ΚΥΣΤΙΚΗ ΙΝΩΣΗ. *Προκαλείται από μετάλλαξη ενός γονιδίου, στο μακρύ σκέλος του 7ου χρωμοσώματος (CF gene, 7q31.2) [3].

Transcript

1 14/11/2017 ΚΥΣΤΙΚΗ ΙΝΩΣΗ 1. ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ TI EINAI: Η Κυστική Ίνωση ή Ινοκυστική Νόσος (Cystic Fibrosis) είναι: *η πιο συχνή κληρονομική, κακής πρόγνωσης νόσος της λευκής φυλής [1,2], *κληρονομείται με αυτοσωμικό υπολειπόμενο χαρακτήρα, *προσβάλλει πολλά ζωτικά όργανα και συστήματα του ανθρώπινου οργανισμού. ΠΩΣ ΠΡΟΚΑΛΕΙΤΑΙ: *Προκαλείται από μετάλλαξη ενός γονιδίου, στο μακρύ σκέλος του 7ου χρωμοσώματος (CF gene, 7q31.2) [3]. *Το γονίδιο αυτό, κωδικοποιεί μια πρωτεΐνη, την CFTR (cystic fibrosis transmembrane conductance regulator) [4], η οποία ελέγχει τη διέλευση του χλωρίου από τις μεμβράνες των επιθηλιακών κυττάρων διαφόρων οργάνων. *Η δομική βλάβη της πρωτεΐνης CFTR (λόγω της μετάλλαξης του γονιδίου), έχει ως αποτέλεσμα τη μεγάλη περιεκτικότητα των εκκρίσεων σε αλάτι [4]. ΚΥΡΙΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ ΤΗΣ ΝΟΣΟΥ - ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ: * Εμφάνιση ιδιαίτερα παχύρρευστων και αφυδατωμένων εκκρίσεων σε διάφορα όργανα και αδένες του σώματος [5], * με αποτέλεσμα τη σταδιακή καταστροφή και τελικώς στην ανεπάρκεια αυτών [5]. 2. ΠΙΟ ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ Γονίδιο Κυστικής Ίνωσης Το 1989, εντοπίσθηκε το γονίδιο που σχετίζεται με την Κυστική Ίνωση, το οποίο βρίσκεται στο μακρύ σκέλος του 7ου χρωμοσώματος (CF gene, 7q31.2) (σχ 1)[6]. Μετάλλαξη Η πιο κοινή μετάλλαξη του γονιδίου αυτού, είναι η ΔF508 (f508del) [6], η οποία εκτιμάται ότι απαντάται σε ποσοστό 50-55% στην Ελλάδα, ενώ εμφανίζεται περίπου σε ποσοστό 70% στη Βόρεια Αμερική [1,8].

2 Από τότε, ανακαλύφθηκαν σχεδόν 2000 τέτοιες μεταλλάξεις που προκαλούν Κυστική Ίνωση [1]. Σχήμα 1 (CF gene, 7q31.2) Βασική μετάλλαξη : ΔF508 Πηγή: Φυσιολογικός ρόλος του γονιδίου Το γονίδιο αυτό είναι υπεύθυνο για την παραγωγή μιας πρωτεΐνης (CFTR - Cystic fibrosis transmembrane conductance regulator) που ελέγχει τη διέλευση του χλωρίου από τις μεμβράνες των επιθηλιακών κυττάρων διαφόρων οργάνων του σώματος, όπως των πνευμόνων, του παγκρέατος, των ιδρωτοποιών αδένων και του εντέρου [4]. Το μεταλλαγμένο γονίδιο Η γονιδιακή μετάλλαξη, οδηγεί σε παραγωγή ανώμαλα-αναδιπλωμένης πρωτεΐνης CFTR (misfolded CFTR), με προβληματική λειτουργία [9]. Αυτό, έχει ως αποτέλεσμα την παραγωγή παχύρρευστης και κολλώδους βλέννης από το επιθήλιο διαφόρων οργάνων, η οποία φράσσει τους πόρους των αδένων ή των αγωγών που υπάρχουν σε αυτά [10]. Έτσι, οι εκκρίσεις των αεραγωγών γίνονται κολλώδεις και δεν απομακρύνονται εύκολα, οδηγώντας σε επιπλοκές από το αναπνευστικό. Στο πάγκρεας, παρεμποδίζεται η παραγωγή ενζύμων απαραίτητων για την πέψη των τροφών [10].

