις, η κύρια αιτία θανάτου είναι η Αρτηριακή Υπέρταση. Πρόκειται για μια σιωπηλή νόσο και η διάγνωση της τις περισσότερες φορές γίνεται τυχαία κατά την διάρκεια άλλων εξετάσεων. Όταν οι τιμές της αρτηριακής πίεσης είναι υψηλές, τότε ο πάσχων αρχίζει να νιώθει πιο έντονη κόπωση, ζαλάδες, πονοκεφάλους κ.α. Η υψηλή αρτηριακή πίεση είναι σημαντική αιτία καρδιαγγειακών επιπλοκών και θανάτου. Η καταστρεπτική επίδραση στα ζωτικά όργανα και οι επιπλοκές που συνδέονται με την αυξημένη αρτηριακή πίεση δεν είναι λίγες, όπως υπερτροφία αριστερής κοιλίας, αιμορραγικό εγκεφαλικό επεισόδιο και ανεύρυσμα αορτής. Επιπλέον, οι αρτηριοσκληρωτικές επιπλοκές της υψηλής αρτηριακής πίεσης οδηγούν σε έμφραγμα του μυοκαρδίου ή οξύ εγκεφαλικό. Αν και ο αριθμός των υπερτασικών ασθενών έχει μειωθεί από τη δεκαετία του 60 στην Αμερική, ένας στους 4 Αμερικανούς εμφανίζει υπέρταση (U.S Department of Health and Human Services,1996). Στην Ευρώπη η υψηλή αρτηριακή πίεση εμφανίζεται σε ποσοστό 51% μεταξύ των ασθενών που έχουν υποστεί έμφραγμα μυοκαρδίου (Domanski, 2002). Για την Ελλάδα, το ποσοστό αυτό το 1987 ανερχόταν στο 48% ενώ στο γενικότερο πληθυσμό, η αρτηριακή υπέρταση εμφάνιζε το 18.9% στους άνδρες και το 17.2% στις γυναίκες (Moulopoulos, 1987). Η πίεση αυξομειώνεται μέσα στην ημέρα, ανάλογα με τις δραστηριότητές μας. Κατά τη διάρκεια άσκησης ή σε ψυχολογικό στρες, η πίεση αυξάνει, ενώ όταν χαλαρώνουμε και ξεκουραζόμαστε, μειώνεται. 8

9 Η αρτηριακή πίεση του αίματος μετριέται σε χιλιοστά στήλης υδραργύρου(mm Hg) και καθορίζεται από 2 παράγοντες: o Την καρδιακή παροχή o Τις περιφερικές αγγειακές αντιστάσεις AΠ = CO x ΠΑΑ Πώς μετράμε την αρτηριακή πίεση: Οι μετρήσεις γίνονται σε καθιστή θέση Το χέρι πρέπει να βρίσκεται σε σχεδόν οριζόντια θέση και ο βραχίονας να υποστηρίζεται στο ύψος της καρδιάς (ακουμπισμένος κάπου) Η περιχειρίδα τοποθετείται έτσι ώστε να εφαρμόζει καλά κατευθείαν στο γυμνό βραχίονα και όχι επάνω στο μανίκι (άμεση επαφή με το δέρμα) Το κέντρο του αεροθαλάμου να βρίσκεται περίπου πάνω από το σημείο που ψηλαφιέται η βραχιόνια αρτηρία (εσωτερική πλευρά του βραχίονα) Τοποθετούμε τα ακουστικά από το στηθοσκόπιο στα αυτιά και την άκρη του στηθοσκοπίου στο σημείο που ψηλαφιέται η αρτηρία Φουσκώνουμε το πιεσόμετρο μέχρι το και αργά αργά, ξεφουσκώνουμε Το σημείο όπου θα ακουστεί ο πρώτος σαφής ήχος είναι ο ήχος της συστολικής πίεσης και το σημείο που ο ήχος εξαφανίζεται και εξασθενεί, είναι η διαστολική πίεση. Η αρτηριακή πίεση πρέπει να αναγράφεται σε χιλιοστά της στήλης Υδραργύρου (mm Hg). Εικόνα 2: Η σωστή τοποθέτηση του πιεσόμετρου ( 9

10 Για την σωστή καταγραφή της αρτηριακής πίεσης, θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψιν κάποιες οδηγίες: 1. Συστήνεται ξεκούραση στον εξεταζόμενο Αποχή από κάπνισμα, αλκοόλ και καφεΐνη για 30 πριν την εξέταση 3. Σωστή και αναπαυτική θέση πριν την λήψη της αρτηριακής πίεσης (όχι σταύρωμα των ποδιών, καλή στήριξη στην πλάτη) Παράγοντες που ευνοούν την ανάπτυξη Αρτηριακής Πίεσης: ηλικία κληρονομικότητα ψυχοκοινωνικό στρες παχυσαρκία αλκοόλ αλάτι είδος εργασίας Ενοχοποιούμενοι παράγοντες στην Υπέρταση: - Κληρονομικότητα - Μεγάλη κατανάλωση(μαγειρικού) αλατιού - Το συμπαθητικό νευρικό σύστημα - Το σύστημα ρενίνης- αγγειοτενσίνης (νεφροί) - Τα αλατοκορτικοειδή - Περιβάλλον 10

11 Προδιαθεσικοί παράγοντες: 1. Υψηλή πρόσληψη NaCl 2. Παχυσαρκία 3. Οινοπνευματώδη ποτά 4. Κακή διατροφή 5. Γενετικοί παράγοντες 6. Κάπνισμα Eπιπλοκές της υπέρτασης: 1. Υπερτασική καρδιακή νόσος - Υπερτροφία της αριστερής κοιλίας, με πιθανότητα εμφάνισης καρδιακής ανεπάρκειας. - Επιτάχυνση των αθηροσκληρωτικών αλλοιώσεων στα στεφανιαία αγγεία με πιθανότητα εξέλιξης σε στηθάγχη, έμφραγμα μυοκαρδίου κ.α. 2. Υπερτασική νεφροπάθεια - Καλοήθη νεφροσκλήρυνση χρόνιους υπερτασικούς χωρίς υποκειμενική νεφρική νόσο και με μη ρυθμισμένη την υπέρταση τους. - Κακοήθη νεφροσκλήρυνση ασθενής με κακοήθης υπέρταση 3. Υπερτασική αγγειακή νόσος - Βασικά εγκεφαλικά αγγειακά επεισόδια - Παροδικά ισχαιμικά επεισόδια - Τη γενικευμένη χρόνια εγκεφαλοπάθεια με ενίοτε την εμφάνιση άνοιας. - Οξεία εγκεφαλοπάθεια 4. Υπερτασική οφθαλμοπάθεια - Αλλοιώσεις από τον βυθό του οφθαλμού 5. Περιφερική αρτηριακή νόσος - Αλλοιώσεις περιφερικών αρτηριών που οδηγούν σε στένωση τους 11

