Podgorica, Direktor: Predrag Babić, dipl.inž.građ.

Transcript

1

2 Lokalna studija lokacije za mhe " Mišnjića potok" Naručilac plana: Opština Mojkovac Obrađivač plana: CAU Centar za arhitekturu i urbanizam Bulevar Džordža Vašingtona BB Podgorica Vodeći tim: Odgovorni planer: Aleksandra Tošić Jokić, dipl.inž.arh., licenca br /1 od Planer - infrastruktura: Predrag Babić dipl.inž.građ., licenca br /1 od Radni tim: Urbanizam: Aleksandra Tošić Jokić, dipl.inž.arh., licenca br /1 od Saradnik: Ivana Raičević, dipl.inž.arh., Demografsko-ekonomska analiza: Zorica Babić, dipl.ecc. licenca br /1 od Infrastrukturni sistemi: Simeun Matović, dipl. inž. građ. licenca br /06 od Irena Raonić dipl.inž.građ licenca br /2 od Milutin Marojević, dipl.inž el. licenca br /1 od Milanko Džuver, dipl. inž. el. licenca br /2 od Ratko Vujović,dipl.inž el licenca br /06-2 od Đuro Vuković,dipl.ing.maš. saradnik Plan zelenih i slobodnih površina: Danica Mihaljević Davidović, dipl. pejz. Arh. Licenca br: /2 od Grafička obrada: Miroslav Vuković, inž. rač. Koordinacija: MladenVuksanović,specijalista menadžmenta Podgorica, Direktor: Predrag Babić, dipl.inž.građ. LOKALNA STUDIJA LOKACIJE MIŠNJIĆA POTOK 1

3 SADRŽAJ TEKSTUALNOG DIJELA PLANA OPŠTA DOKUMENTACIJA Potvrde o registraciji i licence Odluka i programski zadatak UVODNI DIO 1.1 Pravni i planski osnov 1.2 Obuhvat i granice planskog dokumenta i planski period 1.3 Cilj izrade planskog dokumenta ANALITIČKI DIO 2. DOKUMENTACIONA OSNOVA 2.1. Prostorno urbanistički plan opštine Mojkovac 2.2. PPPN NP Bjelasica-Komovi i PPPN NP Biogradska Gora 3. ANALIZA I OCJENA POSTOJEĆEG STANJA 3.1 Prirodni uslovi i potencijali 3.2. Stvoreni uslovi i potencijali 3.3. Ocjena stanja PLANSKI DIO 4. PLANIRANO PROSTORNO RJEŠENJE 4.1. Obrazloženje odabranog prostornog rješenja 4.2. Namjena površina i objekata 4.3. Programsko opredjeljenje 5. USLOVI ZA IZGRADNJU, UREĐENJE I ZAŠTITU PROSTORA 6. ANALITIČKI PODACI 7. INFRASTRUKTURA 7.1. Saobraćaj 7.2. Hidrotehnički sistemi 7.3. Elektroenergetska infrastruktura 7.4. Elektronskokomunikaciona infrastruktura 7.5. Pejzažno uređenje 8. EKONOMSKA ANALIZA SA ELEMENTIMA TRŽIŠNE PROJEKCIJE LSL Mišnjića potok 2

4 OPŠTA DOKUMENTACIJA

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15 ODLUKA I PROGRAMSKI ZADATAK

16

17

18

19

20

21

22

23

24 80. Na osnovu člana 13a, stav 2, Zakona o strateškoj procjeni uticaja na životnu sredinu ( Službeni list CG, br. 80/05 i Službeni list CG, br. 73/10, 40/11 i 59/11), Sekretarijat za uređenje prostora i održivi razvoj Opštine Mojkovac, donosi: ODLUKU o ne preduzimanju izrade Strateške procjene uticaja na životnu sredinu za Lokalnu studiju lokacije Mišnića Potok u Mojkovcu Član 1 Za Lokalnu studiju lokacije Mišnića potok u Mojkovcu, na kojoj se planira izgradnja mhe snage 222,2 kw, neće se raditi Strateška procjena uticaja na životnu sredinu. Površina zahvata LSL je 25903,46m2 (2,59 ha) a dužina cjevovoda je 1315m. Zahvat predmetnog Plana nalazi se u zaštitnoj zoni NP Biogradaska gora i obuhvata poljoprivredne površine i to: pašnjake, livade, žbunje i suvate i zaštitne šume kao šumske površine, koji je prema smjernicama PUP-a opštine Mojkovac prepoznat za istraživanje i eksploataciju hidroenergetskih potencijala. Zahvat Plana obuhvata prostor u KO Bjelojevići: djelove vodotoka Mišnića potok na koti oko 1180mnm na jugu zahvata i djelove istog na koti oko 900mnm na sjeveroistoku u blizini ušća u Bjelojevićku rijeku, kao i prostor između navedenih kota u kontakt zoni sjeverozapadno od vodotoka. U kontakt području, sjeverozapadno od zahvata nalazi se seosko naselje Bjelojevići. Površina zahvata definisana je posebnim grafičkim prilogom i koordinatama prelomnih tačaka koji su dati u Programskom zadatku. Sastavni dio ove odluke je Programski zadatak LSL Mišnića potok i Idejno rješenje uradjeno od strane Sistemmne d.o.o, od januara godine. Član 2 Razlozi za nepreduzimanje izrade Strateške procjene uticaja na životnu sredinu uslovljeni su smjernicama za izradu LSL i namjenama površina koje se preuzimaju iz PUP-a Mojkovac, za koji je urađena Strateška procjena uticaja na životnu sredinu, kao i površinom zahvata LSL i namjenama objekata u istoj, koji ne podliježu obavezi procjene uticaja na životnu sredinu niti mogu proizvesti negativne uticaje u odnosu na kriterijume iz člana 13 Zakona o strateškoj procjeni uticaja na životnu sredinu. Član 3 Kriterijumi na osnovu kojih je ocijenjeno da ne postoji mogućnost značajnih uticaja LSL na životnu sredinu su: - Mala površina zahvata LSL -2,59ha; - Površina zahvata je ne naseljeni prostor; - Mala instalisana snaga hidroelektrane 222,20 kw; - Mala površina objekta - površina mašinske zgrade sa objektom za turbinu 83m 2 ; - Mali instalisani protok hidroelektrane 0,096m 3 /s; - Nema akumulacije vode hidroelektrana protočnog tipa; - Obezbijeđen biološki minimum, planiranom ribljom stazom koja živom svijetu vodotoka omogućava prirodniji ambijent i odgovara biološkim zahtjevima migratornih vrsta u vodotoku; - Planirano osiguranje obala i korita rijeke nizvodno i uzvodno od prelivnog praga; - Mala dužina cjevovoda 1315m; - Mali prečnik cjevovoda 400mm; - Ugrađena zaštita od hidrauličnog udara ugradnjom Peltonove turbine sa dvije mlaznice, sigurnosnim leptirastim zatvaračem i regulacijom protoka vode kroz mlaznice, - Nema izduvnih gasova, prašine i štetnih isparenja u toku eksploatacije objekta; - Minimiziran nivo buke iz mašinske zgrade ugradnjom zvučne izolacije na zidovima i vratima zgrade; - Minimiziran nivo buke od strujanja vode na izlazu iz mašinske zgrade i ulazu u odvodni kanal umirivanjem vode gumenim zavjesama, - Korišćenje savremenih tehnologija suvi, bezuljni transformator, - Nema zaštićenih kulturnih dobara u neposrednoj blizini. Sobzirom na prostorni obuhvat koji se nalazi u ruralnom, slabo naseljenom mjestu i kriterijume iz stava 1 ovog člana, može se konstantovati da realizacija LSL nema značajnog uticaja na segmente životne sredine (voda, vazduh, zemljište, flora i fauna) i zdravlje ljudi. Isto tako, stepen uticaja predmetnog planskog dokumenta na druge planove je neznatan i biće sveden u okvire koji ne narušavaju postojeću koncepciju (funkciju) istih. Član 4 Vjerovatnoća, intezitet, složenost, vremenske dimenzije prostorna dimenzija, kumulativna i sinergijska priroda uticaja djelovanja na oblast prirodnog, kulturnog i drugog značaja, te rizik po zdravlje ljudi i životnu sredinu je neznatan i konstatuje se da LSL nema uticaja koji se mogu ocijeniti kao negativni. Član 5 Ova odluka biće objavljena u Službenom listu Crne Gore Opštinski propisi i na web stranici Opštine Mojkovac. Broj : 09-1/ Mojkovac, godine Sekretarijat za uređenje prostora i održivi razvoj opštine Mojkovac Sekretar, Jović Marković,s.r.

25 UVODNI DIO 1.1. Pravni osnov Dokumentacija Lokalne studije lokacije je rađena na osnovu: Odluke o pristupanju izradi Lokalne studije lokacije Mišnjića potok u Opštini Mojkovac, br od god., Statuta opštine Mojkovac (Sl.list CG opštinski propisi br.31/10) a u skladu sa Jednogodišnjim programom uređenja prostora za 2016 godinu (Sl.list CG opštinski propisi br. 37/16). Ugovora o izradi Lokalne studije lokacije Mišnjića potok u Opštini Mojkovac, između Investitora, Naručioca I Obrađivača plana. A u skladu sa: - Zakon o uređenju prostora i izgradnji objekata ( Sl. List CG br. 51/08, 34/11, 35/13 i 33/14), - Zakon o zaštiti prirode ( Sl. List CG br. 51/08, 21/09, 40/11 i 62/13) - Zakon o procjeni uticaja na životnu sredinu ( Sl. List CG br. 80/05, 40/10, 73/10, 40/11 i 27/13) - Zakon o zaštiti i spašavanju ( Sl. List CG br. 13/07, 05/08 i 32/11) - Zakon o zaštiti na radu ( Sl.list CG br. 79/04) - Zakon o zaštiti kulturnih dobara ( Sl.list CG br. 49/10) - Zakon o energetici ( Sl.list CG br. 28/10, 40/11, 42/11 i 6/13) - Zakon o geološkim istraživanjima ( Sl. List CG, br. 28/93, 42/94, 26/07 i 28/11). PPPN Bjelasica I Komovi ( Sl.list CG- br.4/11). PUP Opštine Mojkovac ( Sl.list CG- opštinski propisi br.19/11 I 9/14) Povod I cilj izrade Lokalne studije lokacije Cilj izrade planskog dokumenta je definisanje I podsticanje upotrebe obnovljivih izvora energije, prvenstveno hidropotencijala gdje je to prostorno prihvatljivo. Izradom ovog planskog dokumenta potrebno je utvrditi rješenja, kojim će se definisati uslovi izgradnje I urbanistička regulacija mhe na Mišnjića potoku u odnosu na postojeće načine korišćenja vodotoka (vodenice, kanali za navodnjavanje I sl.) I potrebe lokalnog stanovništva, kao I uslovi daljeg razvoja područja sa ciljem stvaranja kvalitetnog prostora u funkcionalnom, fizičkom, ambijentalnom koji se ugleda kvaliteta životne sredine ovog područja. Planiranje ovog prostora se mora sprovesti kroz usklađivanje razvojnih potreba I raspoložvih potencijala I kapaciteta. Odrediće se uslovi za dalji razvoj kroz planiranje ovog koje je u punom skladu sa širim kontekstom naselja, funkcionalnog I estetskog oblikovanja I uredenja. Potrebno je obezbijediti maksimalnu zaštitu životne sredine, uz unapređenje postojećeg zelenila, ambijentalnih vrijednosti I ostalih uslova zaštite prostora. 1.3 Obuhvat I granice Lokalne studije lokacije Izrada Plana se odnosi na prostor KO Bjelojevići, djelove vodotoka Mišnjića potok na koti oko 1180 mnm na jugu zahvata, kao I dijelove istog na koti 900 mnm na sjeveroistoku u blizini ušća u Bjelojevićku rijeku, kao I prostor između navedenih kota u kontakt zoni, sjeverozapadno od vodotoka. Prema programskom zadatku površina obuhvata plana iznosi oko 2,59 ha I definisana je koordinatama tačaka datim u grafičkom prilogu 01 Geodetsko katastarska podloga sa granicom plana. Napomena: Konačni zahvat LSL će biti sastavni dio Odluke o utvrđivanju Predloga planskog dokumenta. Prilikom dostavljanja geodetsko- katastraske podloge I obilaskom predmetnog prostora utvrđena je nova granica plana I ona iznosi 7,20 ha. LSL Mišnjića potok 3

26 DOKUMENTACIONA OSNOVA 2.1. IZVOD IZ PUP-a Opštine Mojkovac do 2020 g. Obnovljivi izvori energije, u koje spadaju i mali vodotoci, po definiciji su lokalni energenti. Pod pojmom "lokalna energetika" obuhvataju se svi oni izvori, procesi i tokovi energije, koji su blizu krajnjem potrošaču i prilagođeni su lokalnim izvorima, okolnostima, mogućnostima i potrebama za energetskim uslugama. Osnovna karakteristika bogatog hidropotencijala malih vodotoka je što se on najvećim dijelom nalazi na brdskoplaninskom ruralnom dijelu, gdje postoje povoljni prirodni uslovi za izgradnju rentabilnih malih hidroelektrana. Razvojnu mogućnost i šansu predstavlja izgradnja malih hidroelektrana, preko kojih se ne doprinosi samo povećanju količine električne energije, nego su kao proizvođači energije bitan element u lokalnoj politici i pokretač privrednog razvoja kroz više aktivnosti. Prednost malih hidroelektrana, u poređenju sa velikim, leži i u jednostavnom izvođenju I korišćenju, niskim troškovima održavanja, nepostojanju potrebe za stalnim osobljem na objektu, kao i mogućnosti funkcionisanja kako u državnom, tako i u privatnom sektoru. Lokalna energetika zahvata postrojenja "male energetike" (male hidroelektrane i ostale elektrane), svu distributivnu mrežu i preduzeća, koja upravljaju ovim objektima. Lokalni-opštinski energetski koncept razvoja i izgradnje malih hidroelektrana je koncept razvoja lokalne zajednice u oblasti energetskog iskorišćavanja hidropotencijala malih vodotoka, koji mora biti usklađen sa energetskim konceptom planiranja i realizacije mhe (Ministarstvo ekonomije) koji koordiniše svim aktivnostima izgradnje mhe u Crnoj Gori. Višenamjensko korišćenje koncesionog područja sliva vodotoka predstavlja značajan dio idejnog rješenja objekata mhe, sa aspekta privrednog i infrastrukturnog razvoja područja opštine. Kombinovanom izgradnjom male hidroelektrane i objekata potrošnje različitih namjena, otvara se i mogućnost realizacije rezervnog napajanja sa strane distribucione mreže, a izgradnja dalekovoda postaje finansijski isplativa, jer se radi o više zainteresovanih korisnika. Ovakva kombinovana zajednička ulaganja omogućuju malim hidroelektranama da budu tretirane kao pokretači razvoja u slabo naseljenim I nerazvijenim planinskim i brdskim područjima. Izvođenje malih hidroelektrana u neposrednoj blizini potrošača čini evidetno niže troškove proizvodnje jediničnog kwh električne energije, nego što bi to bilo kod velikih hidroelektrana, gdje postoje i troškovi izgradnje dalekovoda, kao i gubici energije pri transportu. Višenamjenska rješenja moraju biti usklađena sa tehničkim konceptom optimalnog energetskog iskorišcenja, a mogu da obuhvate: - Izgradnju objekata mhe u punom prostornom, ekološkom i estetskom skladu sa okruženjem; - uređenje prostora u okruženju predmetnog vodotoka; - puteve, koji se stavljaju na raspolaganje stanovništvu i posjetiocima; - navodnjavanje i snabdijevanje vodom (stanovništvo i/ili industrija); - druge privredne objekte; - objekte od značaja za razvoj turizma i - sportsko-rekreativne objekte. Velika udaljenost objekta od mreže predstavlja veliko finansijsko opterećenje za malu hidroelektranu, što može dovesti u pitanje isplativost ulaganja u posmatrani projekat. Međutim, primjenom višenamjenskog pristupa izgradnjom objekata različite namjene na istoj lokaciji, ostvaruje se i energetska potrošnja, a time i mogućnost plasiranja proizvedene električne energije u elektrani. LSL Mišnjića potok 4

27 Lokacije mhe Izgradnja i rad malih hidroelektrana je od opšteg interesa i samo projektovanje, izgradnja,korišćenje i održavanje tih postrojenja može biti dato na koncesiju. Koncesiono područje je sliv vodotoka na kojem je moguća izgradnja, korišcenje i održavanjemalih hidroelektrana u skladu sa planskim pretpostavkama, Zakonom o koncesijama i Zakonom o energetici, odnosno u skladu sa Strategijom razvoja energetike Crne Gore, Akcionim planom za implementaciju Strategije, kao i Strategijom razvoja malih hidroelektrana u Crnoj Gori. Lociranje mhe (bez obzira na tip postrojenja, zahvata, povezanosti na mrežu, padove i snagu, tj. da li se radi o mikro HE do 50kW, mini HE od 50 do 500kW ili malim HE od 500 do 10000kW) je strogo uslovljeno konfiguracijom terena i vodotoka. Zato, njihova izgradnja znači odredjenu intervenciju u prostoru, pri čemu, specificno gledano, relativno manji hidrološki potencijal uslovljava veći zahvat u prostoru, a time i veće uticaje na prirodu i okolinu. Ti uticaji mogu biti jednaki i nejednaki. Pod jednakim uticajima se smatra određeno zauzimanje prostora (zemljište i vode), promjena okruženja u blizini mhe. Osim toga, u pogonu dolazi i do stvaranja odredjenih količina čvrstog krutog i tečnog otpada (otpadna ulja i metalni otpad), ali radi se o mnogo manjoj količini nego što je to slučaj kod termoelektrana. Kako su male hidroelektrane, nerijetko, locirane u blizini drugih objekata različite namjene, određeni problem može predstavljati i buka u postrojenju. Nejednaki uticaji obuhvataju poremećaje u prirodnim režimima promjena podzemnih I površinskih voda, promjene kvaliteta voda, kao i uticaj na biljni i životinjski svijet. Problem je što je te uticaje teško valorizovati i upoređivati, jer ih je nemoguće brojčano iskazati (uticaj na šume, isušivanje djelova korita vodotoka, plavljenje većih površina). Potencijalne lokacije za mhe su: nove lokacije, dopuna (dogradnja) postojećih vodoprivrednih I hidroenergetskih objekata malim hidroelektranama: postojeće brane, na biološkom minimumu, građevine za regulisanje korita i zadržavanje nanosa, retenzija za odbranu od velikih voda I druge zaštitne građevine, vodovodi, sistemi za navodnjavanje i dr. Povoljne lokacije za mhe nalaze se u gornjim djelovima vodotoka, jer geomorfološki gledano, vodotoci obično u gornjim djelovima imaju strmiji pad koji se postepeno smanjuje kako se vodotok približava svom ušću. Naročito su interesantne lokacije na samom izvoru vodotoka, jer često povoljne geomorfološke karakteristike omogućavaju izvođenje akumulacije na samom izvoru. Pitanje povoljnih lokacija za mhe u gornjim djelovima vodotoka naročito je osjetljivo sa stanovišta osiguravanja dovoljnih količina pitke vode. Ipak, instalacija mhe na nekoj lokaciji ne isključuje mogućnost sigurnog korištenja te iste lokacije kao izvora pitke vode. U odabiru prednost treba dati: - lokacijama sa postojećim podacima o dugogodišnjim hidrološkim nizovima, - lokacijama na kojima već postoje objekti s tradicijom korišćenja vodnih resursa, kao i njihovo osavremenjivanje, - višenamjenskim rješenjima izvodjenja malih hidroelektrana. Nakon toga, potrebno je ispitati da li je na potencijalnim lokacijama predviđena druga namjena prostora te u tom slučaju treba ispitati mogućnost višenamjenskog korišćenja vodotoka na tim lokacijama. Ukoliko to nije moguće, od tih lokacija se odustaje. Lokacije koje treba isključiti iz daljih razmatranja su one za koje zbog ograničenja zaštite kulturne baštine, odnosno zaštite prirode i okoline, ili zbog definisanog stepena zaštite određenog prostora ili građevina ne dolazi u obzir nikakva gradnja niti zahvati u određenom prostoru. LSL Mišnjića potok 5

28 Promjena namjene postojećih objekata (mlinovi, vodenice i dr.) u mhe Napušteni objekti i vodenice bi se mogle uz manju rekonstrukciju i izvjesna ulaganja adaptirati I pretvoriti u male hidroelektrane. Adaptacija starih postojećih mlinova i napuštenih lokacija malih hidroelektrana, zahvaljujući postojanju dijela potrebnih građevinskih objekata, značajno redukuje cijenu instalisanog kw. Ukoliko se predviđa adaptacija starih mlinova i vodenica u male hidroelektrane, ona mora da se realizuje u skladu sa konzervatorskim uslovima nadležnih institucija. Priključak mhe na elektroenergetsku mrežu Posebnu pažnju treba obratiti na razmatranje i definisanje priključka mhe na elektroenergetsku mrežu, a u skladu sa energetskim uslovima nadležne elektrodistribucije. Ovo je naročito bitan aspekt, jer priključak na mrežu može biti znatan dio investicije, a time I presudan pokazatelj mogucnosti realizacije projekta, obzirom na kriterijum isplativosti ulaganja. U slučaju postojanja slabe mreže na mjestu priključka, neophodni su određeni zahvati u pogledu pojačavanja postojećeg dijela mreže radi omogućavanja prihvata energije proizvedene u mhe. Ulaganja u rekonstrukciju mogu biti tolika, da dovedu u pitanje realizaciju određenog projekta. Stoga se predlaže značajno povećanje opsega istraživanja i analiza koje je potrebno sprovesti, ne samo prije definisanja tehničkog rješenja priključka male hidroelektrane na mrežu, nego čak i prije donošenja odluke o pokretanju detaljnije razrade, imajući u vidu da priključak na mrežu može predstavljati toliki finansijski izdatak da posmatrani projekat uopšte nije isplativ. Uslovi za gradnju mhe, uređenje i korišćenje sliva koncesionog područja Postojeći zakonski okvir koji se neposredno odnosi na pripremu i samu izgradnju mhe čine propisi iz područja energetike, vodoprivrede, uređenja prostora i izgradnje objekata, zaštite životne sredine, imovinsko pravnih odnosa i privatnog ulaganja u javni sektor. Objekti i postrojenja mhe, vodovi tog elektroenergetskog sistema kao i elektroenergetski objekti potrošača iz sistema mhe moraju se graditi, koristiti i održavati u skladu sa zakonom i ne smiju svojim radom ugrožavati ljude i okolinu. Elektrane moraju zadovoljiti zahtjeve propisane kodeksima mreže i distribucije, tržišta i drugih propisa, kao i pravnih zahtjeva. Za definisanje uslova optimalnog hidroenergetskog korišćenja voda sliva rijeka koncesionog područja, dominantni su prostorna, ekološka i ekonomska ograničenja, odnosno hidrološke, hidrografske, morfološke i geološke karakteristike sliva, naselja, privredni kapaciteti i saobraćajna infrastruktura, vlasnička struktura zemljišta i mogućnost rješavanja imovinsko pravnih odnosa, te ranije stečena prava u pogledu korišćenja voda. U zavisnosti od konačne veličine malih hidrocentrala i neophodnih struktura za povezivanje ovih lokacija sa distributivnom mrežom i pristupačnosti puteva, sve odgovarajuće rijeke treba razmotriti kao potencijalne lokacije, izuzev rijeka koje su zaštićene nacionalnim zakonom ili menunarodnim sporazumima. Odgovarajuće lokacije za izgradnju malih hidroelektrana (MHE kapaciteta 10 MW), ukoliko za određene slivove nisu urađena hidrološka mjerenja i proračuni energetskih efekata, definisaće se i u skladu sa smjernicama Prostornog plana Crne Gore i ovog planskog dokumenta. Zadovoljavajući sve neophodne uslove i ograničenja za izgradnju mhe, kao i poštujući sve procedure nadležnog ministarstva, namjenski se predviđaju za projektovanje, izgradnju, korišćenje i održavanje oni vodotoci, sa svojim slivnim područjem, na kojima se objekti i uređaji za korišćenje vodnih snaga mogu planirati, projektovati i graditi na način koji: LSL Mišnjića potok 6

29 - omogućava vraćanje vode istog kvaliteta poslije iskorišćene energije u vodotok ili druge površinske vode u prvobitnom slivu; - ne umanjuje i ne spriječava korišćenje voda za vodosnabdijevanje, navodnjavanje i druge namjene; - ne umanjuje stepen zaštite i ne otežava sprovođenje mjera zaštite od štetnog dejstva voda; - ne pogoršava uslove sanitarne zaštite i ne utiče negativno na ekološki status voda i stanje životne sredine. Neophodno je da građevinski objekti budu izvedeni na takav način da je u bilo kojem trenutku nemoguće isušivanje korita vodotoka, odnosno da je u svakom momentu osiguran ekološki prihvatljivi proticaj, tj. osiguran propisan biološki minimum protoka vodotoka. Kako bi zaštita bila što potpunija, neophodno je da se osigura minimalni nivo vodostaja koji omogućava normalni život flore i faune i održanje biorazvrsnosti i smanjuje uticaj na ekosistem vodotoka. Što se planiranje izgradnje ovih postrojenja tiče, neophodno je da se do njih obezbijedi pristupni put odgovarajuće širine, lokacije sa mašinskim zgradama i instalacijama ograde, a cjelokupni kompleks maksimalno vizuelno uklopi u okruženje i obezbijedi zaštita vodnog ili šumskog zemljišta u skladu sa uslovima nadležnih institucija, u prvom redu vodoprivrede i zaštite. Izgradnja malih hidroelektrana je dozvoljena na poljoprivrednom, šumskom i vodnom zemljištu u skladu sa predhodno dobijenim uslovima svih nadležnih institucija sa sledećim preporučenim osnovnim parametrima: maksimalnom iskorišćenosti zemljišta do 60%, spratnosti P+Po maksimalne visine do 8 metara. Odstojanje od linije građevinske parcele najmanje 2 metara sa svih strana. Urbanističko tehnički uslovi za izgradnju MHE se izdaju na osnovu LSL-e (ili druge adekvatne zakonom predviđene planske dokumentacije) koja se radi za ovakve objekte. Nužno je definisanje nultog stanja životne sredine na lokaciji prije gradnje potencijalne mhe I uspostavljanje sistema monitoringa za praćenje efekata usljed gradnje i rada pogona mhe. U slučaju gradnje većeg broja malih hidroelektrana na istom vodotoku, treba ispitati njihov kumulativni uticaj na životnu sredinu. Prilikom planiranja i projektovanja, nastojati za što boljim oblikovanjem objekata i uklapanjem u okolni prostor, uz davanje prednosti tehničkim rješenjima koja manje zadiru u pejzaž. Oblikovanje hidroenergetskih objekata ne bi smjelo biti uniformno, nego treba pri tome svakom objektu dati notu individualnosti. Najkvalitetnija arhitektonska rješenja mogu se dobiti na javnom konkursu. U najosjetljivijem okruženju treba provjeriti mogućnost kabliranja dalekovoda od objekta Mhe do trafostanice. Prilikom svakog zahvata u blizini nekog spomenika kulturne baštine, investitor se uslovljava osiguranjem arheološkog nadzora nad radovima iskopavanja. Objekti u sklopu mhe moraju biti projektovani u skladu sa idejnim rješenjem, utvrđenim urbanističko-tehničkim i drugim uslovima, propisima o tehničkim normativima i standardima te pravilima struke. Idejno rješenje podrazumijeva osnovno prostorno, funkcionalno, tehničko i energetsko rješenje sa proračunom visine sredstava potrebnih za građenje male hidroelektrane. Idejno rješenje treba da sadrži sve elemente i pokazatelje koji su neophodni za dalju razradu tehničke dokumentacije i određivanje uslova kojih se treba pridržavati prilikom izrade ove dokumentacije I izgradnje a naročito: - Prilikom izrade idejnog i glavnog projetka, odnosno u toku realizacije moraju se uvažiti mjere energetske efikasnosti za projektovanje objekata mhe. LSL Mišnjića potok 7

30 - Kriterijume energetske efikasnosti treba uvažiti i prilikom izbora opreme postrojenja, a kasnije i prilikom korišcenja i održavanja objekata mhe. - Kroz dinamiku izgradnje moguće je ostvariti povoljne efekte ukoliko se svi segmenti projekta malih hidroelektrana realizuju istovremeno ili sa malim faznim pomakom. Prilikom procjene isplativosti izgradnje male HE, neophodno je u okviru cijeloga sliva: - na samom početku procesa potrebno je imati podatke (od Uprave za vode CG i od strane Opštine) o potrebama za vodom, koje se zadovoljavaju, ili će se u budućnosti zadovoljavati, iz predmetnog izvora. - kao raspoloživi uzimati proticaj umanjen za vodoprivredni minimum (tj. za ekološki prihvatljivi proticaj i za sumu svih potreba za vodom od drugih subjekata u odgovarajućem dijelu sliva) pri čemu vodoprivredni minimum treba određivati kroz režim proticaja tokom godine - u zavisnosti od promjene potreba za vodom od strane prirodnog ekosistema I vodoprivrednih subjekata. - ekološki prihvatljiv minimalni proticaj (njegovu krivu tokom godine) treba odrediti posebnim elaboratom, koji izrađuje mutidisciplinarni tim stručnjaka iz oblasti hidrologije, biologije, hemije, geologije, geografije itd.. Za dio vodotoka u zahvatu ovog plana postoje raspoložive podloge i ostvareni obim snimanja i mjerenja koji su dovoljno pouzdani da se sagleda prirodni potencijal, ocjene uslovi i efekti njegovog korišćenja, pa u toku daljeg razvoja projekta nisu moguća neka iznenađenja koja bi kompromitovala usvojenu koncepciju i razmatrana rješenja. Za one vodotoke i slivove, tj. područja bez adekvatnih hidroloških mjerenja i energetskih procjena, nadležno Ministartvo će u skladu sa svojim programima preduzeti dalje aktivnosti i procijeniti način dalje realizacije predmetnih lokacija. - u slučaju izgradnje nekoliko objekata HE u jednom slivu njihov uticaj (na vodna tijela I okolne ekosisteme) procijenjivati kao kumulativni. Kroz dinamiku izgradnje moguće je ostvariti povoljne efekte ukoliko se svi segmenti projekta malih hidroelektrana realizuju istovremeno ili sa malim faznim pomakom. Procjena uticaja na životnu sredinu Shodno Zakonu o procjeni uticaja na životnu sredinu i Uredbi o projektima za koje se vrši procjena uticaja na životnu sredinu ( Sl. list RCG, br. 20/07): - u slučaju da se izgradnjom mhe formira akumulacija u kojoj je akumulirana količina vode preko deset miliona kubnih metara, kako je utvrdjeno u Listi 1, obaveza je da se uradi elaborat procjene uticaja izgradnje mhe na životnu sredinu i na isti pribavi saglasnost od strane nadležnog organa. - u slučaju da se izgradnjom mhe formira akumulacija u kojoj je akumulirana količina vode do deset miliona kubnih metara, kako je utvrdjeno u Listi 2, utvrdjeno je da se za postrojenja za proizvodnju hidroelektricne energije i za izgradnju akumulacije, sprovodi postupak procjene uticaja po odluci nadležnog organa. Imajući u vidu da mhe spadaju u navedene grupe, obaveza je da se kod nadležnog organa sprovede postupak procjene uticaja i od istog pribaviti saglasnost na elaborat procjene uticaja izgradnje mhe na životnu sredinu ili dobije odluka da izrada elaborata nije potrebna. Procjena uticaja mhe na životnu sredinu, svakako treba da obuhvati: uticaje na bioraznolikost, hidrološke prilike (naročito procjenu vrijednosti minimalnih i maksimalnih protoka), taloženje sedimenta, uticaje na sredinu i povezanost riječnog toka ispred i iza zahvata (ne samo u vezi s ribama) IZVOD IZ PPPN NP Bjelasica Komovi I Biogradska Gora LSL Mišnjića potok 8