3 Επίσης, λόγω της αυξημένης περιεκτικότητας του ιδρώτα των ατόμων αυτών σε αλάτι, δημιουργείται σοβαρός κίνδυνος αφυδάτωσης. Παράλληλα όμως, η αυξημένη περιεκτικότητα του ιδρώτα σε χλωριούχα βοηθάει στην ασφαλή διάγνωση της νόσου μέσω του τεστ ιδρώτα [12]. Ετερογένεια εκδηλώσεων βαρύτητα νόσου Η μεγάλη ποικιλία μεταλλάξεων οδηγεί στην εμφάνιση συμπτωμάτων μεγάλης ετερογένειας και διαφορετικής βαρύτητας. Η μετάλλαξη ΔF508, θεωρείται από τις βαρύτερες σε συμπτωματολογία μεταλλάξεις [1]. Συχνότητα Στην Ελλάδα, οι φορείς της Κυστικής Ίνωσης αποτελούν περίπου το 5% του γενικού πληθυσμού (δηλαδή 1 στα 20 έως 25 άτομα), ενώ περίπου 1 στα παιδιά στην Ελλάδα γεννιούνται με κυστική ίνωση, δηλαδή παιδιά το χρόνο [1]. Αποτελεί το δεύτερο σε συχνότητα φορέων γενετικό νόσημα του ελληνικού πληθυσμού, μετά την Μεσογειακή Αναιμία αλλά πρώτο σε αριθμό γεννήσεων πασχόντων παιδιών [1]. Η Μεσογειακή Αναιμία εμφανίζει ποσοστό φορέων περίπου διπλάσιο (8-10%). Ωστόσο, λόγω της πολιτικής πρόληψης της Μεσογειακής Αναιμίας στην χώρα μας και του εκτεταμένου προγράμματος προγεννητικού ελέγχου που έχει εφαρμοσθεί τα τελευταία 20 χρόνια, οι γεννήσεις παιδιών με Μεσογειακή Αναιμία δεν ξεπερνούν τις 5 κάθε χρόνο [1]. Στην Ελλάδα, εκτιμάται ότι υπάρχουν πάνω από 800 ασθενείς, ενώ η συχνότερη γονιδιακή μετάλλαξη που παρατηρείται στον ελλαδικό χώρο είναι η ΔF508 (f508del), η οποία, όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, θεωρείται από τις βαρύτερες σε συμπτωματολογία μεταλλάξεις [1]. Κληρονομικότητα Πρόκειται για μια γενετική διαταραχή που κληρονομείται με αυτοσωμικό υπολειπόμενο χαρακτήρα. Αυτό σημαίνει, ότι τα άτομα που φέρουν ένα μόνο παθολογικό γονίδιο (ετερόζυγα), δηλαδή είναι φορείς του γονιδίου, δεν θα εκδηλώσουν τη νόσο [1]. Για να γεννηθεί ένα παιδί με Κυστική Ίνωση, πρέπει να φέρει το παθολογικό γονίδιο και από τους δύο γονείς (να είναι ομόζυγο), δηλαδή πρέπει απαραίτητα και οι δύο γονείς του να είναι φορείς ή ασθενείς. Οι πιθανότητες εμφάνισης νόσου ακολουθούν τους κανόνες κληρονομικότητας του Mendel. Παραδείγματα : Μητέρα: φορέας / Πατέρας: πάσχων Απόγονος: 50% φορέας, 50% πάσχων

4 Μητέρα: φορέας / Πατέρας: φορέας Απόγονος: 50% φορέας, 25% πάσχων, 25% υγιής Συμπτώματα & Επιπτώσεις Η κυστική ίνωση μπορεί να εκδηλωθεί αμέσως μετά την γέννηση, προκαλώντας ειλεό εκ μηκωνίου, δηλαδή εντερική απόφραξη από την παχύρευστη σκούρα ουσία που προέρχεται από το έντερο του νεογνού. Είναι οξεία κατάσταση που πρέπει να αντιμετωπιστεί με άμεση χειρουργική επέμβαση [13]. Τα πρώτα συμπτώματα της νόσου όμως μπορεί να αναπτυχθούν και αργότερα μέσα στον πρώτο χρόνο της ζωής ή στην παιδική ηλικία. Επίμονος παραγωγικός βήχας, συριγμός, δυσκολία στην αναπνοή, επαναλαμβανόμενες πνευμονικές λοιμώξεις, είναι τα συνήθη συμπτώματα του αναπνευστικού [14]. Κακή θρέψη και ελλιπές βάρος [15], μεγάλα σε μέγεθος κόπρανα με έντονη κακοσμία, δυσκοιλιότητα και διογκωμένη κοιλιά, αποτελούν ενδείξεις πλημμελούς παγκρεατικής λειτουργίας. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της νόσου και ισχυρό διαγνωστικό κριτήριο είναι ο αλμυρός ιδρώτας, που ενέχει σοβαρό κίνδυνο αφυδάτωσης [16]. Υπάρχουν κάποιες επιπτώσεις στο αναπαραγωγικό σύστημα στους άνδρες, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις μπορεί να εμφανισθεί μια μορφή διαβήτη (CFRD - Cystic Fibrosis Related Diabetes), καρδιακά προβλήματα (πνευμονική καρδία ή καρδιακή ανεπάρκεια), σοβαρά ηπατικά προβλήματα (κίρρωση), παγκρεατίτιδα, οστεοπόρωσηοστεοπενία, ρευματοειδής αρθρίτιδα, ρινικοί πολύποδες και διάφορες άλλες επιπλοκές [17]. Πηγή: Σ. Ντουντουνάκης, «Τεστ Ιδρώτα», [12].

5 Πηγή: [18]. Γενικά, υπάρχει μεγάλη ποικιλία στην εμφάνιση αλλά και τη βαρύτητα των εκδηλώσεων της ασθένειας. Οι επιπλοκές του αναπνευστικού συστήματος αποτελούν συνήθως την κύρια αιτία θνητότητας της νόσου. Διάγνωση Η διάγνωση της κυστικής ίνωσης πραγματοποιείται με τρεις κυρίως τρόπους : α) με εξέταση ιδρώτα: Η εξέταση μετρά την ποσότητα του άλατος (χλωριούχο νάτριο) στον ιδρώτα του δέρματος. Τα επίπεδα του νατρίου υπερβαίνουν τα 60 mmol/l και του χλωρίου υπερβαίνουν τα 70 mmol/l σε ένα δείγμα ιδρώτα [12]. Ενδείξεις για τη διενέργεια test ιδρώτα: Αυξημένες τιμές θρυψινογόνου αίματος (στο ανιχνευτικό πρόγραμμα για την ΚΙ) Κλινικά συμπτώματα ύποπτα Οικογενειακό ιστορικό Ποιοτικό-Ποσοτικό test ιδρώτα Το ποιοτικό test ιδρώτα αποτελεί μια screening εξέταση για την Κυστική Ίνωση.

6 Κάθε άτομο με θετικό ή οριακό αποτέλεσμα ποιοτικού test θα πρέπει να υποβάλλεται και σε ποσοτικό test ιδρώτα. Έλεγχος αγωγιμότητας Η αγωγιμότητα είναι ένα ποιοτικό screening test Ασθενής με αγωγιμότητα 50 mmol/l θα πρέπει να κάνει ποσοτικό προσδιορισμό των Cl στον ιδρώτα Η διαφορά αυτή οφείλεται στην παρουσία άλλων ανιόντων όπως HCO3-, lactate, κ.ά Ποσοτικό test ιδρώτα - χλωριδόμετρο Ποσοτικός προσδιορισμός ηλεκτρολυτών στον ιδρώτα Ο ιδρώτας συλλέγεται, μετρείται και στη συνέχεια γίνεται ποσοτικός προσδιορισμός της συγκέντρωσης του Cl ή και του Na. Τα στάδια του test ιδρώτα 1.Πρώτο στάδιο- Ερεθισμός των ιδρωτοποιών αδένων για παραγωγή ιδρώτα 2.Δεύτερο στάδιο- Συλλογή ιδρώτα σε προ-ζυγισμένη γάζα ή σε ειδικό τριχοειδές σωληνάριο 3.