Ο όρος µακροοικονοµική, ο οποίος οφείλεται στον Frisch (1933), επικράτησε µόνο κατά τη διάρκεια της δεκαετίας

Transcript

1 Κεφάλαιο 1 Εισαγωγή Η µακροοικονοµική επικεντρώνεται στην ανάλυση των οικονοµιών στο σύνολό τους. Επιδιώκει να δώσει απαντήσεις σε ορισµένα από τα πιο σηµαντικά οικονοµικά και κοινωνικά ζητήµατα που απασχολούν την ανθρωπότητα. Γιατί κάποιες χώρες είναι πλούσιες και άλλες φτωχές; Τι προσδιορίζει τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου και τη διαδικασία της οικονοµικής µεγέθυνσης; Γιατί υπάρχουν οικονοµικές διακυµάνσεις, µε υφέσεις και φάσεις έντονης οικονοµικής δραστηριότητας; Ποιοι είναι οι προσδιοριστικοί παράγοντες της ανεργίας και των διακυµάνσεών της; Ποια είναι τα αίτια, τα χαρακτηριστικά και οι συνέπειες του πληθωρισµού; Ποια είναι τα αίτια, τα χαρακτηριστικά και οι συνέπειες οικονοµικών κρίσεων; Ποιες είναι οι δυνατότητες της κυβερνητικής πολιτικής για την προώθηση της οικονοµικής µεγέθυνσης, την εξοµάλυνση των οικονοµικών διακυµάνσεων, την αποφυγή οικονοµικών κρίσεων, και τη διατήρηση του πληθωρισµού και της ανεργίας σε χαµηλά επίπεδα; Αυτά, και αρκετά συναφή ερωτήµατα, απασχολούσαν του κοινωνικούς διανοητές πολύ πριν η οικονοµική θεµελιωθεί ως διακριτός επιστηµονικός κλάδος στο πλαίσιο των κοινωνικών επιστηµών. Από το 1776, στο ριζοσπαστικό βιβλίο του, Ο Πλούτος των Εθνών, ο Adam Smith επεδίωξε να αναλύσει µε συστηµατικό τρόπο τα αίτια των διαφορών στον πλούτο και το βιοτικό επίπεδο µεταξύ των χωρών. Στην προσπάθειά του αυτή θεµελίωσε την οικονοµική ως ένα διακριτό επιστηµονικό κλάδο. 160 χρόνια αργότερα, το 1936, η δηµοσίευση της Γενικής Θεωρίας της Απασχόλησης, του Τόκου και του Χρήµατος, από τον John Maynard Keynes έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην θεµελίωση της µακροοικονοµικής ως ενός από τους δύο κεντρικούς πυλώνες της οικονοµικής. 1 Προκειµένου να δώσει απαντήσεις στα σηµαντικά και σύνθετα αυτά οικονοµικά ερωτήµατα, η σύγχρονη µακροοικονοµική χρησιµοποιεί σχετικά απλά δυναµικά υποδείγµατα γενικής ισορροπίας, τα οποία επικεντρώνονται στη λειτουργία τριών οµάδων αγορών. Η πρώτη είναι η αγορά αγαθών και υπηρεσιών. Στην αγορά αυτή υποτίθεται ότι παράγεται και καταναλώνεται ένα οµογενές τελικό προϊόν. Η δεύτερη είναι η οµάδα αγορών για συντελεστές παραγωγής. Στις αγορές αυτές προσδιορίζονται οι αµοιβές και οι απασχολούµενες ποσότητηες δύο συντελεστών παραγωγής, της εργασίας και του κεφαλαίου. Η τρίτη οµάδα αγορών είναι οι χρηµατοοικονοµικές αγορές, στις οποίες ανταλλάσονται τοκοφόρα χρεώγραφα και χρήµα. Ο όρος µακροοικονοµική, ο οποίος οφείλεται στον Frisch (1933), επικράτησε µόνο κατά τη διάρκεια της δεκαετίας 1 του Για παράδειγµα, στην πρώτη έκδοση του πιο επιτυχούς εισαγωγικού εγχειριδίου της οικονοµικής στη µεταπολεµική περίοδο, αυτού του Samuelson (1948), οι όροι µακροοικονοµική και µικροοικονοµική δεν αναφέρονται καθόλου. Ο Samuelson τιτλοφόρησε το, αµιγώς κεϋνσιανού χαρακτήρα, µακροοικονοµικό τµήµα του εγχειριδίου του ως Καθορισµός του Εθνικού Εισοδήµατος και των Διακυµάνσεών του, και, το αµιγώς νεοκλασσικού χαρακτήρα, µικροοικονοµικό τµήµα, ως Η Σύνθεση και Τιµολόγηση του Εθνικού Εισοδήµατος. Ωστόσο, στην τρίτη έκδοση, το 1955, ο Samuelson χρησιµοποιεί επανειλληµένα τους όρους µακροοικονοµική και µικροοικονοµική προκειµένου να διακρίνει µεταξύ των δύο κύριων πυλώνων της οικονοµικής. K1

2 Οι κύριες οµάδες παραγόντων που µε τις επιλογές τους υποτίθεται ότι καθορίζουν την πορεία των οικονοµιών στα µακροοικονοµικά υποδείγµατα είναι τα νοικοκυριά, οι επιχειρήσεις, και η κυβέρνηση, ή κυβερνητικοί οργανισµοί όπως οι κεντρικές τράπεζες. Με τις επιλογές τους οι παράγοντες αυτοί καθορίζουν τον όγκο της παραγωγής και της κατανάλωσης, την απασχόληση και την ανεργία, τη συσσώρευση του κεφαλαίου, τους πραγµατικούς µισθούς και τα πραγµατικά επιτόκια, το επίπεδο τιµών, τους ονοµαστικούς µισθούς και τα ονοµαστικά επιτόκια καθώς και τον πληθωρισµό. Το περιβάλλον µέσα στο οποίο υποτίθεται ότι δραστηριοποιούνται οι οικονοµικοί αυτοί παράγοντες εξαρτάται από το αν οι αγορές είναι πλήρως ή ατελώς ανταγωνιστικές, και από, συνήθως, εξωγενείς παράγοντες, που καθορίζουν τις προτιµήσεις των νοικοκυριών, την τεχνολογία της παραγωγής και τη συµπεριφορά των κυβερνήσεων και των κεντρικών τραπεζών. 1.1 Η Φύση και η Εξέλιξη της Μακροοικονοµικής Το αντικείµενο της µακροοικονοµικής περιλαµβάνει δύο κύριες περιοχές. Την ανάλυση της µακροχρόνιας οικονοµικής µεγέθυνσης, που ήταν και το βασικό πεδίο εστίασης του Smith και των άλλων κλασσικών οικονοµολόγων, και την ανάλυση των βραχυχρόνιων οικονοµικών διακυµάνσεων, που ήταν το βασικό πεδίο εστίασης των θεωρητικών του χρήµατος, των θεωρητικών των οικονοµικών κύκλων και, φυσικά, του Keynes και των διαδόχων του Η Μακροοικονοµική πριν τον Keynes Η µακροοικονοµική ως διακριτός κλάδος της οικονοµικής δεν υπήρχε πριν από τη δηµοσίευση της Γενικής Θεωρίας. Υπήρχαν ωστόσο τουλάχιστον τρεις θεωρητικές τάσεις που µπορούν να θεωρηθούν ως πρόδροµοι της µακροοικονοµικής. Η µία ήταν η ανάλυση της µακροχρόνιας οικονοµικής µεγέθυνσης, που ήταν µία από τις βασικές ενασχολήσεις των κλασσικών οικονοµολόγων όπως ο Smith, ο Malthus, ο Ricardo και ο Mill. Οι κλασσικοί οικονοµολόγοι επιχειρούσαν να εξηγήσουν την οικονοµική µεγέθυνση µε βάση την αύξηση του πληθυσµού, τη συσσώρευση του κεφαλαίου και την αύξηση της αποδοτικότητας της παραγωγής, λόγω του καταµερισµού της εργασίας και της τεχνικής προόδου. Οι παράγοντες αυτοί, βρίσκονταν σε αλληλεπίδραση µε τη γή, ένα συντελεστή παραγωγής που οι κλασσικοί οικονοµολόγοι υπέθεταν ότι είναι πεπερασµένος. 2 Η δεύτερη θεωρητική τάση, η οποία υπήρξε πρόδροµος της µακροοικονοµικής, ήταν η νοµισµατική θεωρία. Η νοµισµατική θεωρία ήταν αρκετά προχωρηµένη, ακόµη και πριν την θεµελίωση της οικονοµικής επιστήµης. Έως τον 20ο αιώνα, η νοµισµατική θεωρία είχε καταλήξει στην ποσοτική θεωρία του χρήµατος, στην κλασσική διχοτόµηση µεταξύ πραγµατικών και ονοµαστικών µεγεθών, και σε µία σειρά από νοµισµατικές θεωρίες των οικονοµικών κύκλων. Η ποσοτική θεωρία του χρήµατος, η οποία πρώτη φορά επισηµάνθηκε από τον Κοπέρνικο το 1517, προέβλεπε ότι αυξήσεις της προσφοράς χρήµατος οδηγούν, τουλάχιστον µακροχρόνια, σε αυξήσεις του επιπέδου των τιµών κατά το ίδιο ποσοστό. Η χρήση της ποσοτικής θεωρίας για την ανάλυση των οικονοµικών κύκλων και του µηχανισµού τιµών-ροών πολυτιµών µετάλλων από τον David 2 Βλ. Samuelson (1978) για µία παρουσίαση και ανάλυση του τυπικού κλασσικού υποδείγµατος της οικονοµικής µεγέθυνσης, το οποίο συνθέτει τις απόψεις των Smith (1776), Malthus (1798), Ricardo (1817) και Mill (1848). K2