31 Problem energetike više nije samo problem energetskih potencijala, njihove eksploatacije, transformacije i korišćenja, već i međusobne zavisnosti između efikasne energetike, ekologije i ekonomije (razvojni ciljevi : 4 E) zato što je danas to u Crnoj Gori, kao i na najširem međunarodnom planu postalo jedan od najbitnijih, jedinstvenih i višedimenzionalnih problema razvoja. Procijenjeno je da je u zahvatu PPPN Bjelasica Komovi moguća izgradnja novih izvora iz obnovljivih izvora energije, a najveći potencijal razvoja među obnovljivim izvorima imaju postrojenja na biomasu i male hidroelektrane. Korišćenje obnovljivih izvora energije u razvoju ovog područja u skladu je sa Strategijom razvoja energetike Crne Gore do godine. Male hidroelektrane Planinske masive Bjelasice i Komova, u većem dijelu čine gornji tokovi vodotoka Tare i Lima. Duž ovih planinskih masiva proteže se vododjelnica slivova Tare i Lima, a kroz masive duboko se usijecaju pojedine pritoke sa izraženim podužnim padom, ali i velikim oscilacijama proticaja. Za pojedine vodotoke ranene su studije i Idejna rješenja hidroenergetskog korišćenja, pretežno zasnovane na korelativnim procjenama bilansa i režima voda. Pojedini vodotoci planinskog masiva Bjelasice i Komova nisu obuhvaćeni tim polaznim istraživanjima. Ukupan kapacitet malih hidroelektrana na pritokama, procjenjuje se na: _ instalisane snage...oko 50 MW _ prosječne godišnje proizvodnje...oko 150 GWh U tome su pretežno male hidroelektrane instalisanih snaga 1 5 MW derivacionog tipa sa većim padovima i zahvatima voda bez hidroakumulacija. Takva rješenja nisu vezana sa izraženim promjenama u prostoru i ambijentu. Prirodne pogodnosti za izgradnju malih hidroelektrana (snaga do 10MW), uz podsticaje razvoja ovom segmentu obnovljivih izvora energije, ukazuju na realnost planiranja prostora sa mhe na slivnim prostorima više vodotoka. Potencijalni vodotoci su oni do kojih je razvijena ili ih blisko tangira putna infrastruktura pa i srednjenaponska 35 i 10kV elektrodistributivna mreža. Kroz razvoj većih turističkih centara biće intenziviran i razvoj ove infrastrukture. Primjeri izučavanih i projektovanih rješenja mhe (studije i Idejna rješenja) na vodotoku Bistrica sa pritokama (sliv rijeke Lim) i na vodotoku Bjelojevićka rijeka (sliv rijeke Tare), vodotoku Crnja i vodotoku Trepačka rijeka dati su u tabelarnom pregledu sa osnovnim prostornim i hidroenergetskim podacima. LSL Mišnjića potok 9

32 U pogledu izvodljivosti i ekonomije tehničkih rješenja mhe, dominiraju koncepcije sa većim i visokim padovima, što uslovljavaju prirodni činioci: planinski vodotoci sa dosta izraženim podužnim padom i visokim oscilacijama režima voda. Uz navedene primjere za Bistricu i Bjelojevićku rijeku to je izvjesno i za druge vodotoke koji se ovim planom namjenjuju za izgradnju mhe. Sa stanovišta prostora po pravilu to su tehnička rješenja koja čine : _ zahvat vode (tzv: tirolski zahvat) sa usporom u kratkom dijelu vodotoka, _ duga cjevovodna derivacija od zahvata do postrojenja varijantno, _ derivacija sa neznatnim padom, vodostan i strmi cjevovod pod pritiskom, _ cjevovod pod pritiskom na pravcu i padu duž vodotoka, ukopan, _ objekat postrojenja ( strojara ) turbina, generator, trafo i prateća oprema, _ ispuštanje vodnog-biološkog minimuma od zahvata do strojare i koja su segmentno vidna u prostoru i moraju se prilagoditi okolini i pejzažu, duga derivacija (često više km) izmenu objekata treba da bude ukopana. _ odvodni kanal od strojare do vodotoka, _ nadzemni ili kablovski vod priključenja na elektroenergetsku mrežu. Prikaz dvije osnovne varijante derivacionih rješenja LSL Mišnjića potok 10

33 Male hidroelektrane Područje Bjelasice i Komova sa brojnim površinskim vodotocima ima veoma dobar potencijal za izgradnju malih hidroelektrana (dalje i mhe). U posljednje vrijeme u Crnoj Gori veoma je poraslo interesovanje za ovaj način dobijanja električne energije, koji je dostupan širem broju investitora. Pozitivno je, _ male hidroelektrane su objekti, koji ne predstavljaju narušavanje prostora u smislu ograničavanja drugih namjena njegovog korišćenja, niti u smislu disbalansiranja prirodne ravnoteže (na pomenutim vodotocima se ne pretpostavljaju veće akumulacije) ako eventualne derivacije nebi imale velike dimenzije, i uz poštovanje ekoloških minimuma u proticajima _ male hidroelektrane su objekti, u koje mogu investirati i pojedinci ili manji subjekti, tako da se na njih može prenijeti inicijativa pri proučavanju terena i pokretanju izgradnje _ ovaj alternativni izvor energije može biti dostupan i na mjestima inače nepovezanim sa ostalom infrastrukturom Na prostoru Bjelasice i Komova je uraneno (ili je u toku izrada) nekoliko studija, koje razmatraju pojedine lokacije na planinskim vodotocima nižeg reda. Na njih nadovezuju sada aktuelni postupci za dobijanje koncesija za izgradnju MHE. Vodotoci na prostoru Bjelasice i Komova, za koje je već dodijeljena koncesija na prethodnim tenderima su: _ Crnja (mhe "Crnja"), _ Bjelojevićka rijeka (mhe "Bjelojevići" i mhe "Ugljari"), _ Bistrica (8 mhe na Bistrici kod Berana i njenim pritokama) _ Trepačka rijeka (mhe "Trepačka rijeka") Za ove male hidroelektrane su urađena hidrološka istraživanja i idejna rješenja. Od vodotoka, za koje je tender za dodjelu koncesija aktuelan, na prostoru Bjelasice I Komova nalazi se Kraštica. Hidrološki elaborati za ovaj vodotok su urađeni, a idejno rješenje za malu hidroelektranu je u izradi. Novim istraživanjima su prepoznati i drugi vodotoci pogodni za izgradnju mhe. Na prostoru Bjelasice i Komova se radi o rijekama: Perućica (pritoka Zlorečice), Vinička rijeka, Bistrica (pritoka Ljubovine, i Bukovica (pritoka Tare). Za profile na tim rijekama hidrološka istraživanja su u toku. Konkretni energetski potencijali popisani su u poglavljima ovog dokumenta, koja obranuju pitanja energetike. Sa hidrotehničkog i hidrološkog aspekta treba napomenuti, da pogodnost za izgradnju male HE (koja se u suštini procijenjuje prema količini vode, koja je dostupna na padu H) možemo procijeniti samo na osnovu kompleksnog elaborata. On mora da sadrži procjenu morfoloških, geoloških i drugih karakteristika sliva, hidrološku analizu količina vode dostupnih na profilu i distribucije proticaja u vremenu, i mnogo nadovezujućih analiza. Hidrološka osmatranja ne mogu biti statistički pouzdana ako se ne vrše minimalno 5 godina (ili, uz dostupnost podataka za analogiju, minimalno 3 godine). Jedino takav elaborat može pružati profesionalnu podršku za odlučivanje o opravdanosti investicija u malu hidroelektranu u datimm ekonomskim i legislativnim uslovima. Posebnom studijom je potrebno odrediti takone minimalni ekološki prihvatljivi proticaj, ili garantovani ekološki proticaj, koji je potrebno ostaviti ispod vodozahvata male HE. (Više u poglavlju Obezbjenivanje minimalnih proticaja.) Prilikom planiranja vodoprivrednih objekata u slivu, potrebno je voditi računa o obezbjeđivanju ekološki prihvatljivog minimalnog proticaja ("garantovanog minimuma" ili "garantovanog ekološkog proticaja") u površinskim vodotocima. Ekološki prihvatljiv minimalni proticaj mora da bude zagarantovan na svim dionicama vodotoka - u suprotnom prijeti ozbiljan poremećaj prirodne ravnoteže svih ekosistema vezanih za vodu. (Takav proticaj, zajedno sa potrebama za vodom ostalih korisnika prostora, predstavljaju tzv. vodoprivredni minimum.) Prilikom planiranja svakog vodozahvata (za potrebe vodosnabdijevanja, korišćenja vodne snage, snabdijevanja industrije, navodnjavanja i dr.), potrebno je pažljivo I stručno odrediti vrijednosti ekološkog minimuma - koje se, u skladu s prirodnim režimom, mijenjaju tokom godine. (To je prilično kompleksan zadatak, zahtjevajući učešče stručnjaka iz raznih oblasti, a unifikovana metodologija određivanja ekološki prihvatljivog minimuma u uslovima Crne Gore za sada nije izrađena.) LSL Mišnjića potok 11

34 Prema tome takođe: ako se na datu dionicu vodotoka računa kao na recipijent sa sposobnošću samočišćenja, kao računski proticaj moguće je uzimati samo garantovani minimalni proticaj, ostavljen nizvodno od vodozahvata. U uslovima prostora obrađivanog ovim planom, u sadašnjosti ova problematika dolazi do izražaja prilikom izgradnje derivacionih cjevovoda duž vodotoka predviđenih za male hidroelektrane. Na dionicama između vodozahvata i ispusta iz mašinskih zgrada mhe - u prvobitnim koritima vodotoka - moraju se ostaviti dovoljne količine vode za opstanak flore i faune. Samo za derivacije malih hidroelektrana na Bistrici, Bjelojevićkoj rijeci, Crnji i Trepačkoj rijeci (za koje su u ovom trenutku izrađena idejna rješenja) to predstavlja oko 35 km vodotoka s režimom ekološki prihvatljivog minimalnog proticaja. (U idejnim rješenjima, koja su dostavljena na uvid prilikom obrade ovoga plana, kao ekološki minimum uzima se 10% od Qsr. Savremena evropska praksa u orijentacionom određivanju minimuma smatra korektnim Q300, za zaštićena područja čak oko Q250. Iz dostupnih krivih trajanja može se vidjeti, da je usvojeni 0,1.Qsr približno 3 puta manji od Q300.) Napominjemo da se ekološki prihvatljivi minimum (odnosno kriva njegovih vriednosti tokom godine) za vodotok mora određivati na osnovu kompleksne studije sagledavajući mnogo environmentalnih i tehničkih aspekata. Na detaljnijem nivou projektovanja malih hidroelektrana takav pristup biće neizbježan, posebno kada se radi o prostoru opredjeljenom za očuvanje visokih ekoloških standarda. Navedene činjenice je potrebno uzimati u obzir takođe prilikom određivanja izvorišta I uspostavljanja sistema vodosnabdijevanja za novoizgrađena turistička odmarališta. Za sve aspekte zaštite voda potrebno je istaći, da je monitoring - njegovo redovno sprovođenje i unapređenje - jedan od važnih faktora, koji napomažu održavanje dobrog kvaliteta voda na predmetnom prostoru. Zbog navedenog, i na ovom mjestu naglašavamo potrebu za integralnim upravljanjem vodama, koje bi objebjedilo evidenciju svih korisnika vodnog dobra na datom prostoru i uzajamno usklađivanje njihovih potreba (uz adekvatno očuvanje životne sredine). Lokacija mhe Lociranje mhe je strogo uslovljeno konfiguracijom terena i vodotoka. Zato, njihova izgradnja znači odredjenu intervenciju u prostoru, pri čemu, specificno gledano, relativno manji hidrološki potencijal uslovljava veci zahvat u prostoru, a time i veće uticaje na prirodu i okolinu. Ti uticaji mogu biti jednaki i nejednaki. Pod jednakim uticajima se smatra odredjeno zauzimanje prostora (zemljište i vode), promjena okruženja u blizini mhe. Osim toga, u pogonu dolazi i do stvaranja odredjenih količina čvrstog krutog i tečnog otpada (otpadna ulja i metalni otpad), ali radi se o mnogo manjoj količini nego što je to slučaj kod termoelektrana. Kako su male hidroelektrane, nerijetko, locirane u blizini drugih objekata različite namjene odredjeni problem može predstavljati i buka u postrojenju. Nejednaki uticaji obuhvataju poremećaje u prirodnim režimima promjena podzemnih i površinskih voda, promjene kvaliteta voda, kao i uticaj na biljni i životinjski svijet. Problem je što je te uticaje teško valorizovati i uporedjivati, jer ih je nemoguce brojčano iskazati (uticaj na šume, isušivanje djelova korita vodotoka, plavljivanje većih površina). Potencijalne lokacije za mhe su: nove lokacije,dopuna (dogradnja) postojećih vodoprivrednih i hidroenergetskih objekata malim hidroelektranama: postojeće brane, na biološkom minimumu, granevine za regulisanje korita i zadržavanje nanosa, retenzija za odbranu od velikih voda i druge zaštitne granevine, vodovodi, sistemi za navodnjavanje i dr.). Promjena namjene postojećih objekata (vodenice i dr.) u mhe Povoljne lokacije za mhe nalaze se u gornjim djelovima vodotoka, jer geomorfološki gledano, vodotoci obično u gornjim djelovima imaju strmiji pad koji se postepeno smanjuje kako se vodotok približava svom ušću. Naročito su interesantne lokacije na samom izvoru vodotoka, jer često povoljne geomorfološke karakteristike omogućavaju izvodenje akumulacije na samom izvoru. Pitanje povoljnih lokacija za mhe u gornjim djelovima vodotoka naročito je osjetljivo sa stanovišta osiguravanja dovoljnih količina pitke vode. Ipak, instalacija mhe na nekoj lokaciji ne isključuje mogucnost sigurnog korištenja te iste lokacije kao izvora pitke vode. U odabiru prednost treba dati: _ lokacijama sa postojećim podacima o dugogodišnjim hidrološkim nizovima, _ lokacijama na kojima već postoje objekti s tradicijom korišćenja vodnih resursa, kao i njihovo osavremenjivanje, _ višenamjenskim rješenjima izvodjenja malih hidroelektrana. LSL Mišnjića potok 12

35 Nakon toga, potrebno je ispitati da li je na potencijalnim lokacijama predvinena druga namjena prostora te u tom slučaju treba ispitati mogućnost višenamjenskog korišćenja vodotoka na tim lokacijama. Ukoliko to nije moguće, od tih lokacija se odustaje. Lokacije koje treba isključiti iz daljih razmatranja su one zbog ograničenja zaštite kulturne baštine, odnosno zaštite prirode i okoline, jer zbog definisanog stepena zaštite odrenenog prostora ili granevina ne dolazi u obzir nikakva gradnja niti zahvati u odrenenom prostoru. Osnovne karakteristike malih hidroelektrana Male hidroelektrane (mhe) su hidroenergetski sistemi manjih snaga, uglavnom izgrađeni na manjim vodotocima rijekama i potocima, kanalima pa čak i sistemima za vodosnabdijevanje. Osnovni parametri, koje bi trebalo koristiti u klasifikaciji mhe su: _ instalisana snaga agregata, _ vrsta agregata u odnosu na turbinu i način rada, _ broj obrtaja, _ način rada u odnosu na opšti energetski sistem, _ instalisani pad, itd. Prema snazi turbine, postoji podjela na mikro turbine snage do 100kW, mini turbine snage do 1MW i male ili srednje turbine snage do 10MW. Isto tako se podjela mhe može se izvesti prema instalisanoj snazi na : mikro (do 100kW), mini (do 1MW) i male (do 10MW) hidroelektrane. MHE se dijele: a) prema zahvatu: protočne, bez akumulacijskog bazena sa bočnim zahvatom iz glavnog vodotoka akumulacijske, s prirodnim ili umjetnim akumulacijskim bazenom - branom (sa dnevnim, nedeljnim, godišnjim ili višegodišnjim izravnjavanjem) b) prema regulisanosti protoka: mhe sa protokom koji se može podešavati-regulacija protoka na ulazu u turbine (ručna ili automatska) sa stalnim protokom, bilo zbog stvarne prirode opterećenja, ili uništavanjem viška energije c) prema povezanosti sa mrežom i načinom rada: izolovane elektrane - samostalni rad elektrane vezane na mrežu - paralelni rad elektrane koji rade pod režimom ±on - off± elektrane u kojima radi jedna, dve ili više jedinica elektrane koje rade po potrebi, u zavisnosti od potrošnje d) prema instalisanoj snazi HE za naše uslove _ džepne HE do 20kW _ mini HE od 20 do 500kW _ male HE od 0.5 do 10MW Svi dijelovi male hidroelektrane mogu se podijeliti u tri osnovne grupe: _ granevinski dijelovi koji obuhvataju branu, zahvat, dovodni kanal (derivacijski ili potisni cjevovodi, strojarnice i odvodni kanali); _ hidrotehnički dijelovi koji sadrže rešetke, pjeskolove, predturbinske zatvarače I izlazne dijelove turbine; te _ elektromašinski dijelovi sa turbinama, generatorom, transformatorom, regulacijskim dijelom, zaštitnim dijelovima i spojem na elektroenergetski sistem. Da bi se hidroelektrana smatrala malom hidroelektranom, treba da ima sljedeća svojstva: protočni rad ili iznimno mala akumulacija (minimiziran uticaj na vodotok) _ paralelan rad sa mrežom i ugradnja asinkronih generator - kod objekata sa instaliranom snagom manjom od 100 kw nema gradnje trafostanice već se predvina izvodjenje transformatora na stubu _ postrojenje se sastoji od brane (niskog prelivnog praga), dovodnog kanala i/ili cjevovoda, zgrade strojarnice i odvodnog kanala LSL Mišnjića potok 13

36 _ prelivni prag služi samo zato da uspori vodotok prije ulaska u dovodni kanal _ umjesto niskog prelivnog praga može se upotrijebiti tzv. tirolski zahvat _ dovodni kanal zatvorenog tipa predvinen je samo za vonenje zahvaćene vode po strmim obroncima i većim dijelom je ukopan (može biti i potpuno ukopan) _ dovodni kanal otvorenog tipa predvinen je za veće količine vode i u pravilu se nalazi na manje strmim terenima _ cjevovod treba biti što manjih dimenzija i predvinen je da vodu najkraćim putem dovede do strojarnice _ zgrada strojarnice je što manjih gabarita _ odvodni kanal je otvoren i kratak i njime se voda vraća iz strojarnice u vodotok (ova voda najčešće je jako obogaćena kiseonikom, tako da se ribe rado zadržavaju u ovom području). Priključak mhe na elektroenergetsku mrežu. Posebnu pažnju treba obratiti na razmatranje i definisanje priključka mhe na elektroenergetsku mrežu, a u skladu sa energetskim uslovima nadležne elektrodistribucije. Ovo je naročito bitan aspekt, jer priključak na mrežu može biti znatan dio investicije, a time i presudan pokazatelj mogucnosti realizacije projekta, obzirom na kriterijum isplativosti ulaganja. U slučaju postojanja slabe mreže na mjestu priključka, neophodni su odredeni zahvati u pogledu pojačavanja postojećeg dijela mreže radi omogućavanja prihvata energije proizvedene u mhe. Ulaganja u rekonstrukciju mogu biti tolika, da dovedu u pitanje realizaciju odredjenog projekta. Stoga se predlaže značajno povećanje opsega istraživanja i analiza koje je potrebno sprovesti, ne samo prije definisanja tehničkog rješenja priključka male hidroelektrane na mrežu, nego čak i prije donošenja odluke o pokretanju detaljnije razrade, imajući u vidu da priključak na mrežu može predstavljati toliki finansijski izdatak da posmatrani projekat uopšte nije isplativ. Uslovi za gradnju mhe, urenenje i korišćenje sliva koncesionog područja: Postojeći zakonski okvir koji se neposredno odnosi na pripremu i samu izgradnju mhe čine propisi iz područja energetike, vodoprivrede, urenenja prostora i izgradnje objekata,, zaštite životne sredine, imovinsko pravnih odnosa i privatnog ulaganja u javni sektor. Objekti i postrojenja mhe, vodovi tog elektroenergetskog sistema kao I elektroenergetski objekti potrošača iz sistema mhe moraju se graditi, koristiti I održavati u skladu sa zakonom i ne smiju svojim radom ugrožavati ljude i okolinu. Elektrane moraju zadovoljiti zahtjeve propisane kodeksima mreže i distribucije, tržišta i drugih propisa, kao i pravnih zahtjeva. Za definisanje uslova optimalnog hidroenergetskog korišćenja voda sliva rijeka - koncesionog područja, dominantni su prostorna, ekološka i ekonomska ograničenja, odnosno hidrološke, hidrografske, morfološke i geološke karakteristike sliva, naselja, privredni kapaciteti i saobraćajna infrastruktura, vlasnička struktura zemljišta i mogućnost rješavanja imovinsko-pravnih odnosa, te ranije stečena prava u pogledu korišćenja voda. U zavisnosti od konačne veličine malih hidrocentrala i neophodnih struktura za povezivanje ovih lokacija sa distributivnom mrežom i pristupačnosti puteva, sve odgovarajuće rijeke treba razmotriti kao potencijalne lokacije, izuzev rijeka koje su zaštićene nacionalnim zakonom ili menunarodnim sporazumima. Odgovarajuće lokacije za izgradnju malih hidroelektrana (MHE kapaciteta 10 MW), ukoliko za odrenene slivove nisu urađena hidrološka mjerenja i proračuni energetskih efekata, definisaće se i u skladu sa smjernicama Prostornog plana Crne Gore i ovog planskog dokumenta. Objekti i uređaji za korišćenje vodnih snaga moraju se planirati, projektovati i graditi na način koji: _ omogućava vraćanje vode istog kvaliteta poslije iskorišćene energije u vodotok ili druge površinske vode u prvobitnom slivu; _ ne umanjuje i ne spriječava korišćenje voda za vodosnabdijevanje, navodnjavanje i druge namjene; _ ne umanjuje stepen zaštite i ne otežava sprovonenje mjera zaštite od štetnog dejstva voda; _ ne pogoršava uslove sanitarne zaštite i ne utiče negativno na ekološki status voda i stanje životne sredine. Neophodno je da građevinski objekti budu izvedeni na takav način da je u bilo kojem trenutku nemoguće isušivanje korita vodotoka, odnosno da je u svakom momentu osiguran ekološki prihvatljivi proticaj, tj. osiguran propisan biološki minimum protoka vodotoka. Kako bi zaštita bila što potpunija, neophodno je da se osigura minimalni nivo vodostaja koji omogućava normalni život flore i faune i održanje biorazvrsnosti; I smanjuje uticaj na ekosistem vodotoka. LSL Mišnjića potok 14

37 Nužno je definisanje nultog stanja životne sredine na lokaciji prije gradnje potencijalne mhe i uspostavljanje sistema monitoringa za praćenje efekata usljed gradnje i rada pogona mhe. U slučaju gradnje većeg broja malih hidroelektrana na istom vodotoku, treba ispitati njihov kumulativni uticaj na životnu sredinu. Prilikom planiranja i projektovanja, nastojati za što boljim oblikovanjem objekata I uklapanjem u okolni prostor, uz davanje prednosti tehničkim rješenjima koja manje zadiru u pejzaž. Oblikovanje hidroenergetskih objekata ne bi smjelo biti uniformno, nego treba pri tome svakom objektu dati notu individualnosti. Najkvalitetnija arhitektonska rješenja mogu se dobiti na javnom konkursu. U najosjetljivijem okruženju treba provjeriti mogućnost kabliranja dalekovoda od objekta mhe do trafostanice. Ukoliko se predvina adaptacija starih mlinova i vodenica u male hidroelektrane, ona mora da se realizuje u skladu sa konzervatorskim uslovima nadležnih institucija. Prilikom svakog zahvata u blizini nekog spomenika kulturne baštine, investitor se uslovljava osiguranjem arheološkog nadzora nad radovima iskopavanja. Objekti u sklopu mhe moraju biti projektovani u skladu sa idejnim rješenjem, utvrnenim urbanističko-tehničkim i drugim uslovima, propisima o tehničkim normativima i standardima te pravilima struke. Za one vodotoke i slivove koncesiona područja bez adekvatnih hidroloških mjerenja i energetskih procjena, nadležno Ministartvo će u skladu sa svojim programima preduzeti dalje aktivnosti i procijeniti način dalje realizacije predmetnih lokacija. Prilikom procjene isplativosti izgradnje male HE, neophodno je u okviru cijeloga sliva: kao raspoloživi uzimati proticaj umanjen za vodoprivredni minimum (tj. za ekološki prihvatljivi proticaj i za sumu svih potreba za vodom od drugih subjekata u odgovarajućem dijelu sliva). na samom početku procesa potrebno je imati podatke (od Uprave za vode CG I od strane Opštine) o potrebama za vodom, koje se zadovoljavaju, ili će se u budućnosti zadovoljavati, iz predmetnog izvora. vodoprivredni minimum često ne može biti jedna cifra, već režim proticaja tokom godine - u zavisnosti od promjene potreba za vodom (od strane prirodnog ekosistema i takođe vodoprivrednih subjekata) u vremenu. u slučaju izgradnje nekoliko objekata HE u jednom slivu njihov uticaj (na vodna tijela i okolne ekosisteme) procijenjivati kao kumulativni ekološki prihvatljiv minimalni proticaj (njegovu krivu tokom godine) treba odrediti posebnim elaboratom, koji izrađuje mutidisciplinarni tim stručnjaka iz oblasti hidrologije, biologije, hemije, geologije, geografije itd. (Poželjna je izrada detaljnih smjernica za odrđivanje ekološkog minimuma - za grupe vodotoka nižeg reda, na nivou Crne Gore - koje bi pojednostavile ovaj proces.). ANALIZA I OCJENA POSTOJEĆEG STANJA 3.1. Prirodni uslovi Koncepcija hidroenergetskog iskorišćenja Mišnjića potoka data je na osnovu terenskih obilazaka, projektantskih podloga urađenih u te svrhe i poznavanja trenutnog stanja na terenu. GEODETSKE OSNOVE Geodetska snimanja su izvršena na užim lokacijama vodozahvata I mašinske zgrade, a geološki elaborat je urađen na osnovu geoloških karata i rekognosticiranja terena. Za izradu višeg nivoa projektne dokumentacije (Idejnog i Glavnog projekta) biće potrebno izvršiti dodatna detaljna geodetska snimanja na užim lokacijama vodozahvata, mašinske zgrade i cjevovoda. Na osnovu ovih geodetskih podloga usvojena je orijentaciona trasa cjevovoda i okvirne kote gornje i donje vode predviđene male hidroelektrane i to: Profil vodotoka Mišnjića potok. LSL Mišnjića potok 15

38 Geodetska situacija na lokaciji Potencijalne mašinske kućice Geodetska situacija na lokaciji Potencijalng vodozahvata LSL Mišnjića potok 16

39 GEOLOŠKE PRILIKE Mišnjićev potok, je lijeva pritoka Tare drugog reda, izvire na Palješkoj gori na koti 1344mnm. Šire područje slivnog područja Mišnjićevog potoka bilo je predmet geoloških istraživanja u prošlosti (Bešić, 1959, 1969, 1980) od kojih su najintezivnija, ali regionalnog karaktera izvedena pri izradi Osnovne geološke karte lista Mojkovac 1: od strane Zavoda za geološka istraživanja SRCG (Kalezić, i sar. 1966). Ova karta je korišćena kao osnovna podloga za sagledavanje geoloških, hidrogeoloških i inženjerskogeoloških uslova istražnog terena. Na širem slivnom području Mišnjićevog potoka, najstarije stijenske mase su permske starosti, predstavljene listastim škriljcima, filitima, slojevitim pješčarima i kvarcnim konglomeratima. Paleozoik Najstarije stijene na ovom terenu su permske starosti i pripadaju gornjem permu. Gornji Perm (P3). Sedimenti gornjeg perma otkriveni su u mjestu Svrke. Predstavljeni su sivim, mrkim i crnim glinovitim i laporovitim škriljcima, krupnozrnim i sitnozrnim kvarcnim pješčarima sive i tamnosive boje. Ređe se javljaju sitnozrni liskunoviti pješčari i kvarciti, a dosta retko filitični škriljci. Svi napred navedeni sedimenti smenjuju se u profilu sa kvarcnim konglomeratima ili se oni pak javljaju u vidu većih sočiva. Pored navedenih litoloških članova javljaju se još ugljeviti škriljci i breče, a u peščarskom-škriljavom dijelu veća ili manja krečnjačka sočiva. Mezozoik Dio istražnog terena izgrađen je od stijena koje pripadaju trijasu i kredi. Trijas Donji Trijas (T1 1). Predstavljeni su u donjem dijelu kvarcnim konlomeratima i brečama, zatim se javljaju pjeskoviti laporci, kao laporoviti krečnjaci. Pješčari i laporci se naizmenično se smenjuju u profilu. Donji Trijas (T1 2). Predstavljeni su pločastim laporcima, laporovitim do pjeskovitim krečnjacima i oolitičnim krečnjacima sa proslojcima sitnozrnih pješčara i liskunovitih pješčara. U okviru kampilskih slojeva javljaju se manja sočiva laporovitih uslojenih dolomita. Srednji Trijas (T2), u okviru stijena srednjotrijaske starosti izdvojeni su anizijski karbonatni sedimenti, magmatske i karbonatni sedimenti ladinske starosti. Anizijski kat (1+2T2 1), predstavljen je krečnjacima, koji je otkriven na velikom prostranstvu, na južnim padinama Semolja, Gradišta i Babinog zuba. Leže normalno preko kampilskih slojeva, a počinju sivim slojevitim pjeskovitim krečnjacima, preko kojih se naviše, ređaju dolomiti, dolomitični krečnjaci i debelobankoviti do masivni krečnjaci. Anizijski kat (T2 1), ovaj kat je razvijen na prostoru Đedovog dola, u okviru kojeg su konstatovani sledeći sedimenti: masivni do bankoviti prekristalisali krečnjaci, dolomiti do dolomitični krečnjaci. Eruptivne i efuzivne stene, su otkrivene na području Konjevog laza. Utvrđeno je prisustvo dacita i andezita. Skoro svuda leže preko donjih i srednjoanizijskih slojevitih i masivnih krečnjaka, a u povlati, tj. preko njih, leže najčešće rožnaci i krečnjaci sa proslojcima rožnaca, ili dolomitični krečnjaci i dolomiti. Ladinski kat (T2 2), u ovom odeljku trijasa postoje dva tipa razvića, to su krečnjaci sa muglama i proslojcima rožnaca, i organogeno-detritični krečnjaci. Pored pomenutih krečnjaka ovom katu pripadaju i zoogenosprudni bankoviti i masivni krečnjaci. Registrovani su u široj okolini Đedovog dola. Srednji-gornji trijas (T2.3), između izdvojenih ladinskih i gornjotrijaskih krečnjaka izdvojeni su sedimenti ladinskog i karnijskog kata, što je slučaj i na području Gradišta. Na tom prostoru javljaju se se stratifikovani i masivni krečnjaci. Kreda Dosadašnjim istraživanjima sigurno je utvrđeno, prisustvo donje i gornjokrednih stijena, i to u više facija i podfacija. Durmitorski fliš Senonski fliš (K2 - K,Pg), sedimenti fliša gornje krede koji su u literaturi poznati kao «durmitorski fliš» (Bešić, 1948), zauzimaju centralni dio istražnog prostora po pravcu sjeverozapad-jugoistok. Ovi sedimenti razvijeni su nizvodnom dijelu Mišnjićevog potoka. Sedimenti ovog fliša leže eroziono-diskordantno preko sedimenata gornjeg trijasa, gornje jure, donje ili gornje krede. U okviru Durmitorskog fliša, izdvojene su dvije facije i to: laporovitopjeskovita i krečnjačka. LSL Mišnjića potok 17

40 - Na osnovu dosadašnjih istraživanja zapaženo je da laporovito-pjeskovitu faciju izgrađuju breče, konglomerati, bankoviti i slojeviti pješčari, pjeskoviti krečnjaci i sivi laporci. Najniži dio pjeskovito-laporovite facije čine bazalne breče i konglomerati (1K2 3), a oni su u isto vrijeme i najstariji članovi sedimetne serije. Tamo gdje nedostaju bazalne breče I konglomerati direktno preko karstifikovanih krečnjaka i dolomita starijeg mezozoika leži normalna serija sedimenata laporovito-pjeskovite facije fliša (2K2 3), koja se pruža duž Dragovića polja, tj. gornjim tokom Morače, do Ljevišta gdje se gubi ispod sedimenata krečnjačke facije. - Na desnoj obali Morače u području sela Dragovića Polje, Kruševog Luga, javljaju se konglomerati i breče sa proslojcima laporaca i krečnjaka (2K2 3). Ove stijene su samo zbog nedostatka pouzdanih podataka, pripojene flišu. To su, uglavnom, nestratifikovani sediment izgrađeni od komada laporaca, krečnjaka, rožnaca i eruptiva, a cementovani su laporovitopjeskovitim vezivom. Sedimenti fliša ubrani su u brojne metarske do hektometarske uspravne do zagnjurene nabore. Kvartar Najmlađe geološke tvorevine na ispitivanom terenu konstatovane su i izdvojene na više mjesta. Pokrivaju manje ili veće planinske površine, padine strmih strana i doline rijeka. Izdvojeni su terasni sedimenti, aluvijum, deluvijum i sipari. Terasni sedimenti (t), nalaze se u riječnim dolinama Mišnjićevog potoka i Morače, u mjestu Krušev Lug. Izgrađene su od šljunka, slabovezanog konglomerata i ređe pijeska. U sastav šljunka i konglomerata najčešće ulaze valuci krečnjaka, a manje valuci pješčara, laporaca i eruptiva. Aluvijalni sedimenti (al), nalaze se u riječnim dolinama Morače i Ratnje. Izgrađeni su od krupnog šljunka, pijeska i gline. Zrna su veoma dobro zaobljena i porijekla su od raznorodnih stijena. Deluvijalni sedimenti (dl), nalaze se obično u podnožju strmih krečnjačkih odseka, i sastoje se pretežno od karbonatnih stena do glinovito-laporovitog sastava sa sitnom drobinom I humusom, dok se siparski nanos (s) sastavljen od drobine različite krupnoće, koji je ispod strme litice i nastao je raspadanjem i deponovanjem blokova i drobine sa litice i visočijih djelova. Naročito su moćni na strmim padinama Đedovog dola. GEOTEKTONSKI SKLOP TERENA Na osnovu podataka Osnovne geološke karte Mojkovac, dobijenih proučavanjem geološke građe i tektonskog sklopa, u okviru slivnog područja Mišnjićevog potoka, izdvojene su sledeće geotektonske jedinice: Kučka tektonska jedinica Durmitorska tektonska jedinica Teren Kučke tektonske jedinice je tektonski veoma složen. Jasno se ističu područja izgrađena od karbonatnih sedimenata i područja izgrađena od senonskog durmitorskog fliša. Sedimenti koji izgrađuju durmitorski fliš su: bazalne breče, pjeskoviti i laporoviti krečnjaci i laporci. Naborni oblik većih razmjera na istražnom području bilo je moguće izdvojiti kao antiklinalu Gornje Ljute, čije je tjeme, a djelimično i jezgro razoreno pa su otkriveni paleoreljefni srednjetrijaski krečnjaci i eruptivi preko koji su nataloženi transgresivno i diskordantno sedimenti laporovito-pjeskovite facije. Raspon ose iznosi oko 5km, i ide preko Ratnje prema Dragoviću Polju. Najmarkantniji razlomni oblik u ovom dijelu sinklinorijuma je kraljušt Ljuta-Dragovića Polje- Lebršnik, duž koje su raskinuti i navučeni sedimenti laporovito-pjeskovite facije preko krečnjaka. Durmitorska tektonska jedinica. Preko Kučke tektonske jedinice sa sjeveroistoka navučena je Durmitorska tektonska jedinica duž trase durmitorske navlake, na području Dragovića polja. Ova jedinica izgrađena je od gornjopermskih, trijaskih i jurskih sedimenata pretežno karbonatnog tipa. U građi ove tektonske jedinice učestvuju klastične stijene permske i donjotrijaske starosti, karbonantne i vulkanske stijene trijaske starosti, karbonantni sedimenti jurske starosti, klastični karbonantni sedimenti gornjojurske jurskokredne starosti i kvartarni sedimenti. HIDROGEOLOŠKE ODLIKE TERENA Sa hidrogeološkog aspekta slivno područje Mišnjićevog potoka izgradjuju: 1. slabo do dobro propusne stijene intergranularne poroznosti predstavljene, terasnim, aluvijalnim i deluvijalnim sedimentima, LSL Mišnjića potok 18

41 2. slabo propusne karbonatne stijenske mase pukotinske poroznosti, 3. slabo do dobro propusne karbonatne stijenske mase pukotinsko-kavernozne poroznosti, 4. kompleks propusnih i nepropusnih stijena 1. U grupu kvartarnih sedimenata, slabo do dobro propusnih stijena intergranularne poroznosti, svrstani su terasni, aluvijalni i deluvijalni (sipar) sedimenti. Deluvijalni sedimenti (sipar), sedimenti sastavljeni od krečnjačkih komada različitog oblika I veličine, ove drobinske mase su najrasprostranjenije i najdeblje ispod strmih planinskih grebena Gradišta i Đedovog dola, izgrađenih od karbonatnih i vodopropusnih stijena, a zaležu na terene izgrađene od vodonepropusnih sedimenata Durmitorskog fliša. Ovakvim položajem ove drobinske mase skrivaju primarna izvorišta, koja se nalaze na tom kontaktu, hidrogeoloških izolatora u podini i kolektora u povlati. Prisustvo glina i uopšte raspadnutih i usitnjenih slojeva laporaca, glinaca i peščara u drobinskim masama smanjuje njihovu vodopropusnost nekad I znatno. Aluvijalni sedimenti, predstavljeni su šljunkovima, pjeskovima i većim valucima, najčešće krečnjačkog i dolomitskog porekla, kao i glinama. Izgrađuju uzani dio terena duž rečnih dolina Morače i Ratnje. Terasni sedimenti, ravničarskog djela sliva, u mjestu Krušev Lug, u okviru zbijene izdani. Predstavljeni su pjeskovima, šljunkovima i većim blokovima, koji su delimično do jako vezani u konglomerate. Najčešće, sedimenti su krečnjačkog i dolomitskog porekla. Posmatrano u celini propusnost, odnosno nepropusnost izdvojenog kompleksa, znatno varira u zavisnosti od granulometrijskog sastava, učešća glina i konglomerata i njihovog prostornog položaja u terenu. 2. U grupu karbonatnih stijena pukotinske poroznosti, slabe skaršćenosti vodonosnika, mogu se uvrstiti: slojeviti i pločasti krečnjaci sa proslojcima i muglama rožnacima srednjotrijaske starosti (T2 2), Sedimenti ladinskog kata imaju rasprostranjenje na području Đedovog dola. Javljaju se poredkrečnjaka i dolomita, te i u ovim lokalnostima preko anizijskih krečnjaka prvo leže pločasti rožnaci sa proslojcima laporaca. Rožnaci naviše prelaze u pločaste sive mikrokristalaste krečnjake, a ovi u smjenu slojevitih dolomita, dolomitičnih krečnjaka bjeličaste boje. Smanjena propusnost izdvojenih kompleksa pukotinske poroznosti uslovljena je učešćem rožnaca u prvom, odnosno laporovite komponente u drugom slučaju. Izdvojene stijenske mase predstavljaju vodonosnike pukotinske poroznosti, koji se dreniraju preko određenog broja izvora male izdašnosti U grupu karbonatnih stijena pukotinsko-kavernozne poroznosti, slabe do srednje skaršćenosti vodonosnika, mogu se uvrstiti: stratifikovani i masivni krečnjaci, srednjo-gornjotrijaske starosti (T2,3) bazalne breče i konglomerati, Durmitorskog fliša, kredno - paleogene starosti (1K,Pg ili 2K23). Skaršćenost odnosno vodopropusnost, ovog kompleksa, direktno je zavisna od procentualnog učešća rožnaca, dolomita i glinovito-laporovite komponente u njemu, njegovog visinskog položaja u terenu, položaja prema stenama drugačijih hidrogeoloških funkcija, kao i stepena tektonske polomljenosti. Posebno pitanje se postavlja o hidrogeološkoj ulozi dolomita u karstu, kojim se bavio veliki broj istraživača (Bešić, 1969; Radulović, 2000) pogotovo u Dinaridima. Rezultirala je pojednostavljena hidrogeološka uloga dolomita, shvaćena na dva osnovna načina: da su dolomiti nepropusne stijene hidrogeološka barijera za podzemne vode, i da između njih i krečnjaka, prema hidrogeološkim svojstvima i funkcijama, nema bitnih razlika. Dolomiti, dolomitični krečnjaci i krečnjaci, trijaske, i kredne starosti, koji izgrađuju dio terena sliva Mišnjićevog potoka, najčešće su stratifikovani u debele slojeve i po više metara U grupu karbonatnih stijena pukotinsko-kavernozne poroznosti, dobre skaršćenosti vodonosnika, mogu se uvrstiti: slojeviti krečnjaci, ređe dolomiti, anizijske starosti (T21), masivni sivi krečnjaci, anizijske starosti (1+2T21). 4. Kompleks propusnih i nepropusnih stijena LSL Mišnjića potok 19

42 4.1. U grupu pretežno nepropusnih stijena svrstani su: liskunoviti i kvarcni pješčari, škriljci, alevroliti, laporci, krečnjaci i laporoviti dolomiti donjotrijaske starosti (T1), slojeviti pjeskoviti i laporoviti krečnjaci sa proslojcima pješčara (T12), vulkanske stijene sa vodonosnicima ograničenog prostranstva i pojavama izvora manje izdašnosti, srednjotrijaske starosti (T2 2), 5.2. U grupu praktično nepropusnih stijena svrstani su: listasti šriljci, filiti, slojeviti pješčari i kvarcni konglomerati permske starosti (P3). Stijene paleozojske, kao i vulkanske stijene srednjotrijaske starosti sa hidrogeološkog aspekta, predstavljaju pretežno do praktično nepropusne stijenske mase. Izvori koji se pojavljuju na terenima izgrađenim od paleozojskih stijena su redovno male izdašnosti, a najčešće i povremeni. Stijene donjotrijaske starosti, kao i sedimenti Durmitorskog fliša, imaju značajnu ulogu hidrogeološke barijere (potpune-podinske, povlatne viseće i bočne), koje utiču na usmjeravanje, skretanje i isticanje izdanskih voda. Hidrogeološka funkcija terena Kompleks stijena Durmitorskog fliša (bazalne breče i konglomerati, glinovito-laporovitapeskovita facija, karbonatna facija) u celini ima funkciju hidrogeološke barijere, gdje na dijelu terena predstavlja potpuno podinsku ili viseću barijeru za podzemne vode. Unutar ovog kompleksa, tamo gde preovladavaju karbonatni sedimenti (breče, pjeskoviti krečnjaci i konglomerati), formirana je karstno-pukotinska izdan, ali ostali sedimenti se ponašaju, kao vodonepropustne stijene, što ima za posledicu, kao što je već rečeno, da se kompleks Durmitorskog fliša, regionalno posmatra kao uslovno»bezvodni«dio terena. Zahvaljujući, upravo smenjivanju vodopropustnih i vodonepropustnih sedimenata, unutar Durmitorskog fliša, imamo pojavu izvora iz ovog kompleksa. Ovi izvori su najčešće povremeni, a dok su stalni pretežno male izdašnosti (Radulović, 2000). Inženjersko geološke karakteristike terena Izdvajanje inženjerskogeoloških sredina je uglavnom vršeno u okviru litogenetskih tipova kod kvartarnih sedimenta. Kod Durmitorskog fliša sredine su izdvojene po litološkom sastavu, strukturi i stepenu površinske izmjene. Paleozojski sedimenti su tretirani kao jedinstven kompleks. Kvartarni sedimenti Deluvijalne tvorevine Deluvijalne tvorevine se najčešće pojavljuju kao slojevi debljine do 2 m i veće debljine. Deluvijumi do 2 m debljine su dalje rasčlanjeni prema osnovnoj stijeni u čijoj povlati se nalaze, pa tako razlikujemo deluvijum preko laporovite facije flišnih sedimenata i deluvijum preko karbonatnih sedimenata. Generalno su izgrađeni od drobine i pijeska, prašinasti, manje ili više zaglinjeni. Deluvijum u povlati fliša (DR,P,G)d/LC,PŠ,GC; javlja se kao sloj promenljive debljine, a koja ne prelazi 2 metra. Sastavljena je od drobine, pijeska i gline, podređeno prašine. Učešće pojedinih frakcija varira u različitom procentu. Boja jedinice varira u svim tonovima žute i smeđe boje. Sredina je neravnomerno konsolidovana i neravnomerno stišljiva, a ista varira od vrlo do srednje stišljivosti. Podložna je spiranju i kliženju, naročito na strmijim djelovima padina i u slučaju neadekvatnog zasijecanja. Deluvijum u povlati krečnjaka (DR,G)d/K; javlja se kao sloj promjenljive debljine, a koja ne prelazi 2 metra. Sastavljena je od glinovite drobine. Boja jedinice je smeđe-crvena. Sredina je neravnomerno konsolidovana i neravnomerno stišljiva, a ista varira od vrlo do srednje stišljivosti. LSL Mišnjića potok 20

43 Deluvijalni sedimenti (DR,P,G)d; ova sredina se javlja lokalno na padinama. Debljina sredine je promjenljiva i kreće se u rasponu od 2.0 pa do 8.0 m. U sastavu ove jedinice učestvuje: pjeskovita glina promjenljive plastičnosti, braon-crvenkaste boje; pijesak srednjezrn do sitnozrn, smeđe boje; i drobina od laporaca, pješčara, laporovitih krečnjaka i pjeskovitih laporaca. Veličina odlomaka kreće se u rasponu od 0.5 do 10 cm. Zbog promjenljivog mineraloško-petrološkog i granulometrijskog sastava, promjenljiva su i fizičko-mehanička svojstva sredine. Stišljivost je vrlo velika do srednja. Strmiji djelovi sredine podložni su spiranju i kliženju. Fluvijalni sedimenti Aluvijon (Š,P)al; aluvijalni sedimenti se javljaju u koritu Požanjske rijeke i neravnomjernog su granulometrijskog sastava. U sastavu ovih sedimenata učestvuju: šljunak i pijesak sa valuticama, dok su prašinasta i glinovita komponenta u nižem procentualnom učešću. Sredina je generalno dobro sortirana, dobro složena, dobro konsolidovana i manje stišljiva. U okviru ovih sedimenata može se, prema veličini dominantnih frakcija izdvojiti više zona. Gornja zona, 3-5 m debljine sastavljena je od krupnijih valutaka i šljunka. Slabije je konsolidovana i zbijena od donjih slojeva. Donji slojevi su sastavljeni od sitnijih frakcija, šljunka, pijeska, prašine i mjestimično gline. Debljina aluvijalnih sedimenata je promjenljiva. Pretpostavljene su sledeće vrijednosti fizičko-mehaničkih parametara: - zapreminska težina u prirodno vlažnom stanju =16-23 kn/m3 - zapreminska težina suvih čestica d= kn/m3 - prirodna vlažnost w= % - poroznost n=19-55 % Kredno-paleogeni sedimenti fliša Osnovu terena buduće male hidroelektrane grade sedimenti Durmitorskog fliša. Razlikujemo dvije facije u okviru kompleksa fliša i ove dvije facije fliša su različite u pogledu inženjerskogeoloških svojstava. Laporci, pješčari, podređeno glinci i krečnjačke breče (LC,PŠ,GC); predstavljaju laporovitopjeskovitu faciju fliša. Nalaze se u podlozi kvartarnih sedimenata, odnosno cjelokupnog terena. Genaralni pad slojeva je prema sjeveru i sjeveroistoku. Pukotine se generalno javljaju u dva sistema, međusobno upravne i upravne na slojeve. U površinskoj zoni javljaju se i brojne pukotine raspadanja, različite orjentacije. Sa međuslojnim pukotinama dijele stijensku masu na blokove obično cm do dm dimenzija. Debljina zone fizičko-hemijske izmjene kreće se od 15 do 20 m. Dominantnu zastupljenost u seriji imaju laporci, zatim pješčari, pa oni generalno uslovljavaju inženjerskogeološke karakteristike ove sredine. Laporci su sive, crne i zelene boje. Slojeviti su, tankoslojeviti, listasti i jako uškriljeni. U površinskom dijelu pretrpjeli su fizičko-hemijsku promjenu pa su raspadanjem pretvoreni u sitnu glinovitu drobinu, listiće i ljuspice. Zbog toga skloni su intezivnom spiranju. Ispucali su po sistemima subvertikalnih, subhorizontalnih (međuslojnih) i kosih pukotina. Trošni su (naročito u povlatnim djelovima), lako se cijepaju po površinama slojevitosti. Sa dubinom povećava se čvrstoća. Pješčari se javljaju kao slojevi u seriji, debljine 10 do 70 cm. Boja im je žuta i siva. Sitnozrni su do srednjezrni. Ispucali su po sistemu subvertikalnih pukotina, upravnih na slojeve, hrapavih zidova, obloženih limonitom a neke su ispunjene kalcitom. Glinci se javljaju kao proslojci, u laporcima, debljne 5 do 50 cm. Trošni su, uškriljeni, lako se cijepaju po površinama škriljavosti i predstavljaju oslabljene zone i zone u kojima je moguć dotok većih količina vode. Krečnjak, podređeno laporac i pješčar (K); Čine krečnjačko-laporovito-pjeskovitu faciju fliša. Grade je bankoviti do masivni krečnjaci, brečasti krečnjaci, krečnjačke breče, pjeskoviti krečnjaci i laporci. Kao što se vidi u okviru ove facije fliša dominantnu ulogu imaju krečnjaci u svim svojim varijatetima, pa oni uslovljavaju inženjerskogeološke karakteristike sredine. U površinskom dijelu pretrpjeli su fizičko-hemijske promjene i karstifikovani su. Bankoviti su, a rijetko masivni. Tektonski su oštećeni, izrasjedani, ispucali po sistemima subvertikalnih I međuslojnih pukotina. Po izraženim sistemima pukotina skloni su odronjavanju. Sedimenti paleozoika LSL Mišnjića potok 21

44 U neposrednoj blizini vodozahvata prostire se navlaka paleozojskih sedimenata koja generalno pripada grupi vezanih slabo do dobro okamenjenih stena odnosno to je inženjerskogeološki kompleks - škriljci i peščari paleozojske starosti (ŠN,Ppz); Seizmogeološke karakteristike terena Dejstvo zemljotresa na površini osim magnitude i mehanizma žarišta, udaljenosti od žarišta i osobina sredine kroz koju se seizmički talasi šire, zavisi od seizmogeoloških karakteristika lokalne geotehničke sredine koja se nalazi iznad osnovne stijene ili odgovarajuće dovoljno čvrste stijenske mase. Prema Seizmološkoj karti SFR Jugoslavije (1982. god.) koja prikazuje maksimalne dogođene intenzitete zemljotresa, teren oko Požanjske rijeke lociran je u zoni VII stepena MCS skale. Prema karti seizmičke rejonizacije teritorije Crne Gore (Radulović i dr ) trasa je locirana takođe u zoni VII stepena MCS skale. Karta seizmičke rejonizacije Crne Gore Na osnovu kataloga i gustine zemljotresa i urađenih Karata epicentara Crne Gore i Karata seizmičkog rizika, može se konstatovati da se na ovom području nije manifestovala značajnija seizmička aktivnost terena. Najbliže seizmogene zone ovom području nalaze se u regionu Berana i Podgorice kao i duž Jadranske obale od Skadra i Ulcinja do Boke Kotorske i Dubrovnika. Dejstvo zemljotresa na površini osim magnitude i mehanizma žarišta, udaljenosti od žarišta i osobina sredine kroz koju se seizmički talasi šire, zavisi od seizmogeoloških karakteristika lokalne geotehničke sredine koja se nalazi iznad osnovne stijene ili odgovarajuće dovoljno čvrste stenske mase. Na bazi sintetizovanih rezultata kompleksih geoloških istraživanja koja su izvedena posle zemljotresa u Crnoj Gori godine a čiji su rezultat bile Seizmogeološke podloge i seizmička mikrorejonizacija urbanog područja Mojkovca, na razmatranom području izdvojeni su reprezentativni geotehnički modeli sa aspekta inženjerske seizmologije (tabela). LSL Mišnjića potok 22

45 Sa modela se može uočiti da su kao aplikativne sredine usvojeni svi kvartarni depoziti i površinski izmenjene zone kompaktnih stenskih masa. Kao poluprostranstvo, odnosno osnovnu seizmičku podinu usvojeni su kompaktniji kompleksi paleozojskih škriljaca i peščara, koji se karakterišu boljim krutosnim i fizičkim karakteristikama i većom dubinom prostiranja. Tabela 2.5. Fizičke karakteristike Litološki sastav Površinski rastresiti sloj heterogenog sastava, deluvijalna raspadina Gline, peskovito-prašinaste gline, peskovi i šljunkovi različite granulacije, terasni i aluvijalni sedimenti, proluvijalno-aluvijalni sedimenti Paleozojski škriljci, filiti, krečnjaci argilošisti, kvarcno-liskunoviti škriljci, kvarciti peščari, konglomerati Dubina (m) P(m/s) s (m/s) γ (kn/m 3 ) podina μ Poisson koefic Edin10 5 (N/m 2 ) Gdin10 5 (N/m 2 ) Intezitet dejstva zemljotresa na površini terena određen je u vidu intenziteta maksimalnih ubrzanja tla na površini terena koji se očekuje na razmatranomurbanističkom području u povratnom periodu vremena od 50, 100 i 200 godina. Projektni seizmički koeficijenti dejstva zemljotresa za proračun seizmičkih sila dati su u sledećoj tabeli: Tabela 2.6. Seizmički koeficijenti dejstva zemljotresa Karakteristične zone terena Etalonsko tlo: kamenite i polukamenite metamorfne stene od paleozojskih grafitičnih škriljaca, argilošista, filita i peščara Tereni od kvartarnih sedimenata do 10 m debljine izgrađeni od proluvijalnih i aluvijalnih peskova, šljunkova i glina, barsko-aluvijalnih glina, peskovitih glina i peskova i deluvijalnih glina i peskovitih glina sa šljunkom i drobinom paleozojaskog porekla Tereni od kvartarnih sedimenata preko 10 m debljine istog sastava kao prethodna zona Povratni period vremena t (g) Očekivano maksimalno ubrzanje amax(g) Seizmički koeficijent Ks ks=amax/4g HIDROLOŠKA ANALIZA Ova analiza urađena je na osnovu Zahtjeva firme Sistem-mne d.o.o (broj 01/2244 od g.), s ciljem iskorišćenja vodotoka u energetske svrhe. LSL Mišnjića potok 23

46 Mišnjica potok je lijeva pritoka Bjelojevićke rijeke, desne pritoke Tare. Hidrološki je neistražen vodotok, bez ikakvih sopstvenih osmatranja i mjerenja. Kota profila, tj. vodozahvata, za koji je potrebno odrediti srednji višegodišnji proticaj je 1180 mnm. Sa hidrološkog i vodoprivrednog aspekta oticaj je najvažnija komponenta hidrološkog bilansa. Dvije su vrste faktora koji utiču na proces oticaja sa sliva. Prvu grupu čine klimatski faktori, (padavine, isparavanje, transpiracija...) i ovi faktori imaju svoju unutargodišnju varijaciju, kao I eventualne višegodišnje slabije ili jače izražene cikluse. Drugu grupu čine fizičkogeografski faktori u koje spadaju karakteristike sliva odnosno karakteristike vodotoka. Osnovni izvor informacija o rječnom oticaju je mreža hidroloških stanica, na kojima se kontinuirano mjere vodostaji dok se proticaji mjere povremeno pri različitim nivoima. Na osnovu ovakvih mjerenja se definiše zavisnost vodostaja i proticaja Q=Q(H), preko kojih se onda uz poznavanje vodostaja, određuju proticaji i definišu hidrogrami riječnog oticaja Q=Q(t). Osnovni pokazatelji režima oticanja su srednji dnevni, mjesečni i godišnji proticaji, ekstremnim proticaji, zapremina ukupnog oticaja sa sliva u zadatom periodu, specifično oticanje, koeficijent oticaja. Svi ovi pokazatelji relativno se lako sračunavaju kada se raspolaže sopstvenim podacima za H i Q. Međutim kada se radi o slivu koji hidrološki nije izučen, određivanje režimu oticaja podrazumijeva studioznu analizu svih parametara koji na njega utiču, i primjenu metoda koje se koriste kada se radi o hidrološki neistraženim vodotocima. U tom cilju potrebno je Prikupljanje svih informacija i podataka koje mogu biti značajne za određivanje srednjeg višegodišnjeg proticaja u profilu bez sopstvenih osmatranja i mjerenja. Određivanje svih fizičkogeografskih karakteristika sliva i vodotoka koje su potrebne kao ulazni parametri kod metoda koje ćemo koristiti. Kako se ovaj elaborat radi u svrhu hidroenergetskog iskorišćenja vodotoka, njime je, za navedeni profil, potrebno definisati sledeće veličine: Prosječni protok u profilu vodozahvata, Krivu trajanja protoka u profilu vodozahvata Maksimalne protoke različitih povratnih perioda (T-godina), odnosno vjerovatnoća (p %). Metode, za procjenu srednjeg višegodišnjeg režima proticaja, koje smo koristili u ovom radu su: Metoda analogije Metoda Langbein-a Metoda predominantnih faktora Što se tiče definisanja velikih voda različitog povratnog perioda njih ćemo odrediti preko Metoda predominantnih faktora i Metoda profesora Srebrenovića Ove metode su odabrane iz razloga što pored ostalih parametara, koriste godišnje sume padavina. Međutim, za preciznije definisanje velikih voda i potrebe izrade glavnog projekta potrebna je analiza, koja uključuje trajanje i intenzitet padavina (ITP krive). Profil P 1180 mnm - Fizičko geografske karakteristike sliva i vodotoka- LSL Mišnjića potok 24

47 Pregledna karta sliva Mišnjića potoka do kote vodozahvata 1180 mnm i kote mašinske zgrade 900 mnm Fizičkogeografske karakteristike sliva i vodotoka koje su nam potrebne pri određivanju srednjeg višegodišnjeg protoka i karakterističnih velikih voda različitog povratnog perioda, date su u tabeli na sledećoj strani. Površina sliva Mišnjića potoka, do profila na na koti 1180 mnm je km2. Sliv je lepezast, što podrazumijeva naglu koncentraciju, velike mjerodavne intenzitete i kratkotrajno oticanje. Maksimalna visina u slivu je 1921 mnm, srednji pad sliva 47.1 % a uravnati pad toka 17.15%. LSL Mišnjića potok 25

48 Jedan od potrebnih ulaznih parametara, kod metoda koje ćemo koristiti pri određivanju srednjeg višegodišnjeg protoka i karakterističnih velikih voda je i srednji pad sliva, koji se dobija na osnovu hipsometrijske krive sliva. Hipsometrijska kriva sliva Mišnjića potoka do kote 1180 mnm Podužni profil Mišnjića p. i njegov uravnati pad do profila 1180 mnm za koji računamo srednji višegodišnji protok prikazan je na grafiku koji slijedi. Podužni profil i uravnati pad do ulivanja u Bjelojevićku rijeku dat je na grafiku koji slijedi. LSL Mišnjića potok 26

49 2. Određivanje srednjeg višegodišnjeg protoka u profilu vodozahvata P1180 mnm -Metoda analogije- Jedna od metoda za približno određivanje vrijednosti prosječnih godišnjih proticaja je metoda po kojoj se traži sliv analog, za koji se već raspolaže hidrološkim podacima. Ti se hidrološki podaci i analize na osnovu njih, zatim preslikavaju na hidrološki neizučen tj nemjeren sliv od interesa. Za približno određivanje prosječnih proticaja na hidrološki nemjerenom slivu, pomoću sliva analoga koristi se sledeći obrazac: Fn Z n Pn Q n = Qa gdje je: Fa Z a Pa n - indeks koji označava sliv za koji se računa proticaj ( nepoznato Q ) a - oznaka za sliv analog ( za koji se raspolaže mjernim podacima ), Q - prosječni višegodišnji proticaj, F - površina sliva, Z - srednja nadmorska visina sliva (mnm) P - prosječne padavine na slivu (mm). Da bi se neki sliv mogao uzeti za sliv analog, mora sa slivom koji se računa ispunjavati sledeće uslove: - Da je geografski blizak sa slivnim područjem koje se analizira - Da u svim slivovima vladaju slični klimatski uslovi - Da su uslovi formiranja oticaja, tip zemljišta, hidrogeološki uslovi itd. su slični i - Da se površina sliva ne razlikuje više od 5-10 puta, a srednje nadmorske visine ne prelaze 300 m. Profil na koti 1180 mnm Podaci za Mišnjića potok, potrebni za određivanje srednjeg višegodišnjeg protoka po metodi analogije su: PVZ: 1180 mnm; Fn = km2; Zn= 1385mnm; Pn = 1850 mm. LSL Mišnjića potok 27

50 Sliv analog - Bjelojevićka rijeka profil HS Bjelojevići (940 mnm) Q a = 0,581 m 3 /s F a = 14,8 km 2 Z a= 1541mnm P a = 1864 mm Sliv analog - Bukovica profil HS Pojišta (980 mnm) Q a = 0,160 m 3 /s F a = 9,25 km 2 Z a= 1521 mnm P a = 1785 mm Sliv analog Biogradska rijeka profil HS Biogradska Gora (1095 mnm) Q a = 1,02 m 3 /s F a = 22,0 km 2 Z a= 1577 mnm P a = 1900 mm Metoda Langbein-a Za proračun vrijednosti srednjeg višegodišnjeg proticaja metoda Langbein-a koristi zavisnost Qsr / K = f ( P / K) gdje je: sr Qsr - prosječni višegodišnji sloj oticanja u slivu u cm, P sr- prosječne višegodišnje padavine u slivu, K - Temperaturni faktor koji se definiše preko izraza K=10 (0.027*T ) T - prosječna višegodišnja temperatura vazduha u slivu u ºC. Na osnovu poznatih vrijednosti temperature vazduha, korišćenjem navedene jednačine dobija se odgovarajuća vrijednost promjenljive K. Preko zavisnosti Langbeina-a (nomogram) za poznati odnos prosječnih višegodišnjih padavina i temperaturnog faktora K određuje se odnos Q sr/k, a zatim i prosječni višegodišnji sloj oticanja Q sr iskazan u cm. LSL Mišnjića potok 28

51 Za priračun srednje temperature u slivu koristili smo Temperaturni gradijent za C.G. (VOCG). U tabeli je dat proračun srednjeg višegodišnjeg protoka po metodi Langbeina za profil PVZ 1180 mnm Metoda predominantnih faktora (M.P.F.) Proračun karakterističnih voda urađen je i po metodi predominantnih faktora. Po ovoj metodi velike vode se dobijaju interpolacijom a ne ekstrapolacijom opaženih veličina, što je njena glavna odlika i vrijednost. Hidrološki parametri koji su relativno konstantni po veličini i vremenu, a utiču na režim voda su: - Prosječne godišnje padavine, - Topografija sliva - Pluvio topografski indeks P h= h x I sl h-prosječna godišnja visina padavina na slivu (m) I sl srednji pad sliva Linijski pluviotopografski indeks P I P I 10 L h t 9 = I t uravnati pad toka (%) L dužina toka (km) Koeficijent godišnjeg oticanja A Pη η = arctg π A parametar stanja sliva koji varira od 0.90 do 1.10 i uključuje u sebi nedominantne zametnije identifikovati. faktore, koje je inače h 0= η x h odnosno q= h Parametar stanja sliva računa se po osnovu zastupljenosti vegetacije i pošumljenosti zemljišta. A = (a 1xP 1 +a 2xP 2 + a 3xP 3 +a 4xP 4) x a 5 a 1 = 0.95za šume a 2 = 1.02 za livade i pašnjake a 3 = 1.03 za oranice a 4 = 1.04za goleti a 5 = 1.02za kompletan sliv P 1,P 2, P 3, P 4 procentualno učešće zastuplenosti pojedinih struktura u slivu. (P 1 +P 2 + P 3 + P 4 =1.0) Srednji godišnji protok Q sr = q x F (m 3 /s) Srednji godišnji protok je potreban da bi se preko njega odredila prosječna velika voda Q 0: Q 0 = η 0 x Q sr gdje je h 0 = 5.2 x P i + 1 Velike vode različitih vjerovatnoća pojave dobijaju se u odnosu na prosječnu veliku vodu: h 10god = 0.51 x P i + 1 LSL Mišnjića potok 29

52 h 20god = 0.84 x P i + 1 h 50god = 1.12 x P i + 1 h 100god = 1.31 x P i + 1 h 1000god = 1.85 x P i + 1, pa je max Q n god = h n god x Q 0 Nakon opisa metode izvršen je proračun karakterističnih voda za za Mišnjića potok u profilu PVZ 965 mnm.potrebni ulazni podaci su: - površina sliva do mjernog profila F = 2,325 km 2 - dužina toka L = 1,314 km - prosječna godišnja visina padavina u slivu h = 1850 mm - srednji pad sliva I sr = 47,1% - uravnati pad toka I t = 23,0% - A = 1.1 Dobijene vrijednosti po metodi predominantnih faktora Ph = η = ho = 1,101 q = 34,968 l/s*km 2 Q = 0.081m 3 /s Pi = ,406 = ho = Prosječna velika voda Qo = 1,425 m 3 /s Velika voda(t=10 g P=10%) h 10 = 2,633 Q 10= 3,752 m 3 /s Velika voda(t=20 g P=5%) h 20 = 3,161 Q 20= 4,505 m 3 /s Velika voda(t=50 g P=2%) h 50 = Q 50= 5,480 m 3 /s Velika voda(t=100 g P=1%) h 100 = 4,554 Q 100= 6,488 m 3 /s -Metoda prof Srebrenovića Ova formula je izvedena na osnovu racionalne formule. Zbog dobro određenih odnosa između karakterističnih parametara od kojih zavisi oticanje velikih rijeka preporučljiva je za praktičnu primjenu. Maksimalni protoci različitih povratnih perioda definisani su izrazom α / 3 QMP = 0.48x xa xψ xs 3 / 4 P (m ( βxω) 3 /s) gdje su A-površina sliva u km 2 α = 0.80[ x( log p β )] - koeficijent oticaja p - povratni period β =1-3 koeficijent zavisan od pošumljenosti, propustljivosti tla... LSL Mišnjića potok 30

53 [ P( log p) ] Ψ P-prosječne godišnje padavine (m) P = + S- pad sliva određen izrazom H S = 2 (m/km) L H - je razlika između srednje nadmorske visine sliva H 0 i kote proticajnog profila H H = H 0 H (m) L (km) - je duža stranica zamjenjujućeg pravougaonika, čija je površina jednaka površini sliva A( 2 K) L = (km) K K- koeficijent koncentrisanosti sliva 2A K = OU O (km) - obim sliva U (km) - udaljenost težišta sliva od proticajnog profila ω - je veličina određena izrazom τ ω = 1+ 2 τ xβ τ = (sati) - vrijeme površinskog sabiranja [ P( x log p) ] xs 1/ 3 A τ 2 = 2. 6x (sati) - vrijeme tečenja duž vodotoka S Tabelarni proračun velikih voda po formuli prof Srebrenovića za usvojeno β = 3 i P = 2,085 m Iz tabele u kojoj su prikazane vrijednosti velikih voda različitog povratnog perioda dobijene metodom profesora Srebrenovića vidimo da se vrijeme površinskog sabiranja (padavine od kojih se formira direktni oticaj) kreće se od h za 10-togodišnu do h za stogodišnju veliku vodu i ove vrijednosti su u granicama za ovu veličinu sliva i njegove osobine. Vrijeme prolaska talasa velike vode duž vodotoka je h. -Analiza dobijenih rezultata i usvajanje Qsr za profil P 1180 mnm-- -Srednje vode- LSL Mišnjića potok 31

54 Dobijene vrijednosti za Q sr po metodologiji analogije, Langein-ovoj metodi i metodi predominantnih faktora su date u sledećoj tabeli. Vrijednost Qsr za Mišnjića potok koju smo dobili preko sliva analog Bukovice je mnogo manji od ostalih i nećemo ga uzimati u razmatranje. Uzimajući u obzir specifične module oticanja koji važe za sliv Tare, za srednje vode, za konačnu vrijednost srednjeg višegodišnjeg proticaja Mišnjića potoka u profilu vodozahvata (965 mnm) usvajamo srednju vrijednost rezultata dobijenih preko Biogradske gore i metode Langbeina, Qsr = m3/s. U nastavku sračunaćemo specifične module oticaja srednjih voda za profil na Bjelojevićkoj rijeci koji smo koristili kao analog, i za profil vodozahvata na Mišnjića potoku. Kako je Mišnjića potok pritoka Bjelojevićke rijeke, njegov specifični modul oticanja, dobijen po ovako usvojenoj srednjoj vrijednosti višegodišnjeg proticaja, je veći od modula Bjelojevićke rijeke. Bjelojevićka rijeka P 940 mnm Odgovarajući koeficijenti oticaja u ovim profilima su: Koeficijenti oticaja za srednje višegodišnje vode su prihvatljivi i u granicama realnih očekivanja, za sliv Tare. -Velike vode (VV)- Prikazaćemo tabelarno izračunate vrijednosti velikih voda i njihove module oticanja. LSL Mišnjića potok 32

55 Razlike u dobijenim vrijednostima VV su posledica različite kombinacije ulaznih parametara kod primijenjenih metoda. Za potrebe usvajanja velikih voda Mišnjića potoka, prvo smo izračunali velike vode u profiliu Bjelojevićke rijeke koji smo koristili kao analog kao i na njemom ušću u Taru, vodeći računa o preraspodjeli oticanja koju imamo između mjernih stanica Trebaljevo i Bistrica. Kada se dobijene vrijednosti VV analiziraju u tom širem kontekstu, i poznajući zakonitosti oticanja na tom području za VV u profilu vodozahvata (1180 mnm) usvajamo vrijednosti dobijene MPF. Proračun krive trajanja metodom analogije u profilu P 965 mnm - Za definisanje krive trajanja, korišćena je metoda analogije. Naime, prethodno je definisan odnos između dnevnih proticaja Biogradske rijeke u profilu 1095 mnm različitog trajanja I odgovarajuće vrijednosti srednje višegodišnjeg proticaja za isti period obrade na usvojenom profilu analogu. Q ( T ) K( T ) = gdje su : Q s Q(T) - Proticaj u profilu rijeke trajanja T u %. Q s- Prosječni višegodišnji proticaj u profilu razmatranog vodotoka. Za proračun krivih trajanja srednje dnevnih proticaja u profilu vodozahvata Mišnjića potoka, vrijednost ordinate krive trajanja dobijaja se pomoću sledeće formule Kriva trajanja sliva analoga LSL Mišnjića potok 33

56 Kriva trajanja Mišnjića potoka u profilu na koti P 1180 mnm. Karakteristična kriva trajanja Srednji višegodišnji protok Q sr = m 3 /s i svi protoci veći od njega traju prosječno oko 38% ili 139 dana. -Proračun velikih voda u profilu mašinske zgrade P 900 mnm- Da bi smo proračunali VV u profilu mašinske P 900 mnm potrebno je bilo uraditi fizičkogeografske karakteristike sliva do predmetnog profila. U nastavku ćemo prikazati tabelu sa potrebnim parametrima i grafike hipsometrijske krive sliva i podužni profil sa uravnatim padom U ovom dijelu izračunaćemo VV za predmetne profile, ali ćemo na kraju rada dati njihovu analizu i usvojene vrijednosti. Fizičko geografske karakteristike sliva I vodotoka- LSL Mišnjića potok 34

57 Hipsometrijska kriva sliva Mišnjića potoka do kote 900 mnm LSL Mišnjića potok 35

58 Podužni profil Mišnjića potoka sa uravnatim padom do kote P 900 mnm -Metoda predominantnih faktora (M.P.F.)- Potrebni ulazni podaci za Mišnjića potok do kote P 900 mnm su: - površina sliva do mjernog profila F = km2 - dužina toka L = 1.71 km - prosječna godišnja visina padavina u slivu h = 1850 mm - srednji pad sliva Isr = 46.6% - uravnati pad toka It = 20.4% - A = 1.1 Dobijene vrijednosti po metodi predominantnih faktora Ph = η = ho = q = l/s*km2 Q = 0.094m3/s Pi = = ho = Prosjecna velika voda Velika voda (T=10 g P=10%) Velika voda (T=20 g P=5%) Velika voda (T=50 g P=2%) Velika voda (T=100 g P=1%) Qo = m3/s h10 = Q10= m3/s h20 = Q20= m3/s h50 = Q50= m3/s h100 = Q100= m3/s - Metoda prof Srebrenovića - Tabela.Proračun velikih voda po formuli prof Srebrenovića za usvojeno β = 3 i P = 1.85 m Ostali parametri potrebni za proračun dati su u tabeli fizičkogeografskih karakteristika sliva LSL Mišnjića potok 36

59 -Velike vode (VV) u profilu 900 mnm- Tabela.Izračunate vrijednosti velikih voda i njihove module oticaja. Shodno analizi i obrazloženjima koja su data kod usvajanja VV u profilu vodozahvata za VV u profilu mašinske zgrade usvajamo vrijednosti dobijene po MPF. Za potrebe izrade glavnog projekta potrebno je uraditi studiju koja će velike vode definisati u profilu vodozahvata i mašinske zgrade buduće mhe. Taj proračun treba da se zasniva na metodama koje uključuju intenzitet i trajanje padavina, za povratni period potreban za dimenzionisanje kote cjevovoda. Proračun bruto energetskog potencijala Mišnjića potoka LSL Mišnjića potok 37

60 Određivanje hidroenergetskog potencijala je osnova za sva planirana iskorišćenja vodnih snaga u sklopu kompleksne hidroenergetike. Hidroenergetski potencijal se može proučavati nezavisno ako se znaju topografske karakteristike i vodni bilans na dovoljnom broju profila. Međutim, njegovi iskoristivi vidovi moraju se proučavati u sklopu kompleksnih vodoprivrednih rješenja za korišćenje voda u slivu. ` Konačni cilj izučavanja hidroenergetskog potencijala je određivanje stvarno tehnički i ekonomski iskoristivog potencijala. Za sliv koji se izučava treba odrediti bruto-energetski potencijal. U našem slučaju odredićemo bruto energetski potencijal od voda koje stalno otiču, zanemarujući bruto potencijal od padavina. Za određivanje morfometrijskih karakteristika sliva i vodotoka, koristili smo georeferenciranu topografsku kartu razmjere R: 1: a obrade su rađene u softverskom paketu MapInfo. Dakle, da bi smo odredili BEP prvo je bilo potrebno odrediti: - Uzdužni profil vodotoka - Pad na svaki km toka - Prosječni proticaj na osmotrenom profilu - Bruto-potencijal na vodotoku - Ukupan bruto-potencijal po toku U cilju proučavanja čitavih vodotoka uvode se pojednostavljenja, koja daju mogućnost brže procjene s manjom ali prihvatljivom tačnosti. Umjesto sa svim protocima približni se račun provodi sa srednjim godišnjim (Qsr) Umjesto pada energetske linije koristi se pad dna korita koji je dostupnan zahvaljujući geodetskim podlogama Dionica rečnog toka na kojoj je protok Q (m 3 /s), a denivelacija između ulaznog i izlaznog profila H(m) raspolaže snagom: N = γ Q H (kw) gdje je γ zapreminska težina vode 9.81 kn/m 2 Q prosječni višegodišnji protok (m 3 /s) H denivelacija između ulaznog i izlaznog profila (m) Energija razmatrane dionice rečnog toka u nekom intervalu vremena T(h) iznosi: E = N T (kwh) Gornji izrazi predstavljaju teorijsku snagu i energiju (bez gubitaka koji su neizbježni pri transformaciji energije vode u mehaničku i električnu. -Proračun bruto snage i energije duž toka- Srednji višegodišnji protok Mišnjića potoka u profilima 965 mnm, Q=0.095 m3/s koji smo usvojili u prvom dijelu Analize rasporedićemo duž čitavog toka po stacionaži na 500 m, na osnovu pripadajućih slivnih površina i hidrografske razvijenosti toka. LSL Mišnjića potok 38

61 Detaljan proračun snage i bruto energije na godišnjem nivou dat je u tabelama koje slijede. Određivanje pripadajućeg protoka po stacionaži Određivanje snage i energije po stacionaži Na graficima koji slijede dati su: Bruto snaga vodnog toka po dionicama (MW), Odgovarajuće energije po dionicama (GWh/g) Sumarna, bruto godišnja energija, koja je sračunata po dionicama određenim stacionažom na 0.5 km LSL Mišnjića potok 39

62 Energetski uzdužni profil vodotoka EUP Energetski uzdužni profil ( ) prikazuje prirast bruto snage duž cijelog toka. Na grafičkom prikazu jasno se ističu djelovi vodotoka s većim prirastom potencijala. Prema tome, to je grafička energetska karakteristika vodotoka, koja sadrži cijeli skup podataka koji se odnose na energetske karakteristike rijeke. LSL Mišnjića potok 40

63 Energetski uzdužni profil -Bruto potencijal duž vodotoka za posmatrane kote u odnosu na ušće - U tabeli koja slijedi dat je proračun bruto godišnje energije sračunate za kote po stacionaži od 500 m, u odnosu na ušće vodotoka. Određivanje snage i energije po stacionaži u odnosu na ušće Grafik koji slijedi prikazuju bruto godišnju energiju ostvarenu od posmatrane stacionaže do ušća vodotoka. Godišnja energija od posmatrane stacionaže do ušća vodotoka LSL Mišnjića potok 41

64 3.2. STVORENI USLOVI Postojeće stanje izgradjenosti predmetne lokacije Zahvat Lokalne studije lokacije Mišnjića potok čini dio prostora van naselja generalne namjene. Vodotok Mišnjića potok je na osnovu hidrološkom mjerenja prepoznat kao vodotok pogodan za eksploataciju u hidroenergetske svrhe. Parcele obuhvaćene planom su neizgradjene i po vrsti zemljišta su: šumsko I ostalo zemljište. Područje obuhvata plana, je povezano lokalnim nekategorisanim putem. Postojeće stanje komunalne infrastrukture Vodovodna mreža kao i mreža fekalne i atmosferske kanalizacije na predmetnom području kao i ni u široj okolini nisu izgradjeni. Snabdevanje električnom energijom Priključak mhe Mišnjića potok instalisane snage 300 kw ostvariće se preko novoizgrađenog 10 kv dalekovoda koji će povezati mhe sa 10 kv sabirnicama u TS 10/04 kv Bjelojeviće.Tačno mjesto I način priključenja na mrežu će se definisati uslovima za priključenje od strane ED. Telekomunikaciona infrastruktura Telekomunikacije predstavljaju komparativnu prednost u već opremljenom i aktiviranom prostoru. Aktivnosti bi trebalo fokusirati na: - transformaciju i modernizaciju postojećih PTT jedinica; - izgradnju mreže digitalnih ATC; - razvoj telematskih ponuda; i - širenje mreže optičkih kablova. Zakonom zaštićena kulturna dobra U okviru obuhvata plana konstatovano je da nema zakonom zaštićenih kulturnih dobara, kao ni u neposrednom okruženju. LSL Mišnjića potok 42

65 Kontaktna područja Područje obuhvaćeno Lokalnom studijom lokacije Mišnjića potok pripada području KO Bjelojeviće. U širem kontaktu je Nacionalni park Biogradska gora, čitav prostor je u obuhvatu NP Bjelasica-komovi I pripada području koje nije u generalnoj razradi. Preko i kroz masiv planine Bjelasice ide hidrogeološko razvođe između terena na zapadu, koji daju vode rijeci Tari, i terena na istoku, koji daju vode rijeci Lim. Unutar teritorije, koja pripada slivu rijeke Tare, izdvajaju se manje hidrografske cjeline, među kojima se ističu: sliv rijeke Svinjače, površine oko 40 km2; sliv Jezerštice, sa Biogradskim jezerom i Biogradskom rijekom, površine od oko 38,5 km2; sliv Bjelojevićke rijeke, površine od oko 25 km2; i sliv rijeke Rudnice, površine nešto preko 15 km2. Mišnjića potok Biogradsko jezero jedno je od najvećih i najljepših planinskih jezera, ne samo na Bjelasici, već i mnogo šire. Bazen Jezera leži, najvećim dijelom, na eruptivnim stijenama i krečnjacima srednjeg trijasa, preko kojih leži relativno moćan nanos morensko naplavinskih sedimenata, koji je, u prvoj fazi, nanijela glečerska rijeka, a kasnije Biogradska rijeka sa pritokama. LSL Mišnjića potok 43

66 Vodotoci Bjelasice, u dijelu zaštitne zone Nacionalnog parka, predstavljaju solidan potencijal za izgradnju "mini" hidroelektrana, zašto je potrebno obaviti istraživanja u svrhu realizacije ove ideje,što ovim Planom nije moglo biti učinjeno. U Nacionalnom parku su utvrđene zone zaštite i to: zona stroge zaštite (prašumski rezervat), i zona liberalnijeg režima zaštite, dok se neposredo okruženje Parka tretira kao kontaktna zaštitna zona. U svakoj zoni utvrđen je poseban režim ponašanja. Prirodne pogodnosti za izgradnju malih hidroelektrana u zahvatu PPPN Nacionalni park Biogradska gora,(snaga do 10 MW) uz podsticaje razvoja ovom segment obnovljivih izvora energije, ukazuju na realnost planiranja prostora sa mhe na slivnim prostorima slijedećih vodotoka: Bjelojevićka rijeka ( sliv rijeke Tare) i Bistrica sa pritokama (sliv rijeke Lim) Sa stanovišta prostora po pravilu to su tehnička rješenja koja čine: zahvat vode (tzv: tirolski zahvat) sa usporom u kratkom dijelu vodotoka; duga cjevovodna derivacija od zahvata do postrojenja varijantno : cjevod sa neznatnim padom, vodostan i strmi cjevovod pod pritiskom cjevovod pod pritiskom na pravcu i padu duž vodotoka, ukopan, postrojenje mhe stojara i priključak na mrežu ispuštaje vodnog-biološkog minimuma od zahvata do strojare i koja su segmentno vidna u prostoru i mogu se prilagoditi okolini i pejzažu, jer je duga derivacija (često više km) između objekata pretežno ukopana. Anketa korisnika prostora Naručilac je kroz programski zadatak iskazao inicijativu za definisanje izgradnje i urbanističke regulacije mhe na vodotoku Mišnjića potok u odnosu na postojeće korišćenje vodotoka. Takođe treba obezbijediti maksimalnu zaštitu životne sredine, kroz zaštitu I unapređenje postojećeg zelenog fonda OCJENA STANJA Nakon praćenja hidrološkog protoka na vodotoku Mišnjića potok, postavljen je koncept hidroenergetskog iskorišćenja vodotoka. Hidrološku analizu je rađena I ovjerena od strane Zavod za hidrometeorologiju I seizmologiju Crne Gore (ZHMSCG), i na osnovu analize dobijeni su podaci o srednjem višegodišnjem protoku i njegovom trajanju na vodozahvatnom profilu. Na osnovu ovih podataka izabran je instalisani protok koji će dati odgovarajuću snagu na pragu mhe i koji će omogućiti priključenje mhe na državnu distributivnu mrežu. Ukupna povoljnost prirodnih uslova područja pruža mogućnost za energetsko iskorišćavanje izgradnjom male hidroelektrane, a u cilju da se što manje devastira prostor, da se zadovolje ekološki zahtjevi, sigurnost i izbjegnu naseljeni prostori, smanje troškovi izgradnje i slično. LSL Mišnjića potok 44

67 P L A N 4.1. PROSTORNA ORGANIZACIJA Odabrani model prostorne organizacije Lokalne studije lokacije Mišnjića potok sadržan je u Programskom zadatku koji je sastavni dio Odluke o pristupanju izradi plana a zasnovan je na smjernicama i preporukama za korišćenje vodotoka za izgradnju mhe zadatim PUP-om Opštine Mojkovac. Osnovne koncepcijske postavke proizašle su iz planskog dokumenta višeg reda, kao i na osnovu prethodnih hidroloških mjerenja urađenih od strane HMZCG. Osnovni cilj je definisanje uslova za izgradnju minihidroelektrane značajne za aktiviranje i iskorišćenje potencijala vodotoka Mišnjića potok. Zadatak plana je definisanje: površina (zemljišta, trase i koridori) i uslova za izgradnju objekata pri čemu se određuje granica građevinskog područja za potrebe uređenja i izgradnje minihidroelektrane; namjene površina i pravila uređenja i građenja, korišćenja ostalog i vodnog zemljišta. usklađivanje imovinskih odnosa i tehničkih karakteristika koji prate izgradnju ovakve vrste objekata; očuvanje i unapređenje životne sredine; 4.2. KONCEPT PREDLOŽENOG REŠENJA Prostor obuhvaćen LSL je opredijeljen za iskorišćenje hidropotencijala rijeke Ljevak na kojoj je planirana jedna mhe (mhe Mišnjjića potok ) derivacionog tipa sa regulacijom po nivou kod paralelnog rada na mreži. Usvojeni instalisani protok za mhe Ljevak je Qi= 0,096 m3/s. mhe Mišnjića potok koristi vode tog vodotoka na kom je planiran jedan vodozahvat, kaptaže na pritokama cjevovod i mašinska zgrada Vodozahvat je na koti: 1180,00 mnm (Vodozahvat u dnu sa Coanda rešetkom), Dovodni sistemi je GRP cjevovod pod pritiskom dužine: 1315,00 m, sa prečnikom od 400 mm Mašinska zgrada je na koti: 900,00 mnm Prilikom odabira buduće trase cjevovoda pod pritiskom vodilo se račula o pristupačnosti I geološkoj građi terena. Obzirom na pomenuta ograničenja odabrana je trasa dužine L =1315,00 m, a cijevni materijal je GRP. Projektant je mišljenja da je odabrana trasa odgovorila na sve postavljene zahtjeve i da je najpogodnija za izvođenje. Prečnik planiranog cjevovoda je dobijen optimizacijom i iznosi 400 mm. Snaga na pragu mhe je PmHE = 222,20 kw. Zbog bolje preglednosti dati su šematski i tabelarni prikazi mhe Mišnjića potok : LSL Mišnjića potok 45

68 Tabela 1.1. Osnovne tehničke karakteristike mhe Mišnjića potok Mišnjica potok je lijeva pritoka Bjelojevićke rijeke, odnosno pritoke Tare. Projekat izgradnje i funkcionisanja mhe Mišnjića potok s obzirom da se ne gradi akumulacija, neće zahtijevati preseljenje stanovnika niti zauzimanje nekih vitalnih površina, poljoprivrednih dobara (njiva, voćnjaka, pašnjaka itd.) ili saobraćajnica, ili promjenu njihove namjene. S obzirom da se projekat realizuje u rjeđe naseljenom području osim privremenog uticaja tokom izgradnje, neće biti bilo kakvih uticaja na život stanovnika u njima. Realizacija ovog projekta i njegovo funkcionisanje neće uticati na promjenu u broju i strukturi stanovništva. Samo izvođenje projekta tokom kojeg je najveći uticaj na okolinu neće remetiti normalan život stanovnika niti njihove poljoprivredne aktivnosti. Mjerama zaštite na gradilištu, poštovanjem ograničenja u pogledu stvaranja buke, zabrana rada noću, prskanjem površina vodom kako se ne bi širila prašina, čišćenjem guma kamionima za transport materijala kako se ne bi zemlja raznosila po kolovozu u mnogome će se smanjiti smetnje stanovnicima obližnih kuća tokom izvođenja radova. Objekat će se graditi po etapama tako da će uticaj biti privremen. Takođe, projekat će omogućiti angažovanje radnika tokom gradnje iz okolnih naselja, pa će imati i pozitivan efekat zbog privremenog angažovanja mještana, kao i ostvarivanja dodatnih prihoda u uslužnim djelatnostima (trgovina, ugostiteljstvo, prenoćišta za radnike itd.). U toku redovnog rada elektrane, kao najznačajniji pozitivan uticaj na stanovništvo će biti poboljšanje snabdijevanja električnom energijom koje bi donijelo priključenje ove hidroelektrane na distributivnu mrežu. Postojeće prirodne površine se u potpunosti zadržavaju. LSL Mišnjića potok 46

69 OBJEKTI mhe VODOZAHVAT Planirani vodozahvat je sa Coanda rešetkom. Sastoji se od tri dijela: zahvatni dio, dio za ispiranje i riblja staza. Svi elementi vodozahvata će se projektovati da obezbijede prihvat instalisanog protoka (Qi=0.096 m³/s), protok biloškog minimuma 10%*Qsr (Qsr=0.095 m³/s) i evakuaciju velike stogodišnje vode (Q100=6,56m³/s). CJEVOVOD Prilikom odabira buduće trase cjevovoda pod pritiskom vodilo se računa o pristupačnosti i geološkoj građi terena, kao i već postojećoj infrastrukturi. Obzirom na pomenuta ograničenja odabrana je trasa dužine L =1315,00 m, a cijevni materijal je GRP. Projektant je mišljenja da je odabrana trasa odgovorila na sve postavljene zahtjeve i da je najpogodnija za izvođenje. Prečnik planiranog cjevovoda je dobijen optimizacijom i iznosi 400 mm. MASINSKA ZGRADA Mikrolokacija zgrade odabrana je na osnovu detaljne analize dispozicije čitave mhe I data u grafičkim prilozima. Objekat mašinske zgrade formirati je tako da smjesti različite tipove opreme: mašinsko postrojenje i priključnu opremu, transformator, srednjenaponsko postrojenje i kontrolne računare, kao i da omogući nesmetano funkcionisanje osoblja koje rukovodi radom ili nadzire proces proizvodnje električne energije. Objekat predvidjeti da bude trajan koji će se uklopiti u prirodno okruženje. Dimenzije mašinske zgrade izabrati tako da se najefikasnije uklopi elektro-mašinska oprema I omogući povezivanje vodeći računa o svim djelovima koji utiču na samu konstrukciju mašinske zgrade. RIBLJA STAZA Riblju stazu dimenzionisati tako da zadovolji protok ekološkog minimuma i ispuni biološke zahtjeve postavljene u odnosu na živi svijet vodotoka. Voditi računa da bude od prirodnih materijala. Ukoliko se bude išlo na rješenje primjenom metode poribljavanja mora se voditi računa o aspektima bioraznolikosti samog ekositema i ne unositi vrste koje nijesu autohtone. 4.3 USLOVI U POGLEDU PLANIRANIH NAMJENA Čitav prostor je podijeljen na parcele određene namjene definisane po funkcijama koje se na njemu odvijaju. Planirane namjene su pretežne, a ne isključive, što znači da podrazumijevaju i postojanje drugih, komplementarnih namjena. Detaljne namjene na prostoru u zahvatu Plana su: Vodne površine na kopnu VPŠ Namjena ovih površina obuhvata površinske vode kopna (rijeke, potoci, jezera - prirodna i vještačka, kanali, bare i močvare, izvori, vrela, pištevine, estavele, bočatni izvori), površine vodnog dobra (koja obuhvata prirodna i vještačka vodna tijela i vodno zemljište). Na vodnim površinama mogu se planirati građevinski i drugi objekti ili skup objekata, sa pripadajućim uređajima, koji čine tehničku, odnosno tehnološku cjelinu, a služe za obavljanje vodne djelatnosti, u skladu sa posebnim zakonom, i to: - objekti za tehno-ekonomsko korišćenje (eksploataciju) vodnog energetskog potencijala vodotoka i drugih vodenih površina za proizvodnju električne energije (male i velike HE). Površine ostale infrastrukture IOE Površine ostale infrastrukture planskim dokumentom su namijenjene i služe izgradnji telekomunikacione, LSL Mišnjića potok 47

70 elektroenergetske, hidrotehničke infrastrukture, komunalnih i infrastrukturnih servisa cjevnog transporta nafte, gasa, pepela i šljake, osim saobraćajne infrastrukture. Na površinama iz stava 1 ovog člana mogu se planirati: 2) objekti elektroenergetske infrastrukture: objekti za proizvodnju električne energije (HE, RHE, MHE, TE), solarne i vjetroelektrane, trafostanice svih nivoa transformacije, nadzemni i podzemni dalekovodi i niskonaponska mreža; Površine saobraćajne infrastrukture Kolske površine ( pristupni makadamski put) PUS Površine pejzažnog uređenja specijalne namjene zaštitni pojas Zaštitni pojasevi se planiraju radi : 1) utvrđivanja bezbjedonosnog rastojanja od trase i objekata infrastrukturnog sistema radi zaštite okruženja od negativnih uticaja na životnu sredinu, u prvom redu od buke, aerozagadenja iakcidenata; i 2) obezbjedenja zaštite osnovnih funkcija u eksploataciji trase i objekata infrastrukturnog sistema od negativnih uticaja iz okruženja, u prvom redu od neplanske izgradnje, nekontrolisanog odlaganja otpada i drugih aktivnosti koje mogu da ugroze bezbjednost, funkcionisanje i održavanje infrastrukturnog sistema. U okviru zaštitnih koridora putnih pravaca zabranjena je izgradnja, sem izgradnja određenih infratsrukturnih objekata /trafostanica distribucije/ USLOVI ZA PARCELACIJU I PREPARCELACIJU Urbanistička parcela UP obuhvata jednu ili više katastarskih parcela, a može se formirati i od dijela katastarske parcele. Sve urbanističke parcele imaju obezbijeđen direktan kolski i pješački pristup sa javne površine. Novoformirane granice urbanističkih parcela definisane su koordinatama prelomnih tačkaka datih u grafičkom prilogu Plan parcelacije. Ukoliko na postojećim granicama katastarskih parcela dođe do neslaganja između katastra i Plana, mjerodavan je zvanični katastar USLOVI ZA REGULACIJU I NIVELACIJU Regulaciona linija je granica između javnih i privatnih površina u smislu korišćenja. Građevinska linija utvrđuje se ovim Planom, a predstavlja liniju do koje je dozvoljeno graditi objekat. Građevinska linija je definisana koordinatama tačaka u grafičkom prilogu Plan parcelacije, regulacije i nivelacije. Građevinske linije određuju površinu, zonu za gradnju, unutar koje je dozvoljeno graditi a prema parametrima iz ovog plana. Ukoliko na urbanističkoj parceli nije grafički definisana građevinska linija, minimalno rastojanje od granica urbanističke parcele je 2m. U slučajevima kad građevinska linija nije grafički definisana moguće je graditi na ivici parcele, ili na rastojanju manjem od 2m, jedino uz pismenu saglasnost graničnih susjeda. Erkeri, terase, balkoni i drugi istureni djelovi objekata ne mogu prelaziti građevinsku liniju, kao ni minimalna definisana odstojanja od bočnih i zadnjih ivica urbanističke parcele. Visinska regulacija definisana je maksimalnom spratnošću odnosno maksimalno dozvoljenom visinom objekta na svim urbanističkim parcelama. Etaže mogu biti podzemne i nadzemne. Podzemna etaža je podrum, a nadzemne etaže su suteren, prizemlje, sprat i potkrovlje. Prizemlje je prva etaža sa visinom poda jednakom ili višom od okolnog uređenog terena, tj. prva etaža iznad suterena. Za stambene objekte kota poda prizemlja je maksimalno 1.00m, a za poslovne objekte maksimalno 0.20m iznad kote konačno uređenog i nivelisnog terena oko objekta. LSL Mišnjića potok 48

71 Maksimalno dozvoljena visina objekta mjeri se od najniže kote okolnog konačno uređenog i nivelisanog terena ili trotoara uz objekat do kote sljemena ili vijenca ravnog krova. Nivelacija se bazira na postojećoj nivelaciji terena. Najveća visina etaže za obračun visine građevine, mjerena između gornjih kota međuetažnih konstrukcija iznosi: - za garaže i tehničke prostorije do 3m - za stambene etaže do 3.5m - za poslovne etaže do 4.5m - izuzetno za osiguranje prolaza za pristup interventnih i dostavnih vozila, visina prizemne etaže na mjestu prolaza iznosi 4.5m. Spratne visine mogu biti veće od visina određenih stavom 1 ovog člana ukoliko to iziskuje specijalna namjena objekta ili primjena posebnih propisa, s tim što visina objekta ne može biti veća od najveće dozvoljene visine propisane u metrima i definisane planom i urbanističko - tehničkim uslovima. uslovi za nesmetano kretanje invalidnih lica Prilikom projektovanja i izvodjenja objekata potrebno je svakom objektu obezbediti pristup koji mogu da koriste lica sa ograničenim mogućnostima kretanja, u skladu sa propisima koji regulišu ovu oblast, Nivelacije svih pešačkih staza i prolaza raditi takodje u skladu sa važećim propisima o kretanju invalidnih lica OPŠTI USLOVI UREĐENJA PROSTORA Da bi se omogućila izgradnja novih objekata i sanacija/adaptacija/legalizacija postojećih i uređenje terena, potrebno je prije realizacije namjena definisanih ovim Planom izvršiti nivelaciju terena i komunalno opremanje zemljišta, u skladu s ovim uslovima. Za sve urbanističke parcele na kojima je planirana gradnja važe sljedeći osnovni urbanistički parametri. izgradnji objekata mora da prethodi detaljno geomehaničko ispitivanje terena, a tehničku dokumentaciju raditi isključivo na osnovu detaljnih geodetskih snimaka terena, geoloških i hidrogeoloških podataka, kao i rezultata o geomehaničkim ispitivanjma tla; izbor fundiranja objekata prilagoditi zahtjevima sigurnosti, ekonomičnosti i funkcionalnosti objekata; prilikom izgradnje objekata u cilju obezbedjenje stabilnosti terena, potrebno je izvršiti odgovarajuće saniranje terena, ako se za to pojavi potreba; da bi se omogućila izgradnja objekata i uređenje terena, prije realizacije definisane ovim Planom, potrebno je izvršiti razčišćavanje i nivelaciju terena, regulisanje odvodnih kanala i komunalno opremanje zemljišta; gabarite objekata projektovati u skladu sa zadatim veličinama zauzetosti terena, spratnosti i bruto gradjevinske površine; u okviru maximalne bruto građevinske površine planiranih objekata uračunati ukupnu površinu otvorenog i zatvorenog korisnog prostora, koji je planiran u svim etažama objekta ; Konstrukcija objekata Konstrukciju objekata oblikovati na savremen način sa jednostavnim osnovama i jasnom seizmičkom koncepcijom. Izbor fundiranja novih objekata prilagoditi zahtjevima sigurnosti, ekonomičnosti i funkcionalnosti objekta. Posebnu pažnju posvetiti mjerama antikorozivne zaštite ; Izgradnja objekata Osnovni kriterijum za buduću izgradnju biće planiranje kapaciteta, koji će se u skladu sa definisanom namjenom prostora planirati na urbanističkim parcelalma, u okviru zadatih površina maksimalne zauzetosti urbanističke parcele, maksimalne iskorišćenosti urbanističke parcele i spratnosti objekata, kao i obezbedjenja potrebnog broja parking mjesta. Na urbanističkim parcelama je moguće graditi jedan ili više objekata ; Arhitektonsko oblikovanje objekta LSL Mišnjića potok 49

72 Arhitektonsko oblikovanje objekata mora se prilagoditi postojećem ambijentu. Objekti se moraju oblikovati u skladu sa lokalnim tradicionalnim oblicima, bojama i materijalima. Oblikovanje objekata treba uskladiti sa pejzažom i sa tradicionalnom slikom naselja. Arhitektonske volumene objekata potrebno je pažljivo projektovati sa ciljem dobijanja homogene slike. Moguće je krov ozeleniti po krovnim ravnima. Uređenje parcele Na urbanističkoj parceli slobodne površine oko objekata pejzažno urediti u duhu arhitekture područja. Prostor treba oplemeniti autohtonim rastinjem, uvažavajući prirodno naslijeđe. Ograda oko objekta mora biti transparentna ili da se primjenjuju zelene ograde. Efekat ograđivanja na pojedinim djelovima postići kombinacijom prirodnog i uređenog zelenila radi formiranja zaštićenih ambijenata. Teren oko objekata, terase i druge površine treba izvesti na način da se ne narušava izgled prostora, te da se ne promijeni prirodno oticanje vode na štetu susjednog zemljišta, odnosno susjednih objekata. Infrastrukturno opremanje i osnovni standardi Objekti u higijenskom i tehničkom smislu moraju zadovoljiti važeće standarde vezano za površinu, vrste i veličine prostorija, a naročito standarde u pogledu sanitarnog čvora. Priključivanje objekata na saobraćajne, elektroenergetske i komunalne infrastrukturne mreže (telekomunikacije, elektrodistribucija, vodovod, odvodnja otpadnih i atmosferskih voda) obavlja se na način i uz uslove propisane od strane nadležnih organa, odnosno propisanih posebnim propisima. Za sve objekte je obaveza odvođenja otpadnih voda u nepropusne, biorazgradive septičke jame. Način predobrade, odnosno obrade sanitarno fekalnih otpadnih voda i potencijalno onečišćenih atmosferskih voda prije ispuštanja u prijemnik kontrolisaće se propisanim resornim aktima, zavisno od sastava i kvaliteta sanitarno fekalnih i potencijalno onečišćenih atmosferskih voda. Preporuka je da potreba za električnom energijom (na nivou parcele) bude obezbeđeno iz obnovljivih izvora ukoliko postoje uslovi SMJERNICE I USLOVI ZA IZGRADNJU OBJEKATA Urbanističko tehnički uslovi za izgradnju mhe Na osnovu raspoloživih hidroloških podloga i upoznavanja sa stanjem na terenu data je potencijalna lokacija mašinske zgrade, vodozahvata i trase cjevovoda tako da hidroenergetski potencijal vodotoka Mišnjića potok bude optimalno iskorišćen za proizvodnju električne energije. Ukupna snaga na pragu mhe Mišnjića potok sa jednom Pelton turbinom iznosi : P mhe1= 222,20 kw 1. Izgгadnja mhe obuhvata pгegгađivanje vodotoka, zahvatanje, te odvođenje zahvaćene vode dovodnim sistemom - deгivacionim cjevovodom do mašinske kućice mhe, te potom vraćanje zahvaćene vode nazad u vodotok. Dijelovi deгivacione male hidroetektrane mogu se podijetiti u tгi osnovne grupe: gradevinski dijelovi koji obuhvataju bгапе, zahvate, dovodne kanale, derivacijski ili potisni cjevovodi, masinska kucica i odvodni kanali; hidrotehnicki dijelovi koji sadгze гesetke, pjeskolove, predturbinske zatvarace i izlazne dijelove turbine; te elektromasinski dijelovi sa turbinama, generatorom, transfoгmatorom, regulacijskim dijelom, zastitnim dijelovima i prikljuckom па elektroenergetski sistem. mhe Mišnjića potok je derivacionog tipa, sto podгazumjeva da se kompleks male hidгoelektгane sastoji od sljedećih objekata: а. Objekat za zahvatnje vode - vodozahvat (Vodozahvat u dnu sa Coanda rešetkom); b. Dovodni sistemi je GRP cjevovod pod pritiskom ; с. Objekat masinske kućice ; LSL Mišnjića potok 50

73 Dispozicija objekata je data gradjevinskim linijama odnosno orijentacionim lokacijama - površinama određenim za izgradnju u grafičkom prilogu Plan regulacije i nivelacije. Tačna lokacija objekata će se definisati Idejnim projektom a na osnovu snimanja i nivelisanja terena. Pгilikom izгade tehničke dokumentacije moгaju se postovati sljedeći uslovi: а. Objekat za zahvatanje vode Objekat vodozahvata može biti mala akumulacije sa pгelivnikom i bоčпim taložnikom ili vodozahvatom "Tiгolskog tipa" gdje se betonski pгag sa rešetkom i sabiгnim kanalom nalazi па dnu vodotoka; Prilikom projektovanja predvidjeti monitoring proticaja па vodozahvatu da bi u toku rada male hidroelektrane osiguravali ekološki prihvatljiv proticaj; Ргilikоm projektovanja vodozahvata pгedvidjeti nesmetan prolaz za vodne organizme poželjno је, da se sve mjеге za prolaz vodnih oгganizama projektuju u prirodnom kontekstu; Mala hidroelektrana treba da bude pгotočnog tipa; b. Derivacioni cjevovod pod pritiskom Ргilikоm projektovanja predvidjeti da se tгasa cjevovoda postavi u trup pristupnog puta kojim se dolazi do vodozahvata iii ukopa u teгen u svim dionicama gdje је to tehnički izvodljivo i odgovarajuće sa aspekta zaštite životne sгedine; Dovodni kanal, ukoliko se projektuje, mоrа da bude uklopljen u okruženje, padine kanala utvгditi sa autohtonim materijalima; Cjevovod postaviti па odgovarajućoj podlozi i па dovoljnoj dubini u skladu sa tehničkim propisima. Niveletu cjevovoda visinski i situativno položiti tako da se radovi svedu па minimum uz poštovanje određenih ргincipa kao što su: niveleta cjevovoda ćе biti ispod pijezometarske linije рri svim režimima rada elektгane i radi pražnjenja cjevovoda poželjno је da niveleta ima istosmjeran pad па cijeloj dužiпi, а u pravcu tečenja; Predvidjeti da cjevovod najkraćim putem dovede vodu do mаšinske kućice. с. Objekat rnašinske kućiсе Mašinsku kućicu locirati nа mjestu koje se spriječiti plavljene орremе u periodu visokih voda; Konstrukciju mašinske kućice i izbor mateгijala od kojih ćе se gгaditi, odabгati tako da se dobije funkcionalno гješenje i da se objekat maksimalno uklopi u ambijent, uz upotгebu autohtonih materijala; Tehnološki prostoг se sastoji od гadnog - pogonskog i montažnog dijela mašinske kućice. Turbinu postaviti u pravcu derivacionog cjevovoda pod pгitiskom i па samom ulazu cjevovoda u mašinsku kućicu locirati zatvarače, koji imaju i sigurnosnu funkciju (zatavaraju se kod remonta iii dužih zastoja); Iz turbine voda ćе oticati kanalom ispod objekta do rijeke odvodnim kanalom. Materijal odvodnog kanala odabrati tako da se dobije funkcionalno гјеšеnје i da se isti maksimalno uklopi u ambijent; Put mašinskoj kućici obezbjediti sa pristupnog puta. Neophodno је da građevinski objekti budu izvedeni па takav način da је u bilo kojem trenutku nemoguće isušivanje korita vodotoka, odnosno da је u svakom momentu osiguran ekološki prihvatljivi proticaj. Kako bi zaštita bilа što potpunija, neophodno је da se osigura ekološki prihvatljiv proticaj koji osigurava normalni život flore i faune; а takođe је važno i minimiziranje uticaja na rječni ekosistem kao i odгžanje biorazvrsnosti. Kako bi se zaštitila populacija riba, neophodno је izgraditi zaobilazne kanale koji ćе omogućiti гibаmа da zaobiđu područje male hidroelektane. Da bi zaštita bilа potpuna, poželjno је kod turbina instalirati sonare koji usmjeravaju ribе u zaobilazne kanale (tzv. Fish Guidance System). Prilikom рlаniгапја i projektovanja, nastojati za što boljim obiikovanjem objekata i uklapanjem u okolni prostor, uz davanje prednosti tehničkim rješenjima koja manje zadiru u pejzaž. Analizirati mogućnost upotrebe objekata malih hidroelektrana u cilju multifunkcionalnog korišćenja. Objekti i uređaji za korisćenje vodnih snaga moraju se planirati, projektovati i graditi па način koji: omogućava vraćanje vode istog kvaliteta poslije iskorišćene energije u vodotok ili druge površinske vode; LSL Mišnjića potok 51

74 nе umanjuje postojeći оbrt i nе spriječava korišćenje vode za vodosnabdijevanje, navodnjavanje i druge namjenе; nе umanjuje stepen zaštite i nе otežava spгovođenje mјега zaštite od štetnog dejstva voda; nе pogoгšava uslove sanitaгne zaštite i nе utiče negativno nа ekološki status voda i stanje životne sгedine. U slučaju gгadnje većeg brоја malih hidroelektгana nа istom vodotoku, tгeba ispitati njihov kumulativni uticaj nа životnu sredinu i socijalne uticaje. Investitoг је obavezan ргilikоm izгade tehničke dokumentacije voditi гačuna da tehničko гješenje maksimalno obezbjedi uslove za zaštitu životne sredine, sigurnosti Ijudi i njihove imovine. Pгilikom projektovanja posebno vоditi гačuna о гežimu oticanja voda па sljedeći način: Na čitavom uticajnom sektoгu vodotoka пе smije se pogoгšati stanje plavljenja u odnosu па današnje stanje, ako to nijе u direktnoj supгotnosti sa stanjem zaštite pгiгodnih vгijednosti; u akumulacijama, ako postoje u sistemu, treba pгedvidjeti mjеrе za uzimanje šljunka iz akumulacionog pгostoгa i time povećanje bjezbednosti od plavljenja; vodopгivrednim mјеrаmа tгeba urеditi i ušća pritoka u гecipijent i nesmetani pгoticaj visokih voda pгitoka i гecipijenta; ako se zahvatom stvaraju mogućnosti za zadгžavanje voda u zaleđini, to tгeba tehničkim mјегаmа predvidjeti njihovo oticanje; da se analizira uticaj nа nivo i oticanje podzemnih voda. Preliminarna dispozicija objekata data je u grafičkim prilozima koji su dio plana. 2. Morfologija - vizuelne karakteristike zahvata pгilikom obiikovanja objekata malih hidгoelektгana treba obratiti pažnju nа оnе dijelove koji su vidljivi sa saobгaćajnica, iz obiižnjih naselja, tuгističkih zona iii željeznicke pгuge; obiikovanje hidroeneгgetskih objekata nе bi smjelo biti uniformno, nego tгeba ргi tome svakom objektu dati notu individualnosti, poštujući autohtoni ambijent. 3. Analizirati mogućnost upotrebe objekata malih hidroelektrana u cilju mulifunkcionalnog korišćenja i uređenja okolnog prostora u cilju prihvata turista, nаučпih i edukativnih posjeta. Potencijali valorizacije vodnog i priobalnog роdгučја: planirati rekreacione zone sa sljedećim objektima: pristup do vode u biizini naseljenih роdгučја, prostori za izlete; planirati objekte pasivne rekreacije, kao što su staze za šetnju; ukoliko se рlаniга gradnja brаnе, treba omogućiti slobodan prelaz, čime se povezuju prostori sa оbijе strane vodotoka. LSL Mišnjića potok 52

75 MJERE I USLOVI ZAŠTITE NA ŽIVOTNU SREDINU, OKRUŽENJE I EKOLOŠKI ASPEKT GRAĐENJA Uticaj hidroenergetskih postrojenja na životnu sredinu Eksploatacija hidroenergetskog objekta, čak i male hidroelektrane, neminovno je praćena određenim uticajima na životnu sredinu, pa je ovaj aspekt neophodno analizirati u svim fazama izrade dokumentacije za ovakve objekte, uključujući i predinvesticionu dokumentaciju, čiji je cilj da donese preliminarne odluke o daljem toku projekta. U okviru Studije o ekonomskoj opravdanosti izgradnje mhe osnovni zadatak i cilj analiza vezanih za zaštitu životne sredine je da prikaže sve potencijalne uticaje planiranog objekta na okolinu kao i da predvidi potrebne mjere zaštite koje će obezbijediti da štetni efekti rada mhe na kvalitet životne sredine budu u dozvoljenim granicama. Zakon o uređenju prostora i izgradnji objekata (Sl.list Crne Gore, br. 51/08) definiše mjere i aktivnosti koje u oblasti prostornog i urbanističkog planiranja i građenja treba da obezbijede očuvanje kvaliteta životne sredine u skladu sa razvojem Crne Gore kao ekološke države. Analiza zaštite životne sredine od štetnih uticaja posmatranog objekta predstavlja multidisciplinaran pristup analizi postojećeg stanja kvaliteta životne sredine, kao i analizi uticaja novog objekta i obuhvata slijedeće osnovne djelove: o tehničko rješenje za obezbeđenje biološkog minimuma u vodotoku Q es (preliv, riblja staza, riblji lift, izgradnja sopstvenog mrestilišta za poribljavanje,izgradnja ribnjaka iznad vodozahvata), o o tehničko rješenje za monitornog protoka i praćenja stanja u prostoru, planiranje i projektovanje mhe uzimajući u obzir raspoložive tehnologije i dostignuća nauke i tehnike. Zakonski okviri Poštovanjem definisane pravne regulative, kao jednog od najznačajnijih instrumenata zaštite životne sredine, obezbjeđuje se optimalno smanjenje štetnih uticaja na prirodno okruženje, a time i život i rad sadašnjih i budućih generacija u životnoj sredini. Imajući u vidu da su hidroenergetska postrojenja potencijalni izvori zagađenja vazduha, voda i zemljišta, i da tako mogu imati negativne uticaje na živi svijet i materijalna dobra, analiza i primjena zahtjeva sadržanih u zakonskoj regulativi naročito se razmatra u početnim fazama izrade projektne dokumentacije za izgradnju ovakvog objekta. Njihov osnovni cilj je da se definišu projektni uslovi za potrebne mjere zaštite životne sredine, koji će obezbjediti da stepen zagađenja okoline usled rada objekta bude u dozvoljenim okvirima. Kao što je navedeno u Zakonu o uređenju prostora i izgradnji objekata Sl.list Crne Gore, br. 51/08, Član 5. izgradnja objekata se zasniva na načelima: - zaštite javnog interesa, nepokretnosti i imovine; - usaglašenosti sa evropskim normativima i standardima; - stabilnosti i trajnosti objekta; - aseizmičkog projektovanja i građenja objekta; - zaštite zdravlja; - zaštite životne sredine i prostora; - zaštita od prirodnih i tehničkih tehnoloških nesreća; - zaštita od požara, eksplozija i industrijskih akcidenata; - toplotna zaštita i racionalno korišćenje energije i energetske efikasnosti; - zaštite od buke i vibracija. LSL Mišnjića potok 53

76 Zakon o životnoj sredini ("Sl. list Crne Gore", br. 48/08) Ovaj zakon uređuje principe zaštite životne sredine i održivog razvoja uz poštovanje ciljeva zaštite životne sredine (Član 3.) u koje se ubrajaju: - zaštita života i zdravlja ljudi; - zaštita biljnog i životinjskog svijeta, biološke i pejzažne raznovrsnosti, kao i očuvanja ekološke stabilnosti; - zaštita i poboljšanja kvaliteta pojedinih segmenata životne sredine; - zaštita ozonskog omotača i ublažavanje klimatskih promjena; - zaštita i obnavljanja kulturnih i estetskih vrijednosti pejzaža; - sprječavanje i smanjenje zagađenja životne sredine; - održivo korišćenje prirodnih resursa; - racionalno korišćenje energije i podsticanja upotrebe obnovljivih izvora energije; - uklanjanje posljedica zagađenja životne sredine; - poboljšanje narušene prirodne ravnoteže i ponovno uspostavljanje njenih regenerativnih sposobnosti; - ostvarenje održive proizvodnje i potrošnje; - smanjenje korišćenja i supstitucije hemikalija koje sa svojim opasnim i štetnm karakteristikama mogu ugroziti životnu sredinu i zdravlje ljudi; - održivo korišćenje prirodnih dobara, bez većeg oštećenja i ugrožavanja životne sredine; - unapređenje stanja životne sredine i obezbjeđivanje zdrave životne sredine. Instrumenti zaštite životne sredine definisani Članom 21. ovog zakona su: - standardi kvaliteta životne sredine; - tehnički standardi zaštite životne sredine; - strateška procjena uticaja na životnu sredinu; - procjena uticaja na životnu sredinu; - mjere zaštite životne sredine za projekte za koje nije propisana obaveza procjene uticaja na životnu sredinu; - integrisano sprečavanje i kontrola zagađivanja; - sprečavanje i kontrola udesa koji uključuju opasne materije; - prostorni planovi; - sistem upravljanja životnom sredinom (EMAS); - hitne mjere u pojedinim slučajevima zagađenja preko dozvoljene granice; - drugi instrumenti zaštite životne sredine utvrđeni posebnim propisima. Standardi kvaliteta životne sredine koji sadrže granične vrijednosti zagađivanja za pojedine segmente životne sredine, kao i za naročito vrijedna, osjetljiva ili ugrožena područja utvrđeni su zakonom. Za određene proizvode, postrojenja, pogone ili uređaje, opremu i proizvodne postupke koji mogu prouzrokovati rizik ili opasnost po životnu sredinu, posebnim propisima određuju se tehnički standardi zaštite životne sredine. Tehničkim standardima određuju se granične vrijednosti emisija u vezi sa proizvodnim postupkom i korišćenjem postrojenja, pogona, uređaja, opreme, kao i granične vrijednosti sastojaka proizvoda. Tehničkim standardima, kao što je definisano u Članu 23. se propisuju: - način izrade, proizvodnje, označavanja, postupanja i korišćenja proizvoda; - način korišćenja pogona, uređaja, opreme i proizvodnih postupaka; - način utvrđivanja i praćenja kvaliteta proizvoda, pogona, uređaja, opreme i proizvodnih postupaka, postupak homologizacije; LSL Mišnjića potok 54

77 - način obračuna troškova utvrđivanja i praćenja kvaliteta proizvoda, pogona, uređaja, oprema i proizvodnih postupaka, kao i postupanje sa proizvodima, postrojenjima, pogonima, uređajima i opremom nakon prestanka korišćenja. Program zaštite životne sredine Dokumenti održivog razvoja i zaštite životne sredine koje izrađuje Vlada i lokalne uprave su: - Nacionalna strategija održivog razvoja; - Nacionalni program zaštite životne sredine; - Lokalni planovi zaštite životne sredine; - Strategije, planovi i programi koji se donose za pojedine segmente životne sredine i opterećenja. Pored ovih dokumenata zakonom (Član 24.) je takođe definisana obaveza izrade Programa zaštite životne sredine. Pravno lice ili preduzetnik koji se bavi djelatnošću za koju je obavezna ili se utvrdi potreba procjene uticaja na životnu sredinu donosi program zaštite životne sredine. Program sadrži: opis lokacije, detaljan opis proizvodnog procesa, popis uticaja na životnu sredinu i popis mjera za sprečavanje i smanjivanje zagađivanja životne sredine. Praćenje stanja životne sredine Monitoring Pored monitoringa koji obezbjeđuje država, koji se sprovodi sistematskim mjerenjem, ispitivanjem i ocjenjivanjem indikatora stanja i zagađenja životne sredine koje obuhvata praćenje prirodnih faktora, odnosno promjena stanja i karakteristika životne sredine, uključujući i prekogranični monitoring, pravno lice i preduzetnik koje je korisnik postrojenja koje zagađuje životnu sredinu dužno (Član 35.) je da, u skladu sa zakonom, organizuje monitoring emisija i drugih izvora zagađenja. Pravno lice planira i obezbjeđuje finansijska sredstva za obavljanje monitoringa emisije, kao i za druga mjerenja i praćenja uticaja svoje aktivnosti na životnu sredinu. Zakonom o zaštiti vazduha ( Sl. list RCG, br. 25/10) se uređuje način praćenja kvaliteta vazduha, mjere zaštite, ocjenjivanje i poboljšanje kvaliteta vazduha, kao i planiranje i upravljanje kvalitetom vazduha. Izvori zagađivanja vazduha su stacionarni i pokretni emisijski izvori, kao i pojedini proizvodi i aktivnosti koji uzrokuju emisije zagađujućih materija u vazduhu. Stacionarni izvori su: tačkasti, kod kojih se zagađujuće materije ispuštaju u vazduh kroz za to oblikovane ispuste (postrojenja, tehnološki procesi, industrijski pogoni, uređaji i građevine i dr.), i difuzni, kod kojih se zagađujuće materije unose u vazduh bez određenih ispusta/dimnjaka (uređaji, površine i druga mjesta). Pokretni izvori su prevozna sredstva (motorna vozila, lokomotive, plovni objekti, avioni i dr.), radne mašine, radna vozila, građevinske i poljoprivredne mašine, oprema i uređaji, u skladu sa evropskim standardima, koja ispuštaju zagađujuće materije u vazduh. Proizvodi i aktivnosti koji uzrokuju emisije zagađujućih materija u vazduh su proizvodi iz grupe boja i lakova, goriva i drugi slični proizvodi i aktivnosti kao što su lijepljenje, plastificiranje, laminiranje, impregniranje, hemijsko čišćenje, štampanje, bojenje i lakiranje vozila, skladištenje i pretakanje goriva. LSL Mišnjića potok 55

78 Korišćenje vodnih snaga za proizvodnju električne energije po Zakonu o vodama ( Sl. list RCG, br. 27/07) ostvaruje se na osnovu vodne dozvole i ugovora o koncesiji. Objekti i uređeji za korišćenje vodnih snaga moraju se projektovati i graditi na način koji (član 63): - omogućava vraćanje vode istog kvaliteta poslije iskorišćene energije u vodotok ili druge površinske vode; - ne umanjuje postojeći obim i ne sprječava korišćenje vode za vodosnabdijevanje, navodnjavanje i druge namjene u skladu sa ovim zakonom; - ne umanjuje stepen zaštite i ne otežava sprovođene mjera zaštite od štetnog dejstva voda; - ne pogoršava uslove sanitarne zaštite i ne utiče negativno na ekološki status voda i stanje životne sredine; - neće dovesti do gubitka ustanovljene posebne međunarodne zaštite vodotoka, odnosno drugih površinskih voda. Ovaj Zakon predstavlja predstavlja zakonsku osnovu za zaštitu podzemnih i površinskih voda u Crnoj Gori, kojom se definiše kategorizacija i klasifikacija površinskih i podzemnih voda. Buka se ubraja među fizičke agense štetne po zdravlje. Mjerenje buke u životnoj sredini proističe kao zakonska obaveza iz Zakona o životnoj sredini ( Sl.list CG, br. 48/08, br. 40/10), radi utvrđivanja stepena izloženosti stanovništva buci, dok su pitanja kontrole buke u našoj zemlji regulisana su Zakonom o zaštiti od buke u životnoj sredini ( Sl. list RCG br. 45/06). Pravilnikom o metodama i instrumentima mjerenja buke i uslovima koje moraju da ispunjavaju organizacije za mjerenje buke ("Sl. list RCG", br. 37/03), propisane su metode mjerenja buke, instrumenti kojima se mjeri buka, sadržaj izvještaja o rezultatima mjerenja i uslovi koje moraju da ispunjavaju organizacije koje vrše mjerenje buke. Pravilnikom o graničnim vrijednostima nivoa buke u životnoj sredini ( Sl.list RCG, br. 75/06) utvrđuju se granične vrijednosti nivoa buke u životnoj sredini izražene u decibelima db(a). U Tabeli 5.1. su dati granični nivoi buke u otvorenim boravišnim prostorima. Tabela 4.1. Granični nivoi buke u otvorenim boravišnim prostorima Granični nivoi buke u otvorenim Zona Namjena prostora boravišnim prostorima L Aeq u db(a) Dan Veče Noć Posebno zaštićena prirodna dobra I (nacionalni parkovi, parkovi prirode, rezervati i sl.) Područja za odmor i rekreaciju, II bolničke zone i oporavilišta, kulturno-istorijski lokaliteti III Turistička područja, mala i seoska naselja, kampovi i školske zone IV Čisto stambena područja, veliki gradski parkovi V Poslovno-stambena područja, turistička mjesta, dječija igrališta Gradski centar, zanatska, VI trgovačka, administrativnoupravna zona sa stanovima, zone LSL Mišnjića potok 56

79 VII do gradskih saobraćajnica, magistralnih i auto-puteva Industrijska, skladišna i servisna područja, transportni terminali bez stambenih zgrada, ugostiteljski objekti otvorenog tipa van naseljenih mjesta Na granici ove zone buka ne smije prelaziti granične vrijednosti nivoa buke u zoni sa kojom se graniči Mogući negativni uticaji na životnu sredinu Uticaj na kvalitet vazduha Na zagađenje vazduha utiču: izduvni gasovi uslijed rada građevinskih mašina i vozila koji kao pogonsko gorivo koriste naftne derivate; prašina, kao posljedica izvođenja radova (iskop, utovar i istovar materijala), dim i isparenja hemikalija u pojedinim fazama građenja, posebno pri polaganju raznih vrsta izolacija koje zahtjevaju termičku obradu nekih materijala i upotrebu raznih hemikalija. Ti negativni uticaji su najčešće lokalizovani samo na prostor izvođenja radova, rjeđe na neposredno uže okruženje. Negativni uticaji na neposredne izvršioce radova neutrališu se ili umanjuju korišćenjem odgovarajuće HTZ opreme (maska i aspiratori), dok se uticaj na uže okruženje umanjuje izborom prikladnog vremena za takvu vrstu radova (smijer vjetra, itd). Prašina, izduvni gasovi građevinskih mašina i motornih vozila, kao i dim i gasovi od eventualnih miniranja mogu uticati na smanjenje kvaliteta vazduha u zoni i za vrijeme izvođenja radova. Svim ovim uticajima izloženi su zaposleni na izgradnji objekta kao biljni i životinjski svijet u bližoj okolini. Ovi uticaji mogu se efikasno kontrolisati kroz pravilno planiranje i striktno provođenje mjera zaštite na radu Buka Zbog izvođenja radova na izgradnji mhe javlja se povećanje nivoa buke. Najnepovoljniji efekti povećanja nivoa buke odražavaju se direktno na gradilištu. Buka je nepovoljan pratilac izvođenja radova i posljedica je rada građevinskih mašina i vozila. Buka najnepovoljnije efekte ima na samom gradilištu, i tu se eliminiše upotrebom odgovarajuće HTZ opreme (zaštita antifonima i štitnicima na ušima). I pored toga što je gradilište relativno udaljeno od većih naseljenih mjesta, ono se mora osigurati zbog same vrste radova (miniranje, rad teških mašina). Buka utiče i na obližnju okolinu (ljudi u okolnim naseljima, stoka) i taj uticaj se može djelimično kontrolisati selektivnim izborom aktivnosti koje se izvode na gradilištu. Uticaj na kvalitet voda Rad građevinske mehanizacije, sa motorima na unutrašnje sagorjevanje potencijalni je uzročnik zagađivanja naftnim derivatima (mašinsko ulje, dizel gorivo, maziva, i sl.). Do te vrste zagađenja dolazi na gradilištima na kojima se ne sprovode striktne mjere zaštite, na kojima se radi sa neispravnim mašinama i sa osobljem koje nije pod kontrolom u fazama priprema i održavanja mašina. Prilikom izvođenja zemljanih radova, posebno pri iskopu za fundiranje, dolazi do pojave ispiranja sitnijih frakcija, koje se odnose nizvodno, stvarajući specifični vid zagađenja suspendovanim materijama. LSL Mišnjića potok 57

80 Deponije građevinskih materijala, ukoliko su nedovoljno zaštićene, predstavljaju potencijalni izvor zagađenja, posebno u periodima kiša jakih intenziteta. Pristupni putevi kojima se doprema materijal na gradilišta predstavljaju potencijalne rizike za zagađenja, ukoliko nisu tako riješeni da se voda sa njih ne može neposredno spirati prema vodotoku. Parkirališta građevinske mehanizacije su ozbiljan potencijalni izvor zagađenja, ukoliko se voda sa njih nekontrolisano spira prema rijeci. Gradilišna naselja, ukoliko nisu realizovana propisno, sa potpunom sanitacijom (sakupljanje i uklanjanje svih otpadnih voda i čvrstog otpada) mogu da budu izvor zagađenja voda. Tokom montaže mašinske i elektromašinske opreme, posebno pri manipulacijama sa raznim vrstama ulja i maziva (servouređaji, transformatorska ulja, ulje za podmazivanje turbinskih ležajeva, itd) može da dođe do propusta koji dovode do zagađenja vode tim opasnim materijama. Zauzeće prostora Za vrijeme izgradnje mhe na Mišnjića potoku neophodno je privremeno zauzeće prostora (prateći objekti, infrastruktura za gradilište, pozajmišta i odlagališta materijala itd.). Nakon završetka radova sve privremeno zauzete površine neophodno je vratiti u prvobitno stanje. Promjena pejzaža Promjena pejzaža usled izgradnje pozajmišta materijala i privremenih deponija kao i ostalih radova na gradilištu zahtijeva vraćanje u prvobitno stanje nakon izgradnje objekta (odnosi se na promjene pejzaža koje su privremenog karaktera). Svi navedeni uticaji na životnu sredinu su mali, jer su privremenog karaktera (traju samo u periodu izgradnje objekata oko 1 godine). Primjenom mjera zaštite njihov uticaj se minimalizuje ili potpuno eliminiše. TEHNIČKE I ORGANIZACIONE MJERE ZAŠTITE Mjere koje će se preduzeti u cilju sprječavanja smanjenja ili uklanjanja štetnog uticaja moraju biti unaprijed osmišljene i moraju se odvijati kroz sve faze realizacije projekta: fazu planiranja i pripreme izgradnje, fazu izgradnje i fazu redovnog funkcionisanja projekta. Mjere zaštite koje se realizuju prije izgradnje projekta Mjere koje treba predvidjeti tokom projektovanja, kroz iznalaženje tehničko tehnoloških rješenja koja će smanjiti negativan uticaj na okolinu. Izbor materijala gradnje (odlučiti se za prirodne materijale gdje god je to moguće). Eksterni nivo buke može biti minimizovan ugradnjom izolacije mašinske zgrade i turbine, kontrolom vibracija sistema za ventilaciju, unapređenjem hidrodinamičkog dizajna hidrauličnih struktura i upotrebom nereflektujućih materijala i materijala koji absorbuju zvuk kojim bi se obložili zidovi i postavljanjem isto tako zvučno izolujućih vrata. Buka koja nastaje u mašinskoj zgradi je oko 82 db u krugu od 7m. Zidovi obloženi zvučno izolujućim materijalom smanjuje buku za db LSL Mišnjića potok 58

81 Sa projektom uređenja gradilišta je potrebno predvidjeti potrebne mjere za smanjenje negativnih uticaja gradnje na okolinu koje proizlaze iz upotrebljene mehanizacije i transportnih sredstava i iz privremenih građevinskih objekata. Takođe je neophodno organizovati i locirati gradilište, kao i mjesta za smještaj mehanizacije, kako bi njihov negativan uticaj na okolinu bio što manji. Osim toga unaprijed razmotriti mogućnost snabdijevanja gorivom na benzijskoj pumpi najbližoj lokaciji izvođenja radova (ukoliko je to moguće) i eventualno servisiranje i održavanje vozila u za to specijalizovanom prostoru. Obavezno detaljno upoznati izvođača radova o mjerama i obavezama koje su predviđene u cilju zaštite prirode (flore i faune i ekosistema) koje je dužan da sprovodi tokom gradnje. Kao jedna od mjera je informisanje javnosti o vrsti projekta čija se izgradnja planira, radovima koji će se obavljati tokom izgradnje i mogućim uticajima koji će se pojaviti kao posledica izvođenja radova. Mjere zaštite vazduha Upotreba sertifikovanih građevinskih mašina i poštovanje strogo definisanih normi Projektom zaštite na gradilištu, kako za građevinske mašine tako za sva ostala prevozna sredstva koja će se koristiti za transport materijala i opreme. Dobro organizovanje puteva na gradilištu koje će omogućiti funkcionisanje bez zastoja i negativnih uticaja na okolinu i saobraćaj u okolini gradilišta, kao i korišćenje goriva sa malim sadržajem sumpora. Organizovanje puteva vršiti u zavisnosti od potreba za materijalom, vrste materijala i količine unutrašnjeg transporta, transportnih sredstava i dinamike izvođenja radova. Realizacija gradnje mhe Mišnjića potok dovešće do pojačanog intenziteta saobraćaja, prije svega na putu u neposrednoj blizini gradilišta. Taj problem se može uspješno rješavati pojačanim mjerama saobraćajne discipline, kao i dodatnom regulacijom saobraćaja na mjestima eventualnih uskih grla i zagušenja. Svi putevi u zoni gradilišta moraju biti opremljeni dodatnom saobraćajnom signalizacijom, posebno na mjestima na kojima gradilišni putevi izlaze na puteve višeg reda ili se ukrštaju sa njima. Na mjestima izlaska gradilišnih vozila sa blatnjavim točkovima na puteve višeg reda predviđeti mjesta i obavezu za čišćenje guma, kako se blatom na kolovozu ne bi ugrozila bezbjednost saobraćaja. Neminovna posljedica izvođenja građevinskih radova (iskop, utovar i istovar materijala) je i disperzija lebdećih čestica i zagađenje vazduha sa njima, pa je potrebno da se tokom izvođenja tih radova primjenjuju sve mjere neophodne da bi disperzija lebdećih čestica u vazduhu bila što manja. Jedna od obaveznih zaštitnih mjera, kojima će se sprečavati, odnosno smanjivati stvaranje prašine, je redovno prskanje vodom površina sa kojih se najviše emituje prašina. Na taj način će se smanjiti onečišćenje vode, tla i atmosfere. Mjere zaštite od buke Mjere za zaštitu od buke se preklapaju sa dijelom mjera koji je predviđen za zaštitu vazduha od emisija izduvnih gasova tokom rada građevinskih mašina, s obzirom da je glavni izvor buke u toku izvođenja radova upravo rad ovih mašina. LSL Mišnjića potok 59

82 Upotreba ispravne mehanizacije i atestiranih transportnih sredstava koja su, prema evropskim standardima, klasifikovana u kategoriju sa što manjom emisijom buke. Radove u blizini kuća ograničiti u skladu sa zaštitom od buke. Ukoliko se u toku izvođenja radova, naročito u blizini naselja, zbog karakteristika terena poveća nivo buke, moguće je organizovati postavljanje zvučnih barijera. Kretanje teških vozila pri prolasku kroz naselja, ka lokaciji izvođenja radova, planirati u suradnji sa lokalnom saobraćajnom policijom. Strogo voditi računa o kretanju teških vozila u blizini škola, bolnica ili drugih osjetljivih područja i ukoliko je to moguće potpuno ih zaobići. Pri utovaru iskopanog materijala i istovaru materijala za gradnju voditi računa o mjerama zaštite kako bi proizvedena buka imala što manji uticaj na okolinu. Mjere za zaštitu od buke u periodu ekploatacije Buka iz mašinske zgrade u toku eksploatacije se minimalizuje primjenom zvučne izolacije na zidovima i vratima mašinske zgrade, tako da ne predstavlja smetnju u neposrednom okruženju. Buka od strujanja vode na izlazu iz mašinske zgrade i ulazu u odvodni kanal se postiže umirivanjem vode gumenim zavjesama. Mjere za zaštitu voda Upotreba ispravne mehanizacije koja zadovoljava standarde i njihovo redovno održavanje. Servisiranje i radove na održavanju vozila i mehanizacije treba izvoditi u zato specijalizovanim radionicama. Ispuštanje goriva i maziva u vodotok je zabranjeno, a akcidente odmah sanirati. Građevinska mehanizacija, vozila i druge mašine na gradilištu, zahtijevaju redovno snabdijevanje sa naftnim derivatima i mazivima za pogon i održavanje. Zbog negativnog uticaja na okolinu ovo snabdijevanje treba vršiti na najbližoj benzijskoj pumpi kako bi se izbjegla manipulacija naftnim derivatima na lokaciji izvođenja radova, a samim tim i mogućnost zagađivanja vodotoka i zemljišta u slučaju prosipanja. Ukoliko to nije moguće (zbog velike udaljenosti), sprovoditi mjere osiguranja od prosipanja na okolno zemljište osiguranjem zaštitne posude (tankvane) ispod pretakačkog mjesta. Parkirališta i slične površine moraju biti nepropusne za vodu i naftne derivate i te površine moraju biti ograničene ivičnjacima. Na parkirnim mjestima se ne smije prati, održavati ili popravljati vozila. Dozvoljeni su samo dnevni pregledi vozila. Potrebno je predvidjeti sve potrebne mjere, koje obezbjeđuju zaštitu podzemnih i površinskih voda, te drugih prirodnih dobara od zagađivanja sa otpadnim uljima, naftnim derivatima, te otpacima, koji nastaju pri održavanju vozila i mašina. Zaustaviti radove u slučaju obilnih kiša i zaštititi lokacije radova od poplavljivanja i/ili od ispiranja. Mjere za zaštitu vodotoka u toku eksploatacije Pravilno održavanje objekta i strogo pridržavanje procedura u toku redovnih remonta hidrocentrale kako ne bi došlo do najmanjeg iscurivanja ulja ili maziva iz mašinskog dijela objekta u okolinu. LSL Mišnjića potok 60

83 Primjenom strogih mjera zaštite za prihvatanje i skladištenje otpadnih ulja nastalih tokom remonta, onemogućiti njihovo dospijevanje u vodotok i njegovo zagađivanje. Redovno sprovođenje monitoringa kvaliteta vode prema usvojenom programu praćenja i u slučaju prekoračenja, obavijestiti nadležne institucije i izvršiti neophodne korekcije kako bi prekomjerni uticaj bio sveden na zakonom definisan nivo. Mjere za zaštitu zemljišta Rad građevinskih mašina i transport materijala ima za posledicu mogući negativan uticaj na kvalitet zemljišta usled korišćenja i potrošnje goriva i maziva neophodnih za njihov rad, kao i potrebe za snabdijevanjem sa naftnim derivatima i mazivima za pogon i održavanje. Kako bi se izbjegla mogućnost zagađenja zemljišta, treba smanjiti manipulaciju ovim derivatima na lokaciji gradnje, a ukoliko je to moguće potpuno je izbjeći. Takođe je neophodno osigurati od prosipanja na okolno zemljište, mjesta na kojima se, zbog nemogućnosti da se obavi na drugoj lokaciji, mora izvršiti manipulacija ovim sredstvima i to obezbjeđenjem zaštitne posude (tankvane) ispod pretakačkog mjesta. Iskopani, a neutrošeni materijal nije dopušteno odlagati na šumske i poljoprivredne površine ili neuređena odlagališta, već odvoziti sa lokacije u dogovoru sa lokalnim komunalnim preduzećem ili drugim preduzećima sa kojim se sklopi poseban ugovor o preuzimanju i korišćenju tog materijala. Umjesto deponovanja viška iskopane zemlje preporučuje se realizacija dogovora sa lokalnim stanovništvom o upotrebi tog viška zemljišta. Takođe se preporučuje investitoru da u razgovoru sa mještanima iskopano kvalitetno zemljište deponuje u neposrednoj blizini na lokacijama gdje je zastupljeno neplodno zemljište koje je moguće oplemeniti. Na taj način se postiže višestruk pozitivan efekat kultivisanja površina, koje mještani mogu nasipanjem sloja kvalitetnog zemljišta pretvoriti u obradivo zemljište, a sa druge strane smanjuje se broj odlazaka kamiona sa lokacije, što daje značajan doprinos smanjenju emisije toksičnih komponenti u atmosferu. Zaštita zemljišta od erozija i bujica u skladu sa Zakonom o vodama se vrši posebnim preventivnim mjerama uz pomoć zaštitnih objekata (pregrade, ustave i dr.) i izvođenjem zaštitnih radova (pošumljavanje, zatravnjivanje, terasiranje, čišćenje korita i dr.). Zaštitu od erozija i bujica sprovodi jedinica lokalne samouprave, ali i vlasnici i korisnici zemljišta na erozivnim područjima. Nadležni organ lokalne samouprave određuje preventivne mjere i neophodne radove koje su dužni da preduzmu vlasnici i korisnici zemljišta na erozivnim područjima. Na osnovu izvršenih terenskih analiza i iskustva može se zaključiti da će vodozahvati i vodozahvatni bazeni biće ugroženi od vučenog i suspendovanog nanosa. U posebnoj opasnosti će biti vodozahvatni bazenski prostori gde će se nanos taložiti uglavnom u zoni korisnog prostora, s obzirom na njegov granulometrijski sastav tako da je neophodna primena zaštitnih antierozionih radova. S obzirom na izrazito bujični karakter većine vodotoka, proces zasipanja se ne može potpuno zaustaviti ali se može znatno usporiti, a štete smanjiti. Rješenje u borbi sa nanosom ne može se tražiti samo u primeni jednokratnih mera već u stalnoj kontroli stanja primarnih objekata, njihovom održavanju i daljem proširivanju radova. Projekat antierozionih radova mora da obuhvati djelove sliva nizvodno od energetskog postrojenja iz dva razloga: - opasnost od nizvodne erozije ogromnih količina već deponovanog nanosa; - ovi radovi bi imali velikog uticaja na sve nizvodne hidroenergetske objekte postojeće i buduće. Ostvarenjem potrebnog obima radova na slivu, osim efekata na kontroli erozije i nanosa, postižu se i drugi značajni pozitivni efekti bitni za područje kao privrednu, socijalnu i ekološku celinu. Takođe se preporučuje da se pokloni posebna pažnja iskorišćavanju i obnovi šuma radi očuvanja njihove hidrološke uloge; Zbog smanjenja rizika od erozije potrebno je sve otkrivene površine što prije rekultivisati. Preporučuje se primjena skinutih površinskih slojeva te pošumljavanje i zatravnjivanje čistih oblasti i kosina, odmah po završetku radova. LSL Mišnjića potok 61

84 Radi sprečavanja i otklanjanja štetnog dejstva erozije i bujica sprovode se: posebne preventivne mjere, grade se i održavaju zaštitni objekti i izvode zaštitni radovi, kao što su: izgradnja i održavanje zaštitnih vodnih objekata (pregrade, ustave i sl.) i izvođenje zaštitnih radova (pošumljavanje, zatravljivanje, terasiranje, čišćenje korita i drugi slični radovi). Izvođačima radova treba strogo naglasiti odgovornost čuvanja okolne vegetacije i zemljišta unutar i izvan građevinske zone. Tako će ove površine nakon postavljanje cjevovoda u potpunosti biti vraćene u prvobitno stanje i moći će da se vrate prethodnoj namjeni. Redovno prati točkove vozila kako bi se spriječilo raznošenje materijala na saobraćajnice van gradilišta. Na lokaciji gradilišta osigurati kontejnere za izdvojeno odlaganje otpada kao što komunalni otpad, ambalažni otpad, građevinski otpad, drveni otpad, koji će u dogovoru sa lokalnim komunalnim preduzećem ili drugim sakupljačima otpada biti recikliran ili odvožen na odgovarajuću deponiju. Ispuštanje goriva i maziva u zemljište je zabranjeno, a akcidente odmah sanirati. U slučaju jačeg vjetra obavezna je zaštita lokacije prikupljanja otpada od raznošenja materijala vjetrom u okolinu. Mjere za zaštitu zemljišta u periodu eksploatacije Tokom redovnog održavanja okoline objekata vršiti što manje intervencije na rastinju i drugim biljnim vrstama, kako bi se izbjegao suvišan uticaj na postojeću floru. Komunalni otpad odlagati u određene kontejnere i na osnovu ugovora koji je potrebno sklopiti sa lokalnim komunalnim preduzećem vršiti njihovo redovno pražnjenje i odvoženje na odgovarajuću deponiju. Otpadna ulja nastala tokom remonta, skladištiti u za to specijalno određene posude do preuzimanja od strane sakupljača ove vrste otpada. Redovno vršiti kontrolu i po potrebi prazniti septičku jamu objekta mašinske zgrade odgovarajućim cistijernama nadležnog lokalnog preduzeća sa kojim investitor sklopi ugovor o tim uslugama. Mjere za zaštitu vodenog ekosistema Stroga kontrola protoka biološkog minimuma vrši se na način što se otvor za biološki minimum ostavlja ispod nivoa gornje vode, odnosno kote zahvatnog dijela vodozahvata. Na taj način se uvijek obezbjeđuje protok koji se reguliše tablastim zatvaračem koji može biti mehanički ili automatski. Podizanjem odnosno otvaranjem ovog zatvarača u zavisnosti od nivoa dotoka vode iznad vodozahvata u ovaj biološki minimum može biti preusmjeren kompletan raspoloživi protok, u periodu kad postrojenje ne radi zbog dotoka vode ispod tehničkog minimuma turbine. Riblja staza, kao što je prethodno opisano mora se uraditi tako da pokuša da umanji poremećaj vodenog ekosistema (prirodna svjetlost, prirodni žubor vode na bazenima za odmor ribe, prirodni materijali i sl.) iako, kao što je navedeno ne predstavlja idealno rješenje, njenim izvođenjem od prirodnog materijala povećava vjerovatnoću da će određeni procenat migratorne vrste pastrmke potočare uspjeti da savlada fizičku prepreku, tj.vodozahvat, na predmetnim rijekama. Planiranje i projektovanje mhe uzimajući u obzir raspoložive tehnologije i dostignuća nauke i tehnike Izbor savremenog tehničkog tehnološkog riješenja mhe prije svega je vezan za racionalno iskorišćenje raspoloživih količina vode i smanjenje negativnog uticaja na životnu sredinu, što je posljedica razmatranja primjene energetski efikasnih i čistih tehnologija za proizvodnju električne energije. Ovi zahtjevi su u skladu sa budućim trendom razvoja energetskih postrojenja, koji postavljaju dva osnovna cilja razvoja i to: poboljšanje LSL Mišnjića potok 62

85 stepena efikasnosti postrojenja i istovremeno smanjenje emisije štetnih materija, odnosno gasova koji dovode do pojave efekta staklene bašte. Kada je u pitanju zaštita životne sredine, razmatrana mhe ima određene prednosti u odnosu na druge planirane energetske blokove u Crnoj Gori i bližem okruženju. Ovo daje mogućnost da se vrlo efikasno i investiciono povoljno zadovolje kriterijumi zaštite vazduha, voda i zemljišta od uticaja opasnih materija iz nove mhe. U okviru koncepcijskih rješenja postrojenja i objekata mhe primjenjeni su najstrožiji kriterijumi prilikom projektovanja sistema koji predstavljaju potencijalne zagađivače životne sredine, pri čemu je primijenjen model integralnih tehno-ekonomskih i ekoloških analiza prihvatljivosti nihove izgradnje. Pri tome ekološki kriterijumi postaju podjednako važni faktor pri donošenju odluka. Ovo je posebno bitno kada se radi o objektu koji se nalazi u području koje je za sada ekološki očuvano, što je neophodno zadržati u što većoj mjeri i tokom izgradnje i tokom budućeg rada objekta. U tom smislu je i sprovedena i preliminarna ekološka analiza mikrolokacija sa aspekta odabranih varijantnih riješenja. Imajući u vidu savremene propise o zaštiti životne sredine, koji su dio postojeće regulative Crne Gore, pri izradi koncepcijskog riješenja za razmatranu mhe predviđena tehnička riješenja obuhvatala su sve neophodne mjere zaštite, koje obezbijeđuju da ovaj objekat bude prihvatljiv kako sa ekološkog tako i sa ekonomskog stanovištva. Pored toga, procjene uticaja mhe na okolinu, koje su urađene na osnovu realnih pretpostavki koje su u ovom trenutku bile raspoložive, pokazale su da su očekivani nivoi doprinosa ovog objekta praktično na nivou postojećeg fona zagađenosti i da neće prouzrokovati promjene kvaliteta životne sredine. Obezbjeđenje raznovrsnosti biodiverziteta i autohtonosti habitata Svi hidroenergetski objekti imaju negativnih uticaja po rijeke i a samim tim po živi svijet u njima. Naravno da je negativni uticaj malih hidroelektrana daleko manji ali svakako je da postoji. Bez obzira od tipa mini hidroelektrane (protočna ili akumulaciona) posledice se svode na uticaj izmijenjenog protoka i postojanja fizičke prepreke. Smanjenje vodnog protoka dovodi do smanjenja životnog prostora za organizme koji žive u rijekama ali uzrokuje i smanjenje vodne razmjene sa okolnim ekosistemima. Ovakav negativan uticaj prisutan je u dijelu toka koji se nalazi nizvodno od mjesta vodozahvata. Samo smanjivanje životnog prostora ima negativne posledice po kompletan vodeni svijet rječnih ekosistema jer umanjuje njegovu brojnost ali i raznovrsnost. Postojanje fizičke prepreke na mjestu vodozahvata odnosno izgradnja betonske brane manjih dimenzija, prestavlja nepremostivu barijeru za svu migratornu faunu. Sva uzvodna i nizvodna migriranja, bez obzira na režim rada hidroelektrane, biće spriječena. Mala hidroelektrana koje se planiraju na vodotoku Mišnjića potok po tipu predstavlja protočni tip hidroelektrane. Kod ovog tipa hidroelektrane voda se, od mjesta vodozahvata, cijevima vodi nizvodno do mjesta gdje se nalazi mašinska zgrada sa turbinom (niža kota). Kada elektrana radi i proizvodi struju cijeli tok nizvodno, od mjesta vodozahvata pa sve do mašinske kuće, imaće 10% od srednjeg izmjerenog protoka. U slučaju kada elektrana ne radi, voda će se prelivati preko brane na mjestu vodozahavata tako da će cijeli donji tok imati prirodan nivo protoka. Smanjeni protok vode će u mjesecima kada ove rijeke imaju i najveću količinu vode najnegativnije pogoditi i najveće organizme iz ovog ekosistema, dakle ribe i vodozemce. Ovo se naročito odnosi na pastrmku kao jedinu riblju vrstu ovog vodotoka. Najveći broj riba ove vrste ulaze u ovaj vodotok radi mrijesta a u njima se nakon toga dešava inkubacija ikre kao i razvoj larvi i juvenila. Usled smanjenog protoka i nivoa vode tokom perioda migracije pastrmki na plodišta, ove ribe neće ulaziti ili neće migrirati uzvodno riječnim tokovima. Kako se uzvodne migracije pastrmki dešavaju tokom perioda Oktobar Decembar, u zavisnosti od vodostaja od kojeg na isti način zavisi i LSL Mišnjića potok 63

86 proizvodnja električne energije, najnegativniji uticaj će se upravo ogledati u smanjenom broju riba koje će se mrijestiti a samim tim i izostanku novih jedinki u budućim generacijama. Kao jedna od mjera za ublažavanje ovih negativnih posledica Idejnim rješenjem treba predvidjeti riblje staze. Konstruisanjem i izgradnjom ovih prolaza omogućava se da jedan mali dio prirodnog toka nesmetano zaobiđe malu branu na mjestu vodozahvata. Naime, voda se skreće iznad brane i kanalima se vodi do mjesta ispusta koje se nalazi nizvodno od mjesta vodozahvata. Na ovakav način omogućen je stalan protok i mogućnost da pojedini rječni organizmi koji imaju uzvodno-nizvodne migracije prođu kroz ovaj dio vodotoka i zaobiđu i savladaju fizičku prepreku na rijeci. Iako ovakva mjera predstavlja ekološki standard prlikom izgradnje hidro-energetskih objekata njegova efektivnost je veoma diskutabilna. Neke su procjene da rječne vrste sa većim porastom, u prvom redu pastrmka kada su ove rijeke u pitanju, koriste ovaj vid prolaza na nivou ne većem od 5%. To znači da je broj individua koje poduzimaju uzvodne migracije, pa samim tim i broj individua koje se mrijeste, na nivou od 5 % ukupnog broja jedinki koje su migrirale prije izgradnje ovakvog postrojenja. EKOLOŠKI UTICAJI mhe I NJIHOVO UBLAŽAVANJE Prednosti iskorišćenje obnovljivog energetskog izvora (vodnog resursa) koji je zamjena fosilnog goriva; ne zagađuje čovjekovu okolinu, već je oplemenjuje; ne zahtijevaju izgradnju složenih insfrastukturnih hidrotehničkih objekata; povećanje kvaliteta elektroenergetskog sistema sa aspekta poboljšanja napona električne mreže i smanjenja gubitaka na prenosu i distribuciji električne energije posebno pri snadbijevanju ruralnih oblasti i potrošača električnom energijom; mogućnost rezervnog napajanja regionalnih potrošača kod planiranih redukcija, neplaniranog raspada elektroenergetskog sistema i drugih havarijskih situacija u sistemu; dugom vijeku trajanja hidroenergetskog objekta o šemu govori praksa postojećih mhe u Crnoj Gori, od kojih su neke u neprekidnoj eksploataciji još od vremena prije Drugog svjetskog rata; gradjevinske radove, radove montaže i veliki dio hidromašinske i hidromehaničke opreme je moguće izdraditi u domaćoj prizvodnji; poboljšanje i podsticanje razvoja nerazvijenih područja u Republici i to u prvom redu zahvaljujući nekim od efekata koji se postižu izgradnjom akumulacije mhe u ovim regionima kao npr: navodnjavanju poljoprivrednih površina I snabdijevanje industrije i naselja vodom, regulisanju bujičnih vodotoka zadržavanjem poplavnog talasa, proizvodnji i uzgoju ribe, razvoju male privrede putem izgradnje malih industrijskih kapaciteta u selima i naseljima gdje ima objektivnih uslova za neku industrijsku proizvodnju, ali nema električne energije uopšte ili je nema dovoljno itd. akumulacije na malim vodotocima su vrlo atraktivne sa turističkog, sportskog, ribolovnog i rekreativnog aspekta. One ne remete prirodnu ravnotežu, ne mijenjaju konfiguraciju zemljišta i ne utiču na promjenu klimatskih uslova kao i na bitnbiju promjenu režima vodotoka. Jedan GWh električne energije proizvedene u mhe znači: - izbjegavanje emisije od 480 tona ugljen-dioksida (CO 2), - snabdijevanje električnom energijom za period od godinu dana za oko 250 domaćinstava u razvijenim zemljama, a za oko 450 domaćinstava u zemljama u razvoju, - uštedu 220 tona tečnih fosilnih goriva ili uštedu 335 tona uglja Nedostaci Naravno, male hidroelektrane u odnosu na druge slične izvore imaju nedostatke, a to su: LSL Mišnjića potok 64

87 visoki investicioni troškovi po instalisanom kw; veliki troškovi istraživanja u odnosu na ukupne investicije; eksploatacija zavisi od postojećih resursa; zahtijeva integralno vodoprivredno rješenje, s tim što se prednost mora dati sistemima za snabdijevanje vodom i za navodnjavanje, zato male hidroelektrane moraju raditi sa instalisanim protokom koji je određen prema drugim potrošačima; ako radi autonomno, proizvodnja električne energije zavisi od potrošnje, pa višak ostaje neiskorišćen. Potrebno je napomenuti da je prilikom definisanja tehničkih rješenja izvođenja, potrebno uzeti u obzir stroge kriterijume zaštite životne sredine. Isto tako, potrebno je naglasiti da za većinu posmatranih vodotoka ne postoje višegodišnja mjerenja protoka, što takode utiče na vjerodostojnost procjene potencijala. MJERE ZAŠTITE OD ELEMENTARNIH I DRUGIH NEPOGODA U cilju zaštite od elementarnih nepogoda postupiti u skladu sa Zakonom o zaštiti i spašavanju (Sl. List CG br ) i Pravilnikom o mjerama zaštite od elementarnih nepogoda (Sl.list RCG br ). Pored mjera zaštite koje su postignute samim urbanističkim rješenjem ovim uslovima se nalažu obaveze prilikom izrade tehničke dokumentacije kako bi se ostvarile potrebne preventivne mjere zaštite od katastrofa i razaranja. Radi zaštite od elementarnih i drugih nepogoda, zbog konstatovanih nepovoljnosti inženjersko geoloških i seizmičkih uslova tla, sva rješenja za buduću izgradnju i uredjenje prostora moraju se zasnivati na nalazima i preporukama inženjersko-geoloških istraživanja sa mikroseizmičkom rejonizacijom terena. Neophodno je sprovesti nakanadna geotehnička istraživanja u pogledu hidroloških svojstava tla, kao i konstatovanje drugih relevantnih elemenata za temeljenje objekata, postavljanje saobraćajnica i objekata komunalne infrastrukture. Zbog visokog stepena seizmičke opasnosti sve proračune seizmičke stabilnosti izgadnje zasnivati na posebno izradjenim podacima mikroseizmičke rejonizacije, a objekte od opšteg interesa srašunati sa većim stepenom opšte seizmičnosti kompleksa. Pri planiranju saobraćajne mreže i objekta koji zahtijevaju veće intevencije u tlu (dubina veća od 2m) potrebno je predvidjeti odgovarajuće sanacione radove. Urbanističko rješenje dispozicijom objekata, saobraćajnica i uređenjem slobodnih površina obezbjedjuje mogućnost intevencije svih komunalnih vozila, o čemu treba posebno voditi računa pri izradi tehničke dokumentacije. U pogledu građevinskih mjera zaštite, objekti i infrastruktura treba da budu projektovani i građeni u skladu sa važećim tehničkim normativima i standardima za odgovarajući sadržaj. Svi drugi elementi u vezi zaštite materijalnih dobara i stanovnika treba da budu u skladu sa važećim propisima o zaštiti od elementarnih nepogoda i požara, tako da je za svaku gradnju potrebno pribaviti uslove i saglasnost od nadležnog organa u opštini, na tehničku dokumentaciju I izvedeni objekat. MJERE ODBRANE ZEMLJE NA PREDMETNOM PODRUČJU Opšti uslovi odbrane dati PUP- om Mojkovca su opšte uređenje teritorije za potrebe odbrane i zaštite od raznovrsnih izazova i prijetnji,obezbjeđenje prostornih uslova za funkcionisanje kompleksa u kojima se nalaze objekti od posebnog značaja za odbranu i zaštitu,uređenje posebnih prostora za te potrebe kao i prilagođavanje infrastrukture potrebama odbrane i zaštite. Brza revitalizacija sadržaja nužna za život i rad,odbranu i zaštitu,naročito se postiže kroz: - Rješavanje infrastrukture na način da ulogu jednog oštećenog sadržaja može prihvatiti drugi, s akcentom na način rješavanja,vodosnabdijevanja,energije,promjena namjene saobraćajnica. - Zadovoljavanje prostornih potreba snaga bezbjednosti i civilne zaštite,sistema funkcionisanja osmatranja i obavještavanja sistema veza,obezbjeđenje lokacija za rad istih i sl.obezbjeđenje zahtjeva za realizaciju mjera civilne zaštite sa naglaskom na preventivni karakter. LSL Mišnjića potok 65

88 ZAŠTITA OD POŽARA I EKSPLOZIJA Sa aspekta prostornog i urbanističkog planiranja, preventivne mjere zaštite od požara i eksplozija, moraju obuhvatiti sljedeće aspekte: izbor lokacije i dispozicije objekata, kao i izbor materijala, uređaja, instalacija i konstrukcija kojima će se spriječiti ili svesti na najmanju mjeru mogućnost izbijanja i širenja požara, izgradnja prilaznih puteva, prolaza, platoa, za prilaz vatrogasnih vozila objektu sa onih strana na kojima se nalaze prozori, vrata i drugi otvori, širinu puteva koji omogućavaju pristup vatrogasnim vozilima do svakog objekta i njihovo manevrisanje za vrijeme gašenja požara, sistem vodosnabdijevanja objekata, sa primarnom i sekundarnom mrežom i odgovarajućim kapacitetima za potrebe zaštite od požara, udaljenost između objekata različite namjene, obezbjeđenje potrebnih količina sredstava za gašenje požara, izbor tehnoloških procesa i održavanje uređaja kojima se obezbjeđuje zaštita od požara, postavljanje uređaja za automatsko javljanje o požaru, uređaja za gašenje požara i sprječavanje njegovog širenja, uređja za mjerenje koncentracije eksplozivnih smješa (gasovi, pare i prašina) i drugih uređaja za kontrolu bezbjednosti odvijanja tehnološkog procesa, održavanje i kontrola ispravnosti uređaja i instalacija čija neispravnost može uticati na nastanak i širenje požara, zabrana upotrebe otvorene vatre i drugih izvora paljenja u objektima i prostorijama u kojima bi zbog toga moglo doći do požara i organizovanje osmatračke službe i obezbjeđenje opreme i sredstava za gašenje šumskih požara. Projektnu dokumentaciju raditi shodno: - Zakonu o zaštiti i spašavanju ( Sl. List CG, br. 13/07, 05/08, 86/09 i 32/11). - Pravilniku o tehničkim normativima za hidrantsku mrežu za gašenje požara (»Službeni list SFRJ«, br. 30/91). - Pravilniku o tehničkim normativima za pristupne puteve, okretnice i uređene platoe za vatrogasna vozila u blizini objekata povećanog rizika od požara (»Sluzbeni list SFRJ«, br. 8/95). - Pravilniku o tehničkim normativima za zaštitu visokih objekata od požara (»Službeni list SFRJ«, br. 7/84), - Pravilniku o tehničkim normativima za zaštitu skladišta od požara i eksplozija(službeni list SFRJ«, br. 24/87), - Pravilniku o tehničkim zahtjevima za zaštitu garaža za putničke automobile od požara i eksplozija (»Službeni list CG«, br. 9/12), - Pravilniku o izgradnji postrojenja za zapaljive tečnosti i o uskladištenju i pretakanju zapaljivih tečnosti (Službeni list SFRJ, br.20/71 i 23/71), - Pravilniku o izgradnji stanica za snabdijevanje gorivom motornih vozila i o uskladištenju i pretakanju goriva (Službeni list SFRJ, br. 27/71), - Pravilniku o izgradnji postrojenja za tečni naftni gas i o uskladištavanju i pretakanju tečnog naftnog gasa (Službeni list SFRJ, br. 24/71 i 26/71). OPŠTI USLOVI PLANIRANJA U SEIZMIČKI AKTIVNIM PODRUČJIMA Principi zemljotresnog inženjerstva o aseizmičkoj gradnji stvoreni su dugogodišnjim istraživanjima ponašanja tla i objekata u uslovima zemljotresa, posledica izazvanih zemljotresom, osobina zemljotresa, kao i dinamičke pobude, dinamičkih osobina objekata odnosno njihovih konstrukcija i sl. Isti su zasnovani i na istraživanjima socioloških, ekonomskih, tehnoloških i sličnih aspekata djelovanja zemljotresa i posledica od njih. Primenom osnovnih principa zemljotresnog inženjerstva za gradnju aseizmičnih objekata i drugih urbanih elemenata, postiže se redukcija štetnih posledica od zemljotresa i smanjenje seizmičkog rizika, odnosno, dovođenje u tolerantne i prihvatljive okvire. LSL Mišnjića potok 66

89 Od posebne je važnosti dosledna primjena postojećih tehničkih propisa za projektovanje i građenje u seizmičkim područjima. Sa aspekta zaštite od katastrofalnih zemljotresa velika koncentracija ljudi i materijalnih dobara po gradovima i naseljima je nepovoljna jer se u slučaju zemljotresa mogu očekivati brojne žrtve i velika razaranja. Prosječna gustina izgradnje treba da je manja od one koja se predviđa po uobičajenim urbanističkim normativima. Preporučuje se primjena otvorenog sistema izgradnje. Mogu se graditi objekti različite spratnosti uz pravilan (optimalan) izbor konstruktivnih sistema i materijala. Gabariti u osnovi objekata treba da imaju, po mogućnosti, pravilne geometrijske forme. To su forme simetrične u odnosu na glavne ose objekata, kao na primjer, pravougaona, kvadratna i slično. Pored ramovskih armirano-betonskih konstrukcija može biti primjenjena izgradnja objekata ramovskih konstruktivnih sistema ojačanih sa armirano-betonskim dijafragmama (jezgrima), kao i konstrukcija sa armiranobetonskim platnima. Ove konstrukcije su naročito ekonomične za visine objekata do 15 spratova. Kod prefabrikovanih armirano-betonskih konstrukcija preporučuje se primjena monolitnih veza između elemenata konstrukcije. Obično se ponašanje veza elemenata konstrukcije utvrđuje eksperimentalnim putem. Preporučuje se primjena dovoljno krutih međuspratnih konstrukcija u oba ortogonalna pravca, koje treba da obezbjede distribuciju seizmičkih sila u elementima konstrukcije prema njihovim deformacionim karakteristikama. Ovo je naročito potrebno kod kombinovanih konstruktivnih sistema od armirano-betonskih ramova i dijafragmi. Moguća je primjena najrazličitijih materijala i elemenata za ispunu. Prednost imaju lagane prefabrikovane ispune, koje bitno ne utiču na ponašanje osnovnog konstruktivnog sistema. Ukoliko se primjenjuje kruta i masivna ispuna (opeka ili blokovi najrazličitijeg tipa) treba uzeti u obzir uticaj ispune na osnovni konstruktivni sistem. Projektovanje temelja primjenjivati za opterećenja tako da se eliminišu diferencijalna sleganja, a dva ili više načina temeljenja na istom objektu izbjegavati, osim ako se svaki način temeljenja primjenjuje pojedinačno po konstruktivnim jedinicama. Treba obezbjediti dovoljnu krutost temeljne konstrukcije, a posebno na slojevima temeljnih greda sa stubovima konstrukcije. Za definisanje projektnih seizmičkih parametara, kao što su očekivana maksimalna ubrzanja, reprezentativne vrijemenske istorije i spektri reakcije, neophodne za dinamički proračun, potrebna su detaljna inženjerskoseizmološka i geotehnička istraživanja lokacija namenjenih za izgradnju ovih objekata. UPRAVLJANJE OTPADOM Prilikom planiranja upravljanja čvrstim otpadom treba se rukovoditi principima usvojenim u Strateškom master planu za upravljnje čvrstim otpadom na republičkom nivou (Gopa 2004, projekat finansiran od EU) i Zakonu o upravljanju otpadom (Sl.list RCG 64/11). Ciljevi navedenog Master plana su povećanje količina otpada koji se sakuplja, uvodenje recikliranja te smanjenje količine otpada koji se finalno odlaže na deponiju. Novim Državnim planom upravljanja otpadom za period godine (donosenje planirano u Ill kvartalu godine) definisati ce se tacan broj centara za obradu otpada, kao i ostalih infrastrukturnih objekata u Crnoj Gori (centri za prijem otpada, transfer stanice, postrojenja za povrat materijala, centri za obradu otpada, postrojenja za kompostiranje, skladista gradevinskog otpada i dr.). Struktura otpada koji se produkuje na teritoriji opštine Mojkovac raznovrsnog je sastava i kvaliteta iz čega proizilazi veći broj smetlišta i neuređenih, privremenih odlagališta sa odsustvom osnovnih uslova u pogledu neophodnih, sanitarno-tehničkih uslova. Kategorizacija i analiza produkovanog otpada na teritoriji opštine LSL Mišnjića potok 67

90 Mojkovac sprovedena je na osnovu podjele otpada definisane Zakonom o upravljanju otpadom ( Sl.list RCG, br. 80/05); na osnovu ovog zakona ukupne količine otpada mogu se razmatrati sa stanovišta: komunalnog otpada; industrijskog otpada; medicinskog otpada. Neadekvatno postupanje sa čvrstim komunalnim otpadom predstavlja jedan od većih ekoloških problema na području opštine, posebno na prostoru grada Mojkovca. Odvoženje smeća i drugog čvrstog otpada iz grada Mojkovca i okolnih prigradskih naselja (Polja, Podbišće, Uroševina, Bojna Njiva, Brskovo) vrši JKP Gradac ; u ostalim seoskim naseljima ova djelatnost prepuštena je individualnoj aktivnosti stanovništva (smetlišta formirana u dolinama rječnih tokova, duž magistralnih, regionalnih i lokalnih puteva, po pravilu u blizini seoskih naselja). Prikupljeni komunalni otpad iz navedenih naselja komunalno preduzeće odlaže na postojeće smetlište u naselju Podbišće, koje ne ispunjava ni minimum sanitarno-tehničkih uslova savremene deponije otpada (nakon popunjavanja otpadom, djelimično se prekriva slojem šljunka i pjeska), uz nepovoljne mikrolokacijske karakteristike (na lijevoj obali rijeke Таre, pokraj magistralnog puta Bijelo Polje Mojkovac - Kolašin). Strateškim master planom upravljanja otpadom u Crnoj Gori predloženi su regioni za sakupljanje komunalnog otpada u cilju dugotrajnog rješavanja ove problematike; na osnovu ovog master plana opštine Mojkovac, Bijelo Polje i Kolašin predstavljaju jedan od 8 predloženih regiona za buduću međuopštinsku sanitarnu deponiju, pri čemu je na osnovu dogovora lokalnih samouprava ove 3 opštine utvrđena lokacija Čelinska kosa (opština Bijelo Polje, u neposrednoj blizini granice sa opštinom Mojkovac). Posebno je važno pitanje odlaganja i skladištenja industrijskog otpada. Manje količine otpada nastale radom pilana i stovarišta građevinskog materijala u Slatini i Poljima odlažu se u neposrednom okruženju ovih objekata. U Podbišću je evidentiran i manji prostor koji se koristi za auto-otpad. U okviru upravljanja čvrstim otpadom potrebno je izvršiti analizu u pogledu nastanka i vrste otpada na posmatranom područja, tj. procjeniti količinu otpada koje nastaju zavisno od vrste populacije i doba godine. Plan upravljanja otpadom jedinice lokalne samouprave definisaće i sakupljanje, transport i deponovanje sakupljenog otpada na komunalnu deponiju na koju se odlaže komunalni otpad sakupljen na teritoriji Opštine. Sakupljanje i transprt je potrebno organizovati tako da se otpad odlaže od večernjih do jutarnjih sati i sakupljnje organizuje u ranim jutarnjim časovima da ne bi opterećivalo saobraćaj kroz naselje u dnevnim špicevima. Potrebno je obezbijediti direktan i neomatan pristup lokacijama za otpad, pri čemu maksimalno rastojanje od pretovarnog mjesta do komunalnog vozila iznosi 15m (maksimalno ručno guranje kontejnera) po ravnoj podlozi bez stepenica. Sudovi za otpad moraju biti smješteni u okviru parcele u boksu ili niši, adekvatno ograđenoj kamenom, živom ogradom, isl. U okviru planskog rjesenja zone zahvata shodno smjernicama Lokalnog plana upravljanja otpadom odrediti će se mjesta za odlaganje otpada. S obzirom da je ovim planom predlozena izgradnja objekata, odnosno da ce se prilikom pomenutih aktivnosti generisati kolicine gradjevinskog otpada, planom upravljanja građevinskim otpadom koji ce sačiniti Investitor definisaće se obrada ovog gradjevinskog otpada a u skladu sa Zakonom o upravljanju otpadom i Pravilnikom o postupanju sa gradjevinskim otpadom, načinu i postupku prerade gradjevinskog otpada, uslovima i nacinu odlaganja cement azbestnog gradjevinskog otpada ("Sluzbeni list Crne Gore", br. 50/12). ZAŠTITA KULTURNIH DOBARA Ukoliko se prilikom izvodenja radova naiđe na arheološke ostatke, sve radove treba obustaviti i o tome obavijestiti nadležnu instituciju, kako bi se preduzele sve neophodne mjere za njihovu zaštitu, a kasnije se investitor uslovljava osiguranjem arheološkog nadzora nad radovima iskopavanja. Prema članu 87 Zakona o zaštiti kulturnih dobara, ukoliko se, prilikom izvođenja građevinskih ili bilo kojih drugih aktivnosti naiđe na nalaze od arheološkog značaja, izvođač radova (pronalazač), dužan je da: LSL Mišnjića potok 68

91 Prekine radove i obezbijedi nalazište, odnosno nalazeod eventualnog oštećenja, uništenja i od neovlašćenog pristupa drugih lica; Odmah prijavi nalazište, odnosno nalaz, Upravi za zaštitu kulturnih dobara, najbližoj javnoj ustanovi za zaštitu kulturnih dobara, organu uprave nadležnom za poslove policije ili organu uprave nadležnom za poslove sigurnosti na moru; Sačuva otkrivene predmete na mjestu nalaženja u stanju u kojem su nađeni do dolaska ovlašćenih lica subjekata iz tačke 2; Saopšti sve relevantne podatke u vezi sa mjestom i položajem nalaza u vrijeme otkrivanja i o okolnostima Izuzetno od tačke 3, pronalazač može pod kojim su otkriveni nalaze, radi njihove zaštite, odmah predati nekom od subjekata iz tačke 2. Sve dalje obaveze Uprave i Investitora definisane su članom 88 Zakona o zaštiti kulturnih dobara. ZAŠTITA PRIRODNIH DOBARA Osnovni kriterijum za utvrđivanje mjera zaštite pejzaža je osjetljivost područja. Planiranjem namjene i upravljanja prostorom treba težiti ka zadržavanju autentičnih odlika pejzaža, a budući razvoj bazirati na principima "održivog razvoja". Posebno se naglašava obaveza primjene maksimalnih mjera zaštite životne sredine pri realizaciji ekološki osjetljivih aktivnosti, kao što su energetski objekti, turistički objekti i prometniji putni pravci, ukoliko se nalaze u osjetljivim ekosistemima, kao što su kraški predjeli, zaštićena područja i sl. Obzirom da se prostorno zona LSL nalazi u prostoru NP Bjelasica-Komovi i neposredno graniči sa dijelom zaštćenog prirodnog dobra NP Biogradska gora, shodno tome potrebno je poštovati smjernice i uslove zaštite prirode koji su utvrđeni u članu 9, stav 1 Zakona o zaštiti prirode i to: 1. Pregled zaštićenih i registrovanih prirodnih dobara; 2. Mjere zaštite i unaprijeđenje životne sredine; 3. Mjere za očuvanje biološke, geološke i predione raznovrsnosti; 4. Mjere zaštite i unapređenja zaštićenih i registrovanih prirodnih dobara; 5. Mjere za održavanje i upravljanje u skladu sa ekološkim potrebama staništa unutar zaštićenih zona i van njih; 6. Mjere za obnavljanje uništenih staništa; 7. Mjere, metode i tehnička sredstva koja doprinose očuvanju povoljnog statusa vrsta; 8. Mjere zaštite iz planova upravljanja zaštićenim prirodnim dobrima i ekološki značajnim lokalitetima; 9. Smjernice za realizaciju projekata pejzažne arhitekture, odnosno uređenja terena; USLOVI ZA KRETANJE LICA SA POSEBNIM POTREBAMA U skladu sa Zakonom o uređenju prostora i izgradnji objekata (Sl.list CG,br.51/08) neophodno je obezbijediti prilaze i upotrebu svih objekata i površina javnog korišćenja licima sa posebnim potrebama. SMJERNICE ZA RACIONALNU POTROŠNJU ENERGIJE Radi racionalnog korišćenja neobnovljivih, kao i obnovljivih prirodnih resursa, potrebno je početi koristiti obnovljive izvore energije, recklirati vodu i kruti otpad, graditi objekte dobre termičke izolacije. Poboljšanje energetske efikasnosti posebno se odnosi na ugradnju ili primjenu : niskoenergetskih zgrada, unaprjeđenje uređaja za klimatizaciju i pripremu tople vode, unapređenje rasvjete, koncepta inteligentnih zgrada (upravljanje potrošnjom energije glavnih potrošaca s jednog centralnog mjesta). Sve nabrojane mogućnosti se u određenoj mjeri mogu koristiti pri izgradnji objekata na području Plana. LSL Mišnjića potok 69

92 SMJERNICE ZA ETAPNU REALIZACIJU PLANSKOG DOKUMENTA Faze realizacije su uslovljene infrastrukturnim opremanjem zemljišta i odvijaće se prema dinamičkom planu predstavljenom od strane Investitora. SMJERNICE ZA IMPLEMENTACIJU PLANA Za objekte mhe treba uraditi idejno rješenje kao osnovu za izradu tehničke dokumentacije, a u skladu sa uslovima datim u Planu. U cilju rekonstrukcije i sanacije postojećih izgrađenih objekata treba uraditi projekat postojećeg stanja na osnovu kog bi se mogao utvrditi bonitet i kvalitet objekta. To bi bila osnova za izradu projekta interevencija. Prije izdavanja tehničke dokumentacije obavezno je uraditi bioekološku osnovu na nivou lokacije. Za potrebe рroračunа koristiti podatke Hidrometeorološkog zavoda о klimatskim i hidrološkim karakteristikama u zoni predmetne lokacije. Ргijе izrade tеhničkе dokumentacije shodno čl. 7 Zakona о geološkim istraživanjima ("Sluzbeni list RCG", br.28/9з, 27/94, 42/94, 26/07) izraditi Projekat geoloških istraživanja tla za predmetnu lokaciju i Elaborat о rezultatima izvršenih geoloških istraživanja. Ргогаčuпе raditi па VIII (osmi) stepen sеizmičkоg intenziteta ро MCS skali. Tehničkom dokumentacijom predvidjeti uslove i mjere za zaštitu životne sredine u skladu sa odredbama Zakona о životnoj sredini ("Sluzbeni list CG", br.48/08) i Zakonom za zaštitu prirode ("Sluzbeni list CG",br.51/08) nа osnovu urađene ргосјеnе uticaja nа životnu sredinu. Теhničkоm dokumentacijom predvidjeti mјеrе zaštite od požara shodno propisima za ovu vrstu objekata. U cilju zaštite od elementarnih nepogoda postupiti u skladu sa Zakonom о zaštiti i spasavanju (»Sluzbeni list CG«, br.13/07, 05/08, 86/09 i 32/11) i Pravilnikom о mjеrаmа zaštite od elementarnih nepogoda (»Sluzbeni list CG«, br.8/93). Shodno člапu 7 Zakona о zaštiti па radu ("Službeni list RCG", br.79/04), ргi izradi tеhničkе dokumentacije predvidjeti propisane mjerе zaštitena radu u skladu sa tehnološkim projektnim zadatkom. Ргi izgradnji objekta potrebno је izraditi Elaborat о uređenju gгаdilištа u skladu sa aktom nadležnog ministarstva shodno člаnu 8 Zakona о zaštiti па radu ("Sluzbeni list RCG", br.79/04). Smjernice za organizaciju i tehnologiju građenja Prilikom gradenja malih hidroelektrana treba оbеzbijеditi uređеnје gradilišta, manipulativne površine, paгkirališta, ргiklјučkе nа infarstrukturnu mrežu za potrebe samog gradilišta. Ргi građenju uticaj nа okolinu treba biti što mаnјi. Ukoliko dođe do oštećenja prouzrokovanih tehnologijom organizacijom građenja (ргiје svega mineгskim radovima) izvršiti sanaciju istog. Privremene objekte, koji se grade za potrebe izgradnje mне, ukloniti ро završetku radova nа istim, kako ne bi negativno uticali nа realizaciju trajnih objekata. Takođe, ukloniti deponije iskopanog materijala i humusnog sloja. U toku građenja nе smije se mijenjati režim oticanja vodotoka, potrebno је sргiјеčiti nekontrolisano ispuštanje cementnog mlijeka, derivata, otpadnih voda i drugih štetnih materija u vodu ili okruženje; bilo kakvo deponovanje materijala u koritu rijeke treba sргiјеčiti i radno vrijeme gradilišta оgгаničiti па razdobije dana. Shodno Zakonu о vodama (Službeni list RCG", br.27/07, 32/11 i 47/11), ргiје izrade tеhničkе dokumentacije pribaviti vodne uslove od nadleznog organa. Potrebno је obezbjediti redovnu kontrolu hemijskog zagađenja sedimenta u akumulacionim bazenima; LSL Mišnjića potok 70

93 obezbjediti redovnu kontrolu hemijskog stanja vode u akumulacionim bazenima; tеhničkim mjеrama nа objektu hidroelektrane predvidjeti sistem kojim se sргiјеčаvа nekontrolisano ispustanje sedimenta iz akumulacije nizvodno; predvidjeti tеhničkе mјеrе za sргiјеčаvаnје i ubiažavanje negativnog uticaja nа korisnike voda nizvodno. U slučајu da prilikom izgradnje male hidroelektrane dolazi do sјеšе šuma, potrebno је obezbjediti i saglasnost za sјеču šuma, od nadleznog organa. Ukoliko se prilikom izvođenja radova naiđe nа arheološke ostatke, sve radove treba obustaviti i о tome obavijestiti nadležnu instituciju, kako bi se preduzele sve neophodne mjere za njihovu zaštitu, а kasnije se investitor uslovljava osiguranjem arheološkog nadzora nad radovima iskopavanja. Ргiklјučаk male hidroelektrane nа elektroenergetsku mrežu. Posebnu pažnju obratiti nа definisanje ргiklјučkа male hidroelektrane nа elektroenergetsku mrežu, а u skladu sa elektroenergetskim uslovima od nadležnog operatora distributivnog iii prenosnog sistema. Sastavni dio tеhničkе dokumentacije је i uređenje terena nа pripadajućoj lokaciji. Izvгšiti zatravnjivanje gornje unutrašnje ivice bočnih nasipa i čitаvе vanjske kosine nasipa, kaoi svih degradiranih površina, koje su posljedica izgradnje. Autohtonom vegetacijom, kao što је grmlje i drveće, zasaditi okolinu objekta: to se obavezno radi tamo gdje nеmа nasipa, а nagibi su odgovarajući; nа oštećenim padinama pritoka; pojas uz drenažni jarak. Тгеbа obezbjediti trajno odгžavanje svih zelenih površina u okruženju objekta. Omogućiti pristup javnosti sa spoljašnje strane objekta. USLOVI ZA KORIŠĆENJE PROSTORA DO PRIVOĐENJA NAMJENI Do privođenja prostora namjeni treba omogućiti nesmetano korišćenje prostora ako je isto usklađeno sa planiranim namjenama ali ne i proširivanje postojećeg korišćenja koje je u suprotnosti sa planiranim namjenama. Na neizgrađenom prostoru Planom predviđenom za određene sadržaje, nije dozvoljena gradnja do privođenja parcela namjeni. 5. PREGLED OSTVERENIH KAPACITETA Planom se predviđa izgradnja kapaciteta do 1000,00 m2 bruto građevinske površine. Objekti će se graditi na za to definisanim površinama za izgradnju u okviru urbanističkih parcela. Urbanisticki pokazatelji ostvarenih kapaciteta u okviru zahvata Plana: PLANIRANO STANJE Povrsina zahvata LSL-a ,63 m2 7,20 ha Povrsina pod urbanističkim parcelama ,20 m2 3,43 ha Povrsina pod objektima u osnovi 650 m2 Ukupna bruto povrsina objekata 1000 m2 Indeks zauzetosti na nivou Plana Indeks izgrađenosti na nivou Plana Zelene površine ,03 m2 3,18 ha Vodene površine 1.317,45 m2 0,13 ha Kolske površine 4.642,95 m2 0,46ha Izgrađenost na nivou plana 0,01% Zauzetost na nivou plana. 0,01 % Ukupno korisnika.. 2 kor LSL Mišnjića potok 71

94 ANALITIČKI POKAZATELJI PLANIRANOG Br.urb. parcele Povrsina urb.parc max površina prizemlja max bruto površina Namjena spratnost IOE-masinska kucica + cjevovod VP UP UP IOE-cjevovod UP IOE-cjevovod UP IOE-cjevovod UP IOE-cjevovod UP IOE-cjevovod IOE-cjevovod+ UP vodozahvat P UP IOE-cjevovod UP IOE-cjevovod+ vodozahvatkaptaza P Ukupno broj korisnika ZELENE POVRSINE Z PUS Z PUS Z PUS Z PUS Z PUS Z PUS Z PUS Z PUS Z PUS Z PUS Z PUS Z PUS Z PUS Z PUS Z PUS Z PUS Z PUS Z PUS Z PUS Z PUS Z PUS Z PUS Z PUS Z PUS Z PUS Z PUS Ukupno 31, LSL Mišnjića potok 72