Τρίτο στάδιο- Ανάλυση του ιδρώτα Έμμεση (ωσμωτικότητα, αγωγιμότητα) Άμεση (ποσοτικός προσδιορισμός ηλεκτρολυτών) Όγκος ιδρώτα που απαιτείται Απαιτείται ελάχιστη παραγωγή ιδρώτα: 1gm/m2/min (σε χαμηλή παραγωγή ιδρώτα η συγκέντρωση των ηλεκτρολυτών είναι μειωμένη) Παράγοντες που επηρεάζουν το αποτέλεσμα του test ιδρώτα Θρέψη Αφυδάτωση Χρήση αλατοκορτικοειδών Δερματικές βλάβες (πχ. Έκζεμα) β) με γενετική εξέταση: Η γενετική εξέταση μπορεί να επιβεβαιώσει τη διάγνωση. Λαμβάνονται μερικά κύτταρα είτε από το εσωτερικό του μάγουλου είτε από μια εξέταση αίματος και ελέγχονται για τον εντοπισμό του γονιδίου της κυστικής ίνωσης [19]. *ΔF508: (Molecular Analysis of Cystic Fibrosis ΔF508 (F508del)): Περιλαμβάνει την ανάλυση της πιο συνηθισμένης μετάλλαξης που βρίσκεται στο 50-55% του συνόλου των ασθενών στην Ελλάδα. *Molecular Analysis of Cystic Fibrosis CF29 (καλύπτει το 75% του συνόλου των ασθενών) *Full sequencing of the Cystic Fibrosis gene (καλύπτει το 99% του συνόλου των ασθενών).

7 γ) νεογνικό screening για θρυψινογόνο*** (immunoreactive trypsinogen): Σήμερα όλα τα νεογέννητα ελέγχονται για κυστική ίνωση. Λαμβάνεται δείγμα με ένα μικρό τσίμπημα στην φτέρνα, περίπου την έκτη ημέρα μετά την γέννηση για τον προσδιορισμό του θρυψινογόνου, που είναι υψηλή σε βρέφη με κυστική ίνωση. Αν βρεθεί υψηλή, τότε ακολουθεί test ιδρώτα και γενετική εξέταση για να επιβεβαιωθεί η διάγνωση. Η έγκαιρη διάγνωση βελτιώνει τις προοπτικές εξέλιξης της νόσου (πρόγνωση) [20]. *** Θρυψινογόνο: Ουσία που φυσιολογικά παράγεται από πάγκρεας και διοχετεύεται στο αυλό του λεπτού εντέρου. Η ουσία μετατρέπεται σε θρυψίνη, της οποίας ρόλος είναι η αποδόμηση των πρωτεϊνών στα δομικά τους στοιχεία (αμινοξέα). Η εξέταση ελέγχει την λειτουργία του παγκρέατος. Δεν υπερτερεί σε σχέση με άλλες εξετάσεις ελέγχου της λειτουργίας του παγκρέατος (αμυλάση λιπάση) Σημείωση: Το παγκρεατικό υγρό συμμετέχει στην λειτουργία της πέψης και στην ρύθμιση του ph του εντερικού σωλήνα. Κομβικό ένζυμο στη λειτουργία του παγκρεατικού υγρού είναι η θρυψίνη. Τα παγκρεατικά ένζυμα παράγονται από τις αδενοκυψέλες του παγκρέατος με τη μορφή προενζύμων (θρυψινογόνο, χυμοθρυψινογόνο, προκαρβοξιπεπτιδάση) ώστε να προστατεύεται το πάγκρεας από την αυτοπεψία. Η ενεργοποίηση των προενζύμων ξεκινά με την εντεροκινάση, ένα πρωτεολυτικό ένζυμο που παράγεται από τα κύτταρα του βλεννογόνου του δωδεκαδακτύλου και που διασπά το θρυψινογόνο σε θρυψίνη. Η θρυψίνη δρά αυτοκαταλυτικά στην μετατροπή του θρυψινογόνου σε θρυψίνη και επιπλέον πρωτεολύει τα υπόλοιπα ένζυμα στην ενεργή μορφή τους. Πρωτόκολλα - αλγόριθμοι ανιχνευτικού ελέγχου νεογνών: Σε πολλές χώρες του εξωτερικού (σε αρκετές πολιτείες των ΗΠΑ, Αυστραλία, Ν. Ζηλανδία, σε κάποιες Ευρωπαϊκές χώρες) εφαρμόζεται Εθνικό Πρόγραμμα ανιχνευτικού ελέγχου νεογνών (screening νεογνών). Δυστυχώς, στη χώρα μας, η μεγάλη ετερογένεια των μεταλλάξεων του γονιδίου της