3 Hume (1752), είναι ένα σπουδαίο παράδειγµα εξελιγµένης νοµισµατικής ανάλυσης, περισσότερο από είκοσι χρόνια πριν τη δηµοσίευση του Πλούτου των Εθνών από τον Smith. Η κλασσική διχοτόµηση προέβλεπε ότι µακροχρόνια οι πραγµατικές µεταβλητές προσδιορίζονται από αµιγώς πραγµατικούς και όχι νοµισµατικούς παράγοντες. Τέλος, οι νοµισµατικές θεωρίες των οικονοµικών κύκλων απέδιδαν τους οικονοµικούς κύκλους στις βραχυχρόνιες πραγµατικές επιπτώσεις νοµισµατικών παραγοντών, οι οποίοι αλληλεπιδρούσαν µε τη σταδιακή προσαρµογή των τιµών και των µισθών και µε προσωρινές αποκλίσεις του επιτοκίου από το επίπεδο ισορροπίας του. 3 Τέλος, εκτός από τις νοµισµατικές θεωρίες, υπήρχε και µία σειρά θεωριών πραγµατικών οικονοµικών κύκλων, οι οποίες εξηγούσαν τις µακροοικονοµικές διακυµάνσεις µε όρους υπερεπένδυσης, υπο-κατανάλωσης, υπερχρέωσης, ψυχολογίας, εξελίξεων της τεχνολογίας, ή µε βάση διακυµάνσεις της αγροτικής παραγωγής. Οι θεωρίες αυτές ήταν κατά βάση µακροοικονοµικού χαρακτήρα, και υπήρξαν και αυτές πρόδροµοι της µακροοικονοµικής. 4 Ο όρος µακροοικονοµική προϋπήρξε της Γενικής Θεωρίας, και οφείλεται στον Ragnar Frisch (1933), ο οποίος την όρισε ως εξής: Όταν προσεγγίζουµε τη µελέτη των οικονοµικών κύκλων, µε σκοπό µία ανάλυση η οποία να είναι πραγµατικά δυναµική και προσδιορισµένη, οδηγούµαστε µε φυσικό τρόπο στη διάκριση µεταξύ δύο τύπων ανάλυσης: την µικρο-δυναµική ανάλυση και την µακρο-δυναµική ανάλυση. Η µακρο-δυναµική ανάλυση προσπαθεί να δώσει µία εξήγηση των διακυµάνσεων του οικονοµικού συστήµατος, στο σύνολό του. Frisch (1933), p. 2. Η Γενική Θεωρία του Keynes (1936), όπως κωδικοποιήθηκε από το πλαίσιο IS-LM του Hicks (1937) ως ένα σύστηµα γενικής ισορροπίας, σταδιακά επικράτησε των προηγουµένων προσεγγίσεων, και έπαιξε κεντρικό ρόλο στην καθιέρωση της µακροοικονοµικής ως ενός διακριτού κλάδου της οικονοµικής επιστήµης. 5 Η µακροοικονοµική σταδιακά ενσωµάτωσε τους τρεις κλάδους της µακροχρόνιας θεωρίας της µεγέθυνσης, της νοµισµατικής θεωρίας και της θεωρίας των οικονοµικών κύκλων, και επέδειξε εκρηκτική εξέλιξη και άνοδο στο υπόλοιπο του 20ου αιώνα. Κατά τη διαχρονική της εξέλιξη η 3 Μία σειρά από σχολές είχαν αναπτυχθεί στα πλαίσια της νοµισµατικής θεωρίας στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου. Αυτές περιελάµβαναν τη Σχολή του Yale (Fisher 1896, 1911, 1930), τη Σχολή του Cambridge (Marshall 1923, Keynes 1923 and Pigou 1917), τη Σχολή της Στοκχόλµης (Wicksell 1898) και την Αυστριακή Σχολή (Mises 1912). Οι νοµισµατικές θεωρίες των οικονοµικών διακυµάνσεων περιελάµβαναν, ανάµεσα σε άλλους, και τους Hawtrey (1919), Marshall (1923) και Keynes (1923). Οι οικονοµολόγοι αυτοί τόνιζαν τις βραχυχρόνιες πραγµατικές επιπτώσεις της νοµισµατικής πολιτικής και του χρήµατος, όταν υπάρχει ανεπαρκής προσαρµογή των ονοµαστικών µισθών και του επιπέδου τιµών. Οι Wicksell (1898) και Mises (1912), ανάµεσα σε άλλους, επίσης τόνιζαν το ρόλο νοµισµατικών παραγόντων στις οικονοµικές διακυµάνσεις, µέσω βραχυχρόνιων αποκλίσεων των επιτοκίων από το φυσικό του επίπεδο, όπως είχε ονοµάσει το επιτόκιο ισορροπίας ο Wicksell. 4 Οι διάφορες θεωρίες των οικονοµικών κύκλων πριν τη Γενική Θεωρία αναλύονται από τον Haberler (1937). 5 Αξίζει να αναφερθούµε και πάλι στον Frisch (1933), ο οποίος υποστήριξε επίσης ότι, εξ όσων γνωρίζω καµµία σαφώς προσδιορισµένη µακροδυναµική ανάλυση δεν υπάρχει στην ως τώρα βιβλιογραφία. Αυτή ήταν µία εκτίµηση για την κατάσταση των προ-κεϋνσιανών θεωρίων των οικονοµικών διακυµάνσεων, οι οποίες ήταν κατά βάση περιγραφικές και µη µαθηµατικά αυστηρές αναφορικά µε τις υποθέσεις και τα συµπεράσµατά τους. K3

4 µακροοικονοµική επέδειξε τόσο συνέχεια όσο και σηµαντικές θεωρητικές αντιδικίες, αλλαγές πορείας και επιστηµονικές επαναστάσεις Κλασσική και Κεϋνσιανή Μακροοικονοµική Στην προσπάθειά της να εξηγήσει τη µακροχρόνια µεγέθυνση και τις διακυµάνσεις της οικονοµικής δραστηριότητας, η σύγχρονη µακροοικονοµική είναι, σχεδόν εξ ορισµού, δυναµική. Το στοιχείο του χρόνου είναι κεντρικό για την κατανόηση τόσο της µακροχρόνιας µεγέθυνσης, όσο και των οικονοµικών διακυµάνσεων. Στην προσπάθειά της να εξηγήσει τις οικονοµικές διακυµάνσεις, η σύγχρονη µακροοικονοµική είναι επίσης στοχαστική, ως προς το ότι εξηγεί τις διακυµάνσεις ως την ανταπόκριση δυναµικών οικονοµικών συστηµάτων σε στοχαστικές (τυχαίες) διαταραχές. Η δυναµική στοχαστική προσέγγιση στις οικονοµικές διακυµάνσεις ακολουθεί µία παράδοση η οποία επίσης καθιερώθηκε στην δεκαετία του 1930, από µαθηµατικούς οικονοµολόγους και στατιστικολόγους, όπως ο Frisch (1933) και ο Slutsky (1937). Η παράδοση αυτή, η οποία αναπτύχθηκε αρχικά ανεξάρτητα από τη Γενική Θεωρία, συνεχίσθηκε και επεκτάθηκε σε διαφορετικές κατευθύνσεις από οικονοµέτρες όπως ο Tinbergen (1937), ο Haavelmo (1944) και οι άλλοι οικονοµέτρες της Cowles Commission, οι Burns και Mitchell (1946) και άλλοι. Η ανάπτυξη διαρθρωτικών µακρο-οικονοµετρικών υποδειγµάτων από τους Klein (1950), Klein and Goldberger (1955) και άλλους, συνέδεσε αυτή την προσέγγιση µε το πλαίσιο της Γενικής Θεωρίας. 7 Μετά την Κευνσιανή επανάσταση της δεκαετίας του 1930, η µακροοικονοµική αρχικά εξελίχθηκε χωρίς ιδιαίτερη στήριξη στη µικροοικονοµική θεωρία. Μετά τα τραύµατα της Μεγάλης Ύφεσης της δεκαετίας του 1930 και την δηκτική επίθεση του Keynes (1936) στην κλασσική οικονοµική, οποιαδήποτε µακροοικονοµική ανάλυση βασιζόταν σε στέρεα µικροοικονοµικά θεµέλια απορρίπτετο ως κλασσική µακροοικονοµική. Στο όλο και περισσότερο κυρίαρχο παράδειγµα της κεϋνσιανής µακροοικονοµικής, οι περισσότερες από τις κεντρικές οικονοµικές σχέσεις, όπως η συνάρτηση κατανάλωσης, η συνάρτηση επενδύσεων, η σχέση µεταξύ πληθωρισµού και ανεργίας και άλλες, προσδιορίζονταν χωρίς να συνάγονται από θεωρητικώς επαρκή µικροικονοµικά θεµέλια. Το περίεργο ήταν ότι αυτό δεν αφορούσε µόνο τα βραχυχρόνια κεϋνσιανά υποδείγµατα του εισοδήµατος και της απασχόλησης, αλλά και τα υποδείγµατα οικονοµικής µεγέθυνσης. Σε µεγάλο βαθµό, η αστάθεια που χαρακτηρίζει τα πρώτα κεϋνσιανά υποδείγµατα οικονοµικής µεγέθυνσης από τους Harrod (1939) και Domar (1946) είναι αποτέλεσµα των µη επαρκών µικροοικονοµικών τους θεµελίων. Ακόµη και το σηµαντικό υπόδειγµα οικονοµικής µεγέθυνσης του Solow (1956), το οποίο βασίζεται σε µία νεοκλασσική συνάρτηση παραγωγής, υποθέτει ότι η κατανάλωση είναι ένα εξωγενές σταθερό ποσοστό του τρέχοντος εισοδήµατος, υπόθεση αντίστοιχη της ανάλογης υπόθεσης για την κατανάλωση στη Γενική Θεωρία. Χρειάστηκε αρκετός χρόνος πριν οι Cass (1965) και Koopmans (1965) ανασύρουν και επεκτείνουν το υπόδειγµα του 6 Για την έννοια των επιστηµονικών επαναστάσεων βλ. Kuhn (1962). Η ίδια η µακροοικονοµική θεωρείται ότι θεµελιώθηκε από µία τέτοια επανάσταση, την κεϋνσιανή επανάσταση (Klein 1947). Ακολούθησε η αντεπανάσταση του µονεταρισµού (Johnson 1971), η επανάσταση των ορθολογικών προσδοκιών (Begg 1982), και οι σύγχρονες επαναστάσεις των δυναµικών στοχαστικών υποδειγµάτων γενικής ισορροπίας. Για µία ιστορία της εξέλιξης της µακροοικονοµικής βλ. De Vroey (2016). 7 Ο όρος οικονοµετρία επίσης οφείλεται στον Frisch, ο οποίος ήταν επίσης ένας από τους ιδρυτές της Οικονοµετρικής Εταιρείας και της Econometrica. K4

5 αντιπροσωπευτικού νοικοκυριού του Ramsey (1928), και επανασυνδέσουν τη θεωρία της οικονοµικής µεγέθυνσης µε τη θεωρία της βέλτιστης επιλογής της κατανάλωσης και των αποταµιεύσεων εκ µέρους των νοικοκυριών. Την ίδια ακριβώς εποχή, ο Diamond (1965) επεξέτεινε το υπόδειγµα των επαλλήλων γενεών του Samuelson (1958), για την ανάλυση της οικονοµικής µεγέθυνσης και τις επιπτώσεις του δηµόσιου χρέους. Το υπόδειγµα των επαλλήλων γενεών ήταν ένα διαφορετικό υπόδειγµα προσδιορισµού των συνολικών αποταµιεύσεων, όταν τα νοικοκυριά βελτιστοποιούν τη διαχρονική χρησιµότητά τους. Τόσο το υπόδειγµα του αντιπροσωπευτικού νοικοκυριού, όσο και το υπόδειγµα των επαλλήλων γενεών, σήµερα χρησιµοποιούνται ευρέως στη θεωρία της µεγέθυνσης, καθώς και τα δύο είναι δυναµικά υποδείγµατα γενικής ισορροπίας, µε ικανοποιητικά και στέρεα µικροοικονοµικά θεµέλια. Τα κεϋνσιανά υποδείγµατα οικονοµικών διακυµάνσεων, τα οποία στην πράξη ήταν στατικά υποδείγµατα προσωρινής ισορροπίας, κυριάρχησαν πλήρως στις δεκαετίες του 1950 και του 1960, παρά το ότι είχαν αντίστοιχες µικροοικονοµικές αδυναµίες σε ακόµη µεγαλύτερο βαθµό. Αυτό αφορούσε τόσο τα οικονοµετρικά υποδείγµατα όσο και τα αναλυτικά υποδείγµατα τα οποία βασίζονταν στη Γενική Θεωρία, όπως το πλαίσιο IS-LM του Hicks (1937) και τα υποδείγµατα των Samuelson (1939) και Modigliani (1944). Για παράδειγµα, το υπόδειγµα του πολλαπλασιαστού-επιταχυντού του Samuelson (1939), ένα σηµαντικό δυναµικό υπόδειγµα οικονοµικών διακυµάνσεων στα πλαίσια της κεϋνσιανής προσέγγισης, βασιζόταν σε µία απλή συνάρτηση κατανάλωσης, όπου η κατανάλωση ήταν µία γραµµική συνάρτηση του παρελθόντος εισοδήµατος, και µία απλή συνάρτηση επενδύσεων, σύµφωνα µε την οποία οι επενδύσεις προσδιορίζονταν ως µία γραµµική συνάρτηση της µεταβολής της κατανάλωσης. Η οριακή ροπή προς κατανάλωση από το παρελθόν εισόδηµα όριζε τον πολλλαπλασιαστή, και η οριακή ροπή προς επένδυση από τη µεταβολή στην κατανάλωση όριζε τον επιταχυντή. Ωστόσο, ούτε ο πολλαπλασιαστής, ούτε ο επιταχυντής προέρχονταν από ένα συνεπές µικροοικονοµικό πλαίσιο. Το ίδιο πρόβληµα µικροοικονοµικών θεµελίων ανέκυπτε και µε τη λεγόµενη νεοκλασσική σύνθεση, που συνδύαζε το πλαίσιο IS-LM για τη συνολική ζήτηση, µε µία συνάρτηση συνολικής προσφοράς, η οποία βασιζόταν στη σταδιακή προσαρµογή των τιµών και των µισθών Τα Μικροοικονοµικά Θεµέλια της Μακροοικονοµικής Η απουσία ικανοποιητικών µικροοικονοµικών θεµελίων για πολλές από τις µακροοικονοµικές συναρτήσεις και σχέσεις της κεϋνσιανής προσέγγισης προβληµάτιζε πολλούς οικονοµολόγους, οι οποίοι, όντας προβληµατισµένοι µε πολλές από τις υποτιθέµενες µακροοικονοµικές σχέσεις, επεδίωξαν να δηµιουργήσουν καλύτερη διασύνδεση µεταξύ της µικροοικονοµικής και της µακροοικονοµικής. Πολύ σύντοµα, οι προσπάθειες αυτές άρχισαν να αποδίδουν καρπούς. Η πρώτη επιτυχής προσπάθεια µικροοικονοµικής θεµελίωσης µιας µακροοικονοµικής σχέσης αφορούσε στη συνάρτηση κατανάλωσης. Οι Modigliani και Brumberg (1954) και ο Friedman (1957), οδηγήθηκαν σε δυναµικά µικροοικονοµικά θεµέλια για τη συνάρτηση κατανάλωσης, στη βάση διαχρονικών υποδειγµάτων. Έτσι, δηµιούργησαν τις θεωρίες του κύκλου ζωής και του µονίµου εισοδήµατος, που διέφεραν από την απλή στατική κεϋνσιανή συνάρτηση κατανάλωσης. 8 8 Σε µεγάλο βαθµό η ανάλυση τους βασιζόταν στη σηµαντική διαχρονική ανάλυση του Fisher (1930), ο οποίος είχε αναλύσει διαχρονικά προβλήµατα µε την υποθεση ότι η οικονοµία διαρκεί για δύο περιόδους. K5