95 6. PLAN INFRASTRUKTURE 6.1. SAOBRAĆAJ Područje obuhvata plana presjecaju nekategorisani kolski putevi. Neopremljeni su saobraćajno, i uglavnom su makadamski. Širina je različita i zavisi od pristupačnosti i konfiguracije terena. Pristup objektu mašinske zgrade obezbijediće se preko lokalnog nekategorisanog puta koji sa pravca Mojkovac - Vragodo povezuje oblast Bjelojeviće i Međujočje i obuhvatiće prostor na lijevoj obali vodotoka Mišnjića potok, dok se vodozahvatu pristupa takođe nekategorisanim putem koji se pruža ka prostoru Laništa. Konačna širina potrebnog pojasa (useci i nasipi), nivelete i kote puta biće definisane izradom idejnog/ili glavnog projekta. Potrebe za parkiranjem vozila rješavati u okviru parcele shodno normativima i Pravilniku za tu vrstu objekata ELEKTROENERGETSKA INFRASTRUKTURA Uvod Za potrebe izrade ove Lokalne studije lokacije korišćeni su podaci o postojećem stanju elektrodistributivne mreže, opterećenju mreže, stanju i karakteristikama opreme u TS 110/35 kv Mojkovac, TS 35/10 kv Mojkovac, 35 kv mreži koja povezuje ove TS, o 10kV mreži koja povezuje TS 35/10 kv Mojkovac sa TS 10/04 kv na području Bjelojevići Opština Mojkovac. Postojeće stanje Zahvat Lokalne studije lokacije za izgradnju mhe Mišnjiće potok čini dio prostora van naselja generalne namjene. Parcele obuhvaćene planom su neizgradjene i po vrsti zemljišta su šumsko i ostalo zemljište. Područje obuhvata plana, saobraćajno je povezano postojećim lokalnim nekategorisanim putem. Na području zahvaćenom studijom postoje objekti naponskog nivoa 0,4kV nadzemni vodovi. Distribucija električne energije na zahvaćenom području je u nadležnosti Elektroprivrede CG, AD Nikšić, FC Distribucija Mojkovac. Plan Plan Prema podacima Investitora o instalisanom protoku, ovim LSL-om za iskorištenje hidropotencijala vodotoka Mišnjića potoka planirana je mhe Mišnjića potok derivacionog tipa. Planirani dovodni sistem u sklopu mhe su GRP cjevovodi pod pritiskom. Mala hidroelektrana biće izgrađena i opremljena tako da će u normalnim pogonskim okolnostima raditi automatski bez posade, paralelno sa 10 kv elektro mrežom. Ona će u ovakvom režimu raditi sa tzv. regulacijom po nivou vode na vodozahvatu i u elektromrežu isporučivati svu raspoloživu proizvedenu električnu energiju s obzirom na trenutni dotok vode. Priključak mhe Mišnjića potok ostvariće se preko novoizgrađenog 10 kv dalekovoda koji će povezati mhe sa 10 kv sabirnicama u TS 10/04 kv Bjelojeviće.Tačno mjesto I način priključenja na mrežu će se definisati uslovima za priključenje od strane ED. Predlog optimalnog tehničkog rješenja priključenja mhe Mišnjića potok na distributivnu mrežu mora pomiriti zahtjeve Operatora distributivnog sistema i investitora, korisnika mreže, te biti prihvatljivo za obje strane. Za Operatora distributivnog sistema tehničko rješenje priključenja je prihvatljivo, ako ispunjava sledeće uslove: - ne narušava stabilnost pogona i raspoloživost mreže, - parametri u mreži su unutar dozvoljenih granica, - rješenje je usklađeno sa planovima razvoja mreže, - minimizirani negativni uticaji u mreži priključenjem male hidroelektrane, - ako se priključenjem mhe ne umanjuju stečena prava korisnika mreže. LSL Mišnjića potok 73

96 Za Investitora, korisnika mreže, tehničko rješenje priključenja je prihvatljivo, kada su ukupni troškovi priključenja minimalni uz maksimalnu raspoloživost mreže, kojom mu je omogućena nesmetana i neprekinuta isporuka proizvedene električne energije u mrežu, za određenu priključnu snagu. Mala hidroelektrana Mišnjića potok koristi vode vodotoka Mišnjića potoka i u sklopu nje su planirani: jedan vodozahvat, cjevovod i mašinska zgrada. Osnovne karakteristike elektrane odnosno opreme u njoj date su u sljedećoj tabeli: Tip turbine Snaga generatora [kva] Napon generatora [kv] Ukupna snaga mhe-snaga na pragu [kw] Snaga transformatora [kva] Pelton , /10 Prenosni odnos transformatora [kv] Mala hidroelektrana Mišnjića potok predviđena je sa jednim agregatom-kompleksnom cjelinom koju čine turbina zajedno sa generatorom i sistemom za upravljanje i zaštitu. Za ugradnju u mhe izabrana je Peltonova turbina sa dvije mlaznice sa horizontalnim vratilom. Instalisana snaga na pragu elektrane PmHE = 222,20 kw. Instalisana snaga za jedan agregat sa Peltonovom turbinom uz stepen korisnog dejstva transformatora η=0.99 je Pp = 236,26 kw. Sinhroni generator sa četiri para polova sa horizontalnim vratilom je kataloške instalisane snage 270 kva. Odabrani transformator je snage 280 kva. Uz stepen korisnog dejstva generatora η=0.95, snaga generatora izabrane turbine je 248,69 kw. Preko jednog blok transformatora 0,4/10 kv snage 280 kva biće omogućen priključak elektrane na mrežu. Predloženo rješenje priključenja proizilazi iz postojećeg stanja 10 kv distributivne mreže koja gravitira području na kome je planirana mhe Mišnjića potok. Principijelna šema priključka mhe na elektrodistributivnu mrežu data je na sledećoj slici: Operator distributivnog sistema će tačno mjesto i način priključenja definisati u Uslovima za priključenje mhe na ED mrežu. Sastavni dio Studije je i Mišljenje CEDIS-a, o mogućnostima i uslovima priključenja mhe na elektrodistributivnu mrežu, br od godine, u Podgorici. LSL Mišnjića potok 74

97 6.3. ELEKTRONSKE KOMUNIKACIJE Područje, za koje se radi lokalna studija lokacije, se nalazi u zahvatu PUP-a Mojkovac i nije razradjeno posebnim detaljnim planom pa prema tome nije detaljno obrađivana ni pripadajuća elektronska komunikaciona infrastruktura. Predmet razrade ove lokalne studije je nenaseljeno područje koje se nalazi u obuhvatru KO Bjelojevići. Površina obuhvata plana iznosi oko 7,20 ha. Granica LSL Mišnjića potok je koordinatno određena I data grafički u prilogu 01 Geodestsko katastarska podloga sa granicom plana. Izradi plana se pristupilo na osnovu Odluke o pristupanju izradi Lokalne studije lokacije Mišnjića potok u Opštini Mojkovac, br od god., Statuta opštine Mojkovac (Sl.list CG opštinski propisi br.31/10) a u skladu sa Jednogodišnjim programom uređenja prostora za 2016 godinu (Sl.list CG opštinski propisi br. 37/16). Osnov za izradu ovog planskog dokumenta su smjernice iz važeće planske dokumentacije, Prostornog plana Crne Gore do 2012.godine, PUP-a Opštine Mojkovac kao I PPPN NP Bjelasica- Komovi. Glavni cilj izrade ovog planskog dokumenta je obezbjedjenje zaštite i održivog korišćenja prirodnih resursa na definisanom prostoru a samim tim definisanje i podsticanje upotrebe obnovljivih izvora energije, prvenstveno hidropotencijala. Elektronska komunikaciona infrastruktura, koja je predmet ovog planskog dokumenta treba da u potpunosti prati njen programski zadatak koji je prezentiran kroz analizu postojećeg stanja i obrazloženje planskih rješenja i preporuka, i odgovarajući grafičkih priloga, koji saglasno Zakonu o uređenju prostora i izgradnji objekata ( Sl. List CG br. 51/08, 34/11, 35/13 i 33/14), sačinjavaju Studiju lokacije. Svakako da elektronska komunikaciona infrastruktura sa mogućom ponudom komunikacionih servisa treba da zadovolji potrebe postojećih i planiranih korisnika sadržaja sa ovog područja za duži vremenski period. ANALIZA POSTOJEĆEG STANJA S obzirom da se planskim dokumentom obrađuje prostor lijeve obale Mišnjića potoka koji je nenaseljen, kablovska komunikaciona i kanalizaciona infrastruktura praktično ne postoji odnosno nije izgrađena. Pristupna mreža je izgrađena do naselja Bjelojevići, gdje se pružaju usluge fiksne telefonije. Udaljenost naselja od RSS-a Mojkovac je između tri i četiri kiliometra. Naselje je pokriveno uslugama GSM telefonije sa najbližih baznih stanica koje su locirane u Mojkovcu i naselju Podbišću. S obzirom na udaljenost i položaj baznih stanica ovo područje je dobro pokriveno GSM signalom. Jedini način kanalizaciono kablovskog odnosno komunikacionog povezivanja korisnika sa ovog područja, je povezivanje na postojeću pristupnu mrežu RSS-a Mojkovac.Treba istaći da na ovom prostoru za sada nema mogućnosti kvalitetnog korišćenja usluga fiksnog-bežičnog širokopojasnog pristupa internetu već samo usluga mobilnog interneta.razlog za ovo je nepostojanje kablovske komunikacione infrastrukture zbog slabe naseljenosti i ekonomske neisplativosti ulaganja operatora u ovoj oblasti. Lokacije radio baznih stanica (RBS) mobilne telefonije, MMDS stanica, WiMAX stanica i radiodifuznih predajnika koji se nalaze na teritoriji opstine Mojkovac i koje svojim signalom pokrivaju teritoriju koja je zahvacena predmetnim planskim dokumentom. LSL Mišnjića potok 75

98 LSL Mišnjića potok 76

99 PLANSKA RJEŠENJA I PREPORUKE Principi prostorne organizacije lokacije proistekli su iz analize programskog zadatka, Prostornog plana Crne Gore, stanja na terenu, geometrije granica zahvata i zahtjeva dostavljenih od strane investitora. Predmetna lokacija se nalazi u dijelu koji je u neposrednoj blizini NP Biogradska gora. Kako smo u uvodu naveli, saobraćajni pristup predmetnoj lokaciji je obezbijeđen sa lokalnog nekategorisanog puta. U zahvatu se, sem osnovne namjene korišćenja prirodnih resursa na definisanom prostoru a s tim u vezi definisanje i podsticanje upotrebe obnovljivih izvora energije, prvenstveno hidropotencijala, ne nalaze drugi sadržaji. LSL Mišnjića potok 77

100 Na indentifikovanom lokalitetu se planom usmjerava, gradnja objekta za čije potrebe je nužno predvidjeti cjelokupnu prateću infrastrukturu, pa prema tome i komunikacionu infrastrukturu. Lokalitet označen na planu je kad je u pitanju tk infrastruktura mnogo više upućen na kvalitet nego na kapacitet tk servisa. Takođe je potrebno planirati infrastrukturnu osnovu za kompletan set raspoloživih širokopojasnih tk servisa. Za to treba stvoriti određene pretpostavke na predmetnom prostoru koje se ogledaju u planiranju i izgradnji primarne i sekundarne komunikacione kanalizacione infrastrukture. Planirana primarna komunikaciona kablovska infrastruktura koja nije predmet ove studije lokacije svodi se na segment kablovske komunikacione infrastrukture izvan područja obrađivane LSL Mišnjica potok.na tom potezu treba izgraditi nedostajući dio komunikacione kablovske kanalizacije od Mojkovca do lokacije mašinske zgrade mini hidroelektarane.svakako da za potrebe mini hidroelektrane treba planirati optički kablovski pristup kako bi se obezbijedio kvalitetan širokopojasan pristup internetu.nedostajući segment tk kanalizacije planirati sa dvije pvc cijevi presjeka 110mm. Planiranu sekundarnu komunikacionu kablovsku infrastrukturu, od pozicije mašinske zgrade do pozicije vodozahvata, planirati sa dvije fleksibilne PE cijevi presjeka 50mm i povezati je na planirani segment primarne komunikacione kablovske kanalizacije u komunikacionom kablovskom oknu br.1.(vidi situacioni plan).s obzirom da se trasa ove kablovske kanalizacije postavlja terenskim putem. rov raditi dimenzija (25x100)cm, kako se prilikom prevoza materijala i opreme za minihidroelektranu ne bi oštetile PE cijevi. Komunikaciona kablovska okna koja povezuju primarnu i sekundarnu komunikacionu kanalizaciju kao i okna koja povezuju segmente sekundarne komunikacione kanalizacije graditi sa betonskim blokovima unutrašnjih dimenzija (100x100x100)cm na rastojanjima kao na situacionom planu. Lokacija i kapacitet komunikacionog izvoda u ovoj fazi nijesu date jer će to kao i izgradnja komunikacione pristupne mreže na ovom području biti predmet posebnog projekta. Elektronske komunikacione instalacije za planirani objekat koncetrisati u tipskom komunikacionom ormariću potrebnih dimenzija i locirati u prizemlju objekta na visini od 1,5m od gotovog poda.komunikacione instalacije unutar objekata izvoditi optičkim kablovima i strukturnim kablovima ili drugim instalacionim kablovima sličnih ili boljih karakteristika i provlačiti kroz instalacione PVC cijevi sa ugradnjom potrebnog broja razvodnih kutija. Očigledno je da će ovo ruralno područje kada su u pitanju elektronske komunikacije i radiodifuzija u jednom, možda dužem, periodu biti opredijeljeno na bežične elektronske komunikacije.koliko će taj period trajati zavisi od razvoja, prvenstveno, saobraćajne infrastrukture koja svojim razvojem u pravilu obezbjeđuje i povlači razvoj elektronske komunikacione infrastrukture kroz polaganje optičkih kablova trasama saobraćajnica. U izgradnji komunikacione infrastrukture i instalacija voditi računa da se one ne poklapaju sa trasom vodovodne kanalizacije i trasom za elektroinstalacije a ako se to ne može izbjeći poštovati propisana rastojanja i propisane mjere zaštite. U izradi ovog planskog dokumenta obrađivač se u cilju perspektivnog razvoja elektronske komunikacione infrastrukture na predmetnom području rukovodio smjernicama i preporukama koje su sadržane u Zakonu o elektronskim komunikacijama: Implementacija novih tehnologija, liberalizacija tržišta i konkurencija u sektoru elektronskih komunikacija treba da doprinese bržem razvoju elektronskih komunikacija kroz povećanje broja servisa, njihovoj ekonomskoj i geografskoj dostupnosti, boljoj i većoj informisanosti kao i bržem razvoju privrede u cjelini na razmatranom području. Jedan od ciljeva izrade predmetnog planskog dokumenta je planiranje i građenje elektronske komunikacione infrastrukture koja će zadovoljiti zahtjeve svih ili više operatora elektronskih komunikacija a koji će korisnicima usluga ponuditi kvalitetne savremene elektronske komunikacione usluge po ekonomski povoljnim uslovima. LSL Mišnjića potok 78

101 Izgradnja, rekonstrukcija i zamjena elektronskih komunikacionih sistema i opreme mora se izvoditi po najvećim tehnološkim, ekonomskim i ekološkim kriterijumima i standardima. Da se elektronska komunikaciona mreža, elektronska komunikaciona infrastruktura i povezana oprema grade na način koji omogućava jednostavan prilaz, zamjenu, unaprjeđenje i korišćenje koje nije uslovljeno načinom upotrebe pojedinih korisnika ili operatora. Da se prilikom planiranja javnih puteva, željezničke i lučke infrastrukture predvide i kapaciteti za elektronsku komunikacionu mrežu, elektronsku komunikacionu infrastrukturu i povezanu opremu. Da se u kablovskoj telekomunikacionoj kanalizaciji i kucnim instalacijama, predvide kapaciteti koji bi omogucavali dalju modernizaciju elektronskih komunikacionih mreza (FTTX tehnologije) bez potrebe za izvodenjem dodatnih radova; Da se plan elektronske komunikacione mreze zasniva kako na realizaciji planova operatora, tako i na infrastrukturi koju bi lokalna samouprava mogla koristiti za svoje potrebe: povezivanje organa lokalne samouprave, video nadzor, telemetrijske tacke, informativni turisticki punktovi i sl, cemu bi trebalo posvetiti posebnu paznju; Shodno Strategiji razvoja informacionog drustva u narednom periodu prioritet se daje razvoju sirokopojasnih pristupnih mreza (zicnih i bezicnih); Da se planirani kapaciteti (objekti, kanalizacija i antenski stubovi) predvide za mogucnost koriscenja od strane vise operatora. Pridržavati se sljedećih propisa koji su doneseni na osnovu Zakona o elektronskim komunikacijama: Pravilnika o sirini zastitnih zona i vrsti radio koridora u kojima nije dopusteno planiranje i gradnja drugih objekata ("Sluzbeni list Crne Gore" broj 33/14), Pravilnika o zajednickom koriscenju elektronske komunikacione infrastrukture i povezane opreme (,Sluzbeni list Crne Gore" broj 52/14), Pravilnika o tehnickim i drugim uslovima za projektovanje, izgradnju i koriscenje elektronske komunikacione mreze, elektronske komunikacione infrastrukture i povezane opreme u objektima ("Sluzbeni list Crne Gore" broj 41/15) i Pravilnika o uslovima za planiranje, izgradnju, održavanje i koriscenje elektronskih komunikacionih mreza, elektronske komunikacione infrastrukture ovezane opreme("sluzbeni list Crne Gore" broj 59/15) HIDROTEHNIČKA INFRASTRUKTURA U predmetnom zahvatu nema postojeće hidrotehničke infrastrukture. Od planiranih sadržaja koje je prema planu potrebno opremiti hidrotehničkom infrastrukturom, tu je jedino mašinska zgrada, u kojoj je planiran sanitarni čvor. Planirano je snabdijevanje tehničkom vodom pomoću hidrofora sa usisnom korpom koji će vodu pumpati direktno iz rijeke. Za zadovoljenje potreba za čistom pijaćom vodom planirana je upotreba vodomata. Kako na predmetnoj lokaciji ne postoji gradska kanalizaciona mreža, planirano je prečišćavanje otpadnih voda u uređaju za biološko prečišćavanje otpadnih voda sa stepenom prečišćavanja koji zadovoljava ispuštanje prečišćenje vode u prirodni recipijent, vodotok u skladu sa zakonskom regulativom (Pravilnik o kvalitetu i sanitarno-tehničkim uslovima za ispuštanje otpadnih voda u recipijent i javnu kanalizaciju, načinu i postupku ispitivanja kvaliteta otpadnih voda, minimalnom broju ispitivanja i sadržaju izvještaja o utvrđenom kvalitetu otpadnih voda - Službeni list Crne Gore, br. 45/08). Atmosferske vode sa krova zgrade ce se olučnim sistemom upućivati na slobodne zelene površine. LSL Mišnjića potok 79

102 6.5. PEJZAŽNO UREĐENJE Postojeće zelenilo predmetnog područja čine livade, pašnjaci, šume, kamenjari i ostale prirodne površine. Investitor je u obavezi da se, pre podnošenja dokumentacije za izdavanje građevinske dozvole, obrati Agenciji za zaštitu životne sredine, kako bi se utvrdilo da li na predmetnom području postoje utvrđene kopnene ili rečne zaštićene vrste biljaka, životinja ili habitata. Izradom dalje projektne dokumentacije predvideti minimalno uništavanje postojeće visoke vegetacije, prvenstveno postojećih stabla bukve (Fagus sylvatica). Na predmetnom području planirane su 2 kategorije zelenih površina i to u kategoriji površina za pejzažno uređenje specijalne namjene. 1. ZP- zaštitni pojasevi 2. ZIK- zelenilo infrastrukture ZP- Zaštitni pojasevi- vodozaštitni pojas Planirani su u neposrednom okruženju saobraćajnice i makadamskog puta,kao vid zaštite slivnog toka. Najbolje je ove površine sačuvati u najvećoj mogućoj meri od devastacije, pogotovo delove šume i površine obrasle vegetacijom, jer će se na taj način obezbediti najmanji uticaj na postojeći ekosistem. Na delovima koje čine poljoprivredne površine koje se ne koriste, moguće je podizati zasade visoke autohtone vegetacije, sa istim vrstama koje se od prirode nalaze na pomenutom prostoru. Površine koje su na bilo koji način devastirane postavljanjem cevi, potrebno je rekultivisati zatravnjivanjem autohtonim vrstama trave, ilinakon nasipanja ostaviti da se spontano javlja pionirska vegetacija Delove površina koje čine zaštitni pojas, a nalaze se na nagibima, potrebno je rekultivisati u skladu sa bioinženjerskim merama rekultivacije, korišćenjem savremenih metoda kojima se uz stabilizaciju vrši i ozelenjavanje obala (metode stabilizacije ozelenjenim gabionima, upotreba živih fašina, ozelenjenih kamenih zidova, i sl.), nikako podizanjem potpornih zidova i sl. U zoni zaštitnog pojasa nije dozvoljena izgradnja objekata ni privremenih objekata, kao ni krčenje šume. U ovoj zoni moguće je trasirati pješačke staze. ZIK- zelenilo infrastrukture Obuhvata zonu rezervisanu za infrastrukturno opremanje, prije svega izgradnju cjevovoda i mašinske zgrade, kao i formiranje makadamskog puta i prateće infrastrukture ispod. Zelenilo infrastrukture pretrpeće najveće promjjene u toku izgradnje pogona, te je neophodno primeniti mjere rekultivacije nakon izgradnje puta i objekata. Mjere rekultivacije treba da obuhvataju prvenstveno vraćanje prostora u prvobitno stanje, pošumljavanje identičnim vrstama (ukoliko je došlo do krčenja šumske vegetacije), zatim rekultivacija tla kako bi se potpomoglo formiranje pionirske vegetacije i sl. U okviru ovih zona planira se i polaganje cjevi i kablova neophodne infrastrukture, te je nakon tih radnji neophodna rekultivacija zemljišta, i omogućavanje pionirskim vrstama da se nastane. Ukoliko se želi brži efekat ozelenjavanja, izvršiti rekultivaciju sa isključivo autohtonim vrstama drveća, žbunja i zeljastih biljaka, koje su karakteristične za ovaj kraj. Djelovi prostora oko mašinske kućice mogu biti reprezentativnije uređeni, sa mogućnošću da se zelenilom `zamaskira` objekat. Koristiti isključivo lokalno autohtone vrste, koje se i od prirode javljaju na predmetnom području. Okvirni predmer i predračun radova na pejzažnom uređenju Kategorija Površina (m2) Cena po m2 Ukupno ( ) ZIK-zelenilo , ,100 LSL Mišnjića potok 80

103 infrastrukture ZP- zaštitni pojas , ,045 Ukupno svega , EKONOMSKA ANALIZA Ekonomska analiza lokacije Mišnjića potok izrađena je na osnovu raspoložive dokumentacije Naručioca - investitora i obrađivača LSL - Cau - centar za arhitekturu i urbanizam d.o.o. Cilj izrade ekonomske analize je da procijeni ekonomsku opravdanost za predloženo rješenje izgradnje mhe na vodotoku Mišnjića potok.cijene su određene na osnovu podataka iz raspoložive projektne dokumentacije za mhe. Predmetna lokacija je,u vrijeme izrade analize, u najvećem dijelu neizgrađeno, po vrsti zemljišta šumsko i ostalo zemljište. Područje obuhvata plana je infrastrukturno neopremljeno.saobraćajno je povezano postojećim lokalnim nekategorisanim putem. Prednost malih hidroelektrana ogleda se u jednostavnom izvođenju i korišćenju, niskim troškovima održavanja, nepostojanju potrebe za stalnim osobljem na objektu.prilikom izgradnje mhe neophodno je da se do njih obezbijedi pristupni put odgovarajuće širine, lokacije sa mašinskim zgradama i instalacijama ograde, a cjelokupni kompleks maksimalno vizuelno uklopi u okruženje i obezbijedi zaštita vodnog ili šumskog zemljišta u skladu sa uslovima nadležnih institucija, u prvom redu vodoprivrede i zaštite. Izgradnja malih hidroelektrana ne doprinosi samo povećanju količine električne energije, nego su kao proizvođači energije bitan element u lokalnoj politici i pokretač privrednog razvoja kroz više aktivnosti. Ukupna vrijednost investicionih ulaganja u izgradnju i opremanje predmetne lokacije, na kompleksu zemljišta 7,31 ha procijenjena je na ,00 (nijesu uključeni troškovi kamata na kreditna sredstva za finansiranje izgradnje). PROCJENA EKONOMSKIH PARAMETARA PLANIRANE IZGRADNJE Procijenjena investiciona vrijednost projekta Na slijedećoj stranici iskazani su očekivani troškovi za planirane radove koje je potrebno izvesti radi realizacije ukupnog zahvata i izgradnje predmetne lokacije, po namjeni i sadržajnim cjelinama. Svi troškovi izgradnje su procijenjeni i mogu znatnije odstupati. Procjene su izvršene na bazi idejnog projekta. TROŠKOVI IZRADE PROJEKTNE DOKUMENTACIJE Cijena ( ) 1. Idejno rešenje sa podlogama (geologija, gedezija,hidrologija i elaborat o priključku na mrežu) ,00 2. Izrade lokalne studije lokacije 6.000,00 3. Geodetski elaborat, geološki elaborat i ekološki elaborat ,00 4. Hidrološki elaborat*(nova mjerenja-limnigraf i mjerenje protoka) 5.000,00 5. Izrada Glavnog projekta ,00 6. Elaborati parcelacije i elaborati eksepriacije 2.000,00 LSL Mišnjića potok 81

104 7. Rešavanje imovinsko pravnih odnosa ,00 8. Notar,katastarske takse i revizija projkta 2.000,00 UKUPNO ,00 PREDRAČUN GRADJEVINSKIH RADOVA Cijena ( ) 1. Vodozahvatna građevina sa hidromašinskom opremom i svim građevinskim radovima, uključujući zemljene radove sa pristupnim putem do vodozahvata ,00 2. Nabavka cjevovoda, iskop rova, nabavka košuljice, postavljanje cjevovoda, anker ,00 blokovi, propusti drenaže i uredjenje terena 3. Gradjevinski radovi na mašinskoj zgradi sa ulaznom račvom i testarskim, bravarskim, krovopokrivačkim radovima,odvodnom vadom, kao i svim zemljanim radovima i prilaznim putevima ,00 UKUPNO ,00 PREDRAČUN OPREME Cijena ( ) 1. Turbina,hidromehanika,hidroulika ,00 2. Niski napon, upravljanje, transformator, generator, srednjenaponsko ,00 rasklopno postrojenje,signalni i energetski kablovi,povezivanje 3. Ostala sitna oprema(baterije,inverteri, kran,ventilator...) ,00 UKUPNO ,00 PRIKLJUČENJE NA MREŽU Cijena ( ) 3. Priključak na mrežu ,00 UKUPNO ,00 Zbirna rekapitulacija investicije NAZIV: Cijena ( ) A TROŠKOVI IZRADE PROJEKTNE DOKUMENTACIJE ,00 B PREDRAČUN GRADJEVINSKIH RADOVA ,00 C PREDRAČUN OPREME ,00 D PRIKLJUČENJE NA MREŽU ,00 LSL Mišnjića potok 82

105 UKUPNO: ,00 Struktura investicije mhe Mišnjića potok data procentualno Osnova ovih procjena je dobijanje referentnih početnih veličina na bazi kojih će se kasnije graditi model finansiranja buduće izgradnje, no uvijek na nivou prvih procjena koje je kroz adekvatnu tehničko-tehnološku dokumentaciju potrebno verifikovati i korigovati. Ocjenjujemo moguća odstupanja do +/- 20%, što je za studije ovog ranga prihvatljivo. Predloženo rješenje lokacije, diktira cijene i troškove izradnje, opremanja i uređenja iste. Za izradu projektne dokumentacije, angažovanje nadzornih organa, osiguranje, koristili smo cijene koje su važeće na našem tržištu. Faznost realizacije projekta Faze realizacije su uslovljene infrastrukturnim opremanjem zemljišta i odvijaće se prema dinamičkom planu predstavljenom od strane Investitora. Projektovani finansijski rezultati Parametri koji opredjeljuju ekonomsko-finansijsku valjanost predloženog rješenja su: - ukupna cijena investicije, - količina planirane godišnje proizvodnje energije, - otkupna cijena električne energije, - rok vraćanja uloženih sredstava. Podsticajna cijena za električnu energiju proizvedenu u malim hidroelektranama određuje se u zavisnosti od snage na pragu elektrane na način koji je definisan u sledećoj tabeli. LSL Mišnjića potok 83

106 Sada se može odrediti specifična cijena investicije u /kw, kao odnos ukupne investicije I ukupne snage mhe i specifične cijena investicije u /kwh, kao odnos ukupne investicije I ukupne teorijske godišnje proizvodnje: 3123,31 / kw 0,70 / kwh Period povrata uloženih sredstava iznosi oko 6,8 godina. Radi se o izuzetno opravdanoj investiciji, zbog garantovane feed-in tarife za vremenski period od 12 godina i otkupne cijene, koja se uvećava za stopu inflacije iz predhodne godine. Za različite odnose sopstvenih i kreditnih sredstava period otplate će biti nešto duži, što će biti urađeno u detaljnoj studiji opravdanosti. ZAKLJUČAK Instalisani protok za mhe Mišnjića potok je Qi = 0,096 m3/s i sa njim se dobija snaga na pragu elektrane PmHE = 222,20 kw. Prečnik cjevovoda pod pritiskom je DN400 mm Neto pad za instalisani protok Qi = 0,096 m3/s i prečnik cjevovoda D=0,40 m je Hn = 278,13 m. Instalisana snaga Pelton turbine je Pp = 236,26 kw. Izabran je vodozahvat u dnu sa Coanda rešetkom i urađen je njegov proračun. Na vodozahvatu je planirana izgradnja riblje staze. Mašinska zgrada se nalazi na lijevoj obali vodotoka Mišnjića potok. Planirana godišnja proizvodnja mhe je EgodmHE = 0,987 GWh. Ukupno vrijeme rada punom snagom je 5550,42 h/god. Očekivani godišnji prihod od proizvodnje električne energije iznosi ,60, dok procjena investicije iznosi oko ,00 ali će procijenjena vrijednosti investicije biti obrađena detaljnije prilikom izrade većeg nivoa projektne dokumentacije (Idejnog i Glavnog projekta). Na osnovu perioda povrata sredstava, koji je oko 6,8 godine, vrijednosti specifičnih investicija od oko 3123,31 /kw i 0,70 /kwh može se zaključiti da je mhe Mišnjića potok dobro postrojenje. LSL Mišnjića potok 84

107 LSL Mišnjića potok 85