12 Θεραπεία: 1. Κατάλληλη διατροφή, χωρίς πολύ νάτριο. 2. Χρησιμοποίηση KCL σαν υποκατάστατο άλατος. 3. Αύξηση φυσικής δραστηριότητας. 4. Φαρμακοθεραπεία Δίαιτα για άτομα με υπέρταση. Συστήνεται: o Αύξηση καλίου, μαγνησίου και ασβεστίου o Μείωση NaCl (χλωριούχο νάτριο) o Μείωση πρόσληψης λίπους o Αύξηση σωματικής άσκησης o Μείωση σωματικού βάρους o Αποφυγή οινοπνευματωδών ποτών o Διακοπή καπνίσματος Ποιοι κινδυνεύουν να εμφανίσουν υπέρταση: Διαβητικοί Ενήλικες άνω των 50 ετών Καπνιστές Υπέρβαροι Άνθρωποι με καθιστική ζωή Άτομα με υψηλή χοληστερόλη Γυναίκες μέσης ηλικίας που λαμβάνουν αντισυλληπτικά από το στόμα Παράγοντες που συμβάλλουν στην υψηλή αρτηριακή πίεση: o Ηλικία o Γενετικές διαφορές o Σωματικές διαταραχές o Διατροφή 12

13 Ψυχολογικοί παράγοντες που μπορούν να προκαλέσουν αύξηση της Αρτηριακής Πίεσης: Άγχος Ένταση Έντονη πνευματική προσπάθεια Συναισθηματικές διαταραχές Είδος εργασίας ΑΣΚΗΣΗ ΚΑΙ ΥΠΕΡΤΑΣΗ Η συστηματική φυσική δραστηριότητα σχετίζεται με αιμοδυναμικές αλλαγές και μετατροπές στις συνθήκες φόρτισης του μυοκαρδίου (Fagard, 2003). Τα κλινικά οφέλη ενός δραστήριου τρόπου ζωής είναι ευρέως γνωστά. Συγκεκριμένα, ο κίνδυνος θνησιμότητας και νοσηρότητας από στεφανιαία νόσο είναι αντιστρόφως ανάλογος με το επίπεδο ενασχόληση με σωματικές δραστηριότητες και τα οφέλη έχουν αποδοθεί στις ευεργετικές επιδράσεις της σωματικής δραστηριότητας σε μερικούς από τους «κλασικούς» παράγοντες κινδύνου, όπως αρτηριακή πίεση και ο δείκτης μάζας σώματος (Fletcher, 1992). Σημαντικά μεγάλος αριθμός επιδημιολογικών μελετών υποστηρίζει πως η καθιστική ζωή αυξάνει τον κίνδυνο εμφάνισης υπέρτασης, ενώ αντίθετα η αυξημένη ενασχόληση με σωματικές δραστηριότητες, συσχετίζεται τόσο με χαμηλότερα επίπεδα αρτηριακή πίεσης (Kokkinos, 2000,Stewart, 2005, Koutroumpi, 2005 ) όσο και με μείωση της μάζας της αριστερής κοιλίας (Baglivo, 1990, Kokkinos, 1995, Rogers, 1996, Hagberg, 1989, Pescatello, 1991). Παρόλο που η διάρκεια, η συχνότητα και η ένταση της σωματικής άσκησης χρήζουν περαιτέρω μελέτης, γίνεται ξεκάθαρο πως τα μεγαλύτερα κλινικά οφέλη με τον λιγότερο πιθανό κίνδυνο, εμφανίζονται σε χαμηλής και μέτριας έντασης σωματική άσκηση. Συγκεκριμένα, αν και υπάρχει μεγάλη ποικιλία στις αντιστάσεις άσκησης για τον έλεγχο 13