6 Ο Jorgensen (1963) εισήγαγε το υπόδειγµα του εύκαµπτου επιταχυντή για τον προσδιορισµό των συνολικών επενδύσεων, το οποίο βασιζόταν στην υπόθεση της µεγιστοποίησης των κερδών εκ µέρους των επιχειρήσεων, σε συνθήκες όπου υπήρχε κόστος προσαρµογής του συνολικού κεφαλαίου. Η συµβολή του οδήγησε στα σύγχρονα υποδείγµατα επενδύσεων τα οποία βασίζονται στη µεγιστοποίηση της παρούσας αξίας των κερδών των επιχείρησεων. Οι Baumol (1952), Tobin (1956), Friedman (1956), Patinkin (1956), Samuelson (1956) και άλλοι, συνήγαν τη συνάρτηση ζήτησης χρήµατος από τη βελτιστοποιητική συµπεριφορά των νοικοκυριών και των επιχειρήσεων. Ο Patinkin (1956) επιχείρησε να βασίσει ολόκληρο το µακροοικονοµικό υπόδειγµα της νεοκλασσικής σύνθεσης σε αναλυτικά µικροοικονοµικά θεµέλια. Οι Cass (1965), Koopmans (1965) και Diamond (1965) επαναθεµελίωσαν τη θεωρία της οικονοµικής µεγέθυνσης στη βάση υποδειγµάτων βελτιστης επιλογής της κατανάλωσης, όπως το υπόδειγµα του αντιπροσωπευτικού νοικοκυριού του Ramsey (1928) και επαλλήλων γενεών του Samuelson (1958). Ωστόσο, το πιο σηµαντικό παράδειγµα είναι ίσως η καµπύλη Phillips. Αυτή ήταν µια εµπειρική αντίστροφη σχέση µεταξύ πληθωρισµού και ανεργίας, η οποία ανακαλύφθηκε από τον Phillips (1958). Η αρχική θεωρητική θεµελίωση της καµπύλης Phillips υπήρξε πολύ ασθενής. Η καµπύλη Phillips ερµηνεύθηκε ως µια εξίσωση προσαρµογής των ονοµαστικών µισθών και των τιµών, στην υπερβάλλουσα προσφορά εργαζοµένων. Πολύ γρήγορα ενσωµατώθηκε στα κεϋνσιανά οικονοµετρικά υποδείγµατα, ως η απουσιάζουσα βραχυχρόνια εξίσωση συνολικής προσφοράς, και χρησιµοποιήθηκε ως η σχέση που συντελούσε στον προσδιορισµό της έκτασης στην οποία µεταβολές της συνολικής ζήτησης οδηγούσαν σε µεταβολές των τιµών ή µεταβολές στην πραγµατική παραγωγή και την απασχόληση. Οι Samuelson και Solow (1960) έσπευσαν να επιχειρηµατολογήσουν ότι η πολιτική της συνολικής ζήτησης θα µπορούσε να χρησιµοποιηθεί για να επιλεγεί ο κοινωνικά επιθυµητός συνδυασµός πληθωρισµού και ανεργίας κατά µήκος της καµπύλης Phillips. Ωστόσο, στα τέλη της δεκαετίας του 1960, η καµπύλη Phillips φάνηκε να αποσταθεροποιείται. Η άνοδος του πληθωρισµού οδηγούσε σε προσωρινή µόνο µείωση της ανεργίας. Οι Phelps (1967) και Friedman (1968) έσπευσαν να εξηγήσουν τις µετακινήσεις της καµπύλης Phillips µε βάση µεταβολές των πληθωριστικών προσδοκιών, χρησιµοποιώντας τα πρώτα υποτυπώδη υποδείγµατα βελτιστοποιητικής συµπεριφοράς για τον προσδιορισµό του πληθωρισµού και της ανεργίας. Μια σηµαντική ερευνητική προσπάθεια, που επεδίωξε να παράσχει συνεπή δυναµικά µικροοικονοµικά θεµέλια για την καµπύλη Phillips, ακολούθησε σχεδόν αµέσως. Η συλλογή των εργασιών στο Phelps et al (1970) πυροδότησε αυτό το πρόγραµµα. Ακολούθησε µετά από λίγο η επανάσταση των ορθολογικών προσδοκιών, όταν ο Lucas (1972) εφάρµοσε στην καµπύλη Phillips την υπόθεση των ορθολογικών προσδοκιών του Muth (1961), αντί για την υπόθεση των προσαρµοζόµενων προσδοκιών του Cagan (1956) που επικρατούσε µέχρι τότε. Σταδιακά, η έµφαση µετατοπίστηκε προς δυναµικά στοχαστικά υποδείγµατα γενικής ισορροπίας (DSGE) για την ανάλυση των συνολικών διακυµάνσεων, ακολουθώντας τις ιδέες του Lucas (1972, 1977) και το πρώτο σηµαντικό τέτοιο υπόδειγµα από τους Kydland και Prescott (1982). Αυτά τα K6

7 υποδείγµατα αρχικά ανήκαν στην κλασική παράδοση, και οδήγησαν σε αυτό που τώρα ονοµάζεται νέα κλασσική µακροοικονοµική, ή, θεωρία των πραγµατικών οικονοµικών κύκλων. Εναλλακτικά δυναµικά στοχαστικά υποδείγµατα γενικής ισορροπίας αναπτύχθηκαν επίσης και µε βάση τη νοµισµατική και κεϋνσιανή παράδοση της σταδιακής προσαρµογής των τιµών και των ονοµαστικών µισθών. Αυτά τα εναλλακτικά υποδείγµατα τονίζουν στρεβλώσεις των αγορών, όπως ατέλειες της αγοράς εργασίας ή ατελούς ανταγωνισµού στις αγορές προϊόντων. Η συλλογή των Mankiw και Romer (1991) είναι µια πρώϊµη συλλογή από άρθρα στην κατεύθυνση που σήµερα ονοµάζεται νέα κεϋνσιανή µακροοικονοµική. Τα υποδείγµατα αυτά µπορούν να εξηγήσουν τις διακυµάνσεις που προκαλούνται τόσο από νοµισµατικές όσο και από πραγµατικές διαταραχές. Μπορούν επίσης να δικαιολογήσουν το σταθεροποιητικό ρόλο της νοµισµατικής πολιτικής, όχι µόνο για τον πληθωρισµό, αλλά και για τις διακυµάνσεις της πραγµατικής παραγωγής και της απασχόλησης. Η σύγχρονη µακροοικονοµική βασίζεται σχεδόν εξ ολοκλήρου σε τέτοια δυναµικά και δυναµικά στοχαστικά υποδειγµατα γενικής ισορροπίας. Φυσικά, τα υποδείγµατα αυτά αποτελούν τη ραχοκοκαλιά της ανάλυσης στο παρόν εγχειρίδιο. Παρουσιάζουµε τις βασικές θεωρίες της οικονοµικής µεγέθυνσης και των οικονοµικών διακυµάνσεων, µέσα από µια σειρά τέτοιων υποδειγµάτων, µε βάση την διαχρονική βελτιστοποίηση εκ µέρους των οικονοµικών παραγόντων, όπως τα νοικοκυριά, οι επιχειρήσεις, η κυβέρνηση και η κεντρική τράπεζα. Για λόγους πληρότητας και σύγκρισης, παρουσιάζουµε και αναλύουµε επίσης και ορισµένα από τα πιο παραδοσιακά µακροοικονοµικά υποδείγµατα. Αξίζει να σηµειωθεί ότι η σύγχρονη µακροοικονοµική δεν βασίζεται σε ένα ενιαίο και γενικά αποδεκτό θεωρητικό υπόδειγµα. Για το λόγο αυτό, στο εγχειρίδιο αυτό εξετάζουµε µία πλειάδα υποδειγµάτων, καθένα από τα οποία είναι κατάλληλο για τη διερεύνηση συγκεκριµένων ερωτηµάτων και την αντιµετώπιση συγκεκριµένων ερωτηµάτων και προβληµάτων. Ωστόσο, υπάρχουν κάποιες ενοποιητικές αρχές στα υποδείγµατα που παρουσιάζουµε. Μία από αυτές είναι ότι οι οικονοµικοί παράγοντες βασίζουν τις αποφάσεις τους στη διαχρονική βελτιστοποίηση κάποιας σαφώς καθορισµένης αντικειµενικής συνάρτησης, σύµφωνα µε τους κατάλληλες περιορισµούς. Έτσι, ως επί το πλείστον, βασιζόµαστε σε δυναµικά υποδείγµατα γενικής ισορροπίας µε στέρεες µικροοικονοµικές βάσεις. Όπου υπάρχουν θεωρητικές διαφωνίες, οι εναλλακτικές προσεγγίσεις αντιπαρατίθενται στο µέτρο του δυνατού, και τα πλεονεκτήµατα και τα µειονεκτήµατα των διαφόρων υποδειγµάτων αναλύονται µε βάση τόσο θεωρητικά επιχειρήµατα όσο και τη συνάφειά τους µε την πραγµατικότητα, και τα κύρια χαρακτηριστικά της διαδικασίας της οικονοµικής µεγέθυνσης και των οικονοµικών διακυµάνσεων. 1.2 Κύρια Χαρακτηριστικά της Οικονοµικής Μεγέθυνσης Προκειµένου να εξετάσουµε τα κύρια χαρακτηριστικά της µακροχρόνιας οικονοµικής µεγέθυνσης, θα εξετάσουµε πρώτα τις τρέχουσες διαφορές στο βιοτικό επίπεδο µεταξύ των διαφόρων χωρών, και στη συνέχεια θα εξετάσουµε την εξέλιξη του βιοτικού επιπέδου ιστορικά και διαχρονικά. Οι βιοτικό επίπεδο µετράται συνήθως µε το ετήσιο Ακαθάριστο Εθνικό Εισόδηµα (ΑΕΕ) ανά κάτοικο, ή το ετήσιο Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ) ανά κάτοικο. Ωστόσο, προκειµένου να γίνουν συγκρίσεις µεταξύ χωρών, το κατά κεφαλήν εισόδηµα ή προϊόν θα πρέπει να µετράται σε K7