Κυστικής Ίνωσης καθιστά δύσκολη, προς το παρόν, την επιτυχημένη εφαρμογή ενός προγράμματος ανιχνευτικού ελέγχου νεογνών που θα περιλαμβάνει γενετικό έλεγχο. Ίσως όμως να καταστεί εφικτό στο μέλλον με τη χρησιμοποίηση ενός panel ανίχνευσης των μεταλλάξεων που απαντώνται συχνότερα στον ελληνικό πληθυσμό. Τα πρωτόκολλα και οι αλγόριθμοι ανιχνευτικού ελέγχου νεογνών (screening) βασίζονται στον προσδιορισμό του θρυψινογόνου σε σταγόνες ξηρού αίματος κάρτας Guthrie, η οποία λαμβάνεται από τα νεογνά κατά τις πρώτες ημέρες ζωής και χρησιμοποιείται για τον ανιχνευτικό έλεγχο και άλλων νοσημάτων, όπως της φαινυλκετονουρίας και του υποθυρεοειδισμού [21]. Αν τα επίπεδα του θρυψινογόνου είναι κατ επανάληψη αυξημένα, το νεογνό παραπέμπεται για test ιδρώτα προς αποκλεισμό ή επιβεβαίωση της Κυστικής Ίνωσης. Εναλλακτικά, σε περίπτωση που διαπιστωθούν αυξημένα επίπεδα θρυψινογόνου, ακολουθεί έλεγχος DNA στο ίδιο δείγμα αίματος προς αναζήτηση της συχνότερης μετάλλαξης ΔF508 ή άλλων μεταλλάξεων και επί θετικού αποτελέσματος το νεογνό υποβάλλεται σε test ιδρώτα. Τα ψευδώς αρνητικά, τα ψευδώς θετικά αποτελέσματα και το κόστος αποτελούν τα μειονεκτήματα του νεογνικού screening για την Κυστική Ίνωση (ΚΙ) [20]. Η ευαισθησία του νεογνικού screening για την Κυστική Ίνωση ποικίλει ανάλογα με το εφαρμοζόμενο πρωτόκολλο.

8 Σε screening που βασίζεται στον προσδιορισμό του θρυψινογόνου σε κάρτα Guthrie, η ευαισθησία εξαρτάται από το όριο των τιμών θρυψινογόνου που καθορίζονται ως παθολογικές (όσο υψηλότερο το όριο, τόσο χαμηλότερη η ευαισθησία). Σε screening που περιλαμβάνει την ανίχνευση μεταλλάξεων του γονιδίου της νόσου, η ευαισθησία σχετίζεται με τη συχνότητα των μεταλλάξεων στον ελεγχόμενο πληθυσμό και ποικίλλει ανάλογα με τη φυλή [20-21]. Η ειδικότητα του νεογνικού screening είναι πολύ υψηλή ( >99%), αλλά η θετική προγνωστική αξία είναι χαμηλή, περίπου 10%. Δηλαδή, μόνο 1 στα 10 περίπου νεογνά με θετικό screening νοσεί, ενώ τα υπόλοιπα 9 είναι απλά φορείς της νόσου, όταν το screening βασίζεται στην ανίχνευση μεταλλάξεων. Το ψυχολογικό stress όμως των γονέων όταν λάβουν αποτέλεσμα θετικού screening είναι μεγάλο, μέχρις ότου η νόσος αποκλεισθεί με test ιδρώτα, και συνυπολογίζεται στους κινδύνους που απορρέουν από την εφαρμογή ενός προγράμματος νεογνικού screening [20-21]. Αντιμετώπιση Από τη στιγμή της διάγνωσης, ο ασθενής πρέπει να παρακολουθείται από εξειδικευμένο γιατρό και να νοσηλεύεται σε εξειδικευμένο κέντρο Κυστικής Ίνωσης. Στόχος είναι η πρόληψη και αντιμετώπιση των αναπνευστικών λοιμώξεων που οδηγούν σε αναπνευστική ανεπάρκεια. Ο ασθενής λαμβάνει αγωγή σε εισπνεόμενη ή πόσιμη μορφή (αντιβιοτικά, αντιφλεγμονώδη, βλεννολυτικά, βρογχοδιασταλτικά, παγκρεατικά ένζυμα, βιταμίνες, συμπληρώματα διατροφής, ινσουλίνη κ.