14 της αρτηριακής πίεσης και την μείωση του κινδύνου εμφάνισης στεφανιαίας νόσου, πρόσφατες μελέτες συστήνουν πως χαμηλή και μέτριας έντασης σωματική δραστηριότητα (από το 35% ως το 79% της μέγιστης προβλεπόμενης για την ηλικία καρδιακής συχνότητας, ή 30% με 70& της μέγιστης πρόσληψης οξυγόνου), μπορεί να είναι πιο αποτελεσματική στη μείωση της αρτηριακής πίεσης, σε αντίθεση με υψηλής έντασης σωματικής δραστηριότητας (Papademetriou, 1996). Επιπλέον, πολλές δημοσιεύσεις, συμπεριλαμβανομένης και μιας μετά-ανάλυσης 29 μελετών, συμπεραίνουν πως η συστηματική άσκηση πάνω από 3 φορές την εβδομάδα δεν είχε επιπλέον επίδραση στη μείωση της αρτηριακής πίεσης (Halbert, 1997, Cornelissen, 2005, Kelley, 2001). Πληθώρα δημοσιευμάτων, παρουσιάζει τον ευεργετικό ρόλο της άσκησης στην θεραπεία της αρτηριακής υπέρτασης και στην βελτίωση της ικανότητας άσκησης (Engstom, 1999, Collin, 2000). Ακόμα και σε ασθενείς με ήπια υπέρταση, η συστηματική άσκηση 12 εβδομάδων παρουσίασε ευεργετικά οφέλη στα επίπεδα αρτηριακής πίεσης και στις τιμές της μάζας της αριστερής κοιλίας (Tsai, 2002). Καθώς οι πληροφορίες στη βιβλιογραφία, για το ρόλο της συστηματικής άσκησης στην μάζα της αριστερής κοιλίας σε ασυμπτωματικά άτομα, είναι ανεπαρκείς. Η αρτηριακή υπέρταση είναι η κατεξοχήν νόσος που προδιαθέτει σε διαστολική δυσλειτουργία, κυρίως λόγω της αντισσοπιστικής υπερτροφίας ή οποία συνεπάγεται ισχαιμία στις υπενδοκάρδιες στοιβάδες, ασύγχρονη λειτουργία της αριστερής κοιλίας και δομικές αλλαγές του μυοκαρδιακού ιστού και κατ επέκταση διαταραχές τόσο στη φάση της ενεργητικής χάλασης, όσο και στη φάση της πλήρωσης. Αξίζει να αναφερθεί η υπερτροφία της αριστερής κοιλίας είναι ικανή αλλά όχι απαραίτητη συνθήκη για την εμφάνιση διαστολικής δυσλειτουργίας σε ασθενείς με αρτηριακή υπέρταση. Έτσι, διαστολική δυσλειτουργία εμφανίζει το 90% των υπερτασικών ασθενών με υπερτροφία της αριστερής κοιλίας και το 25% των υπερτασικών με φυσιολογικό πάχος τοιχωμάτων (Lorell, 2000). Σύμφωνα με τις πρόσφατες θέσεις του Αμερικανικού Κολεγίου Αθλητιατρικής, η εμφάνιση υπέρτασης σχετίζεται αντιστρόφως ανάλογα με τα αυξημένα επίπεδα 14

15 καρδιαγγειακής ικανότητας και με την συστηματική συμμετοχή σε σωματικές δραστηριότητες (Pescatello, 2004). Κάποια από τα οφέλη της αερόβιας συστηματικής άσκησης, αποδίδονται στην άμεση επίδραση μιας και μόνο συνεδρίας άσκησης, όπου μπορεί να επιμένουν από μία ως και τρεις μέρες (Chabanian, 2003, Thompson, 2001). Η άμεση αντιυπερτασική επίδραση της άσκησης είναι η πτώση της αρτηριακής πίεσης 5-7 mm Hg και μπορεί να διαρκέσει μέχρι και 22 ώρες μετά την συνεδρία (Pescatello, 2004, Rondon, 2002). Επιπλέον πρόσφατη μελέτη της Β Καρδιολογικής Κλινικής έδειξε πως η υπομέγιστη ισοτονική άσκηση ενεργοποιεί τους μηχανισμούς πήξης και οδηγεί σε αυξημένη ινωδόλυση, προστατεύοντας τους υπερτασικούς από οξέα ισχαιμικά συμβάντα (Lekakis, 2007). Μελέτες υποστηρίζουν πως η συστηματική ενασχόληση με σωματικές δραστηριότητες αερόβιας μορφής μειώνουν κατά 8 mm Hg την συστολική αρτηριακή πίεση (Hagberg, 2000, Pescatello, 2008). Σημαντικότερη μείωση στις τιμές της συστολικής αρτηριακής πίεσης, εμφανίζεται σε βάθος χρόνου (Kokkinos, 2000). Συγκεκριμένα για προγράμματα ασκήσεων με αντιστάσεις, μελέτες παρουσιάζουν σημαντική αύξηση της αρτηριακής πίεσης, τόσο της συστολικής όσο και της διαστολικής κατά τη διάρκεια εκτέλεσης της άσκησης, αλλά δεν εμφανίζουν σημαντική μείωση στην αρτηριακή πίεση ηρεμίας σε βάθος χρόνου, με εξαίρεση τα προγράμματα αντιστάσεων σε μορφή κυκλικής προπόνησης (Guidelines for Cardiac Rehabilitation Program, 2003). Για ασθενείς με υπέρταση συνιστάται καθημερινή ή τουλάχιστον τρεις φορές την εβδομάδα, αερόβια δραστηριότητα διάρκειας λεπτών, μέτριας έντασης. Η μέτρια ένταση ορίζεται είτε στο 40-70% της μέγιστης πρόληψης οξυγόνου (VO2max), που υπολογίζεται σύμφωνα με τα αποτελέσματα της δοκιμασίας καρδιοαναπνευστικής κόπωσης, είτε στο 50-80% της μέγιστης καρδιακής συχνότητας. Οι ασκήσεις μυϊκής ενδυνάμωσης δεν ενδείκνυνται σε υπερτασικούς ασθενείς παρά μόνο σε μορφή οργανωμένης κυκλικής προπόνησης με επίβλεψη, όπου διατηρούνται χαμηλές αντιστάσεις και πολλές επαναλήψεις (Guidelines for Cardiac Rehabilitation Program, 1995). 15

16 ΑΣΚΗΣΗ Σύμφωνα με το Αμερικανικό Κολέγιο Αθλητιατρικής, άσκηση ορίζεται η σωματική κίνηση και οι φυσικές δραστηριότητες όπου αποτελούν το προϊόν της μυϊκής συστολής και αυξάνουν τις μεταβολικές απαιτήσεις για την εκτέλεση τους. Επίσης, η συστηματική άσκηση ορίζεται ως η προγραμματισμένη, οργανωμένη και επαναλαμβανόμενη κίνηση που έχει σκοπό να βελτιώσει ή να συντηρήσει τη σωματική απόδοση. Η άσκηση διακρίνεται στην ισοτονική, η οποία ενεργοποιεί μεγάλες μυϊκές ομάδες και στην ισομετρική, η οποία ενεργοποιεί συγκεκριμένες μυϊκές ομάδες (American College of Sports Medicine, 2009, Κλεισούρας, 1992, Kent, 1998). Άνθρωποι που ακολουθούν στον τρόπο ζωής τους, μετρίου ή υψηλού επιπέδου φυσικής δραστηριότητα, παρουσιάζουν μειωμένα ποσοστά θνησιμότητας σε σχέση με εκείνους που ακολουθούν καθιστική ζωή (Slattery, 1988, Slattery, 1989, Stender, 1993, Paffenbarger, 1993). Ο Blair και οι συνεργάτες του, το 1993 υποστήριξαν ότι τα χαμηλά επίπεδα καρδιοαναπνευστικής ικανότητας συνδέονται σημαντικά με θνησιμότητα τόσο για τις γυναίκες όσο και για τους άνδρες. Η τακτική Φυσική Άσκηση μειώνει τόσο τη συστολική όσο και τη διαστολική πίεση του αίματος. Η μείωση αυτή μπορεί να φτάσει και το 10mm Hg ή ακόμα και περισσότερο, θεραπευτικά σπουδαίο γεγονός, ιδιαίτερα στα άτομα που πάσχουν από ήπια έως μέτρια υπέρταση στα οποία η άσκηση μπορεί να επαναφέρει την πίεση τους ακόμα και στα φυσιολογικά επίπεδα ( Ακόμα, μπορεί να βοηθήσει στη διατήρηση της ελαστικότητας των αγγείων αίματος σε ηλικιωμένα άτομα. Φυσικά, οι μεταβολές στην πίεση του αίματος θα μπορούσαν επίσης να είναι συνέπεια της απώλειας του βάρους ή της μείωσης του άγχους που είναι ωφέλιμα αποτελέσματα της τακτικής άσκησης (Sharkey, 1997). Δυστυχώς όμως, στα περισσότερα υπερτασικά άτομα, μόνο η άσκηση δεν αρκεί για την ρύθμιση της πίεσης τους, γι αυτό και συνιστάται να μην εγκαταλείπουν τα άλλα μέτα ρύθμισης της πίεσης χωρίς την συμβουλή του γιατρού τους ( Η σωστή 16

17 και υγιεινή διατροφή, η φαρμακευτική αγωγή και η συχνή Φυσική Δραστηριότητα, αποτελούν το κλειδί της σωστής και αποτελεσματικής ρύθμισης της Αρτηριακής Πίεσης. Τα υπερτασικά άτομα, δεν θα πρέπει να εγκαταλείψουν καμία από τις τρεις (3) αυτές παραμέτρους αν θέλουν να δουν σημαντικές βελτιώσεις στην Αρτηριακή του Πίεση. Σημαντικό ρόλο στις μεταβολές της καρδιακής λειτουργίας κατά την άσκηση παίζει η θερμοκρασία του περιβάλλοντος καθώς επηρεάζει σημαντικά στις μεταβολές της θερμοκρασίας του σώματος. Θα πρέπει, λοιπόν, με όσα αναφέρθηκαν παραπάνω, να υπάρχει ένα εξατομικευμένο πρόγραμμα άσκησης για τον κάθε ασθενή, με βάση τις δυνατότητες, τις ανάγκες αλλά και τους στόχους που θέτει. Αυτό το πρόγραμμα, θα πρέπει σε τακτά χρονικά διαστήματα να επαναδιαμορφώνεται έτσι ώστε να μην χάνονται οι προσαρμογές στο σώμα. Με την συστηματική μακροχρόνια αερόβια σωματική άσκηση βρέθηκε ότι αυξάνονται οι προσταγλανδίνες που προκαλούν αγγειοδιαστολή ενώ ελαττώνεται η ρενίνη στο αίμα καθώς και η γλοιότητα του αίματος. Αυτά σημαίνουν μείωση της αρτηριακής πίεσης και ελάττωση του κινδύνου για σχηματισμό θρόμβων στα αιμοφόρα αγγεία, με συνέπεια ελάττωση του κινδύνου για εμφράγματα και εγκεφαλικά επεισόδια. Η αύξηση λοιπόν της αρτηριακής πίεσης κατά την άσκηση είναι αποτέλεσμα της σημαντικής αύξησης κυρίως της καρδιακής παροχής, γιατί οι περιφερικές αντιστάσεις στη διάρκεια της άσκησης μπορεί να ελαττωθούν, να παραμείνουν σταθερές ή να αυξηθούν, ανάλογα με τον τύπο της άσκησης (Δεληγιάννης, 1997). Τα θεμελιώδη στοιχεία ενός προγράμματος άσκησης: 1. Ένταση άσκησης: η ένταση είναι ο σημαντικότερος παράγοντας στην ανάπτυξηβελτίωση της μέγιστης πρόσληψης οξυγόνου και απεικονίζει τις ενεργειακές ανάγκες της άσκησης, το ποσό οξυγόνου που καταναλώνεται και τις θερμίδες που χρησιμοποιούνται (Sharkey, 1997). Η ένταση και η διάρκεια της άσκησης καθορίζουν τη συνολική καύση θερμίδων. Έτσι, παρόμοιες βελτιώσεις μπορούν 17

18 να επιτευχθούν είτε με χαμηλής ένταση και μεγάλης διάρκειας πρόγραμμα είτε με υψηλής έντασης και μικρής διάρκειας πρόγραμμα. Βέβαια, με το δεύτερο είδος προγράμματος αυξάνονται οι πιθανότητες κάποιου ορθοπεδικού τραυματισμού. Η ένταση της άσκησης θα πρέπει να κυμαίνεται από το 60-90% της μέγιστης καρδιακής συχνότητας (Μ.Κ.Σ.) του ατόμου, η οποία υπολογίζεται ως εξής: Μ.Κ.Σ.= 220-ηλικία. Άτομα με κακή φυσική κατάσταση θα έχουν βελτίωση ακόμη και σε αρχικές εντάσεις 50-60% της Μ.Κ.Σ. Για την εφαρμογή της κατάλληλης έντασης, πρέπει να λαμβάνονται υπόψιν το επίπεδο φυσικής κατάστασης, η λήψη φαρμάκων που μπορεί να επηρεάσουν την καρδιακή συχνότητα, οι πιθανότητες καρδιοκυκλοφορικού επεισοδίου ή ορθοπεδικού τραυματισμού, οι ατομικές προτιμήσεις και οι ατομικοί στόχοι ( Φυσική Κατάσταση (ml/kg x min) Χαμηλή (<35) Μέτρια (35-45) Υψηλή (>45) Προπονητική Ζώνη (% max HR) Πίνακας 1: Η προπονητική ζώνη βάσει ποσοστού της εκτίμησης Μ.Κ.Σ. (Sharkey, 1997) 2. Διάρκεια άσκησης: δυστυχώς, οι χρονικοί περιορισμοί και οι προτεραιότητες στην καθημερινή ζωή επηρεάζουν και τη διάρκεια αλλά και την συχνότητα των προπονήσεων. Καρδιο-αναπνευστικές βελτιώσεις έχουν παρατηρηθεί ακόμη και με 5-10 λεπτά προπόνησης υψηλής έντασης. Μια τέτοια υψηλή ένταση, όμως, δημιουργεί συνθήκες υψηλού κινδύνου και δεν προτείνεται. Το A.C.S.M. προτείνει λεπτά συνεχούς αερόβιας δραστηριότητας, κάτι το οποίο όμως θα πρέπει να τροποποιηθεί για διαφορετικές κατηγορίες ατόμων. Το πρόγραμμα ατόμων με μέτρια φυσική κατάσταση θα πρέπει να είναι 20λεπτής διάρκειας, ενώ άτομα με κακή φυσική κατάσταση θα πρέπει να περιοριστούν στα 10λεπτά (2-3 φορές την ημέρα). Η αύξηση της διάρκειας θα γίνει σταδιακά, ανάλογα με την 18

19 προσαρμογή. Η διάρκεια και η ένταση της άσκησης πηγαίνουν μαζί. Μια αύξηση στο ένα απαιτεί μια μείωση στο άλλο. Έτσι, δραστηριότητα χαμηλότερης έντασης θα πρέπει να συνδυασθεί κατά τη διάρκεια μιας μακρύτερης χρονικής περιόδου (30λεπτά ή περισσότερο), και, αντιθέτως, τα άτομα που προπονούνται σε πιο υψηλά επίπεδα έντασης θα πρέπει να προπονούνται τουλάχιστον 20λεπτά ή περισσότερο. Η διάρκεια μπορεί να οριστεί από την άποψη του χρόνου, της απόστασης ή των θερμίδων (Sharkey, 1997, 3. Συχνότητα άσκησης: η συχνότητα σχετίζεται με την ένταση και τη διάρκεια της προπόνησης και επομένως εξαρτάται από αυτές τις δύο μεταβλητές. Η λειτουργική ικανότητα και το επίπεδο της φυσικής κατάστασης είναι δύο στοιχεία που καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τον αριθμό των προπονήσεων (Pollock, 1998). Φυσική Κατάσταση (ml/kg x min) Χαμηλή (<35) Μέτρια (35-45) Υψηλή (>45) Συχνότητα (μέρες/εβδομάδα) Πίνακας 2: Η συχνότητα της άσκησης με βάση τη Φυσική Κατάσταση (Sharkey,1997). Οδηγίες προπόνησης για αερόβια φυσική κατάσταση: Η χρησιμοποίηση των οδηγιών του παρακάτω πίνακα ως αφετηρία, είναι μια καλή αρχή. Το πρόγραμμα πρέπει να προσαρμόζεται ανάλογα με το προσωπικό ύφος, τους στόχους και τις ανάγκες του καθενός (Sharkey, 1997). 19

20 Φυσική Κατάσταση (ml/kg x min) Ένταση (%maxhr) Διάρκεια (calories) Συχνότητα (μέρες/εβδομάδα) Χαμηλή (<35) Μέτρια (35-45) Υψηλή (>45) Είδος Άσκησης: Η μεγαλύτερη βελτίωση στην καρδιοαναπνευστική αντοχή παρατηρείται όταν το πρόγραμμα περιλαμβάνει αερόβιου τύπου ασκήσεις, καθώς και τη χρησιμοποίηση μεγάλων μυϊκών ομάδων για μεγάλο χρονικό διάστημα. Παραδείγματα αποτελούν πολλές αερόβιες δραστηριότητες, όπως το περπάτημα, η πεζοπορία, το τζόκινγκ, η κολύμβησης, η ποδηλασία, η κωπηλασία, ο χορός, το σκοινάκι και διάφορα σπορ. Τα οφέλη υγείας εμφανίζονται ανεξάρτητα από την άσκηση που επιλέγεται. Η καλύτερη άσκηση είναι αυτή που ο ασκούμενος απολαμβάνει και είναι διατεθειμένος να εκτελεί τακτικά. Οδηγίες ασφάλειας κατά την άσκηση: Καλόν είναι οι παρακάτω οδηγίες να τηρούνται προκειμένου τα άτομα να ασκούνται με ένα ασφαλή τρόπο, για να γίνονται πράξη μόνο οι θετικές επιδράσεις της άσκησης (ACSM, 1990). 1. Ασκηθείτε μόνο όταν αισθάνεστε καλά 2. Μην ασκείστε αμέσως μετά το φαγητό. Περιμένετε τουλάχιστον 2 ώρες. 3. Χρειάζεται προσοχή στις καιρικές συνθήκες. Αποφύγετε την άσκηση σε υψηλές θερμοκρασίες, ιδιαίτερα όταν έχετε κουραστεί στην εργασία σας. Σε θερμοκρασία πάνω από C, μειώστε το ρυθμό, δείξτε μεγαλύτερη ευαισθησία σε τυχόν συμπτώματα και πίνετε πολλά υγρά πριν και μετά την άσκηση. Η άσκηση είναι καλύτερα ανεκτή σε χαμηλή θερμοκρασία γ με ελαφρό αεράκι ή θαλάσσια αύρα 20

21 4. Προσοχή στις ανηφόρες. Μειώστε ταχύτητα και ένταση οπωσδήποτε 5. Ασκηθείτε με ελαφρά αθλητικά ρούχα και υποδήματα. Αποφύγετε, ιδιαίτερα τα συνθετικά ρούχα, που δεν αφήνουν το σώμα να «αναπνεύσει» και φορέστε οπωσδήποτε καπέλο στον ήλιο. 6. Κάθε οργανισμός είναι ένα σύνολο με ιδιαιτερότητες. Για το πρόγραμμα σωματικής σας άσκησης συζητείστε με τον γιατρό που σας παρακολουθεί 7. Για την καρδιά ωφέλιμη άσκηση είναι μόνο η αερόβια άσκηση. Το περπάτημα είναι το καλύτερο παράδειγμα 8. Μάθετε να αναγνωρίζετε τυχόν καρδιολογικά συμπτώματα κατά τη διάρκεια της άσκησης: Δυσφορία στο άνω μέρος του σώματος, όπως στο θώρακα, στα χέρια, στο λαιμό, στη γνάθο. Η δυσφορία αυτή μπορεί να ποικίλει σε ένταση και να είναι σαν πόνος, κάψιμο, σφίξιμο ή πίεση, αίσθημα λιποθυμίας ή λιποθυμία κατά ή μετά την άσκηση. Αν και μπορεί να μην οφείλεται στην καρδιά σταματήστε την άσκηση και συμβουλευτείτε γιατρό. Δύσπνοια. Η συχνότητα και το βάθος των αναπνοών φυσικά αυξάνονται με την άσκηση αλλά δεν θα πρέπει να προκαλείται δυσφορία δυσχέρεια στην ομιλία ή βήχας. Ο ρυθμός της αναπνευστικής λειτουργίας πρέπει να αποκαθίσταται σε λιγότερο από 5 λεπτά μετά τη διακοπή της άσκησης. 9. Τα ακόλουθα συμπτώματα μπορεί να δείχνουν ότι ασκείστε σε ρυθμό εντονότερο απ όσο αντέχετε: αδυναμία να ολοκληρώσετε ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα, αδυναμία συνομιλίας κατά την άσκηση (talk test), ζάλη ή ναυτία, χρόνια κόπωση, αϋπνία, πόνος στις αρθρώσεις. 10. Να ξεκινάτε πάντα αργά και να αυξάνετε την ένταση προοδευτικά. Δίνετε έτσι την ευκαιρία στην καρδιά να προσαρμοστεί κατάλληλα. 21

22 Μεταβολές Αρτηριακής Πίεσης κατά την διάρκεια της Άσκησης: ΑΕΡΟΒΙΑ ΑΝΤΙΣΤΑΣΕΙΣ Συστολική Διαστολική Κατά την διάρκεια της άσκησης παρουσιάζονται μεταβολές στην Αρτηριακή Πίεση, με βάση το είδος της άσκησης. Στην αερόβια άσκηση, παρουσιάζεται αύξηση της συστολικής πίεσης και μείωση της διαστολικής, ενώ στις ασκήσεις με αντιστάσεις παρουσιάζονται αυξήσεις και στις δύο (2). Αυτό οφείλεται στην πίεση που ασκούν το αίμα στα τριχοειδή αγγεία κατά την προσπάθεια άρσης μιας αντιστάσεις. ΣΗΜΕΙΑ ΠΡΟΣΟΧΗΣ: 1. Οι ισομετρικές ασκήσεις καθώς και οι δραστηριότητες όπου συμμετέχουν μικρές μυϊκές ομάδες αντενδείκνυται, γιατί όχι μόνο δεν συμβάλλουν στην θεραπεία της υπέρτασης, αλλά μπορούν να αποβούν ιδιαίτερα επικίνδυνες, διότι αυξάνουν την αρτηριακή πίεση κατά τη διάρκεια της διεξαγωγής τους. 2. Για να είναι η άσκηση ωφέλιμη αλλά και ακίνδυνη, επιβάλλεται συχνός ιατρικός έλεγχος που θα πρέπει να περιλαμβάνει τακτικούς προσδιορισμούς της αρτηριακής πίεσης, τόσο κατά την ηρεμία όσο και κατά τη διάρκεια της άσκησης, δοκιμασία κόπωσης για τον αποκλεισμό ενδεχομένου ύπαρξης ισχαιμικής νόσου και υπερηχοκαρδιαγραφικό έλεγχο, για την εκτίμηση της καρδιακής υπερτροφίας. 3. Μεγάλη προσοχή θα πρέπει να δίνεται στα άτομα που λαμβάνουν υψηλές δόσεις αντι-υπερτασικών φαρμάκων. Ορισμένα από αυτά μπορεί να προκαλούν παρενέργειες όπως βραδυκαρδία, ορθοστατικά υποτασικά επεισόδια, αφυδάτωση κ.α. 22

23 Η Φυσική Δραστηριότητα για την Υπέρταση: Συχνότητα Ένταση Είδος Διάρκεια καθημερινά 40-60% VO2max Αερόβια >30 RPE:12-13 Αντιστάσεις (Κλίμακα Borg) Επιδράσεις χρόνιας αερόβιας άσκησης: Μείωση καρδιακής συχνότητας και αρτηριακής πίεσης Μείωση τόνου συμπαθητικού νευρικού συστήματος Μείωση κατεχολαμινών Αύξηση τόνου παρασυμπαθητικού νευρικού συστήματος Επιδράσεις άσκησης με αντιστάσεις: o Μείωση Αρτηριακής Πίεσης λόγω αγγειοδιαστολής o Τόσο οι δυναμικού, όσο και οι ισομετρικές τύπου ασκήσεις μειώνουν την Αρτηριακή Πίεση o Ανάπτυξη λειτουργικής ικανότητας Ενδείξεις διακοπής άσκησης: Αρτηριακή Πίεση κατά την άσκηση: > 260mmHg Συστολική > 120mmHg Διαστολική Αρτηριακή Πίεση σε ηρεμία: >200mmHg Συστολική >95mmHg Διαστολική 23

24 Ψυχολογικά οφέλη της άσκησης σε άτομα με υπέρταση Η άσκηση ως γνωστόν βελτιώνει την διάθεση του ατόμου και δημιουργεί ένα αίσθημα ευεξίας. Είναι το αίσθημα εκείνο που κάνει το άτομο να νοιώθει εσωτερική πληρότητα, ισορροπία, αυτοπεποίθηση και σιγουριά και του δίνει την ορμή να αντιμετωπίσει με αισιοδοξία τις δυσκολίες, τις αντιξοότητες και τις προκλήσεις της καθημερινότητας. Ακόμη μειώνει τα συμπτώματα του άγχους και της κατάθλιψης καθώς και βελτιώνει τη νοητική λειτουργία. Έχει αποδειχθεί ότι έχει θετικά αποτελέσματα στην αυτοεκτίμηση και στην αυτοπεποίθηση. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Κλείνοντας αυτή την πτυχιακή εργασία, θα πρέπει να τονισθεί ότι η σωστή άσκηση και ένα σωστό δομημένο πρόγραμμα άσκησης μπορεί να βοηθήσει τα υπερτασικά άτομα. Δεν θα πρέπει να ξεχνιέται πως για κάθε περίπτωση ασθενούς, θα πρέπει να εφαρμόζεται εξατομικευμένο πρόγραμμα άσκησης με βάση τις ανάγκες, τις δυνατότητες και τους στόχους του. Για την συμμετοχή όμως των υπερτασικών ατόμων σε πρόγραμμα Φυσικής Δραστηριότητας θα πρέπει να υπάρχει μια καλή ρύθμιση της αρτηριακής πίεσης (σταθεροποίηση). Επίσης, πριν την άσκηση αλλά και μετά το τέλος της να γίνει καταγραφή της αρτηριακής πίεσης. Αναμφίβολα, για την έγκριση του ασθενούς στο πρόγραμμα θα πρέπει να υπάρχει ιατρική συναίνεση και ιατρικός έλεγχος. Η άσκηση και η σωστή διατροφή μπορούν να επιφέρουν σημαντικές θετικές μεταβολές στην αρτηριακή πίεση, μειώνοντας έτσι την φαρμακευτική αγωγή του ασθενούς. 24

25 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: 1. Αστέριος Π. Δεληγιάννης «Ιατρική της Άθλησης, από τη θεωρία στην πράξη», WHO, World Health Organization 3. U.S Department of Health and Human Services. Physical Activity and Health: A Report of the Surgeon General, Atlanta, GA: U.S. Department of Health and Human Services, Centers for Disease Control and Prevention, National Center for Chronic Disease Prevention and Health Promotion, Domanski M, Mitchell G, Pfeffer M, Neaton JD, Norman J, Svendesen K, Grimm R, Cohen J, Stamler J, MRFIT Research Group. Pulse pressure and cardiovascular disease-related mortality: follow-up study of the Multiple Risk Factor Intervention Trial (MRFIT). JAMA 2002, May 22-29, 287 (20): Moulopoulos SD, Adamopoulos PN, Diamantopoulos EL, Nanas SN, Anthopoulos LN, Iliadi-Alexandrou M. Coronary heart disease risk factors in a random sample of Athenian adults. The Athens Study, Am J Epidemiol, 1987, 126 (5): Fagard R. Athlete s heart, 2003: 89, Fletcher GB, Blair SN, Blumenthal J., et al. Position statement: statement on exercise: benefits and recommendations for physical activity programs for all Americans. Circulation, 1992: 86, Kokkinos PF, Papademetriou V. Exercise and hypertension. Coronary Artery Disease, 2000, 11:

26 9. Stewart KJ, Bacher AC, Turner KL, Fleg JL, Hees PS, Shapiro EP, Tayback M, Ouyang P. Effect of exercise on blood pressure in older persons: a randomized controlled trial. Arch Intern Med, 2005, Apr 11: 165: Koutroumpi M, Pitsavos C, Stefanadis C. The role of exercise in cardiovascular rehabilitation: a review. Acta Cardiol, 2008, 63: Baglivo HO, Fabregues G., Burrieza H., Esper RC, Talacio M., Esper RJ. Effect of moderate physical training on left ventricular mass in mild hypertensive persons. Hypertensiob, 1990, 15:I 153-I Kokkinos PF, Narayan P., Colleran JA., Pittaras A., Notargiacomo A., Reda D., Papademetriou V. Effectis of regular exercise on blood pressure and left ventricular hypertrophy in African- American men with severe hypertension. N Engl J Med, 1995, 333: Rogers MW, Probst MM, Gruber JJ, Berger R, Boone JB. Differentialn effects of exercise training intensity on blood pressure and cardiovascular responses to stress in borderline hypertensive humans. J Hypertens, 1996, 14: Hagberg JM, Mountain SJ, Martin WH, Ehsani AA. Effect of exercise training in years old persons with essential hypertension. Am J Cardiol. 1989, 64: Pescatello LS, Fargo AE, Leach CN, Scherzer HH. Short-term effect of dynamic exercise on arterial blood pressure. Circulation, 1991, 83: Papademetriou V, Kokkinos PF. The role of exercise in the control of hypertension and cardiovascular risk. Curr Opin Nepgrol Hypertens, 1996, 5:

27 17. Halbert JA, Silagy CA, Finucane P, Withers RT, Hamdorf PA, Andrews GR. The effectiveness of exercise training in lowering blood pressure: a metaanalysis of randomized controlled trials of 4 weeks or longer. J Hum Hypertens, 1997, 11: Cornelissen V.A., Fagard R.H. Effects of endurance training on blood pressure, blood pressure-regulating mechanisms and cardiovascular risk factors. Hypertension, 2005, 46: Kelley GA, Kelley KA, Tran ZV. Aerobic exercise and resting blood pressure: a meta-analytic review of randomized, controlled trials. Prev Cardiol, 2001, 4: Engstrom G, Hedblad B, Janzon L. Hypertensive men who exercises regularly have lower rate of cardiovascular mortality. J Hypertens, 1999, 17: Collin HL, Rodenbaugh DW, DiCarlo SE. Daily exercise attenuates the development of arterial blood pressure related cardiovascular risk factors in hypertensive rats. Clin Exp Hypertens, 2000, 22: Tsai JC, Chang WY, Kao CC, Lu MS, Chen YJ, Chan P. Beneficial effect on blood pressure and lipid profile by programmed exercise training in Taiwanese patients with mild hypertension. Clin Exp Hypertens, 2002, 24: Lorell BH, Carabello BA. Left ventricular hypertrophy: pathogenesis, detection, and prognosis. Circulation, 2000, 102: Pescatello LS, Franklin BA, Fagerd R, Farquhar WB, Kelley GA, Ray CA. American College of Sports Medicine position stand. Exercise and hypertension. Med Sci Sports Exerc, 2004, 36:

28 25. Chobanian AV, Bakris GL, Black HR, Cushman WC, Green LA, Izzo JL, Jones DW, Materson BJ, Oparil S, Wright JT, Roccella EJ. Seventh Report of the Joint National Committee on Prevention, Detection, Evaluation and Treatment of high blood pressure. JNC-7 Complete Version. Hypertension, 2003, 42: Thompson PD, Crouse SF, Goodpaster B, Kelley D, Moyna N, Pescatello LS. The acute versus the chronic response to exercise. Med Sci Sports Exerc, 2001, 33: S438-S Rondon MUPB, Alves MJ, Braga AM, Texteira OTUN, Barretto ACP, Krieger EM, Negrao CE. Postexercise blood pressure reduction in elderly hypertensive patients. J Am Coll Cardiol, 2002, 39: Lekakis J, Triantafyllidi H, Galea V, Koutroumbi M, Theodoridis T, Komporozos C, Ikonomidis I, Christopoulou-Cokkinou V, Kremastinos DT. The immediate effect of aerobic exercise on haemostatic parameters in patients with recently diagnosed mild to moderate essential hypertension. J Thromb Thrombolysis, 2008, 25 (2): Hagberg JM, Park JJ, Brown MD. The role of exercise training in the treatment of hypertension: an update. Sports Med, 2000, 30 (3): Pescatello L.S, Blanchard BE, Heest JLV, Maresh CH, Gordish-Dressman H, Thompson PD. The metabolic syndrome and the immediate antihypertensive effects of aerobic exercise: a randomized control design. Cardiovascular Disorders, 2008, 8: Kokkinos PF, Papademetriou V. Exercise and hypertension. Coronary Artery Disease, 2000, 11:

29 32. Guidelines for Cardiac Rehabilitation Programs (4 th edition). The American Association of Cardiovascular and Pulmonary Rehabilitation, Champainh, IL, Human Kinetics, Guidelines for Cardiac Rehabilitation. The British Association for Cardiac Rehabilitation Blackwell Science, Ltd, American College of Sports Medicine. ACSM S Guidelines for exercise testing and prescription (eight editions). Lippincott Williams & Wilkins, Κλεισούρας Β. Εργοφυσιολογία. Η φυσιολογική βάση της μυϊκής προσπάθειας. Έκδοση Πέμπτη, 1992, Εκδόσεις Συμμετρία. 36. Kent M. Oxford Dictionary of Sports Science & Medicine. Second Edition 1998, Oxford University Press. 37. Slattery ML, Jacobs DR. Physical fitness and cardiovascular disease mortality: the U.S Railroad Study. Am J Epidemiol, 1988, 127: Slattely ML, Jacobs DR, Nichaman MZ. Leisure-time physical activity and coronary heart disease death: the U.S. Railroad Study. Circulation, 1989, 79: Stender M, Hense HW, Doring A, Keil U. Physical activity at work at cardiovascular disease risk: results from the MONICA Augsburg Study. Inter J Epidemiol, 1993, 22: Paffenbarger RS, Hyde RT, Wing AL, Le IM, Jung DL, Kampert JB. The association of changes in physical activity level and other lifestyle characteristics with mortality among men. N Engl J Med, 1993, 328:

30 41. Blair SN, Kohl HW, Balrow CE. Physical activity physical fitness and all- cause mortality in women: do women need to be active? J Am Coll Nurtit, 1993, 12: Sharkey J.B., Fitness and work capacity, 2 nd ed. (Miscoula, MT: USDA Forest Service) A.C.S.M ( 46. Pollock M.L., Gaesser G., Butcher J., Despres J-P, Dishman R.K. Franklin B, Garber C. (1998). ACSM: Position Stand: The recommended quantity and quality of exercise for developing and maintaining cardiorespiratory and muscular fitness, and flexibility in health adults. Med Sci. Sports Exerc, 30 (6): Brian J. Sharkey, PhD, Steven E. Gaskill, PhD «Άσκηση & Υγεία», επιμέλεια ελληνικής έκδοσης Αστέριος Δεληγιάννης, Μαυροβουνιώτης Φώτιος «Ειδικά θέματα Φυσικής Αγωγής ως μέσο πρόληψης διαταραχών σωματικής υγείας», Θεσσαλονίκη Μαρία Χασαπίδου, Άννα Τσιλιγκίρογλου Φαχαντίδου «Διατροφή για υγεία, άσκηση και αθλητισμό», Θεσσαλονίκη Callow B.A, «Υγεία και διατροφή(τόμος Τρίτος)» 51. Κ. Κορωνάκης, Κ. Πανούσης, Δ. Τσαγκαδόπουλος «Αρτηριακή πίεση και καρδιαγγειακές προσαρμογές μετά από αερόβια άσκηση σε άτομα τρίτης ηλικίας»,

31 52. Ε.Β Κεκάτος, Μ. Παρισιάνου «Καρδιά φυσικοθεραπευτική φροντίδα», Αθήνα Αντώνιος Γ. Καφάτος «Υπέρταση πρόληψη και μη φαρμακευτική αντιμετώπιση». 54. Richard Amoretti, Richard Brion «Καρδιολογία της άσκησης», επιμέλεια ελληνικής έκδοσης Αστέριος Δεληγιάννης, Θεσσαλονίκη Χ. Κοτζαμανίδης «Προπονητική Αναπτυξιακών ηλικιών», Θεσσαλονίκη Kerry J. Stewart, EdD; Anita C. Bacher, MSN, MPH; Katherine L. Turner, MS, Jerome L. Fleg, MD, Paul S. Hees, PhD, Edward P. Shapiro, MD, Matthew Tayback, ScD, Pamela Ouyang MD, «Effect of Exercise on Blood Pressure in Older Persons», Ελληνική Καρδιολογική Εταιρεία 31