8 συγκρίσιµες µονάδες. Αυτό απαιτεί τη µετατροπή του κατά κεφαλήν εισοδήµατος σε ένα κοινό νόµισµα, συνήθως το δολάριο ΗΠΑ, µε βάση ισοτιµίες που λαµβάνουν υπόψη την ισοδυναµία των αγοραστικών δυνάµεων. Οι συναλλαγµατικές ισοτιµίες που εξασφαλίζουν την ισοδυναµία των αγοραστικών δυνάµεων (ΙΑΔ) ονοµάζονται συναλλαγµατικές ισοτιµίες ισοδύναµης αγοραστικής δύναµης (ΙΑΔ). Έτσι, για όλες τις χώρες, το κατά κεφαλήν ΑΕΕ, ή το κατά κεφαλήν ΑΕΠ µετράται σε δολάρια ΙΑΔ, ή διεθνή δολάρια. Για διαχρονικές συγκρίσεις, πρέπει επίσης να προσαρµόσουµε για τον πληθωρισµό σε κάθε χώρα, χρησιµοποιώντας το πραγµατικό κατά κεφαλήν εισόδηµα ή προϊόν Διαφορές στο Κατά Κεφαλήν Εισόδηµα µεταξύ Χωρών Ο κόσµος αποτελείται από χώρες που χαρακτηρίζονται από πολύ µεγάλες διαφορές τόσο στο βιοτικό επίπεδο των κατοίκων τους, όσο και στο ρυθµό αύξησης του βιοτικού τους επιπέδου. Για παράδειγµα, το κατά κεφαλήν εισόδηµα των ΗΠΑ το 2012 ανερχόταν σε δολάρια (σε τιµές του 2005), ενώ το κατά κεφαλή εισόδηµα του Κογκό ανερχόταν µόλις σε 710 δολάρια ισοδύναµης αγοραστικής δύναµης. Ήταν δηλαδή µόλις το 1,4% του κατά κεφαλήν εισοδήµατος των ΗΠΑ. Η Παγκόσµια Τράπεζα δηµοσιεύει συγκρίσιµα στοιχεία για το κατά κεφαλήν Ακαθάριστο Εθνικό Εισόδηµα (ΑΕΕ) 214 χωρών του κόσµου, σε $ ισοδύναµης αγοραστικής δύναµης. Για το 2012 τα σχετικά στοιχεία υπήρχαν για 184 χώρες. Το µέσο κατά κεφαλήν ΑΕE των χωρών που κατατάσσονται ως οικονοµίες υψηλού εισοδήµατος ήταν $39.903, ενώ το µέσο κατά κεφαλήν ΑΕΠ των οικονοµιών χαµηλoύ εισοδήµατος ήταν $ Το κατά κεφαλήν εισόδηµα των οικονοµιών υψηλού εισοδήµατος ήταν έτσι κατά µέσο όρο 20 φορές υψηλότερο από εκείνο των οικονοµιών χαµηλού εισοδήµατος. Το µέσο κατά κεφαλήν εισόδηµα των οικονοµιών µεσαίου εισοδήµατος ήταν ίσο µε $ Το κατά κεφαλήν εισόδηµα των οικονοµιών υψηλού εισοδήµατος είναι, συνεπώς, κατά µέσο όρο 4 φορές υψηλότερο από εκείνο των οικονοµιών µεσαίου εισοδήµατος. Ο αριθµός των χωρών µε κατά κεφαλήν ΑΕΕ σε ένα συγκεκριµένο εύρος κατά κεφαλήν ΑΕΕ, το οποίο µετράται σε διεθνή δολάρια ΗΠΑ, απεικονίζεται στο Διάγραµµα 1.1. Πέντε χώρες (Κατάρ, Μακάο, Σιγκαπούρη, Βερµούδες και Νορβηγία), είχαν κατά κεφαλήν ΑΕΕ πάνω από $ Επτά χώρες (Ηνωµένα Αραβικά Εµιράτα, Λουξεµβούργο, Ελβετία, Σαουδική Αραβία, Οµάν, ΗΠΑ και Χονγκ Κόνγκ) είχαν κατά κεφαλήν ΑΕΕ µεταξύ $50000 και $ Οκτώ αναπτυγµένες Ευρωπαϊκές οικονοµίες, αλλά και η Αυστραλία και ο Καναδάς, είχαν κατά κεφαλήν ΑΕΕ µεταξύ $40000 και $ Δώδεκα χώρες (µεταξύ των οποίων και η Γαλλία, η Μ. Βρετανία, η Ιαπωνία, η Ιταλία, η Ν. Κορέα, η Ισπανία, η Νέα Ζηλανδία και το Ισραήλ) είχαν κατά κεφαλήν ΑΕΕ µεταξύ $30000 και $ Είκοσι δύο χώρες (µεταξύ των οποίων η Ελλάδα και η Κύπρος, αλλά και η Ρωσία) είχαν κατά κεφαλήν ΑΕΕ µεταξύ $20000 και $ Σαράντα χώρες (µεταξύ των οποίων η Τουρκία, η Βραζιλία και η Κίνα) είχαν κατά κεφαλήν ΑΕΕ µεταξύ $10000 και $ Ενενήντα χώρες, οι µισές περίπου από τις 184, είχαν κατά κεφαλήν ΑΕΕ µεταξύ $1000 και $ Σε αυτές περιλαµβάνεται και η Ινδία, µε κατά κεφαλήν ΑΕΕ $5080. Τέλος, έξι χώρες της Αφρικής, όλες κάτω από τη Σαχάρα, είχαν κατά κεφαλήν ΑΕΕ λιγότερο από $1000. Για την ακριβή µεθοδολογία βλέπε World Bank, Summers and Heston (1991), ή Maddison (1982). Τα στοιχεία της 9 World Bank, τα στοιχεία των Penn World Tables (που βασίζονται στη µεθοδολογία των Summers and Heston), και τα στοιχεία του Maddison Project (βασισµένα στη µεθοδολογία του Maddison) αναθεωρούνται σε τακτά διαστήµατα. Για το Maddison Project βλ. Bolt and van Zanden (2014). K8

9 Τα στοιχεία αυτά υποδεικνύουν την έκταση των ανισοτήτων στο κατά κεφαλήν προϊόν και εισόδηµα των διαφόρων χωρών. Μία επαρκής θεωρία οικονοµικής µεγέθυνσης θα πρέπει να µπορεί να εξηγεί αυτές τις ανισότητες Η Ιστορική Εξέλιξη του Κατά Κεφαλήν Προϊόντος και Εισοδήµατος Πριν από το 1820, τα διαθέσιµα στοιχεία για το κατά κεφαλήν προϊόν και το εισόδηµα των διαφόρων χωρών, και το ρυθµό ανάπτυξης τους, είναι εξαιρετικά σπάνια. Οι εκτιµήσεις του Maddison (1982) δείχνουν ότι ο µέσος ρυθµός αύξησης του πραγµατικού παγκόσµιου κατά κεφαλήν ΑΕΠ στην περίοδο µ.χ ήταν µόλις 0,04% ετησίως, ενώ κατά την περίοδο µ.χ. µόλις 0,07% ετησίως. Ακόµη και στη Δυτική Ευρώπη, για την οποία η περίοδος ήταν µια περίοδος µεγάλης οικονοµικής ευηµερίας σε σύγκριση µε άλλες περιοχές του κόσµου, ο µέσος ρυθµός αύξησης του κατά κεφαλήν ΑΕΠ δεν υπερβαίνει το 0,14% ετησίως. Πριν από το 1500, όλες οι ενδείξεις δείχνουν ότι το βιοτικό επίπεδο, παρά τις µεγάλες κυκλικές διακυµάνσεις, δεν είχε καµία µακροπρόθεσµη τάση. Ένα δεύτερο χαρακτηριστικό αυτής της περιόδου ήταν ότι οι διαφορές εισοδήµατος µεταξύ των χωρών ήταν πολύ µικρές σε σύγκριση µε σήµερα. Σύµφωνα µε τις εκτιµήσεις της Bairoch (1993), οι διαφορές στο βιοτικό επίπεδο µεταξύ των πλουσιότερων και των φτωχότερων χωρών δεν υπερέβαιναν το 1,5-2,0 προς 1. Επιπλέον, ο Bairoch εκτιµά ότι δεν υπήρχαν σηµαντικές διαφορές στο βιοτικό επίπεδο µεταξύ της Ρώµης στον 1ο αιώνα µ.χ., των αραβικών χαλιφάτων στον 10ο αιώνα µ.χ., της Κίνας στον 11ο αιώνα, της Ινδίας στον 17ο αιώνα και της Ευρώπης στις αρχές του 18ου αιώνα. Τον 15ο αιώνα µ.χ., πριν από την µεγάλη οικονοµική άνθηση στην Ευρώπη, η Κίνα, η Οθωµανική Αυτοκρατορία, οι Ίνκας και οι Αζτέκοι φαίνεται να είχαν ένα υψηλότερο βιοτικό επίπεδο από ό,τι η Δυτική Ευρώπη. Ωστόσο, η οικονοµική ανάπτυξη στη Δυτική Ευρώπη επιταχύνθηκε µετά το 1500 µ.χ. 10 Ο µέσος ρυθµός µεγέθυνσης του παγκόσµιου κατά κεφαλήν προϊόντος αυξήθηκε µεταξύ 1820 και 1870, φθάνοντας το 0,5% ετησίως. Μεταξύ 1870 και 1950 ο µέσος ρυθµός µεγέθυνσης διπλασιάστηκε στο 1,1%, και από το 1950 θα διπλασιαστεί και πάλι σε πάνω από 2%. Μεταξύ του 1950 και των αρχών του εικοστού πρώτου αιώνα, πολλές χώρες έχουν δει το βιοτικό τους επίπεδο να αυξάνεται κατά περισσότερο από τρεις φορές Μια δραµατική περίπτωση σχετικής οικονοµικής παρακµής ήταν η Κίνα. Μεταξύ του 8ου και του 12ου αιώνα, η Κίνα γνώρισε µια πρωτοφανή περίοδο οικονοµικής και πολιτιστικής ευηµερίας.σε αυτή την περίοδο εφευρέθηκε η πυρίτιδα, η εκτύπωση και η µαγνητική πυξίδα. Ο άνθρακας άρχισε να χρησιµοποιείται στην παραγωγή χάλυβα και η Κίνα κατασκεύασε µια σειρά από κανάλια και πλωτές διόδους για την ύδρευση και τη µεταφορά των προϊόντων. Ο αυτοκρατορικός στόλος της Κίνας είχε φτάσει µέχρι την ανατολική ακτή της Αφρικής από τις αρχές του 15ου αιώνα. Ωστόσο, η Κίνα σταδιακά αποσύρθηκε από την παγκόσµια οικονοµία, ακολουθώντας µια πολιτική εσωστρέφειας, και γύρω στο 1750 το βιοτικό επίπεδο στην Ευρώπη έχει ξεπεράσει το κινέζικο βιοτικό επίπεδο. Εκατό χρόνια αργότερα, τον 19ο αιώνα, η Κίνα δεν ήταν σε θέση να αµυνθεί κατά τη διάρκεια των πολέµων του οπίου κατά της Μεγάλης Βρετανίας, και τον 20ο αιώνα ήταν µία από τις λιγότερο αναπτυγµένες οικονοµίες του κόσµου. 11 Ο αριθµός των ετών που απαιτείται για να διπλασιαστεί ένα µέγεθος, όπως το κατά κεφαλήν εισόδηµα, που αυξάνεται µε µέσο ετήσιο ρυθµό g%, ισούται περίπου µε 70/g. Έτσι, µε ρυθµό 1% απαιτούνται 70 χρόνια, µε ρυθµό 2% 35 χρόνια, µε ρυθµό 3% 23 χρόνια, µε ρυθµό 4% 17,5 χρόνια και ούτω καθεξής. Το 70 προκύπτει από 100xln2=69,3 που ισούται περίπου µε 70. K9

10 Ως αποτέλεσµα, στις χώρες υψηλού εισοδήµατος, το πραγµατικό κατά κεφαλήν προϊόν και το εισόδηµα είναι σήµερα, ανάλογα µε τη χώρα, µεταξύ 10 και 30 φορές υψηλότερο από ό,τι ήταν διακόσια χρόνια πριν. Η αύξηση του κατά κεφαλήν προϊόντος και εισοδήµατος δεν είναι, και δεν υπήρξε οµοιόµορφη (βλέπε Πίνακα 1.1). Μετά από αιώνες της στασιµότητας στο µέσο βιοτικό επίπεδο όλων των χωρών του κόσµου, ο µέσος ρυθµός ανάπτυξης άρχισε να αυξάνεται στην Ευρώπη και τις πρώην αποικίες της, όπως οι ΗΠΑ, ο Καναδάς και η Αυστραλία, από τις αρχές του 19ου αιώνα. Σε άλλες χώρες, όπως η Ιαπωνία, η αναπτυξιακή διαδικασία ξεκίνησε αργότερα. Ωστόσο, η διαδικασία της µεγέθυνσης υπήρξε ανισοµερής. Το 1820, οι πιο ανεπτυγµένες χώρες είχαν ένα κατά κεφαλήν ΑΕΠ που ήταν περίπου τρεις φορές το κατά κεφαλήν ΑΕΠ των λιγότερο ανεπτυγµένων χωρών. Το 2012, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ τους ήταν περίπου είκοσι (20) φορές υψηλότερο. Οι πρώην αποικίες της Δυτικής Ευρώπης (ΗΠΑ, Καναδάς, Αυστραλία και Νέα Ζηλανδία) το 1820 είχαν ελαφρώς χαµηλότερο βιοτικό επίπεδο σε σύγκριση µε την ίδια τη Δυτική Ευρώπη. Το 1950 είχαν δύο φορές υψηλότερο κατά κεφαλήν εισόδηµα σε σχέση µε τη Δυτική Ευρώπη. Η Ιαπωνία ξεπέρασε το βιοτικό επίπεδο της Ανατολικής Ευρώπης, της Λατινικής Αµερικής, της πρώην Σοβιετικής Ένωσης και της Δυτικής Ευρώπης κατά το δεύτερο µισό του 20ου αιώνα. Η Κίνα, µια από τις φτωχότερες χώρες του κόσµου το 1950, το 2010 είχε κατά κεφαλήν εισόδηµα το οποίο ήταν περισσότερο από το διπλάσιο του κατά κεφαλήν εισοδήµατος της Ινδίας και της Αφρικής. Η Λατινική Αµερική, και µεγάλες περιοχές της Ασίας και της Αφρικής έχουν µείνει πίσω Μεγέθυνση και Σύγκλιση στις Κύριες Βιοµηχανικές Οικονοµίες Το Διάγραµµα 1.2 απεικονίζει τη µακροχρόνια εξέλιξη του λογαρίθµου του κατά κεφαλήν ΑΕΠ στη Μ. Βρετανία, τις ΗΠΑ και την Ιαπωνία. Το 1800, το βρετανικό κατά κεφαλήν ΑΕΠ ήταν πάνω από 60% υψηλότερο από ό,τι το αντίστοιχο των ΗΠΑ. Στις αρχές του 20ου αιώνα, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ στις ΗΠΑ έχει ξεπεράσει το αντίστοιχο βρετανικό, λόγω του υψηλότερου ρυθµού ανάπτυξης στις ΗΠΑ. Οι δύο παγκόσµιοι πόλεµοι οδήγησαν στη διεύρυνση του χάσµατος µεταξύ των ΗΠΑ και της Βρετανίας, παρά το γεγονός ότι η Μεγάλη Ύφεση της δεκαετίας του 1930 ήταν πιο βαθειά στις ΗΠΑ. Μετά τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο, το κατά κεφαλήν προϊόν στις ΗΠΑ παρέµεινε σταθερά υψηλότερο από ό,τι στη Βρετανία και τις άλλες κύριες ανεπτυγµένες οικονοµίες. Το ΑΕΠ κατά κεφαλήν στην Ιαπωνία, για το οποίο υπάρχουν συνεχείς ετήσιες εκτιµήσεις µόνο µετά το 1870, ήταν σταθερά χαµηλότερο από ό,τι το βρετανικό και αµερικανικό τον 19ο αιώνα. Το 1870, ήταν µόνο το 23% του αντίστοιχου βρετανικού και µόνο το 30% αυτού των ΗΠΑ. Μέχρι το 1913, στις παραµονές του Α Παγκοσµίου Πολέµου, το κατά κεφαλή ΑΕΠ της Ιαπωνίας είχε αυξηθεί στο 28% του βρετανικού ΑΕΠ ανά κάτοικο, αλλά είχε πέσει στο 26% αυτού των ΗΠΑ. Η Ιαπωνία είχε βιώσει ελαφρώς υψηλότερη µεγέθυνση από τη Βρετανία, αλλά και χαµηλότερη από τις ΗΠΑ. Μέχρι το 1939, στις παραµονές του Β Παγκοσµίου Πολέµου, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ στην Ιαπωνία αυξήθηκε στο 45% του αντίστοιχου της Βρετανίας, και στο 43% του αντίστοιχου των ΗΠΑ. Η Ιαπωνία είχε πολύ µεγαλύτερη µεγέθυνση από τη Βρετανία και τις ΗΠΑ κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέµου. Το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Ιαπωνίας µειώθηκε απότοµα µε το τέλος του Β Παγκοσµίου Πολέµου, πολύ περισσότερο από ό,τι στη Βρετανία και τις ΗΠΑ. Ωστόσο, µετά το K10

11 τέλος του Β Παγκοσµίου Πολέµου, η Ιαπωνία γνώρισε πολύ µεγάλη ανάπτυξη, καθώς µέχρι τα µέσα της δεκαετίας του 1970 το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της είχε συγκλίνει µε το βρετανικό. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, η µεγέθυνση στην Ιαπωνία επιβραδύνθηκε, και στη Βρετανία επιταχύνθηκε, µε αποτέλεσµα η Βρετανία να έχει ξεπεράσει και πάλι το βιοτικό επίπεδο της Ιαπωνίας. Το Διάγραµµα 1.3 απεικονίζει τη µακροχρόνια εξέλιξη του κατά κεφαλήν ΑΕΠ στις τέσσερις µεγάλες ευρωπαϊκές οικονοµίες, δηλαδή τη Βρετανία, τη Γαλλία, τη Γερµανία και την Ιταλία. Η Γαλλία, η Γερµανία και η Ιταλία είχαν χαµηλότερο κατά κεφαλήν ΑΕΠ από ό,τι η Βρετανία σε όλο τον 19ο αιώνα και το πρώτο µισό του 20ού αιώνα. Για τη Γαλλία και τη Γερµανία υπήρξε µια αργή διαδικασία σύγκλισης µέχρι τις παραµονές του Α Παγκοσµίου Πολέµου, και ταχύτερη σύγκλιση στην περίοδο του µεσοπολέµου. Μετά τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο, η σύγκλιση ήταν ραγδαία, και από τις αρχές του 1970, κατά κεφαλήν ΑΕΠ δεν διέφερε πολύ σε αυτές τις τέσσερις οικονοµίες. Τόσο το Διάγραµµα 1.2 όσο και το Διάγραµµα 1.3 παριστούν τη σηµαντική αύξηση των ρυθµών οικονοµικής µεγέθυνσης στη µεταπολεµική περίοδο. Μεταξύ 1950 και 2010, δηλαδή κατά τη διάρκεια των τελευταίων 60 ετών, το πραγµατικό κατά κεφαλήν ΑΕΠ των ΗΠΑ υπερτριπλασιάστηκε. Στην πραγµατικότητα αυξήθηκε κατά περίπου 3,2 φορές, από $9561 (σε τιµές 1990) το 1950, σε $ το Ο µέσος ετήσιος ρυθµός αύξησης του ήταν περίπου 2% ετησίως. Οι µεγάλες ανεπτυγµένες ευρωπαϊκές οικονοµίες εµφάνισαν ακόµη υψηλότερους ρυθµούς µεγέθυνσης. Ο µέσος ετήσιος ρυθµός αύξησης του πραγµατικού κατά κεφαλήν ΑΕΠ στη Βρετανία ήταν 2,1%, ελαφρώς υψηλότερος από ό,τι στις ΗΠΑ. Η Ιταλία πέτυχε ένα µέσο ετήσιο ρυθµό µεγέθυνσης 3,0%, η Γερµανία 2,8% και η Γαλλία 2,4%. Ως αποτέλεσµα, υπήρξε σηµαντική σύγκλιση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ των µεγάλων ευρωπαϊκών οικονοµιών, και σύγκλιση µεταξύ αυτών των οικονοµιών και της οικονοµίας των ΗΠΑ. Ο µέσος ετήσιος ρυθµός µεγέθυνσης του κατά κεφαλήν εισοδήµατος στην Ιαπωνία ήταν 4,1% κατά την ίδια περίοδο, σηµαντικά υψηλότερος από ό,τι στις ΗΠΑ και τις µεγάλες ευρωπαϊκές οικονοµίες. Ωστόσο, ακόµη και κατά τη διάρκεια των τελευταίων 60 ετών, οι λιγότερο ανεπτυγµένες οικονοµίες δεν έχουν καταδείξει µία ενιαία τάση προς σύγκλιση µε το κατά κεφαλήν εισόδηµα των αναπτυγµένων οικονοµιών. Ορισµένες αναπτυσσόµενες οικονοµίες, κυρίως στην υπόλοιπη Δυτική Ευρώπη και τη Νοτιοανατολική Ασία, έχουν επιτύχει εντυπωσιακές αυξήσεις στο κατά κεφαλήν εισόδηµα σε σύγκριση µε το 1950, και σηµαντική σύγκλιση µε το βιοτικό επίπεδο των ανεπτυγµένων οικονοµιών. Ωστόσο, άλλες οικονοµίες, ιδίως στη Λατινική Αµερική, στην υπόλοιπη Ασία και την Αφρική, έχουν µείνει δραµατικά πίσω. 1.3 Κύρια Χαρακτηριστικά των Οικονοµικών Διακυµάνσεων Η διαδικασία της οικονοµικής µεγέθυνσης είναι κάθε άλλο παρά οµαλή. Όπως µπορεί να δει κανείς τόσο από το Διάγραµµα 1.2 όσο και από το Διάγραµµα 1.3, το κατά κεφαλήν προϊόν εµφανίζει σηµαντικές διακυµάνσεις γύρω από µακροπρόθεσµη τάση του. Η εξήγηση αυτών των διακυµάνσεων της οικονοµικής δραστηριότητας είναι η δεύτερη κύρια περιοχή της µακροοικονοµικής. Η αναφορά µας στα κύρια χαρακτηριστικά των οικονοµικών διακυµάνσεων θα βασιστεί σε στοιχεία κυρίως από τις Ηνωµένες Πολιτείες και το Ηνωµένο Βασίλειο. Αυτές οι δύο χώρες έχουν µακρές και σχετικά συνεπείς χρονολογικές σειρές για τις σχετικές µεταβλητές, και, σε µεγάλο K11

12 βαθµό, η δική τους εµπειρία είναι εκείνη που συνέβαλε στην εξέλιξη της µακροοικονοµικής. Ωστόσο, ανάλογα µε την περίπτωση, θα παρουσιάσουµε στοιχεία και από άλλες χώρες Η Συχνότητα, η Ένταση και η Διάρκεια των Υφέσεων Στο Διάγραµµα 1.4 παρουσιάζεται η εξέλιξη του λογαρίθµου του πραγµατικού κατά κεφαλήν ΑΕΠ στις Ηνωµένες Πολιτείες, από το 1854 έως το Στο Διάγραµµα 1.5 παρουσιάζεται η εξέλιξη του λογαρίθµου του πραγµατικού κατά κεφαλήν ΑΕΠ στο Ηνωµένο Βασίλειο, από το 1820 ως το Οι γκρίζες σκιασµένες περιοχές υποδηλώνουν περιόδους ύφεσης. Οι υφέσεις συνήθως ορίζονται ως περίοδοι κατά τις οποίες υπάρχει µια συρρίκνωση της οικονοµικής δραστηριότητας, µε το πραγµατικό ΑΕΠ να µειώνεται αντί να αυξάνεται. Στις Ηνωµένες Πολιτείες, η Επιτροπή Χρονολόγησης των Οικονοµικών Διακυµάνσεων (Business Cycle Dating Committee) του Εθνικού Γραφείου Οικονοµικών Ερευνών (NBER) θεωρείται γενικά ως η αρχή για τη χρονολόγηση των υφέσεων. Το NBER ορίζει µια οικονοµική ύφεση ως: ". Σηµαντική υποχώρηση της οικονοµικής δραστηριότητας εξαπλωµένη σε όλη την οικονοµία, η οποία διαρκεί περισσότερο από µερικούς µήνες, συνήθως ορατή στο πραγµατικό ΑΕΠ, το πραγµατικό εισόδηµα, την απασχόληση, τη βιοµηχανική παραγωγή, και στο όγκο των πωλήσεων χονδρικής και λιανικής». Στο Ηνωµένο Βασίλειο, οι υφέσεις είναι γενικά ορίζονται ως δύο συνεχόµενα τρίµηνα αρνητικής οικονοµικής µεγέθυνσης, όπως αυτή µετράται από διορθωµένα για εποχικές διακυµάνσεις τριµηνιαία στοιχεία για το πραγµατικό ΑΕΠ. Το ίδιο ακριβής ορισµός της ύφεσης ισχύει για όλα τα κράτη µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και είναι ο πιο ευρέως χρησιµοποιούµενος ορισµός της ύφεσης. Όπως µπορεί να φανεί από το Διάγραµµα 1.4, υπήρχαν 54 χρόνια ύφεσης στις Ηνωµένες Πολιτείες µεταξύ 1854 και 2014, και 107 χρόνια µη ύφεσης. Σε περιόδους ύφεσης, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ συνήθως πέφτει ή παραµένει στάσιµο. Στα 161 χρόνια, µεταξύ 1854 και 2014, η συχνότητα των υφέσεων ήταν, κατά µέσο όρο, µία κάθε κάθε 3 χρόνια. Κατά την περίοδο µετά τον Δεύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο, υπήρξε µια µείωση στη συχνότητα των υφέσεων. Υπήρξαν 14 χρόνια ύφεσης µεταξύ 1946 και Στα 69 χρόνια µετά τον πόλεµο, η συχνότητα των υφέσεων ήταν, κατά µέσο όρο, µία κάθε 4,9 χρόνια. Στο Ηνωµένο Βασίλειο (Διάγραµµα 1.5), υπήρξαν 41 χρόνια ύφεσης µεταξύ 1820 και 2014, και 154 χρόνια µη ύφεσης. Στα 195 χρόνια µεταξύ του 1820 και του 2014, η συχνότητα των υφέσεων ήταν, κατά µέσο όρο, µία κάθε 4,75 χρόνια. Κατά την περίοδο µετά το Β Παγκόσµιο Πόλεµο, υπήρξαν 13 χρόνια ύφεσης, µε µία ύφεση να επέρχεται κάθε 5,3 χρόνια κατά µέσο όρο. 12 Αυτό που είναι επίσης σαφές από τα Διαγράµµατα 1.4 και 1.5 είναι ότι οι υφέσεις χαρακτηρίζονται από σηµαντικές διαφορές. Πολλές υφέσεις είναι σύντοµες και ρηχές, αλλά υπάρχουν και αρκετές παρατεταµένες και βαθειές υφέσεις. Η πιο παρατεταµένη ύφεση στις ΗΠΑ ήταν η ύφεση της δεκαετίας του 1870, ενώ η βαθύτερη και η δεύτερη πιο παρατεταµένη ύφεση ήταν η Μεγάλη Ύφεση της δεκαετίας του Οι υφέσεις της δεκαετίας του 1890 ήταν οι πιο βαθιές υφέσεις πριν από την Μεγάλη Ύφεση της δεκαετίας του Κατά την περίοδο µετά το Β 'Παγκόσµιο Πόλεµο, οι πιο σοβαρές υφέσεις ήταν αυτές των Ο επίσηµος ορισµός των υφέσεων στο Ηνωµένο Βασίλειο απαιτεί τριµηνιαία στοιχεία για το πραγµατικό ΑΕΠ. 12 Τέτοια στοιχεία υπάρχουν µόνο µετά το τέλος του Β Παγκοσµίου Πολέµου. Για τα προηγούµενα χρόνια έχουµε ορίσει ως χρονιά ύφεσης µία στην οποία ο ρυθµός µεγέθυνσης του ετήσιου πραγµατικού ΑΕΠ ήταν αρνητικός. K12

13 αρχών της δεκαετίας του 1970 και των αρχών της δεκαετίας του 1980, καθώς και η πιο πρόσφατη ύφεση του Στο Ηνωµένο Βασίλειο, βαθιές και παρατεταµένες υφέσεις έλαβαν χώρα στην δεκαετία του 1840, στον απόηχο των δύο Παγκοσµίων Πολέµων, στις αρχές και τα τέλη της δεκαετίας του 1970 και στις αρχές του 1980, στις αρχές της δεκαετίας του 1990, καθώς και το Ανεργία και Υφέσεις Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά των υφέσεων είναι ότι συνδέονται µε µειώσεις στην απασχόληση και παρατεταµένες αυξήσεις στα ποσοστά ανεργίας. Τα Διαγράµµατα 1.6 και 1.7 απεικονίζουν την εξέλιξη των ποσοστών ανεργίας στις ΗΠΑ και το Ηνωµένο Βασίλειο αντίστοιχα. Όπως προκύπτει από τα δύο αυτά διαγράµµατα, υπάρχουν µεγάλες και παρατεταµένες αυξήσεις στα ποσοστά ανεργίας κατά τη διάρκεια των υφέσεων. Σε πολλές περιπτώσεις, η αύξηση της ανεργίας συνεχίζεται ακόµη και µετά το τέλος της ύφεσης, και η επιστροφή της ανεργίας σε χαµηλότερα επίπεδα είναι σε πολλές περιπτώσεις αρκετά αργή µετά την εκδήλωση µιας ύφεσης. Η αύξηση της ανεργίας θεωρείται ότι είναι το πιο σηµαντικό οικονοµικό και κοινωνικό κόστος των υφέσεων, µαζί µε τη γενική πτώση των πραγµατικών εισοδηµάτων. Ενώ στην περίοδο πριν από το Β Παγκόσµιο Πόλεµο, το ποσοστό της ανεργίας στις Ηνωµένες Πολιτείες κυµαινόταν γύρω από ένα ποσοστό ελαφρώς κάτω από το 5% του εργατικού δυναµικού, η ανεργία κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Ύφεσης έφθασε σχεδόν το 25% του εργατικού δυναµικού. Το µέσο ποσοστό ανεργίας κατά τη δεκαετία του 1930 ήταν 18,8% του εργατικού δυναµικού των ΗΠΑ, ποσοστό υψηλότερο από το µέγιστο ποσοστό ανεργίας ύψους 18,4% στη βαθιά ύφεση της δεκαετίας του Κατά την περίοδο µετά το Β Παγκόσµιο Πόλεµο, οι διακυµάνσεις του ποσοστού ανεργίας στις ΗΠΑ είναι µικρότερες, αλλά δεν παύουν να είναι σηµαντικές. Στην ύφεση των αρχών της δεκαετίας του 1970, το ποσοστό ανεργίας αυξήθηκε από το 4,9% του εργατικού δυναµικού το 1973, σε 8,5% του εργατικού δυναµικού το Στην ύφεση των αρχών της δεκαετίας του 1980, η ανεργία αυξήθηκε από 5,8% του εργατικού δυναµικού το 1979, σε 9,7% το Στην ύφεση του , η ανεργία αυξήθηκε από 4,6% του εργατικού δυναµικού το 2007, στο 9,6% το Η εµπειρία του Ηνωµένου Βασιλείου δεν είναι πολύ διαφορετική. Ποσοστά ανεργίας της τάξης του 7-10% δεν ήταν ασυνήθιστα στις υφέσεις του 19ου αιώνα. Στην ύφεση των αρχών της δεκαετίας του 1920 η ανεργία ανήλθε στο 12,1%, και στη Μεγάλη Ύφεση των αρχών της δεκαετίας του 1930, το 1932, το ποσοστό ανεργίας αυξήθηκε στο ποσοστό ρεκόρ του 15,3%. Κατά την περίοδο µετά τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο το ποσοστό ανεργίας στο Ηνωµένο Βασίλειο ήταν ιδιαίτερα χαµηλό για πολλά χρόνια. Ωστόσο, µετά την ύφεση των αρχών της δεκαετίας του 1970, άρχισε να µετακινείται προς τα επάνω. Από 2,2% του εργατικού δυναµικού το 1973, αυξήθηκε σε 5,1% το Είναι αξιοσηµείωτο ότι η αύξηση συνεχίστηκε, ακόµη και αφού η ανάκαµψη είχε ξεκινήσει. Από 4,6% το 1979, το ποσοστό ανεργίας αυξήθηκε σηµαντικά κατά τη 13 Οι Darby (1976) και Romer C. (1986) έχουν αναθεωρήσει προς τα κάτω τις επίσηµες εκτιµήσεις για το ποσοστό ανεργίας των ΗΠΑ πριν τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο, αλλά η γενική εικόνα δεν αλλάζει. K13

14 διάρκεια της ύφεσης των αρχών της δεκαετίας του Κορυφώθηκε στο 11,2% του εργατικού δυναµικού το 1985, πολύ καιρό αφού η ανάκαµψη είχε ξεκινήσει. Το ίδιο µοτίβο επαναλήφθηκε στην ύφεση των αρχών της δεκαετίας του 1990, και, αργότερα, στην ύφεση του Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, το ποσοστό ανεργίας αυξήθηκε από 7,1% το 1989 σε 10,2% το 1993, µετά το τέλος της ύφεσης, ενώ κατά την τελευταία ύφεση, αυξήθηκε από 5,3% το 2007 στο 8,1% το 2011, δύο χρόνια µετά το τέλος της ύφεσης. Η διαρκής και επίµονη αύξηση της ανεργίας, σε συνδυασµό µε τη συνεχή πτώση των πραγµατικών εισοδηµάτων, είναι εποµένως ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά των υφέσεων, και ένας από τους πιο σηµαντικούς λόγους που η µακροοικονοµική αποδίδει τόσο µεγάλη σηµασία στις οικονοµικές διακυµάνσεις. Η ανεργία αυξάνεται, όχι µόνο κατά τη διάρκεια των υφέσεων, αλλά, σε πολλές περιπτώσεις, συνεχίζει να αυξάνεται και µετά την έναρξη της ανάκαµψης. Στη συνέχεια µειώνεται σταδιακά, εως ότου ενσκήψει η επόµενη ύφεση Τάσεις και Διακυµάνσεις στο Επίπεδο Τιµών και στον Πληθωρισµό Μία τρίτη βασική µακροοικονοµική µεταβλητή είναι το επίπεδο των τιµών, καθώς και ο ρυθµός µεταβολής του, το ποσοστό του πληθωρισµού. Το επίπεδο των τιµών και ο ρυθµός της µεταβολής του είναι αυτό που καθορίζει την αγοραστική δύναµη των χρηµατικών εισοδηµάτων. Τα Διαγράµµατα 1.8 και 1.9 απεικονίζουν την εξέλιξη του επιπέδου των τιµών στις ΗΠΑ και το Ηνωµένο Βασίλειο αντίστοιχα, ενώ τα Διαγράµµατα 1.10 και 1.11 απεικονίζουν την εξέλιξη του πληθωρισµού. Μια σειρά από ενδιαφέροντα στοιχεία προκύπτουν από τα στοιχεία αυτά, σε σχέση µε την εξέλιξη του επιπέδου των τιµών και του πληθωρισµού. Το πρώτο γεγονός είναι ότι πριν από τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο, το επίπεδο των τιµών δεν εµφανίζει µια αξιοσηµείωτη ανοδική τάση, όπως συνέβη µετά τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο. Αν µη τι άλλο, υπήρχαν παρατεταµένες περίοδοι πτώσης του επιπέδου των τιµών, τόσο κατά την περίοδο του κανόνα χρυσού όσο και κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέµου. Ο πληθωρισµός ήταν ένα προσωρινό φαινόµενο, που σχετιζόταν µε πολέµους, όπως τον Αµερικανικό Εµφύλιο Πόλεµο του και τον Α Παγκόσµιο Πόλεµο, ή µε περιόδους έντονης οικονοµικής άνθησης. Από την άλλη πλευρά, το επίπεδο των τιµών παρουσίαζε πτώση κατά τη διάρκεια υφέσεων, οι οποίες ήταν περίοδοι αποπληθωρισµού. Ο µέσος ετήσιος πληθωρισµός κατά την περίοδο ήταν µόνο 0,6% στις ΗΠΑ, και ο µέσος ετήσιος πληθωρισµός για την περίοδο στο Ηνωµένο Βασίλειο ήταν -0,2%. Το επίπεδο των τιµών στο Ηνωµένο Βασίλειο κατά µέσο όρο µειώθηκε µέχρι τον Α Παγκόσµιο Πόλεµο I. Αν δεν είχε υπάρξει ο Αµερικανικός Εµφύλιο Πόλεµο, και στις ΗΠΑ το επίπεδο τιµών θα είχε πιθανότατα πτωτική τάση. Κατά τη διάρκεια του αµερικανικού εµφύλιου πολέµου ο πληθωρισµός στις ΗΠΑ ήταν κατά µέσο όρο 15% ετησίως, µε αιχµή ποσοστά πληθωρισµού της τάξης του 25% τόσο το 1863 όσο και το Κατά τη διάρκεια του Α Παγκοσµίου Πολέµου, ο µέσος ετήσιος πληθωρισµός στις ΗΠΑ ήταν ίσος µε 9,7% και στο Ηνωµένο Βασίλειο ήταν ίσος µε 15,3%. K14

15 Κατά την περίοδο του µεσοπολέµου, , υπήρχε αποπληθωρισµός και στις δύο χώρες. Οι τιµές στις ΗΠΑ µειώνονταν κατά 0,2% ετησίως κατά µέσο όρο, ενώ οι τιµές στο Ηνωµένο Βασίλειο µειώνονταν κατά µέσο όρο κατά 0,9% ετησίως. Όπως διαπιστώνεται από τα Διαγράµµατα 1.8 έως 1.11, µετά το Β Παγκόσµιο Πόλεµο, το επίπεδο των τιµών εµφανίζει µια σηµαντική θετική τάση τόσο στις ΗΠΑ όσο και το Ηνωµένο Βασίλειο. Ο µέσος πληθωρισµός ήταν θετικός, και περιοδικά υψηλός, και στις δύο χώρες σε όλη την περίοδο µετά το Β Παγκόσµιο Πόλεµο. Επιπλέον, οι αρνητικές επιπτώσεις των υφέσεων στο επίπεδο των τιµών και του πληθωρισµού, οι οποίες ήταν ένα µόνιµο χαρακτηριστικό της περιόδου πριν από τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο, δεν φαίνεται να συνεχίζονται στη µεταπολεµική περίοδο. Οι υφέσεις της δεκαετίας του 1970 και των αρχών της δεκαετίας του 1980 συνοδεύθηκαν µε την αύξηση και όχι τη µείωση του πληθωρισµού, ένα φαινόµενο που έχει χαρακτηριστεί ως στασιµοπληθωρισµός. Η µεγάλη µεταπολεµική ύφεση του από την άλλη, συνοδεύθηκε από µεγάλη πτώση του πληθωρισµού. Αυτό που ξεχωρίζει στην προσπάθεια του να εξηγηθούν οι µακροχρόνιες τάσεις του επιπέδου των τιµών και του πληθωρισµού, είναι η πολύ υψηλή συσχέτιση του πληθωρισµού µε το ρυθµό αύξησης της προσφοράς χρήµατος, και η παντελής έλλειψη συσχέτισης του ρυθµού της οικονοµικής µεγέθυνσης µε το ρυθµό αύξησης της προσφοράς χρήµατος. Το Διάγραµµα 1.12, το οποίο έχει προσαρµοστεί από τους McCandles και Weber (1995), δείχνει τη στενή σχέση µεταξύ του πληθωρισµού και του ρυθµού αύξησης της προσφοράς χρήµατος, όπως µετράται από έναν ευρύ ορισµό (Μ2) σε 110 χώρες, για την περίοδο Ο συντελεστής συσχέτισης είναι ίσος µε 0,95. Στο Διάγραµµα 1.13, το οποίο είναι και πάλι προσαρµοστεί από την ίδια πηγή, µπορεί κανείς να δει την πλήρη απουσία οποιασδήποτε συσχέτισης µεταξύ του ρυθµού αύξησης του πραγµατικού ΑΕΠ και του ρυθµού αύξησης της προσφοράς χρήµατος. Η συσχέτιση είναι Αυτά τα δύο χαρακτηριστικά, η σχεδόν πλήρης συσχέτιση του ρυθµού αύξησης της προσφοράς χρήµατος και του πληθωρισµού και η παντελής απουσία οποιασδήποτε συσχέτισης µεταξύ αύξησης της προσφοράς χρήµατος και της οικονοµικής µεγέθυνσης, είναι η βάση της υπόθεσης της µακροχρόνιας ουδετερότητας του χρήµατος, χαρακτηριστικό και των υποδειγµάτων οικονοµικής µεγέθυνσης, αλλά και των υποδειγµάτων οικονοµικών διακυµάνσεων. Αυτή η µακροχρόνια ουδετερότητα του χρήµατος είναι µία από τις κυριότερες προβλέψεις των υποδειγµάτων γενικής οικονοµικής ισορροπίας, αλλά και της ποσοτικής θεωρίας του χρήµατος. Όπως σχολίασε ο Lucas (1996), η πρόβλεψη ότι οι τιµές ανταποκρίνονται αναλογικά στις αλλαγές στην ποσότητα του χρήµατος σε µακροχρόνια βάση, η οποία υποστηρίχθηκε από τον Hume το 1752 (και από πολλούς άλλους θεωρητικούς, µέσα από πολλές διαφορετικές διαδροµές), έχει επιβεβαιωθεί εµπειρικά- µε αποφασιστικό τρόπο θα έλεγα - από τα δεδοµένα από πολλές εποχές και τόπους. Η παρατήρηση ότι οι αλλαγές στο ρυθµό µεγέθυνσης της προσφοράς χρήµατος προκαλούν µεταβολές στο πραγµατικό προϊόν προς την ίδια κατεύθυνση επιβεβαιώνεται από ορισµένες κατηγορίες δεδοµένων, αλλά όχι από άλλες. Μεγάλης κλίµακας µειώσεις στο ρυθµό µεταβολής της προσφοράς χρήµατος µπορεί να συνδέονται µε µεγάλης κλίµακας υφέσεις, ή, εάν συµβούν µε τη µορφή µιας αξιόπιστης νοµισµατικής µεταρρύθµισης, δεν προκαλούν καµµίας µορφής ύφεση Ο Ρόλος της Νοµισµατικής και της Δηµοσιονοµικής Πολιτικής K15

16 Όπως θα δούµε, όταν αναλύσουµε τα υποδείγµατα του πληθωρισµού στα σχετικά κεφάλαια, δεν µπορεί κανείς να εξηγήσει την εξέλιξη του επιπέδου των τιµών και του πληθωρισµού, χωρίς αναφορά στην νοµισµατική πολιτική, τη σχέση της µε τη δηµοσιονοµική πολιτική και τους στόχους της πολιτικής σταθεροποίησης της οικονοµίας. Με τον κίνδυνο να προτρέξουµε, θα δώσουµε µια σύντοµη εξήγηση των τάσεων του επιπέδου των τιµών και του πληθωρισµού που απεικονίζονται στα Διαγράµµατα 1.8 έως Μια πληρέστερη εξήγηση θα πρέπει να αναβληθεί έως ότου παρουσιάσουµε τα βασικά υποδείγµατα προσδιορισµού της νοµισµατικής πολιτικής και του πληθωρισµού. Ο λόγος για τον οποίο δεν υπήρξε συστηµατικός πληθωρισµός, και ότι το επίπεδο των τιµών δεν εµφανίζει µια ιδιαίτερη τάση µέχρι τον Α Παγκόσµιο Πόλεµο, σχετίζεται µε το γεγονός ότι τόσο οι ΗΠΑ όσο και το Ηνωµένο Βασίλειο είχαν σχεδόν σε όλο αυτό το διάστηµα νοµισµατικά συστήµατα που βασίζονταν σε πολύτιµα µέταλλα, όπως ο χρυσός και ο άργυρος, ή, επιζητούσαν να επιστρέψουν σε τέτοια νοµισµατικά συστήµατα. Αυτά τα συστήµατα περιορίζουν το ρυθµό αύξησης της προσφοράς χρήµατος. Για παράδειγµα, η Βρετανία ήταν σε έναν de facto κανόνα χρυσού ήδη από τις αρχές του 18ου αιώνα, και οι ΗΠΑ, η οποία ήταν σε κανόνα αργύρου µέχρι το 1834, σε ένα διµεταλλικό πρότυπο µέχρι το 1861, και σε ένα κανόνα χρυσού από το Κατά τη διάρκεια του Εµφυλίου Πολέµου, η µετατρεψιµότητα του δολαρίου σε πολύτιµα µέταλλα ανεστάλη, και η σύνδεση της προσφοράς χρήµατος µε τον χρυσό και τον άργυρο χαλάρωσε, µε την έκδοση µη µετατρέψιµων χαρτονοµισµάτων, των λεγόµενων greenbacks. H έκδοση µη µετατρέψιµων χαρτονοµισµάτων χρησιµοποιήθηκε για τη χρηµατοδότηση του πολέµου, και οδήγησε σε µεγάλες αυξήσεις στην προσφορά χρήµατος. Η αύξηση της προσφοράς χρήµατος προκάλεσε αυξήσεις του επιπέδου των τιµών και του πληθωρισµού. Η αναστολή της µετατρεψιµότητας θεωρήθηκε έκτακτη, λόγω του εµφυλίου πολέµου, και η µετατρεψιµότητα του δολαρίου τελικά αποκαταστάθηκε το 1879, µετά από µία περίοδο αποπληθωρισµού. 14 Το τι συνέβη κατά τη διάρκεια του Εµφυλίου Πολέµου είναι ένα παράδειγµα της επέκτασης της χρήσης του λεγοµένου εκδοτικού προνοµίου (seigniorage), προκειµένου το Υπουργείο Οικονοµικών να έχει έσοδα από την εκτύπωση νέων χαρτονοµισµάτων για τη χρηµατοδότηση του πολέµου. Οι δαπάνες του δηµοσίου αυξάνονται σηµαντικά κατά τη διάρκεια ενός πολέµου, και η δηµιουργία νέου χρήµατος είναι ένας από τους τρόπους για να χρηµατοδοτηθεί αυτή η προσωρινή αύξηση των δηµοσίων δαπανών. Η άλλη µέθοδος είναι η έκδοση δηµοσίου χρέους. 15 Ακάλυπτο χαρτονόµισµα εκδόθηκε επίσης από το Ηνωµένο Βασίλειο κατά τη διάρκεια του Α Παγκοσµίου Πολέµου, όταν η µετατρεψιµότητα σε χρυσό ανεστάλη. Και πάλι, ο λόγος ήταν για να ενισχυθεί τη χρηµατοδότηση του πολέµου. Ωστόσο, µετά τον πόλεµο, ο κύριος στόχος της µεταπολεµικής οικονοµικής πολιτικής του Ηνωµένου Βασιλείου κατέστη η επιστροφή στον κανόνα χρυσού, και µάλιστα στην προπολεµική ισοτιµία. Έτσι, από τις αρχές του 1920, το Ηνωµένο Βασίλειο επιζητούσε να επιστρέψει στον κανόνα χρυσού. 14 Βλέπε Friedman and Schwartz (1963), οι οποίοι επιχειρηµατολογούν ότι Ο µείζων ανακοινωµένος στόχος της νοµισµατικής πολιτικής ήταν η αποκατάσταση της µετατρεψιµότητας των χαρτονοµισµάτων στην προπολεµική ισοτιµία (p. 7). 15 Τεχνικά, τα έσοδα από το εκδοτικό προνόµιο (seigniorage) είναι η διαφορά µεταξύ του κόστους της εκτύπωσης χαρτονοµισµάτων και της αγοραστικής αξίας του χρήµατος. Ο όρος στα αγγλικά προκύπτει από το δικαίωµα των ευγενών στο µεσαίωνα (seigneurs), να κόβουν νοµίσµατα, και να κρατούν για λογαριασµό τους ένα µέρος του πολύτιµου µετάλλου από το οποίο κόβονταν τα νοµίσµατα. K16

17 Οι ΗΠΑ, είχαν παραµείνει στον κανόνα χρυσού κατά τη διάρκεια του Α Παγκοσµίου Πολέµου Επιπλέον, το 1914, ιδρύθηκε η Οµοσπονδιακή Τράπεζα (Federal Reserve) και ανέλαβε το ρόλο της Κεντρικής Τράπεζας των Ηνωµένων Πολιτειών. Η προσφορά χρήµατος αυξήθηκε λιγότερο στις ΗΠΑ από ό,τι στο Ηνωµένο Βασίλειο κατά τη διάρκεια του Α Παγκοσµίου Πολέµου, καθώς ο πόλεµος αυτός επηρέασε την οικονοµία και τις δηµόσιες δαπάνες των ΗΠΑ πολύ λιγότερο από ό,τι στην περίπτωση της Βρετανίας. Το Ηνωµένο Βασίλειο επέστρεψε στον κανόνα χρυσού το 1925, µετά από µια παρατεταµένη περίοδο αποπληθωρισµού. Ο αποπληθωρισµός προκλήθηκε από τις προσπάθειες για τη µείωση της προσφοράς χρήµατος, προκειµένου το επίπεδο τιµών να επιστρέψει σε ένα επίπεδο συνεπές µε την προπολεµική ισοτιµία µεταξύ στερλίνας και δολαρίου. Ωστόσο, µετά τη Μεγάλη Ύφεση, το Ηνωµένο Βασίλειο αναγκάστηκε να εγκαταλείψει και πάλι τον κανόνα χρυσού, κάτι το οποίο έκανε το 1931, ενώ οι ΗΠΑ επέτρεψαν τη σταδιακή υποτίµηση του δολαρίου απέναντι στο χρυσό. Κατά τη διάρκεια του 1933 και του 1934 το δολάριο υποτιµήθηκε κατά 40% περίπου έναντι του χρυσού. Από $20,67 η ουγγιά, η τιµή του χρυσού αυξήθηκε στα $35 η ουγγιά. Ο κανόνας χρυσού άλλαξε µόνιµα το 1934, καθώς η έκδοση χρυσών νοµισµάτων από τις ΗΠΑ διακόπηκε, και απαγορεύθηκε η κατοχή σηµαντικών ποσοτήτων χρυσού ή χρυσών νοµισµάτων από το κοινό. Έτσι, η µετατρεψιµότητα παρέµεινε µόνο για τους σκοπούς των διεθνών πληρωµών. Αυτή η µεταβολή είχε σηµαντικές συνέπειες για τη νοµισµατική πολιτική, ειδικά στην περίοδο µετά τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο. Για να εξηγήσει την αλλαγή της συµπεριφοράς των τιµών και του πληθωρισµού κατά τη διάρκεια του Β Παγκοσµίου Πολέµου και, κυρίως, στη µεταπολεµική περίοδο, πρέπει και πάλι να αναφερθεί στη νοµισµατική πολιτική. Τόσο οι ΗΠΑ και το Ηνωµένο Βασίλειο κατέφυγαν σε σηµαντικές αυξήσεις στην προσφορά χρήµατος, προκειµένου να χρηµατοδοτήσουν µέρος του κόστους του Β Παγκοσµίου Πολέµου. Ως αποτέλεσµα, το επίπεδο των τιµών και ο πληθωρισµός αυξήθηκαν, παρά τους εκτεταµένους ελέγχους των τιµών. Η φύση της νοµισµατικής πολιτικής άλλαξε µετά τον Δεύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο. Το σύστηµα του Bretton Woods, των σταθερών αλλά αναπροσαρµόσιµων συναλλαγµατικών ισοτιµιών, το οποίο συµφωνήθηκε το 1944, από τις ΗΠΑ, το Ηνωµένο Βασίλειο και µια σειρά από άλλες χώρες, ήταν αρκετά διαφορετικό από τον κανόνα χρυσού. Παρά το γεγονός ότι οι ΗΠΑ δεσµεύτηκαν να διατηρήσουν µια σταθερή τιµή του χρυσού, στα $35 η ουγγιά, και κατάφεραν να τη διατηρήσουν µέχρι το 1968, η µετατρεψιµότητα υπήρχε µόνο για τους σκοπούς των διεθνών πληρωµών. Η εγχώρια µετατρεψιµότητα σε χρυσό δεν αποκαταστάθηκε. Το Ηνωµένο Βασίλειο, ανέλαβε να διατηρεί µια σταθερή συναλλαγµατική ισοτιµία της στερλίνας έναντι του δολαρίου, αλλά το σύστηµα επέτρεπε υποτιµήσεις στην περίπτωση θεµελιωδών ανισορροπιών. Η νοµισµατική πολιτική στην περίοδο µετά το Β Παγκόσµιο Πόλεµο, απαλλαγµένη από τους περιορισµούς της µετατρεψιµότητας, επικεντρώθηκε στο στόχο της διατήρησης υψηλού βαθµού απασχόλησης. Αυτό ήταν εν µέρει επειδή καµία χώρα δεν ήθελε να δει µια επιστροφή στα ποσοστά ανεργίας της δεκαετίας του 1930, και εν µέρει λόγω της αυξανόµενης επιρροής της κεϋνσιανής µακροοικονοµικής. Όπως θα δούµε στα σχετικά κεφάλαια, η επιδίωξη της διατήρησης της ανεργίας σε πολύ χαµηλό ποσοστό, µέσω της νοµισµατικής πολιτικής, µπορεί τελικά να οδηγήσει σε υψηλό πληθωρισµό, µέσω της αύξησης των πληθωριστικών προσδοκιών. Στη µεταπολεµική περίοδο, τόσο η Τράπεζα της Αγγλίας και η Οµοσπονδιακή Τράπεζα των ΗΠΑ θέλησε να διατηρήσει χαµηλά ονοµαστικά K17

18 επιτόκια, και η προσφορά χρήµατος προσαρµοζόταν στις µεταβολές στη ζήτηση χρήµατος, που προκαλούνταν είτε από τις αυξήσεις του πραγµατικού προϊόντος είτε από τον πληθωρισµό. Ο στόχος της διατήρησης της ανεργίας σε χαµηλά επίπεδα αποτέλεσε βασικό στόχο της νοµισµατικής πολιτικής. Όταν το σύστηµα Bretton Woods κατέρρευσε στις αρχές του 1970, η νοµισµατική πολιτική έγινε ακόµη πιο χαλαρή σε σχέση µε τις αυξήσεις των τιµών. Ο πληθωρισµός, που µέχρι τη δεκαετία του 1970 ήταν θετικός αλλά σχετικά χαµηλός, αυξήθηκε σηµαντικά κατά τη δεκαετία του 1970, λόγω της χαλάρωσης της νοµισµατικής πολιτικής προκειµένου να αντιµετωπιστούν οι επιπτώσεις των πετρελαϊκών διαταραχών στην απασχόληση και την ανεργία. Έτσι, οι οικονοµίες οδηγήθηκαν σε µια περίοδο στασιµοπληθωρισµού. Μόνο µετά την αντιπληθωριστική στροφή της νοµισµατικής πολιτικής στις αρχές της δεκαετίας του 1980, τόσο στις ΗΠΑ όσο και το Ηνωµένο Βασίλειο, επέστρεψε σταδιακά ο πληθωρισµός σε χαµηλά επίπεδα, καθώς οι νοµισµατικές αρχές και στις δύο χώρες άλλαξαν την κύρια έµφαση της νοµισµατικής πολιτικής από την αντιµετώπιση της ανεργίας στην αντιµετώπιση του υψηλού πληθωρισµού. Για να συνοψίσουµε, τόσο η µακροχρόνια εξέλιξη όσο και οι διακυµάνσεις του επιπέδου των τιµών και του πληθωρισµού µπορούν να αναλυθούν µόνο σε σχέση µε τη νοµισµατικής πολιτική και τους προσδιοριστικούς της παράγοντες. Σε περιόδους προσωρινά υψηλών δηµοσίων δαπανών, όπως σε πολεµικές περιόδους, η νοµισµατική πολιτική υποτάσσεται στη δηµοσιονοµική πολιτική, καθώς οι κυβερνήσεις χρηµατοδοτούν ένα µεγάλο µέρος της αύξησης των δαπανών µέσω της επέκτασης της προσφοράς χρήµατος και της αύξησης του δηµόσιου χρέους. Η επέκταση της προσφοράς χρήµατος οδηγεί σε αύξηση του πληθωρισµού ο οποίος όπως είδαµε είναι υψηλότερος σε πολεµικές περιόδους. Κατά την περίοδο πριν από τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο, όταν ή νοµισµατική πολιτική στις περισσότερες ανεπτυγµένες οικονοµίες λειτουργούσε κάτω από τους περιορισµούς µεταλλικών συστηµάτων, όπως ο κανόνας χρυσού, το επίπεδο των τιµών τους δεν εµφανίζε ανοδική τάση, και ο πληθωρισµός ήταν κατά µέσο όρο κοντά στο µηδέν. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η απαίτηση της µετατρεψιµότητας περιόριζε το ρυθµό αύξησης της προσφοράς χρήµατος. Περίοδοι πολέµου είχαν ως αποτέλεσµα την αναστολή της µετατρεψιµότητας και προσωρινή αύξηση του πληθωρισµού, καθώς η νοµισµατική πολιτική υποτασσόταν στις ανάγκες χρηµατοδότησης των πολεµικών δαπανών, και ο ρυθµός αύξησης της προσφοράς χρήµατος αυξανόταν σηµαντικά. Περιόδοι ύφεσης συνήθως συνδέονταν µε αποπληθωρισµό, και περίοδοι ανάκαµψης µε πληθωρισµό. Στη περίοδο µετά τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο, η κατεύθυνση της νοµισµατικής πολιτικής φαίνεται να έχει γίνει πιο χαλαρή αναφορικά µε τον πληθωρισµό, κάτι που οδήγησε σε µια θετική τάση για το επίπεδο των τιµών, και µονίµως θετικό πληθωρισµό. Ο πληθωρισµός αυξήθηκε σηµαντικά τόσο στις ΗΠΑ όσο και το Ηνωµένο Βασίλειο στη δεκαετία του 1970, όταν το σύστηµα των κυµαινόµενων συναλλαγµατικών ισοτιµιών απελευθέρωσε ακόµη περισσότερο τις εθνικές νοµισµατικές πολιτικές οι οποίες επικεντρώθηκαν στο στόχο της αντιµετώπισης της ανεργίας. Η αρνητική σχέση µεταξύ του πληθωρισµού και των υφέσεων επίσης φαίνεται να χαλάρωσε στην περίοδο αυτή, καθώς οι υφέσεις της δεκαετίας του 1970 συνοδεύτηκαν µε αύξηση του πληθωρισµού, µε αποτέλεσµα στασιµοπληθωρισµό. K18

19 Από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, το πρόβληµα του υψηλού πληθωρισµού φαίνεται να έχει αντιµετωπιστεί, καθώς οι κεντρικές τράπεζες µετατόπισαν το επίκεντρο της νοµισµατικής πολιτικής από τα χαµηλά ποσοστά ανεργίας στον χαµηλό πληθωρισµό. K19

20 Διάγραµµα 1.1 Κατανοµή Χωρών σε Σχέση µε το Κατά Κεφαλήν Εισόδηµα (ΑΕΕ) $0 έως $1000 $1000 έως $10000 $10000 έως $20000 $20000 έως $30000 $30000 έως $40000 $40000 έως $50000 Πάνω από $60000 Αριθμός Χωρών Πηγή: Παγκόσµια Τράπεζα K20

21 Διάγραµµα 1.2 Η Μακροχρόνια Μεγέθυνση του Κατά Κεφαλή ΑΕΠ στη Μ. Βρετανία, τις ΗΠΑ και την Ιαπωνία (λογαριθµική κλίµακα) Μ. Βρετανία ΗΠΑ Ιαπωνία Πηγή: Maddison Project K21

22 Διάγραµµα 1.3 Η Μακροχρόνια Μεγέθυνση του Κατά Κεφαλή ΑΕΠ στις Κύριες Ευρωπαϊκές Οικονοµίες (λογαριθµική κλίµακα) Μ. Βρετανία Γαλλία Γερμανία Ιταλία Πηγή: Maddison Project K22

23 Διάγραµµα 1.4 Υφέσεις και Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ στις ΗΠΑ (λογαριθµική κλίµακα) Υφεση Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ Πηγή: Bureau of Economic Analysis (BEA), NBER and Johnston and Williamson (2008). K23

24 Διάγραµµα 1.5 Υφέσεις και Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ στη Μ. Βρετανία (λογαριθµική κλίµακα) Υφεση Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ Πηγή: Office of National Statistics (ONS) and Hills et al (2010). K24

25 Διάγραµµα 1.6 Υφέσεις και το Ποσοστό Ανεργίας στις ΗΠΑ Υφεση Ποσοστό Ανεργίας Πηγή: Bureau of Labor Statitistics (BLS) and US Bureau of the Census K25

26 Διάγραµµα 1.7 Υφέσεις και το Ποσοστό Ανεργίας στη Μ. Βρετανία 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% Υφεση Ποσοστό Ανεργίας Πηγή: Office of National Statistics (ONS) and Hills et al (2010) K26

27 Γιώργος Αλογοσκούφης, Δυναµική Μακροοικονοµική, Αθήνα 2016 Διάγραµµα 1.8 Η Εξέλιξη του Επιπέδου Τιµών στις ΗΠΑ (λογαριθµική κλίµακα) Υφεση Δείκτης Τιμών Καταναλωτή Πηγή: Bureau of Labor Statitistics (BLS) and Officer (2015) K27

28 Διάγραµµα 1.9 Η Εξέλιξη του Επιπέδου Τιµών στη Μ. Βρετανία (λογαριθµική κλίµακα) Υφεση Δείκτης Τιμών Καταναλωτή Πηγή: Office of National Statistics (ONS) and Hills et al (2010) K28

29 Διάγραµµα 1.10 Ο Ετήσιος Πληθωρισµός στις ΗΠΑ 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% -5% % -15% Υφεση Ετήσιος Πληθωρισμός Πηγή: Bureau of Labor Statitistics (BLS) and Officer (2015) K29