λπ.), τηρώντας ένα αυστηρό πρωτόκολλο ιατρικής φροντίδας. Κατά διαστήματα, απαιτείται νοσηλεία στο νοσοκομείο, συνήθως για τη λήψη ενδοφλέβιας αγωγής [22]. Για ασθενείς που βρίσκονται στα τελικά στάδια αναπνευστικής ανεπάρκειας, η μόνη λύση είναι η μεταμόσχευση πνευμόνων. Μέχρι σήμερα, μεταμοσχεύσεις πνευμόνων μπορούν να γίνουν μόνο σε Κέντρα του εξωτερικού [23]. Προοπτικές για το μέλλον Τεράστια ποσά δαπανώνται κάθε χρόνο για τη χρηματοδότηση ερευνών για την εξεύρεση νέων θεραπειών για την Κυστική Ίνωση. Η ελπίδα για βελτίωση του προσδόκιμου επιβίωσης και της ποιότητας ζωής ή ακόμη και ανεύρεσης ριζικής θεραπείας, παραμένει άσβεστη. Το σύστημα CRISPR-Cas9 ως βασικό εργαλείο για την επεξεργασία του γονιδιώματος (genome editing): Η πρόσφατη, πολλά υποσχόμενη τεχνική επεξεργασίας γονιδιώματος (genome editing) CRISPR-Cas9 (CRISPR=Clustered Regularly Interspaced Short Palindromic Repeat-συσσωρευμένες, τακτικά παρεμβαλλόμενες, βραχείες παλινδρομικές επαναλήψεις), έδωσε νέα ώθηση στην προοπτική μελλοντικής θεραπείας της νόσου [24,25,26]. Αποτελεί μία επαναστατική τεχνική ακριβούς κατάτμησης και τροποποίησης του DNA. **** CRISPR-Cas9 και επεξεργασία γονιδιώματος (genome editing): Το σύστημα CRISPR-Cas9 ανακαλύφθηκε όταν οι ερευνητές μελετούσαν το ανοσοποιητικό σύστημα κάποιων βακτηρίων.

9 Το σύστημα αυτό, χρησιμοποιείται από τα βακτήρια προκειμένου να απαλλαγούν από ξένο γενετικό υλικό που τα μολύνει και βασίζεται στην αναγνώριση του ξένου DNA από μικρά μόρια RNA (τα CRISPR) τα οποία προσκολλώνται σε αυτό φέρνοντας μαζί τους και ένα μοριακό ψαλίδι (την πρωτεΐνη Cas9=CRISPR- associated protein), ένα ένζυμο που κόβει το εχθρικό DNA. Έτσι, όταν ένας ιός (βακτηριοφάγος) προσβάλει το βακτηριακό κύτταρο, το ανοσοποιητικό CRISPR σύστημα του βακτηρίου αιχμαλωτίζει ένα τμήμα του DNA του ιού και το ενσωματώνει μέσα στο δικό του DNA. Με τον τρόπο αυτό το ανοσοποιητικό σύστημα του βακτηρίου αναγνωρίζει τον ιό από τον οποίο προήλθε και εξουδετερώνει την επίθεση καταστρέφοντας το γονιδίωμα του ιού που είναι απαραίτητο για την αναπαραγωγή του. Αντιγράφοντας τους μικροοργανισμούς οι ερευνητές σχεδιάζουν μόρια RNA τα οποία αναγνωρίζουν συγκεκριμένες αλληλουχίες του γενετικού κώδικα και προκαλούν τομές με μεγάλη ακρίβεια. Επίσης, μπορούν να απομακρύνουν ένα γονίδιο ή μέρος αυτού αλλά και να το αντικαταστήσουν με όποιο επιθυμούν. Μπορούν ακόμη και να επέμβουν σε περισσότερα του ενός γονίδια τα οποία βρίσκονται σε διαφορετικές θέσεις στο γονιδίωμα. Τέλος, για να γίνουν όλα αυτά δεν απαιτείται «βαρύς» εξοπλισμός, αρκεί ένα κανονικά εξοπλισμένο εργαστήριο μοριακής βιολογίας, ενώ ο χρόνος του πειραματισμού είναι υποπολλαπλάσιος του χρόνου που θα απαιτούνταν με χρήση οποιασδήποτε άλλης τεχνικής. Μία σημαντική εφαρμογή του CRISPR είναι για τη θεραπεία γενετικών ασθενειών. Πρόσφατα δημοσιεύθηκαν τα πρώτα στοιχεία που δείχνουν ότι αυτή η τεχνική θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να διορθώσει ένα μεταλλαγμένο γονίδιο και να αντιστρέψει συμπτώματα της νόσου σε ζωντανό ον. Επίσης, η τεχνική αυτή μπορεί να χρησιμοποιηθεί και στις λοιμώδεις νόσους για την παρασκευή περισσότερο εξειδικευμένων αντιβιοτικών που στοχοποιούν μόνο τα βακτηριακά στελέχη που προκαλούν τη νόσο και όχι τα υπόλοιπα. Σημείωση: Περισσότερες χρήσιμες πληροφορίες για την Κυστική Ίνωση θα βρείτε στην ιστοσελίδα του Πανελλήνιου Συλλόγου Κυστικής Ίνωσης: ΛΙΑΚΟΥ ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΙΑΤΡΟΣ ΒΙΟΠΑΘΟΛΟΓΟΣ ΠΛΑΤΩΝ ΙΑΤΡΙΚΗ Α.Ε. Λ. Τζ. Κέννεντυ 37, Πυλαία Θεσσαλονίκης, Βιβλιογραφία: Anne Vankeerberghen et al, The cystic fibrosis transmembrane conductance regulator: an intriguing protein with pleiotropic functions, Journal of Cystic Fibrosis, Volume 1, Issue 1, March 2002, Pages Silvia M. Kreda et al, CFTR, Mucins, and Mucus Obstruction in Cystic Fibrosis, Cold Spring Harb Perspect Med Sep; 2(9): a

10 8. Καλογερίδης Αθανάσιος, «Φαινοτυπική και Γενοτυπική ανάλυση ασθενών με Κυστική Ίνωση από τη Βόρειο Ελλάδα», Διδακτορική Διατριβή, 2010, 9. Gergely L. Lukacs and A.S. Verkman, «CFTR: folding, misfolding and correcting the ΔF508 conformational defect», Trends Mol Med Feb; 18(2): Douglas Fraser-Pitt and Deborah O Neil, «Cystic fibrosis a multiorgan protein misfolding disease», Future Sci OA Sep; 1(2): FSO Péter Hegyi et al, CFTR: A new horizon in the pathomechanism and treatment of pancreatitis, Rev Physiol Biochem Pharmacol. 2016; 170: Σ. Ντουντουνάκης, «Τεστ Ιδρώτα», Michael S Irish et al, Surgical Aspects of Cystic Fibrosis and Meconium Ileus, Dec 29, 2015, Jeffrey B. Lyczak et al, Lung Infections Associated with Cystic Fibrosis, Clin Microbiol Rev Apr; 15(2): Culhane S et al, Malnutrition in cystic fibrosis: a review, Nutr Clin Pract Dec;28(6): Quinton PM, Cystic fibrosis: lessons from the sweat gland, Physiology (Bethesda) Jun;22: Τ. Σιαχανίδου, Μαζικός ανιχνευτικός έλεγχος (screening) νεογνών για την ινοκυστική νόσο, Δελτ Α' Παιδιατρ Κλιν Πανεπ Αθηνών 53, Therrel B, Loyd-Puryear M, Mann M. Understanding newborn screening system issues with emphasis on cystic fibrosis screening, J Pediatr 2005;147:S6-S Ειρήνη Δερβίση et al, Δομική & λειτουργική ανάλυση της Cas9 του συστήματος CRISPR, Ειδικά Κεφάλαια Βιοχημείας, 2015, Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών