ΔΘΝΗΚΖ ΥΟΛΖ ΓΖΜΟΗΑ ΓΗΟΗΚΖΖ

Transcript

1 ΔΘΝΗΚΖ ΥΟΛΖ ΓΖΜΟΗΑ ΓΗΟΗΚΖΖ ΙΔ ΕΚΠΑΙΔΕΤΣΙΚΗ ΕΙΡΑ ΣΜΖΜΑ ΚΟΗΝΧΝΗΚΖ ΓΗΟΗΚΖΖ ΓΗΟΗΚΖΖ ΟΡΓΑΝΗΜΧΝ ΚΟΗΝΧΝΗΚΖ ΠΟΛΗΣΗΚΖ ΣΔΛΗΚΖ ΔΡΓΑΗΑ Θέκα: ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ ΚΑΗ ΚΟΗΝΧΝΗΚΟ ΑΠΟΚΛΔΗΜΟ Δπηβιέπσλ: Σειέκαρνο εξάζεο πνπδάζηξηα: νπδάλα Λαζθαξίδνπ ΑΘΖΝΑ

2 ΠΔΡΗΛΖΦΖ Ζ εξγαζία απηή, βάζεη βηβιηνγξαθηθψλ πεγψλ θαη εξεπλεηηθψλ πνξηζκάησλ, παξνπζηάδεη κηα γεληθή ζπδήηεζε γχξσ απφ ηελ κεηεμέιημε ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζεζκνχ, κε έκθαζε ζηε κεηάβαζε απφ ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ηνπ κεηαπνιεκηθνχ θξάηνπο πξφλνηαο ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ηνπ ζήκεξα. Ζ ελ ιφγσ κεηάβαζε επηθεληξψλεηαη ζηνλ αηηηαθφ πξνζδηνξηζκφ ηεο ζρέζεο αλάκεζα ζηνλ θνηλσληθφ απνθιεηζκφ θαη ηηο εθπαηδεπηηθέο αληζφηεηεο. Αξρηθά, επηρεηξείηαη κηα ζχληνκε ηζηνξηθή δηεξεχλεζε ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο αλαθνξηθά κε ηελ αλάδπζε ηεο έλλνηαο ηεο ηζφηεηαο επθαηξηψλ. κσο, κηα ηέηνηα δηεξεχλεζε πξνυπνζέηεη ηελ αλάιπζε ησλ δηαθφξσλ ζεσξεηηθψλ απφςεσλ πάλσ ζην ζέκα ηεο ηζφηεηαο ησλ εθπαηδεπηηθψλ επθαηξηψλ. ηε ζπλέρεηα, ε εξγαζία κειεηά ηελ επίδξαζε ησλ επξχηεξσλ νηθνλνκηθψλ θαη πνιηηηθν-ηδενινγηθψλ αιιαγψλ ζηελ δηαηχπσζε πνιηηηθψλ θαηεπζχλζεσλ απφ ηελ Δπξσπατθή Έλσζε, πνπ, θαη επέθηαζε, θαηαιήγεη ζηελ ελζσκάησζή ηνπο ζηελ εζληθή εθπαηδεπηηθή πξαθηηθή. Σέινο, ε παξνχζα εξγαζία πηνζεηεί κηα επηιεθηηθή πξνζέγγηζε θαηά ηελ θαηαγξαθή ησλ εθπαηδεπηηθψλ αληζνηήησλ ζην ειιεληθφ εθπαηδεπηηθφ πεξηβάιινλ θαη κηα θξηηηθή δηεξεχλεζε ησλ εθαξκνδφκελσλ πνιηηηθψλ δηαρείξηζήο ηνπο. 2

3 ABSTRACT This paper based on bibliographical sources and research findings presents a general discussion about the evolution of the educational institution, emphasizing on the transition from the educational system of the post-war welfare state to the educational system of today. This transition is focused on the causal effect of the relationship between social exclusion and educational inequalities. Initially, a brief historical investigation of the educational system is attempted in reference to the emergence of the concept of equality of opportunities. However, such investigation requires the analysis of the different theoretical views on the issue of the equality of educational opportunities. Further on, the paper studies the influence of the broader economic and politicoideological changes on the expression of political directions by the European Union, which, in a wider sense, results to their inclusion in the national educational practice. Finally, this paper adopts a selective approach in recording educational inequalities in the Greek educational environment and a critical investigation of the policies applied to manage them. 3

4 ΛΔΞΔΗ ΚΛΔΗΓΗΑ εθπαηδεπηηθό ζύζηεκα εθπαηδεπηηθή πνιηηηθή ηζόηεηα επθαηξηώλ θξάηνο πξόλνηαο λενθηιειεύζεξε ηδενινγία θνηλσληθή θηλεηηθόηεηα θνηλσληθή επηινγή αληηζηαζκηζηηθή εθπαίδεπζε θνηλσληθή πξνέιεπζε θνηλσληθή αλαπαξαγσγή πνιηηηζκηθό θεθάιαην εθπαηδεπηηθέο αληζόηεηεο αγνξά εξγαζίαο επαγγεικαηηθή θαηάξηηζε εθπαηδεπηηθέο δαπάλεο δεκόζηα / ηδησηηθή εθπαίδεπζε θνηλσληθόο απνθιεηζκόο θηώρεηα ζρνιηθή απνηπρία ζρνιηθή δηαξξνή Παιηλλνζηνύληεο αιινδαπνί Τζηγγάλνη δηαπνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε πνιηηηθή αθνκνίσζεο πνιηηηζκηθή ηαπηόηεηα αλαιθαβεηηζκόο κεηνλνηηθνί πιεζπζκνί κεηνλνηηθό ζρνιείν αλήιηθνη παξαβάηεο θπιαθή 4

5 ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ ΔΗΑΓΧΓΖ......ζει. 6 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 1ν : Ζ ηζόηεηα επθαηξηώλ ζηελ εθπαίδεπζε 1. Ζ έλλνηα ηεο ηζφηεηαο επθαηξηψλ θαη ν ζχγρξνλνο ξφινο ηεο εθπαίδεπζεο..ζει Οη ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο ηεο ηζφηεηαο εθπαηδεπηηθψλ επθαηξηψλ ζει. 14 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 2ν : Ζ επίδξαζε ηωλ νηθνλνκηθώλ θαη πνιηηηθν-ηδενινγηθώλ αιιαγώλ ζην πεδίν ηεο Δπξωπαϊθήο θαη Δζληθήο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο 1. Οη νηθνλνκηθέο θαη πνιηηηθν-ηδενινγηθέο εμειίμεηο..ζει Ζ λέα ζηφρεπζε ηεο Δ.Δ. ζηελ εθπαηδεπηηθή πνιηηηθή.ζει Ζ ειιεληθή εθπαηδεπηηθή πξαγκαηηθφηεηα...ζει. 32 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 3ν : Δθπαηδεπηηθέο αληζόηεηεο θαη πνιηηηθέο ζηελ Διιάδα 1. Ζ εθπαίδεπζε σο κεραληζκφο αλαπαξαγσγήο ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ...ζει Ζ παξάκεηξνο ηεο θνηλσληθήο πξνέιεπζεο..ζει Ζ παξάκεηξνο ηεο εζλνπνιηηηζκηθήο εηεξφηεηαο.....ζει Παιηλλνζηνχληεο θαη αιινδαπνί..ζει Σζηγγάλνη..ζει Μεηνλφηεηα ηεο Θξάθεο...ζει Ζ παξάκεηξνο ηνπ εγθιεηζκνχ..ζει. 67 ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ..ζει. 73 ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ...ζει. 81 5

6 ΔΗΑΓΧΓΖ Ζ ζεκαζία ηνπ ξφινπ ηεο εθπαίδεπζεο ζηε δηακφξθσζε θαη αλαπαξαγσγή ησλ ζχγρξνλσλ δπηηθψλ θνηλσληψλ θαζψο θαη ε δηαρξνληθή εμέιημε ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζεζκνχ, απνηεινχλ ηε βάζε έληνλνπ επηζηεκνληθνχ πξνβιεκαηηζκνχ θαη ζεσξεηηθψλ αλαδεηήζεσλ, αιιά θαη ην αληηθείκελν εθαξκνζκέλσλ πνιηηηθψλ. ηφρνο ηεο παξνχζαο εξγαζίαο είλαη ε ηζηνξηθή θαη θνηλσληνινγηθή πξνζέγγηζε ηεο κεηεμέιημεο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζεζκνχ εμεηάδνληαο ηνπο νηθνλνκηθνχο, ηδενινγηθνχο, ζεζκηθνχο θαη θνηλσληθνχο εθείλνπο παξάγνληεο πνπ δηακνξθψλνπλ ην πιαίζην ηεο κεηάβαζεο απφ ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ηνπ κεηαπνιεκηθνχ θξάηνπο πξφλνηαο ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ηνπ ζήκεξα. Ζ κεηάβαζε απηή επηθεληξψλεηαη ζηελ επίηαζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ αληζνηήησλ, φπσο απηέο εθθξάδνληαη ζηα θαηλφκελα ηεο ζρνιηθήο απνηπρίαο θαη καζεηηθήο δηαξξνήο, θαζψο θαη ζηε δηεξεχλεζε ηεο ακθίδξνκεο ζρέζεο εθπαίδεπζεο θαη θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ. Αξρηθά επηρεηξείηαη κηα ζχληνκε ηζηνξηθή ηνπνζέηεζε ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο παξάιιεια κε ηελ αλάδπζε ηεο έλλνηαο ηεο ηζφηεηαο επθαηξηψλ, πνπ απνηέιεζε ην ζεκέιην γηα ηελ ελεξγνπνίεζε ηνπ θξαηηθνχ παξεκβαηηζκνχ θαη ηε ζπγθξφηεζε ηνπ πξνλνηαθνχ ραξαθηήξα ησλ εθπαηδεπηηθψλ ζεζκψλ. Οη επηπηψζεηο ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 70 ήηαλ άκεζεο γηα ηελ αλαδίπισζε ηεο θξαηηθήο παξέκβαζεο θαη ζην ρψξν ηεο εθπαίδεπζεο θαη εληζρχζεθαλ απφ ηελ επηθξάηεζε ζπληεξεηηθψλ πνιηηηθψλ πξαθηηθψλ πνπ πξνζαλαηνιίδνληαη ζε πεξηνξηζκφ ηεο θξαηηθήο ρξεκαηνδφηεζεο κε ηαπηφρξνλε εθρψξεζε αξκνδηνηήησλ ζε κεραληζκνχο ηεο αγνξάο. Ζ θαηαλφεζε απηψλ ησλ δηαδηθαζηψλ κεηάβαζεο, θπξίσο ζην επίπεδν επηινγψλ πνιηηηθψλ θαηεπζχλζεσλ, πξνυπνζέηεη ηελ αλάιπζε ηνπ ηδενινγηθνχ ππφβαζξνπ θαη ησλ δηαθφξσλ ζεσξεηηθψλ πξνζεγγίζεσλ ζην ζέκα ηεο ηζφηεηαο εθπαηδεπηηθψλ επθαηξηψλ. Δμεηάδνληαη, επνκέλσο, νη θπξίαξρεο επηζηεκνληθέο ζεσξήζεηο ηφζν κε γλψκνλα ηε δηαζχλδεζε ηεο εθπαίδεπζεο κε ηελ αγνξά εξγαζίαο θαη ηε δνκή ηνπ επξχηεξνπ θνηλσληθνχ ζρεκαηηζκνχ, φζν θαη κε απψηεξν ζθνπφ ηε δηαιεχθαλζε ησλ εξκελεπηηθψλ θιεηδηψλ γηα ηελ πεξαηηέξσ ζθηαγξάθεζε ηεο ζρέζεο εθπαίδεπζεο θαη θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ. 6

7 ΔΗΑΓΩΓΖ ηε ζπλέρεηα, πξαγκαηνπνηείηαη ε ζπζρέηηζε ησλ επξχηεξσλ νηθνλνκηθψλ θαη πνιηηηθν-ηδενινγηθψλ αιιαγψλ κε ηελ αλαδηαηχπσζε πνιηηηθψλ θαηεπζχλζεσλ απφ ηελ Δπξσπατθή Έλσζε θαη ηελ θαη αθνινπζία ελζσκάησζή ηνπο ζηελ εζληθή εθπαηδεπηηθή πξαθηηθή. ην πιαίζην, ινηπφλ, ηεο νινθιήξσζεο ησλ δηεξγαζηψλ αλαδφκεζεο ηεο εξγαζίαο, παξαηεξείηαη ε ζηαδηαθή επζπγξάκκηζε ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο κε ηηο λέεο εμειίμεηο ζηελ νξγάλσζε ηεο εξγαζίαο θαη ε επαλαδηαπξαγκάηεπζε ηνπ επξσπατθνχ θνηλσληθνχ πξνηχπνπ. Δπηρεηξείηαη, έηζη, ζηνλ ηνκέα ηεο εθπαίδεπζεο ν πεξηνξηζκφο ησλ δεκφζησλ εθπαηδεπηηθψλ δαπαλψλ θαη ε παξάιιειε πξνψζεζε ησλ δηαδηθαζηψλ ηδησηηθνπνίεζεο κε ζηφρν ηελ επέιηθηε πξνζαξκνγή ησλ εθπαηδεπηηθψλ δηαδηθαζηψλ θαη απνηειεζκάησλ ζηηο αλάγθεο ηεο παξαγσγήο. Τπφ ην πξίζκα απηφ, ηεθκεξηψλεηαη ε πησηηθή πνξεία ησλ δεκφζησλ δαπαλψλ γηα ηελ εθπαίδεπζε ζηε ρψξα καο, θαζψο ηελ ίδηα ζηηγκή δηνγθψλεηαη ην θαηλφκελν ηεο παξαπαηδείαο. Σα ελ ιφγσ ζηνηρεία θαηαδεηθλχνπλ φηη ε ειιεληθή εθπαίδεπζε έρεη απνιέζεη άηππα ηνλ εληαίν θαη δεκφζην ραξαθηήξα ηεο, ελψ γίλεηαη παξάιιεια πξνζπάζεηα λα ηεζεί ζε εθαξκνγή θαη λα επεθηαζεί ε ρακεινχ θφζηνπο θαη παξαγσγηθφηεηαο πνιηηηθή γηα ηελ θαηάξηηζε θαη ηελ επηκφξθσζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ έμσ απφ ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα. Σέινο, ζην ηειεπηαίν θαη κεγαιχηεξν κέξνο ηεο παξνχζαο εξγαζίαο, γίλεηαη απφπεηξα επηιεθηηθήο ραξηνγξάθεζεο ησλ εθπαηδεπηηθψλ αληζνηήησλ ζην ειιεληθφ εθπαηδεπηηθφ ηνπίν θαη ηαπηφρξνλε θξηηηθή δηεξεχλεζε ησλ πνιηηηθψλ δηαρείξηζήο ηνπο ηα ηειεπηαία πελήληα ρξφληα, κε γλψκνλα ηελ εξεπλεηηθή επηβεβαίσζε ηεο ακθίδξνκεο αλαπαξαγσγήο ζηε δηαδνρή ησλ θάζεσλ απφ ηε ζρνιηθή σο ηελ θνηλσληθή απφξξηςε. Οη αληζφηεηεο ζηελ πξφζβαζε θαη αμηνπνίεζε ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο, πνπ ζηνηρεηνζεηνχλ κηα ζεκαληηθή έθθαλζε ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ, επεμεξγάδνληαη δηα κέζνπ κηαο θαηεγνξηνπνίεζεο ηνπ καζεηηθνχ πιεζπζκνχ ε νπνία επηηξέπεη ηε ιεπηνκεξέζηεξε παξαθνινχζεζε ησλ ηδηαίηεξσλ παξακέηξσλ-αηηηψλ έθθξαζεο εθπαηδεπηηθψλ αληζνηήησλ. Ωο εθ ηνχηνπ, αθνινπζείηαη ε ηαμηλφκεζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ αληζνηήησλ κε βάζε ηελ παξάκεηξν: (α) ηεο θνηλσληθήο πξνέιεπζεο, αλαθνξηθά κε ηελ νηθνλνκηθή, θνηλσληθή θαη κνξθσηηθή θαηάζηαζε ηεο νηθνγέλεηαο, (β) ηεο εζλνπνιηηηζκηθήο πξνέιεπζεο, δειαδή ησλ ηδηαίηεξσλ εζλνηηθψλ, ζξεζθεπηηθψλ θαη πνιηηηζκηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ θαη (γ) ηνπ εγθιεηζκνχ, ζε ζρέζε κε ην θαζεζηψο δηαρείξηζεο ηεο λεαληθήο παξαβαηηθφηεηαο. Ζ ηαμηλφκεζε απηή επηηξέπεη ηελ θξηηηθή ζεψξεζε ησλ επηκέξνπο εθπαηδεπηηθψλ πνιηηηθψλ θαη ηελ αζθαιέζηεξε 7

8 νπδάλα Λαζθαξίδνπ Δθπαίδεπζε θαη Κνηλσληθόο Απνθιεηζκόο εμαγσγή ζπκπεξαζκάησλ γηα ηηο πνιηηηθέο θαηεπζχλζεηο δηαρείξηζεο ηεο εθπαηδεπηηθήο δηαθνξεηηθφηεηαο, θαζψο θαη ηηο ζεζκνζεηεκέλεο δηαδηθαζίεο αλαπαξαγσγήο ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ. χκθσλα κε φζα ήδε αλαθέξζεθαλ, θαζίζηαηαη ζαθήο ε επηθαηξφηεηα ηνπ ζέκαηνο γηα ηε Γεκφζηα Γηνίθεζε, θαζψο νη ξαγδαίεο εμειίμεηο ζηελ νηθνλνκία θαη θαηά θχξην ιφγν ζηελ αγνξά εξγαζίαο επηθέξνπλ αιπζηδσηέο επηδξάζεηο ζηνπο εθπαηδεπηηθνχο ζεζκνχο, δηαδηθαζία ε νπνία επηηείλεηαη κε ηελ φμπλζε ησλ θαηλνκέλσλ ηεο θηψρεηαο θαη ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ, θαζψο επίζεο, θαη κε ηε δξακαηηθή αχμεζε ησλ κεηαλαζηεπηηθψλ εηζξνψλ θαη ηε ζπλαθφινπζε παγίσζε ελφο πνιππνιηηηζκηθνχ καζεηηθνχ πιεζπζκνχ ζηε ρψξα καο. Ζ δηφγθσζε ησλ ελ ιφγσ θαηλνκέλσλ θαζηζηνχλ επηηαθηηθή ηελ αλάγθε επαλαδηαπξαγκάηεπζεο ησλ πνιηηηθψλ ζηξαηεγηθψλ θαη εθπαηδεπηηθψλ πξαθηηθψλ ζηε ζθαίξα ελφο επξχηεξνπ ζρεδηαζκνχ θαη ζπληνληζκνχ θνηλσληθήο πνιηηηθήο, πνπ ζα ζηνρεχεη ζηελ πξφιεςε θαη φρη ζηελ επηκέξνπο θαηαζηνιή θαη απνζφβεζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ αληζνηήησλ θαη ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ. Ζ κεζνδνινγία πνπ ρξεζηκνπνηήζεθε γηα ηελ πξνζέγγηζε ηνπ ζέκαηνο ηεο παξνχζαο εξγαζίαο, βαζίζηεθε ζηε βηβιηνγξαθηθή ηεθκεξίσζε ησλ βαζηθψλ ππνζέζεσλ θαη παξαδνρψλ κέζα απφ ζρεηηθά βηβιία, άξζξα επηζηεκνληθψλ πεξηνδηθψλ, δεκνζηεπζείζεο εξγαζίεο, θαζψο θαη ζπκπεξάζκαηα ζπλεδξίσλ, φπσο παξαπέκπνληαη κέζα ζην θείκελν θαη ιεπηνκεξψο παξαζέηνληαη ζην ηέινο ηεο εξγαζίαο. Δπίζεο, ζεκαληηθή ππήξμε ε ζπκβνιή επεμεξγαζκέλσλ ζηνηρείσλ δεκνζηεπκέλσλ πξσηνγελψλ εξεπλψλ γηα ηελ πιεξέζηεξε πνζνηηθή δηεξεχλεζε ησλ πεξηγξαθέλησλ θαηλνκέλσλ. 8

9 Κεθάιαην 1 ν : Ζ ηζόηεηα επθαηξηώλ ζηελ εθπαίδεπζε 1. Ζ έλλνηα ηεο ηζόηεηαο επθαηξηώλ θαη ν ζύγρξνλνο ξόινο ηεο εθπαίδεπζεο ηηο πξνθαπηηαιηζηηθέο θνηλσλίεο ε εθπαίδεπζε απνηεινχζε, θαηά θχξην ιφγν, αληηθείκελν παξαδνζηαθψλ θνηλσληθψλ ζεζκψλ φπσο ε νηθνγέλεηα θαη ε εθθιεζία, κε ηελ αλάπηπμε φκσο ηεο βηνκεραληθήο παξαγσγήο θαη ηελ εμέιημε ηνπ θνηλσληθνχ θαηακεξηζκνχ ηεο εξγαζίαο ζεσξήζεθε ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ αγαζφ, δηφηη επηηξέπεη ηελ αλνδηθή θνηλσληθή θηλεηηθφηεηα ηνπ αηφκνπ. Απφ ηε ζηηγκή πνπ ε εθπαίδεπζε ζπλδέεηαη κε ηελ θνηλσληθή θηλεηηθφηεηα ε έιιεηςή ηεο ζπλεπάγεηαη, γηα φζνπο δελ κπνξνχλ λα ηελ απνθηήζνπλ, θνηλσληθή θαζήισζε. Έηζη, ε παξνρή εθπαίδεπζεο ζε φινπο κεηαηξέπεηαη ζε αίηεκα θνηλσληθήο δηθαηνζχλεο κε πεξηερφκελν ηελ εμαζθάιηζε ίζσλ επθαηξηψλ ζε φινπο. Ζ αληίιεςε απηή νδήγεζε ζηελ αλαγλψξηζε ηνπ δηθαηψκαηνο ηεο εθπαίδεπζεο σο δηθαηψκαηνο ηνπ αηφκνπ θαη σο ππνρξέσζεο (γηα ηελ εμαζθάιηζή ηνπ) ηνπ θξάηνπο. Γχν επαθφινπζα ηεο εμέιημεο απηήο ήηαλ ε θαζηέξσζε ηεο ππνρξεσηηθήο εθπαίδεπζεο θαη ε αλάιεςε ηνπ θφζηνπο παξνρήο ηεο απφ ην θξάηνο (Σζανχζεο, 1983: 571). Ζ έλλνηα ηεο ηζφηεηαο ησλ εθπαηδεπηηθψλ επθαηξηψλ απέθηεζε ηδηαίηεξε ζεκαζία φηαλ ε εθπαίδεπζε έγηλε ην εξγαιείν γηα ηελ έληαμε ησλ λέσλ ππνθεηκέλσλ ηεο θνηλσληθήο θαη νηθνλνκηθήο δσήο ζηελ παξαγσγή. Ήδε απφ ηελ επνρή ηεο Γαιιηθήο Δπαλάζηαζεο δηαηππψζεθε απφ πξννδεπηηθνχο θαη θηιειεχζεξνπο θχθινπο ε ειπίδα φηη ε εθπαίδεπζε ζα ιεηηνπξγνχζε σο ν κεγάινο «εμηζσηηθφο» παξάγνληαο ζηελ θνηλσληθή δσή. Οη απαξρέο ηεο θιαζηθήο θηιειεχζεξεο ζεψξεζεο ηεο ηζφηεηαο εθπαηδεπηηθψλ επθαηξηψλ (18 νο αηψλαο πξννίκην ηεο Ακεξηθαληθήο Γηαθήξπμε ηεο Αλεμαξηεζίαο ηνπ 1776) ππνδήισλαλ φηη ε ίδηα επθαηξία ζα έπξεπε λα δνζεί ζε φια ηα άηνκα ζηελ αξρή ηεο θνηλσληθήο έληαμήο ηνπο, ρσξίο βέβαηα απηφ λα εμαζθαιίδεη φηη ζα επαθνινπζνχζε κεγαιχηεξε ηζφηεηα αλαθνξηθά κε ηελ θνηλσληθν-νηθνλνκηθή ηνπο θαηάζηαζε. Ο Rousseau δηαηχπσζε φηη, παξφιν πνπ νη άλζξσπνη γελληνχληαη ίζνη θαη κε ίδηα δηθαηψκαηα, ππάξρνπλ θπζηθέο δηαθνξέο κεηαμχ ηνπο νη νπνίεο φκσο δελ δηαηαξάζζνπλ ηελ θνηλσληθή ηζφηεηα φζν ε θνηλσλία ηνπο βξαβεχεη αλάινγα κε ηηο ηθαλφηεηέο ηνπο (Rousseau, Σν Κνηλσληθφ πκβφιαην). 9

10 νπδάλα Λαζθαξίδνπ Δθπαίδεπζε θαη Κνηλσληθόο Απνθιεηζκόο Με ηελ ίδηα ινγηθή ην χληαγκα ηεο Βατκάξεο (1919) θαζφξηζε φηη ην ζρνιείν έρεη ην δηθαίσκα αιιά θαη ηελ επζχλε ηεο επηινγήο απηψλ πνπ ζα πξνσζεζνχλ κε βάζε θξηηήξηα ηθαλφηεηαο θαη ζέιεζεο. Οηθνλνκηθά βνεζήκαηα ζα κπνξνχζαλ λα εμηζνξξνπήζνπλ ηελ αδπλακία θαη ηηο δπζθνιίεο ησλ θησρψλ νηθνγελεηψλ θαη ησλ γφλσλ ηνπο. Οη αληηιήςεηο απηέο, κέζα ζηα πιαίζηα ησλ αξρψλ γηα ηελ θνηλσληθή θαη επηζηεκνληθή πξφνδν πνπ γέλλεζε ν Γηαθσηηζκφο, ηνπνζέηεζαλ ηηο βάζεηο γηα ηελ πξνψζεζε ηεο θπζηθήο αξηζηνθξαηίαο (αξηζηνθξαηίαο ηνπ ηαιέληνπ θαη ησλ ηθαλνηήησλ) ζε αληηθαηάζηαζε ηεο αξηζηνθξαηίαο ηνπ πινχηνπ θαη ηεο θαηαγσγήο. Ζ εθπαίδεπζε ζεσξήζεθε σο ν ζεζκφο πνπ ζα έπαηδε ηνλ ξφιν ηνπ «εμηζσηή» ζηελ θνηλσληθν-νηθνλνκηθή δσή. Με αθνξκή ηε δηάρπηε απηή αληίιεςε γηα ηελ επηθξάηεζε ησλ ηθαλψλ κέζα απφ ηηο δηαδηθαζίεο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο, έγηλε ζηελ Αγγιία πξνζπάζεηα λα εθηηκεζεί θαηά πφζν επηθξαηνχζε αληζφηεηα ζηελ νηθνλνκηθή, πνιηηηθή θαη θνηλσληθή δσή. ηε ζρεηηθή κειέηε (πξσηνδεκνζηεπζείζα ην 1931 απφ ηνλ R.H. Tanwey) θάλεθε θαζαξά φηη νη θνηλσληθέο δηαθνξνπνηήζεηο κέζα ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ζπλέβαιαλ ζηελ ελίζρπζε ηνπ είδνπο ηεο απηνγλσζίαο πνπ ην ζρνιείν πξνσζνχζε ζηα παηδηά θαη, επνκέλσο, ε θνίηεζε ζην ζρνιείν δηαηψληδε ηηο θνηλσληθέο δηαθξίζεηο. Γηα πξψηε θνξά ηφηε πξνηάζεθε ε δνκή ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο λα γίλεη εληαία, έηζη ψζηε ηα παηδηά φισλ ησλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ λα θνηηνχλ ζην ίδην ζρνιείν θαη λα έρνπλ ίζεο επθαηξίεο γηα ηελ θαιιηέξγεηα ηεο ηθαλφηεηαο πνπ ε θχζε ηνπο έρεη θιεξνδνηήζεη (Κνληνγηαλλνπνχινπ-Πνιπδσξίδε, 1997: 51). Με βάζε ηε ινγηθή απηή, νη θηιειεχζεξνη θαη νη ζνζηαιηζηέο ηεο Δπξψπεο ζεψξεζαλ γηα πνιχ θαηξφ ηελ ηζφηεηα επθαηξηψλ σο ηζφηεηα ηεο επθαηξίαο παξαθνινχζεζεο θάπνηνπ πξνγξάκκαηνο καζεκάησλ. Αθνχ ε παξαθνινχζεζε δεδνκέλνπ πξνγξάκκαηνο εμαζθαιηδφηαλ, ην θάζε παηδί θαη νη γνλείο είραλ ηελ επζχλε λα θαηαθέξνπλ λα εθκεηαιιεπηνχλ απηφ πνπ ηνπο πξνζθεξφηαλ. Με ηελ ίδηα ινγηθή ε ηζφηεηα εθπαηδεπηηθψλ επθαηξηψλ πξνσζήζεθε ζηηο Ζ.Π.Α., θαη αξρήλ σο αληίιεςε θαη ζηε ζπλέρεηα σο εθαξκνζκέλε εθπαηδεπηηθή πνιηηηθή, ζηα πιαίζηα ηεο θηιειεχζεξεο αληίιεςεο ηνπ θξάηνπο πξφλνηαο (Κνληνγηαλλνπνχινπ-Πνιπδσξίδε, 1997: 51). Ζ θαηαλφεζε ηεο εθπαίδεπζεο σο κηαο θνηλσληθήο δηαδηθαζίαο πνπ εμππεξεηεί ην γεληθφ φθεινο ζπληζηά ηνλ ππξήλα ηνπ επηρεηξήκαηνο γηα ηελ ελεξγνπνίεζε ηνπ 10

11 Ζ ΗΟΣΖΣΑ ΔΤΚΑΗΡΗΩΝ ΣΖΝ ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ θξαηηθνχ παξεκβαηηζκνχ θαη ηε ζπγθξφηεζε ηνπ πξνλνηαθνχ ραξαθηήξα ησλ εθπαηδεπηηθψλ ζεζκψλ, πνπ νηθνδνκείηαη ζηαδηαθά απφ ηνλ πεξαζκέλν αηψλα θαη αλαπηχζζεηαη ηδηαίηεξα κεηά ηνλ Β Παγθφζκην Πφιεκν φπνηε θαη ζπλαξηάηαη κε ηε γεληθφηεξε αλάπηπμε ηνπ θξάηνπο πξφλνηαο (Δπζηαζίνπ, 2002: 431). Ζ εθπαίδεπζε είλαη ην θαηεμνρήλ παξάδεηγκα επθαηξηψλ, ησλ νπνίσλ ηελ άληζε θαηαλνκή ζηελ θνηλσλία αλαιακβάλεη λα αληηζηαζκίζεη ην παξεκβαηηθφ θξάηνο πξφλνηαο. Ζ αληίθαζε πνπ αλαπηχζζεηαη αλάκεζα ζηελ ηζφηεηα ησλ επθαηξηψλ θαη ηελ αληζφηεηα ησλ απνηειεζκάησλ πξνέξρεηαη απφ ην γεγνλφο φηη ηα άηνκα γηα δηάθνξνπο ιφγνπο αμηνπνηνχλ ζε δηαθνξεηηθφ βαζκφ ηηο επθαηξίεο πνπ ηνπο δφζεθαλ θαη απηή ε δηαθνξεηηθή αμηνπνίεζε δεκηνπξγεί άληζα απνηειέζκαηα θαη άληζε σθέιεηα απφ πιεπξάο ησλ αηφκσλ, γηα ηα νπνία δελ είλαη ππεχζπλν ην θξάηνο, εθφζνλ βέβαηα ππάξρεη ειεπζεξία αμηνπνίεζεο ή κε ησλ παξερφκελσλ επθαηξηψλ. Τπφ ηελ πξνυπφζεζε φηη ην άηνκν επζχλεηαη γηα ηελ αμηνπνίεζε ησλ επθαηξηψλ, ηίζεηαη ην πξφβιεκα ηεο δηθαηνζχλεο, αλ δειαδή είλαη θνηλσληθά δίθαην λα αλαθαηαλείκεη ην θξάηνο μαλά ηα άληζα απνηειέζκαηα γηα ηα νπνία επζχλνληαη ηα ίδηα ηα άηνκα, λα αθαηξέζεη δειαδή ην πξντφλ ηνπ θφπνπ ηνπ «παξαγσγνχ» απφ ηνλ ίδην θαη λα ην αλαθαηαλείκεη ζηνλ «κε παξαγσγφ», πνπ δε ζέιεζε λα θνπηάζεη. Ζ αξρή ηεο αμηνθξαηίαο πνπ ηζρχεη ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα νξίδεη φηη κφλν ηα αληηθεηκεληθά πξνζφληα θαη νη επηδφζεηο ησλ αηφκσλ πξέπεη λα ιακβάλνληαη ππφςε θαη θαλέλα άιιν γλψξηζκά ηνπο. Σφηε φκσο είλαη απνδεθηφ θαη δίθαην, ηα άληζα απνηειέζκαηα, γηα ηα νπνία επζχλνληαη ηα άηνκα, λα έρνπλ θαη δηαθνξεηηθέο επηπηψζεηο ζηε ζηαδηνδξνκία ηνπο θαη ζηελ θαηαλνκή ησλ αληίζηνηρσλ θνηλσληθψλ ζέζεσλ θαη ξφισλ. Ωο εθ ηνχηνπ, ε πνιηηηθή ηνπ θξάηνπο πξφλνηαο ραξαθηεξίδεηαη απφ ηε δηαξθή ζχγθξνπζε απηψλ ησλ δχν δηαθνξεηηθψλ ελλνηψλ ηεο ηζφηεηαο ηζφηεηα επθαηξηψλ θαη ηζφηεηα απνηειεζκάησλ θαη απφ ηε ζπλερή πξνζπάζεηα εμηζνξξφπεζήο ηνπο (Κειπαλίδεο, 1991: 66-67). ηηο δεθαεηίεο ηνπ 60 θαη 70, ε ζπγθξφηεζε ηνπ κεηαπνιεκηθνχ θξάηνπο πξφλνηαο ζηηο δπηηθέο θνηλσλίεο θαη ζην ρψξν ηεο εθπαίδεπζεο βαζίζηεθε ζε έλα λέν θνηλσληθφ ζπκβφιαην πνπ δεκηνχξγεζε ζπλζήθεο επξχηεξσλ θνηλσληθψλ ζπκκαρηψλ θαη ζπλαηλέζεσλ ζηελ άζθεζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ πνιηηηθψλ. Βαζηθή δηαθήξπμε ησλ πξνλνηαθψλ εθπαηδεπηηθψλ πνιηηηθψλ ήηαλ ε ηζφηεηα ησλ εθπαηδεπηηθψλ επθαηξηψλ, κέζα απφ ηελ δεκφζηα παξνρή θαη ηνλ έιεγρν ησλ εθπαηδεπηηθψλ αγαζψλ θαη ε 11

12 νπδάλα Λαζθαξίδνπ Δθπαίδεπζε θαη Κνηλσληθόο Απνθιεηζκόο εμαζθάιηζε θάπνησλ ειάρηζησλ εθπαηδεπηηθψλ ζηαζεξψλ γηα φινπο. Ζ εθπαηδεπηηθή πνιηηηθή ραξαθηεξίζηεθε θπξίσο απφ ην άλνηγκα ηεο δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο γηα ηα κηθξναζηηθά θαη επξχηεξα ιατθά ζηξψκαηα θαη ηελ επέθηαζε εθαξκνγήο ηεο ππνρξεσηηθήο θνίηεζεο κέρξη θαη ηνλ πξψην θχθιν ηεο δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο. Οη πνιηηηθέο απηέο επέθηαζεο ηνπ δεκφζηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο ήηαλ απνηέιεζκα πνιιψλ παξαγφλησλ θαη θαη αξρήλ ησλ δεκνγξαθηθψλ πηέζεσλ πνπ δέρηεθαλ ηα εθπαηδεπηηθά ζπζηήκαηα κεηαπνιεκηθά. Οη απμεκέλεο αλάγθεο ηεο θαπηηαιηζηηθήο παξαγσγήο ζε εμεηδηθεπκέλν εξγαηηθφ δπλακηθφ αιιά θαη ε ηάζε ησλ θαηψηεξσλ θαη κεζαίσλ ζηξσκάησλ γηα θνηλσληθή άλνδν δεκηνχξγεζαλ κεηαπνιεκηθά ηε ιεγφκελε «εθπαηδεπηηθή έθξεμε» κε άκεζν επαθφινπζν ηε δηεχξπλζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ ζεζκψλ θαη ηελ αχμεζε ησλ δεκφζησλ εθπαηδεπηηθψλ παξνρψλ. Σαπηφρξνλα, ε αχμεζε ηεο παξαγσγηθφηεηαο θαη ε βειηίσζε ηνπ βηνηηθνχ επηπέδνπ επέηξεςαλ ηε κεγαιχηεξε ζπκκεηνρή ησλ κηθξναζηηθψλ ζηξσκάησλ ζηελ εθπαίδεπζε, εθφζνλ πιένλ ε παηδηθή εξγαζία δελ ήηαλ ην ίδην αλαγθαία γηα ην νηθνγελεηαθφ εηζφδεκα. Δμάιινπ, ε απηνκαηνπνίεζε ηεο παξαγσγήο, αιιά θαη ε αχμεζε ηεο γπλαηθείαο κηζζσηήο εξγαζίαο ζε ζπλδπαζκφ κε ηε ζπγθεληξνπνίεζε ηνπ θεθαιαίνπ θαη ην θιείζηκν ησλ κηθξψλ επηρεηξήζεσλ, δεκηνχξγεζε θαηλφκελα αλεξγίαο, ε νπνία έπιεηηε θπξίσο ηνπο λένπο, κε απνηέιεζκα λα παξακέλνπλ κεγαιχηεξν ρξφλν ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα, ειπίδνληαο έηζη ζηε βειηίσζε ηεο ζέζεο ηνπο ζηελ αγνξά εξγαζίαο (Δπζηαζίνπ, 2002: ). Ζ νηθνλνκηθή θξίζε πνπ επήιζε ζηε δεθαεηία ηνπ 70, είρε άκεζεο επηπηψζεηο ζηε δεκνζηνλνκηθή πνιηηηθή, κε απνηέιεζκα ηνλ πεξηνξηζκφ ησλ δεκνζίσλ δαπαλψλ θαη ζην ρψξν ηεο εθπαίδεπζεο. Σν θξάηνο πξφλνηαο δηέξρεηαη κηα θξίζε λνκηκνπνίεζεο, ε νπνία ζπλδέεηαη θαη αξρήλ κε ηελ αδπλακία επίηεπμεο ησλ ζηφρσλ ηνπ. Μέζα απφ δηαδηθαζίεο επξχηεξεο θνηλσληθήο θξίζεο δηαξξεγλχεηαη ην δηακνξθσκέλν θνηλσληθφ consensus πάλσ ζηνπο εθπαηδεπηηθνχο ζηφρνπο ηνπ θξάηνπο πξφλνηαο, ελψ ήδε απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 70 θεξδίδνπλ έδαθνο νη λενθηιειεχζεξεο πνιηηηθέο κε ζπλέπεηα ηελ πιήξε επαλαδηαπξαγκάηεπζε ηνπ πξνλνηαθνχ ραξαθηήξα ησλ εθπαηδεπηηθψλ πνιηηηθψλ. ε αληίζεζε κε ηηο πξνζεγγίζεηο ηνπ θξάηνπο πξφλνηαο, πνπ θαηαλννχλ ηελ εθπαίδεπζε σο αληηθείκελν δεκφζηνπ ζπκθέξνληνο, νη λενθηιειεχζεξεο πξνζεγγίζεηο ζεσξνχλ ηελ εθπαίδεπζε σο αηνκηθφ δηθαίσκα. Ζ εθπαίδεπζε είλαη απφ εθείλα ηα δεκφζηα αγαζά πνπ βειηηψλεη ηε ζέζε ησλ 12

13 Ζ ΗΟΣΖΣΑ ΔΤΚΑΗΡΗΩΝ ΣΖΝ ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ αηφκσλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο, απνηειεί κηα «επέλδπζε ζην άηνκν». Δπεηδή φκσο, ε απφθηεζε ησλ βαζηθψλ εθπαηδεπηηθψλ αγαζψλ γίλεηαη ζε κηα ειηθία φπνπ ην άηνκν δελ είλαη ηθαλφ λα θξίλεη γηα ινγαξηαζκφ ηνπ ηη ζα ηνπ ήηαλ ρξήζηκν, λνκηκνπνηείηαη έλαο ζηνηρεηψδεο θπβεξλεηηθφο πξνγξακκαηηζκφο πξνθεηκέλνπ λα εμαζθαιηζηεί ε απφθηεζε ηεο ζηνηρεηψδνπο εθπαίδεπζεο. Ζ λνκηκνπνίεζε απηή ηνπ θξαηηθνχ ή θπβεξλεηηθνχ παξεκβαηηζκνχ θαίλεηαη λα βαζίδεηαη ζηελ αληίιεςε φηη ε εθπαίδεπζε κεηψλεη ηελ εγθιεκαηηθφηεηα θαη ιεηηνπξγεί σο παξάγνληαο θνηλσληθήο ζπλνρήο θαη ζηαζεξνπνίεζεο ηεο δεκνθξαηίαο (Παγθάθεο, 1993: ). Οη πνιηηηθέο πνπ εκθαλίδνληαη ηελ πεξίνδν απηή δίλνπλ έκθαζε ζηελ απνξξχζκηζε ηνπ δεκφζηνπ ραξαθηήξα ηεο εθπαίδεπζεο. Οη λενθηιειεχζεξεο εθπαηδεπηηθέο πνιηηηθέο πξνζαλαηνιίδνληαη ζε κνξθέο ηδησηηθνπνίεζεο ηεο εθπαίδεπζεο θαη πεξηνξηζκνχ ηεο θξαηηθήο ρξεκαηνδφηεζεο ησλ εθπαηδεπηηθψλ ππεξεζηψλ, ζε ππνβάζκηζε εθείλσλ ησλ εθπαηδεπηηθψλ ζεζκψλ πνπ ζεσξήζεθαλ φηη είραλ αληηζηαζκηζηηθφ ραξαθηήξα θαη ζηε κεηαηφπηζε αξκνδηνηήησλ θαη εμνπζηψλ απφ ζεζκνχο αληηπξνζψπεπζεο πξνο κεραληζκνχο ηεο αγνξάο. Ζ δηακφξθσζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ ζηαζεξψλ δελ απνηειεί πιένλ αληηθείκελν δεκφζηαο πξφβιεςεο θαη πξφλνηαο, αιιά κεηαηίζεηαη ζην ρψξν ηεο αγνξάο θαη πξνθχπηεη κέζσ ηεο άζθεζεο ηεο γνληθήο επηινγήο (Δπζηαζίνπ, 2002: ). Με ηελ είζνδν ηεο δεθαεηίαο ηνπ 90 νη αμίεο πνπ εμππεξεηεί ην ζρνιείν είλαη ε ηθαλνπνίεζε ησλ απαηηήζεσλ ηεο αγνξάο, ε θαιχηεξε ζχλδεζή ηνπ κε ηηο αλάγθεο ηεο νηθνλνκίαο θαη ηεο παξαγσγήο, ε απνηειεζκαηηθφηεηα, ν έιεγρνο θαη ε αμηνιφγεζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ απνηειεζκάησλ (Εακπέηα, 1993: ). Ζ εθπαηδεπηηθή πνιηηηθή, πνπ εθαξκφδεηαη θαηά ηελ ηειεπηαία δεθαεηία, επηβάιιεη, ζην φλνκα ηνπ εθζπγρξνληζκνχ θαη ηεο αλάπηπμεο, αιιεπάιιειεο ζεζκηθέο αιιαγέο νη νπνίεο απνηεινχλ κέξνο ελφο επξχηεξνπ ζπλφινπ επηινγψλ γηα ηελ εθπαηδεπηηθή κεηαξξχζκηζε. Βαζίδεηαη ζηελ λενθηιειεχζεξε ηδενινγία θαη πξαθηηθή θαη ππνηάζζεη ηελ εθπαίδεπζε ζηηο δπλάκεηο ηεο ειεχζεξεο αγνξάο, κε απνηέιεζκα λα ζπγθξνηείηαη έλα πην ηεξαξρεκέλν θαη δηαθνξνπνηεκέλν πνηνηηθφ ζχζηεκα, ην νπνίν δηεπξχλεη ηηο αλαπαξαγσγηθέο ιεηηνπξγίεο ηεο θαη ηε κεηαβάιεη ζε βαζηθφ παξάγνληα επίηαζεο ηεο άκεζε ζπλδεδεκέλεο κε ηελ θαπηηαιηζηηθή αλαζπγθξφηεζε ηαμηθήο πφισζεο. ε παξάγνληα, δειαδή, κε ηε ζπκβνιή ηνπ νπνίνπ απνθαζίζηαληαη ή εληζρχνληαη νη ζρέζεηο θνηλσληθήο ηεξαξρίαο θαη εμνπζίαο θαη δηαξθψο δηνγθνχκελεο θνηλσληθέο 13

14 νπδάλα Λαζθαξίδνπ Δθπαίδεπζε θαη Κνηλσληθόο Απνθιεηζκόο νκάδεο απφ ηηο κε πξνλνκηνχρεο ηάμεηο νδεγνχληαη ζηελ αλεξγία, ηε θηψρεηα θαη ηνλ θνηλσληθφ απνθιεηζκφ (ηάλνπ, 1998: 623). πκπεξαζκαηηθά, ζα κπνξνχζακε λα πνχκε φηη ζηελ Δπξψπε δηακνξθψλεηαη κε βάζε ηηο αλάγθεο κηαο ζπγθεθξηκέλεο θνηλσληθήο δνκήο θαη κηαο ηαρχηαηα αλαπηπζζφκελεο θαπηηαιηζηηθήο νηθνλνκίαο, ην ρσξηζκέλν ζε ηχπνπο, ηεξαξρεκέλν θαη κε ηαμηθή αληηζηνηρία εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα (Κνληνγηαλλνπνχινπ-Πνιπδσξίδε, 1997: 49). 2. Οη ζεωξεηηθέο πξνζεγγίζεηο ηεο ηζόηεηαο εθπαηδεπηηθώλ επθαηξηώλ ηηο πεξηζζφηεξεο ζεσξεηηθέο αλαιχζεηο ε ηεξαξρεκέλε θνηλσλία είλαη θαη αξρήλ απνδεθηή ρσξίο ακθηζβήηεζε. Ζ θνηλσληθή θηλεηηθφηεηα κέζα ζηα ηεξαξρεκέλα θνηλσληθά ζηξψκαηα ζεσξήζεθε φηη εθθξάδεηαη ζσζηφηεξα, θαη επνκέλσο δηεξεπλάηαη θαιχηεξα, κε βάζε ηελ επαγγεικαηηθή θηλεηηθφηεηα. Ζ εθπαίδεπζε, πνπ ζηε ζπλέρεηα εληάρζεθε σο παξάγνληαο ζηε ζεσξεηηθή πξνβιεκαηηθή θαη ζηελ εξεπλεηηθή πξαθηηθή, γίλεηαη ζεκαληηθή ζην δήηεκα απηφ κέζα απφ ηε γεληθά παξαδεθηή ζρέζε εθπαίδεπζεο θαη επαγγέικαηνο. Ζ εθπαίδεπζε ινηπφλ, θαη θπξίσο ε αλψηαηε, ζεσξήζεθε ην «εθαιηήξην» γηα αλνδηθή θνηλσληθή θηλεηηθφηεηα κε απνηέιεζκα ην αίηεκα γηα παξνρή ίζσλ εθπαηδεπηηθψλ επθαηξηψλ λα είλαη απηνλφεην θαη λα εζηηάδεηαη ζηελ πξφζβαζε ζηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε. Ζ εθπαηδεπηηθή πνιηηηθή πνπ αθνινπζήζεθε ζηα πιαίζηα ηεο παξαπάλσ παξαδνρήο μεθαζάξηζε ηνλ αληηθαηηθφ ζηφρν «ίζεο επθαηξίεο ρσξίο θαηάξγεζε ησλ θνηλσληθψλ αληζνηήησλ», πξνσζψληαο ην αίηεκα γηα ίζεο επθαηξίεο ζηε δπλαηφηεηα ζπκκεηνρήο ζηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία θαη ζηηο παξνρέο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο, αιιά φρη ζην απνηέιεζκα ηεο εθπαίδεπζεο (Κνληνγηαλλνπνχινπ- Πνιπδσξίδε, 1997: 51-52). Ζ έλλνηα «ηζφηεηα επθαηξηψλ» ζηα πιαίζηα ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο εμεηάδεηαη θάησ απφ ηξεηο, θαηά θαλφλα, νπηηθέο νη νπνίεο αλαθέξνληαη ζε δηαθνξεηηθέο ζηηγκέο ηεο εθπαηδεπηηθήο δηαδηθαζίαο. Ζ πξψηε αθνξά ηηο επθαηξίεο αξρηθήο εηζφδνπ ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ή (αλάινγα κε ηα εξσηήκαηα πνπ απαζρνινχλ ηνλ εξεπλεηή) πξφζβαζεο ζηηο δηαθνξεηηθέο βαζκίδεο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ 14

15 Ζ ΗΟΣΖΣΑ ΔΤΚΑΗΡΗΩΝ ΣΖΝ ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ ζπζηήκαηνο. Ζ δεχηεξε αθνξά ηα απνηειέζκαηα ηεο εθπαηδεπηηθήο δηαδηθαζίαο θαη, ζπγθεθξηκέλα, ηηο επθαηξίεο νινθιήξσζεο ηεο θνίηεζεο ζηηο βαζκίδεο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο ζην ζχλνιφ ηνπο ή ζε θάζε κία ρσξηζηά. Σέινο ε ηξίηε αθνξά ηα καθξνρξφληα απνηειέζκαηα εθπαίδεπζεο θαη επαγγεικαηηθήο απαζρφιεζεο θαη, γεληθά, ηηο επθαηξίεο ζηε δσή (Κνληνγηαλλνπνχινπ-Πνιπδσξίδε, 1997: 52). Γεληθφηεξα, θαη νη δχν πξψηεο νπηηθέο (αξρηθή είζνδνο, νινθιήξσζε) αιιά θπξίσο ε ηξίηε (επθαηξίεο δσήο) βαζίδνπλ, ηνπιάρηζηνλ ηζηνξηθά, ηε ζεσξεηηθή ηνπο ζεκειίσζε θαη ηε ζηήξημε ηεο έλλνηαο ηεο ηζφηεηαο επθαηξηψλ ζε ζπγθεθξηκέλεο παξαδνρέο αλαθνξηθά κε ηνλ θνηλσληθφ ξφιν ηεο εθπαίδεπζεο, φπσο: (α) Ζ ηζφηεηα ησλ επθαηξηψλ γηα είζνδν ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα πξνυπνζέηεη κηα θνηλσληθή θαηάζηαζε ζηελ νπνία φινη αξρίδνπλ ηε ζρνιηθή θνίηεζε κε ηηο ίδηεο βάζεηο. ηελ πξαγκαηηθφηεηα απηφ δελ ηζρχεη, θαη νη απφςεηο δηαθέξνπλ γηα ην αλ απηφ νθείιεηαη ζε θνηλσληθά θαη νηθνγελεηαθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ καζεηψλ, ζε γελεηηθά ραξαθηεξηζηηθά, ζε πεξηβαιινληηθέο πξνζρνιηθέο εκπεηξίεο ή ζε θάπνην ζπλδπαζκφ ηνπο. (β) Ζ ηζφηεηα επθαηξηψλ πξφζβαζεο ζηηο δηάθνξεο εθπαηδεπηηθέο βαζκίδεο πξνυπνζέηεη φηη φινη νη καζεηέο δέρνληαη ηηο ίδηεο γλσζηηθέο θαη γλσζηαθέο εκπεηξίεο θαη έρνπλ ηηο ίδηεο πξνυπνζέζεηο εμέιημεο ζηε δηάξθεηα ηεο θνίηεζεο ζηελ ακέζσο πξνεγνχκελε βαζκίδα. Ζ ηζφηεηα ζηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ ηζφηεηα ζηελ είζνδν ζεσξείηαη φηη αθνξά φιε ηε θνίηεζε ζηελ εθπαίδεπζε, γεγνλφο πνπ έρεη επίζεο ακθηζβεηεζεί. (γ) Με δεδνκέλε ηελ ηζφηεηα επθαηξηψλ κέρξη θαη ηελ έμνδν απφ ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα, αθνινπζείηαη κηα θνηλσληθή πνιηηηθή πνπ εμαζθαιίδεη ηελ αμηνθξαηηθή επηινγή ζε ζρέζε κε ην θνηλσληθφ θαη νηθνλνκηθφ γφεηξν θαζψο θαη ηε ζπκκεηνρή ζηε δηαδηθαζία ιήςεο απνθάζεσλ ζηελ επαγγεικαηηθή απαζρφιεζε. Οινθιεξψλεηαη έηζη ην ζεσξεηηθφ ζρήκα ηεο ηζφηεηαο επθαηξηψλ ζηελ επηζπκεηή πνηφηεηα δσήο (Κνληνγηαλλνπνχινπ-Πνιπδσξίδε, 1995: 30-31). Απνηειεί γεληθή πεπνίζεζε φηη ε εθπαίδεπζε έρεη κηα δπλακηθή πνπ κπνξεί λα ζπκβάιιεη ζηε δηεχξπλζε ηεο δεκνθξαηίαο θαη ζηελ απφθηεζε πιηθψλ αγαζψλ. Τπφ ην πξίζκα ηεο αληίιεςεο απηήο, ε επέθηαζε ηεο ππνρξεσηηθήο εθπαίδεπζεο απνηειεί ζεκαληηθφηαηε απφθαζε δεκνθξαηηθήο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο ελψ ηαπηφρξνλα ε εθπαίδεπζε έρεη εκπιαθεί κέζα ζηηο θνηλσληθν-πνιηηηθέο δηαδηθαζίεο πνπ ξπζκίδνπλ ηε 15

16 νπδάλα Λαζθαξίδνπ Δθπαίδεπζε θαη Κνηλσληθόο Απνθιεηζκόο δσή ηνπ ζπλφινπ ηεο θνηλσλίαο. Ζ απμαλφκελε δειαδή έληαμε ησλ εξγαδνκέλσλ ζηε ζεζκνζεηεκέλε πξνζθνξά εξγαζίαο απφ ην θξάηνο θαη ηνπο νηθνλνκηθνχο νξγαληζκνχο, κε πξνυπνζέζεηο άκεζα ζπζρεηηζκέλεο (ηνπιάρηζηνλ θαηλνκεληθά) κε ηε ζρνιηθή επίδνζε θαη ηελ εθπαηδεπηηθή βαζκίδα, ζπλδένπλ ηελ εθπαίδεπζε κε ηηο θνηλσληθννηθνλνκηθέο δνκέο θαη ηελ αλαπαξαγσγή ηνπο (ηάλνπ, 1998: ). Οη ζεσξήζεηο πνπ έρνπλ πξνηαζεί γηα ηελ ηζφηεηα εθπαηδεπηηθψλ επθαηξηψλ κπνξνχλ λα δηαθνξνπνηεζνχλ ζε ηξία ζρήκαηα, κε ζαθείο πνιηηηθέο πξνεθηάζεηο: (α) ηε ζπληεξεηηθή ζεψξεζε, (β) ηε θηιειεχζεξε ζεψξεζε θαη (γ) ηε ξηδνζπαζηηθή ζεψξεζε ηεο ηζφηεηαο εθπαηδεπηηθψλ επθαηξηψλ. Ζ βαζηθή παξαδνρή ζηε ζπληεξεηηθή ζεώξεζε είλαη φηη θάζε άλζξσπνο έρεη απφ ηε θχζε ηνπ δηαθνξεηηθέο ηθαλφηεηεο θαη εμαξηάηαη απφ απηφλ ηνλ ίδην λα θάλεη ηελ θαιχηεξε ρξήζε ησλ δπλαηνηήησλ πνπ ε θνηλσλία ηνπ παξέρεη. Οη ιηγφηεξν ζπληεξεηηθέο εθδνρέο ηεο εκθαλίδνληαη ζην ηέινο ηνπ 17 νπ αηψλα κε ηελ αλαδήηεζε ηνπ ηαιέληνπ γηα ηηο ζθνπηκφηεηεο ηνπ κεξθαληηιηζκνχ, πνπ απαηηνχζαλ ηελ αλαδήηεζε ησλ ηθαλψλ αηφκσλ γηα λα εξγαζηνχλ θαη λα πξνσζήζνπλ ζπγθεθξηκέλα νηθνλνκηθά ζπκθέξνληα. Ζ ζεψξεζε απηή θπξηαξρνχζε ζε γεληθέο γξακκέο ζηηο δπηηθέο θαπηηαιηζηηθέο νηθνλνκίεο κέρξη ηνλ Α Παγθφζκην Πφιεκν, αιιά δελ απνηειεί ζήκεξα κέξνο ησλ εξεπλεηηθψλ αλαδεηήζεσλ. Άξρηζε λα ράλεη έδαθνο ακέζσο κεηά ην ηέινο ηνπ 19 νπ αηψλα, φηαλ ε άπνςε ηεο ελνπνίεζεο ηνπ εμάρξνλνπ ζρνιείνπ γηα ηα παηδηά φισλ ησλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ επηθξάηεζε ζε αξθεηέο ρψξεο. Ζ δηαθνξνπνίεζε ηεο θνίηεζήο ηνπο ζηνπο δηαθνξεηηθνχο ηχπνπο ηεο πξαθηηθήο θαη ηεο θιαζηθήο εθπαίδεπζεο ζεσξήζεθε φηη έπξεπε λα παξακείλεη γηα ηηο επφκελεο βαζκίδεο θαη ζα πξνέθππηε απφ ηηο αηνκηθέο θιίζεηο ησλ καζεηψλ θαη κφλνλ. Απηή ήηαλ θαη ε αξρή ηεο επηθξάηεζεο ηεο θηιειεχζεξεο ζεψξεζεο ηεο ηζφηεηαο εθπαηδεπηηθψλ επθαηξηψλ (Κνληνγηαλλνπνχινπ-Πνιπδσξίδε, 1997: 54). Ζ θηιειεύζεξε ζεώξεζε είλαη θαη ζήκεξα ε θπξίαξρε ζηελ αλάιπζε θαη εξκελεία ηεο έλλνηαο ηεο ηζφηεηαο εθπαηδεπηηθψλ επθαηξηψλ. Θεκέιην ηεο θηιειεχζεξεο ηδενινγίαο ηεο εθπαίδεπζεο απνηειεί ε πεπνίζεζε φηη ε εθπαίδεπζε δεκηνπξγεί θαη δηαηεξεί ηελ θνηλσληθή αιιαγή, πεπνίζεζε ε νπνία βαζίδεηαη ζε ηξεηο θπξίαξρεο ππνζέζεηο. Ζ πξψηε είλαη φηη ε παηδεία επηδξά θξηηηθά ζην επίπεδν νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο θαη πξνφδνπ, κέζσ ηεο ζχλδεζήο ηεο κε ηελ ηερλνινγία. Σν επίπεδν ηερλνινγηθήο αλάπηπμεο ζεσξείηαη πσο θαζνξίδεη ην επίπεδν νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο 16

17 Ζ ΗΟΣΖΣΑ ΔΤΚΑΗΡΗΩΝ ΣΖΝ ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ θαη ην ίδην θαίλεηαη λα εμαξηάηαη απφ ην επίπεδν ηεο παηδείαο. Σν εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα παξέρεη πξνζσπηθφ, ηφζν γηα λα πξνσζήζεη καθξχηεξα ηα ζχλνξα ηεο ηερλνινγηθήο γλψζεο, φζν θαη γηα λα ζηαζεξνπνηήζεη ηηο πξνφδνπο πνπ πξαγκαηνπνηνχληαη, γηα λα ηηο εηζάγεη ζηελ θαζεκεξηλή καο δσή. Μέζσ ηνπ ζρεδηαζκνχ ηεο παξαγσγήο αλζξψπηλνπ δπλακηθνχ, νη πξνθαλείο επηηαγέο ηεο δηαδηθαζίαο ηερλνινγηθήο παξαγσγήο, αζθνχλ πίεζε ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα γηα λα παξάγεη κηα πνηθηιφκνξθα εηδηθεπκέλε θαη εθπαηδεπκέλε εξγαηηθή δχλακε. Ζ εμάπισζε θαη δηαθνξνπνίεζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ ζεζκψλ ζπλνδεχεηαη απφ κηα πεπνίζεζε ζην ξφιν ππνζηήξημεο πνπ κπνξεί λα παίμεη ε εθπαίδεπζε ζηελ ηερλνινγηθή αλάπηπμε θαη απηφ έρεη νδεγήζεη φρη κφλν ζηε γξήγνξε αλάπηπμε ηεο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο ζηε δεθαεηία ηνπ 60, αιιά επίζεο θαη ζηελ απμαλφκελε επηκνλή ζηελ ηερληθή θαη επηρεηξεκαηηθή εθπαίδεπζε (Apple, 19ΥΥ: 45). Ζ δεχηεξε ππφζεζε ζπλεπάγεηαη κηα άπνςε ηεο εθπαίδεπζεο, ηφζν ηθαλήο λα επαλνξζψζεη ηηο θνηλσληθέο αληζφηεηεο, φζν θαη λα μεπεξάζεη, κέζσ ηεο εμίζσζεο ησλ δπλαηνηήησλ κφξθσζεο, ηελ άδηθε θαηαλνκή ησλ επθαηξηψλ ηεο δσήο. Σν εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ζεσξείηαη φηη πξνζθέξεη ηηο επθαηξίεο γηα θνηλσληθή θηλεηηθφηεηα εθαξκφδνληαο αληηθεηκεληθέο δηαδηθαζίεο επηινγήο γηα ηελ εγθαζίδξπζε κηαο αμηνθξαηίαο, φπνπ ε κφλε πξνυπφζεζε γηα ηελ θνηλσληθή άλνδν είλαη ε «ηθαλφηεηα». Σν εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα γίλεηαη ν κεραληζκφο ηεο θνηλσληθήο επηινγήο, πξνο φθεινο ηεο θνηλσλίαο θαη ηνπ αηφκνπ (Apple, 19ΥΥ: 45). Σέινο, ε εθπαίδεπζε θαη ε θνπιηνχξα πνπ ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα παξάγεη θαη δηαδίδεη, ζεσξνχληαη αλεμάξηεηα θαη απηφλνκα ραξαθηεξηζηηθά ηεο θνηλσλίαο. Οη εθπαηδεπηηθέο πνιηηηθέο θαηεπζχλνληαη πξνο ηελ παξαγσγή ηφζν ηεο γλψζεο, φζν θαη ησλ αηφκσλ ηθαλψλ λα ηε δερηνχλ, κέζσ ηεο πξναγσγήο ηεο αθαδεκατθήο έξεπλαο θαη ηεο εθπαηδεπηηθήο αλακφξθσζεο. Ο ηδεαιηζκφο ζηα πιαίζηα ηεο θηιειεχζεξεο παξάδνζεο παξνπζηάδεη ηφζν ηελ θνπιηνχξα φζν θαη ηελ παηδεία ζαλ πνιηηηθά νπδέηεξεο δπλάκεηο ζε ζρέζε κε ηελ θνηλσληθή αιιαγή (Apple, 19ΥΥ: 45-46). Ζ ζεκειηψδεο παξαδνρή ηεο θιαζηθήο θηιειεχζεξεο ζεψξεζεο ζπλνςίδεηαη σο εμήο: αθνχ θάζε άηνκν έρεη απφ ηε γέλλεζή ηνπ θάπνηα δνζκέλε ηθαλφηεηα θαη εμππλάδα, ζηφρνο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο, απφ ηε ζθνπηά ησλ ίζσλ επθαηξηψλ, είλαη λα απνκαθξχλεη ηα νηθνλνκηθά θαη γεσγξαθηθά ζηνηρεία ηα νπνία εκπνδίδνπλ ηνπο ηθαλνχο απφ ηηο «ρακειέο» ηάμεηο λα εθκεηαιιεπηνχλ ηελ εμππλάδα ηνπο, γεγνλφο 17

18 νπδάλα Λαζθαξίδνπ Δθπαίδεπζε θαη Κνηλσληθόο Απνθιεηζκόο πνπ ηνπο παξέρεη δηθαηψκαηα γηα αλάινγε θνηλσληθν-νηθνλνκηθή αλέιημε. Πνιιέο εθπαηδεπηηθέο κεηαξξπζκίζεηο ζηελ Δπξψπε ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο έρνπλ, ηνπιάρηζηνλ ελ κέξεη, θαζνδεγεζεί απφ ηε θηιειεχζεξε άπνςε θαη πεξηιακβάλνπλ ηελ ελνπνίεζε θαη ηελ επέθηαζε ηεο ππνρξεσηηθήο εθπαίδεπζεο, θαζψο θαη ηελ παξνρή ηεο ζε παηδηά φισλ ησλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ, φπσο επίζεο θαη ηελ αχμεζε ησλ καζεηψλ ζηε δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε. Οη βαζηθέο απηέο ξπζκίζεηο ζεσξήζεθε φηη ζα παξακεξίζνπλ ηα εκπφδηα πνπ πξνέξρνληαη απφ ηε θησρηθή θαηαγσγή θαη γεσγξαθηθά απνκνλσκέλε πεξηνρή θαηνηθίαο (Κνληνγηαλλνπνχινπ-Πνιπδσξίδε, 1995: 34). ηηο αλαιχζεηο πνπ παξνπζηάδνληαη ζηε δηεζλή βηβιηνγξαθία, νη απφςεηο ησλ θιαζηθψλ θηιειεχζεξσλ κεηαξξπζκηζηψλ, αιιά θαη ησλ ζχγρξνλσλ πξννδεπηηθψλ πξνβάιινπλ κηα αμηνθξαηηθή-ηερλνθξαηηθή ζεψξεζε ζχκθσλα κε ηελ νπνία ε νηθνλνκία θαη ην θξάηνο πηνζεηνχλ νινέλα θαη πεξηζζφηεξν πνιπζχλζεηε ηερλνινγία θαη δηαδηθαζίεο πνπ απαηηνχλ πεξηζζφηεξεο θαη πνιππινθφηεξεο δηαλνεηηθέο ηθαλφηεηεο απφ ην ζχλνιν ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. Σν επίζεκν εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα, ίζσο κε θαζπζηεξήζεηο, ίζσο κε αλεπάξθεηα έξρεηαη λα δψζεη ηηο ηθαλφηεηεο απηέο ζηνπο καζεηέο θαη φπσο δηακνξθψλεηαη ε ππξακίδα ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, αλάινγα δηακνξθψλεηαη θαη ε ππξακίδα ηεο ζρνιηθήο θνίηεζεο. Έηζη, ην ζρνιηθφ ζχζηεκα δίλεη έλα minimum γλψζεσλ θαη δεμηνηήησλ καδηθά ζε φιν ηνλ πιεζπζκφ (ππνρξεσηηθή εθπαίδεπζε) θαη ζηαδηαθά αλνίγεη ηηο δηαδνρηθά αλψηεξεο βαζκίδεο ηεο εθπαίδεπζεο ζε απηνχο πνπ έρνπλ ηε ζέιεζε θαη ηελ ηθαλφηεηα λα ηηο θαηαλνήζνπλ. Με ηνλ ηξφπν απηφ εμαζθαιίδεηαη ν εθνδηαζκφο ηεο αγνξάο εξγαζίαο κε ην εμεηδηθεπκέλν εξγαηηθφ δπλακηθφ πνπ έρεη αλάγθε γηα λα ιεηηνπξγήζεη απνηειεζκαηηθά, πξνζηαηεχνληάο ηε έηζη απφ ηελ εκθάληζε θαηλνκέλσλ αλαληηζηνηρίαο κεηαμχ παξαγσγήο θαη δήηεζεο πςειά θαηαξηηζκέλνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, ε νπνία ζα δηαηάξαζζε ηελ νκαιή ιεηηνπξγία ηνπ θνηλσληθν-νηθνλνκηθνχ ζπζηήκαηνο (Καζζσηάθεο, 1992: 267). Παξάιιεια, ε ηερλνθξαηηθέο πξνδηαγξαθέο γηα ηελ θαηάιεςε ζέζεο ζηελ ηεξαξρία ηεο απαζρφιεζεο, φπσο δηαηππψλνληαη απφ ηνπο εξγνδφηεο θαη ην θξάηνο, εμαζθαιίδνπλ ηελ θαηάιεςε ησλ πςειψλ ζέζεσλ απφ απηνχο πνπ έρνπλ θαηαθηήζεη ηηο αλψηεξεο εθπαηδεπηηθέο βαζκίδεο. Καη απηφ ηνλ ηξφπν ε εθπαίδεπζε, δηα κέζνπ ηνπ ζρεκαηηζκνχ ησλ δηαθνξεηηθψλ ηχπσλ πξνζσπηθφηεηαο πνπ αληηζηνηρνχλ ζηηο απαηηήζεηο ελφο ζπζηήκαηνο ζρέζεσλ εξγαζίαο ζηα πιαίζηα ελφο νηθνλνκηθνχ ηξφπνπ 18

19 Ζ ΗΟΣΖΣΑ ΔΤΚΑΗΡΗΩΝ ΣΖΝ ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ παξαγσγήο, θαηαρσξεί ηα άηνκα ζε έλα ζρεηηθά ζηαζεξφ ζρήκα θνηλσληθψλ ζέζεσλ θαη ηα θνηλσληθνπνηεί έηζη ψζηε λα δερηνχλ ζαλ λφκηκνπο ηνπο πεξηνξηζκέλνπο ηειηθά ξφινπο πνπ θαηαιήγνπλ λα ππνδχνληαη ζηελ θνηλσλία. Έηζη, ε ζπλερψο απμαλφκελε ζεκαζία ησλ δεμηνηήησλ, ζχκθσλα κε ηελ αμηνθξαηηθή-ηερλνθξαηηθή ζεψξεζε, ηνλίδεη ηε ζεκαζία ελφο ζρνιηθνχ ζπζηήκαηνο πνπ εμηζψλεη ηηο νηθνλνκηθέο επθαηξίεο ζε ζρέζε κε ηε δηαηήξεζε ηεο ηζνξξνπίαο ηνπ θνηλσληθν-νηθνλνκηθνχ ζπζηήκαηνο (Bowles, 1977: Καζζσηάθεο, 1992: 267). Τπνζηεξίδεηαη φηη ην ζρνιηθφ ζχζηεκα ρξεηάδεηαη λα είλαη εμηζσηηθφ, φρη απφιπηα, αιιά κε θξηηήξην ηελ επίδνζε ησλ καζεηψλ θαη κφλνλ απηή. Με απηή ηε ινγηθή ηεθκεξηψλεηαη φηη ε ηπρφλ κειινληηθή αληζφηεηα ζην εηζφδεκα, ηε δχλακε θαη ηελ θνηλσληθή ζέζε είλαη απνηέιεζκα δηαθνξψλ ζε θπζηθέο θαη άιιεο ηθαλφηεηεο. Οη δηαδηθαζίεο επηινγήο απφ ηε κηα εθπαηδεπηηθή βαζκίδα ζηελ άιιε, βαζηζκέλεο θαη απνθιεηζηηθφηεηα ζηελ επίδνζε θαη ζε εμεηάζεηο γλσζηηθψλ δεμηνηήησλ θαη εμαζθαιηζκέλεο απφ θάζε δνιηνθζνξά, ζεσξείηαη φηη παξέρνπλ ηα ερέγγπα γηα κηα επηινγή αμηνθξαηηθή. Αθνχ ε ηθαλφηεηα είλαη θαηαλεκεκέλε αλεμάξηεηα απφ θνηλσληθή ηάμε θαη αξγφηεξα ε πξαγκαηηθή επίδνζε είλαη ην θξηηήξην γηα ηελ πξφζβαζε ζε επαγγεικαηηθνχο ξφινπο, νη δηαθνξέο θαηαγσγήο κεηαμχ ησλ αηφκσλ ηείλνπλ λα κελ έρνπλ νηθνλνκηθή ζεκαζία. Σν απνηέιεζκα είλαη ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ρσξίο θξαγκνχο γηα ηηο πξψηκεο ειηθίεο λα απνηειεί ην εξγαιείν γηα ηελ ηζφηηκε (απφ ηελ άπνςε ηεο ζπκκεηνρήο) θαη ηελ απνηειεζκαηηθή (απφ ηελ νηθνλνκηθή ζθνπηά) έληαμε ζηελ ηεξαξρεκέλε θαηαλνκή ηεο εξγαζίαο θαη, επνκέλσο, ηε δίθαηε θαη απνηειεζκαηηθή δηαλνκή ηνπ εηζνδήκαηνο θαη ησλ θνηλσληθψλ ζέζεσλ (Κνληνγηαλλνπνχινπ-Πνιπδσξίδε, 1995: 35-36). χκθσλα ινηπφλ κε ηε θηιειεχζεξε ζεψξεζε ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα επηηειεί ην ξφιν ηνπ θεληξηθνχ εμηζσηηθνχ, αιιά ζηα πιαίζηα ηεο δίθαηεο αληακνηβήο, θνηλσληθνχ θνξέα εμαζθαιίδνληαο ηζφηεηα επθαηξηψλ ηφζν κέζα ζε θάζε εθπαηδεπηηθή βαζκίδα φζν θαη ζηε κεηάβαζε απφ ηε κηα βαζκίδα ζηελ επφκελε. Μεηά ηε δηαπίζησζε φηη ε ελνπνίεζε ηνπ ζρνιείνπ δελ ήηαλ ηθαλή ζπλζήθε γηα λα επηηεπρζεί ε δπλαηφηεηα ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο λα παίδεη ην ξφιν ηνπ σο θνηλσληθνχ δηνξζσηηθνχ θνξέα κε απνηειεζκαηηθφηεηα θαη αμηνπηζηία, δεκηνπξγήζεθε ε ηδέα θαη πξνηάζεθε ν φξνο «αληηζηαζκηζηηθή εθπαίδεπζε». Ζ εθπαίδεπζε απφ ηππηθά ίζε πξέπεη λα γίλεη δηνξζσηηθή ησλ δηαθνξψλ πνπ πξνέξρνληαη απφ ην θνηλσληθφ 19

20 νπδάλα Λαζθαξίδνπ Δθπαίδεπζε θαη Κνηλσληθόο Απνθιεηζκόο πεξηβάιινλ, λα γίλεη αληηζηαζκηζηηθή ησλ αληζνηήησλ πνπ πξνυπάξρνπλ ηνπ ζρνιείνπ. Δπηλνήζεθαλ έηζη πξφζζεηα κέηξα εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο, φπσο ε επέθηαζε ηεο ππνρξεσηηθήο εθπαίδεπζεο πξνο ηα θάησ (λεπηαγσγείν), ε εμαηνκίθεπζε ηεο δηδαζθαιίαο, ηα «δηνξζσηηθά» πξνγξάκκαηα, πνπ ζα εμαζθάιηδαλ είηε ηε δηφξζσζε ηεο άληζεο αθνκνίσζεο (απφ ηνπο καζεηέο) ησλ κνξθσηηθψλ παξνρψλ ηνπ ζρνιείνπ, είηε ηε δηφξζσζε ησλ πεξηνξηζκέλσλ δπλαηνηήησλ ηνπ πεξηβάιινληνο κε νηθνλνκηθέο παξνρέο πξνο ηνπο καζεηέο. Αληίζεηα φκσο κε ηηο πξνζδνθίεο ησλ ππεπζχλσλ ηεο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο, ηα πνξίζκαηα εξεπλψλ επηζεκαίλνπλ φηη ε εθπαίδεπζε δελ ζπκβάιιεη ζηελ εμίζσζε ησλ επθαηξηψλ, δεδνκέλνπ φηη ε εθπαηδεπηηθή επίδνζε θαη ε νηθνλνκηθή επηηπρία ζηε δσή εμαξηψληαη ζε κεγάιν βαζκφ απφ ηα θνηλσληθννηθνλνκηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ αηφκνπ. Ζ εθαξκνγή ησλ αληηζηαζκηζηηθψλ πξνγξακκάησλ έδεημε φηη κηα άιιε εθπαίδεπζε θαη κηα άιιε παηδαγσγηθή κπνξνχλ λα εμαθαλίζνπλ κεγάιν κέξνο απφ ηηο αληζφηεηεο ησλ καζεηψλ ζηελ επίδνζε θαη ηηο γλσζηηθέο ηθαλφηεηεο, αιιά δελ κπνξνχλ λα επεξεάζνπλ εθείλα ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπο πνπ νθείινληαη ζηηο θνηλσληθέο αληζφηεηεο. Ζ δηαπίζησζε απηή, ζέηνληαο έλα κεγάιν πξφβιεκα γεληθφηεξεο θνηλσληθήο πνιηηηθήο, ελίζρπζε έκκεζα ηελ εγθαηάιεηςε ησλ αληηζηαζκηζηηθψλ πξνζπαζεηψλ, πξάγκα πνπ ζεκαηνδφηεζε ηνλ πεξηνξηζκφ ησλ δεκνζίσλ δαπαλψλ γηα ηα παηδηά ησλ θνηλσληθά κεηνλεθηνπζψλ νηθνγελεηψλ, αιιά θαη, θπξίσο, ηε δηαθνπή ηνπ δεκφζηνπ δηαιφγνπ πάλσ ζηηο αληζφηεηεο νξηζκέλσλ θνηλσληθψλ θαηεγνξηψλ, πνπ είραλ εληνπηζηεί ζηελ επζχλε ησλ ζεζκψλ, θαη ηελ εθ λένπ κεηάζεζε ηεο επζχλεο ζην άηνκν (Φξαγθνπδάθε, 1985: 87-91). Ζ ξηδνζπαζηηθή ζεώξεζε, ε νπνία βαζίδεηαη ζε ζπγθεθξηκέλα πνξίζκαηα εξεπλψλ αιιά θαη ζε γεληθφηεξεο θνηλσληθν-νηθνλνκηθέο αλαιχζεηο απφ καξμηζηηθή ζθνπηά, ππνζηεξίδεη φηη ε επίδνζε ησλ καζεηψλ θαη ε κεηέπεηηα νηθνλνκηθή ηνπο επηηπρία εμαξηψληαη ζε κεγάιν βαζκφ απφ ηα θνηλσληθν-νηθνλνκηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο πξνέιεπζήο ηνπο κε φια ηα επαθφινπζα γηα ηνλ θνηλσληθφ ζρεκαηηζκφ. Μηα πξαγκαηνινγηθή ηεθκεξίσζε ηεο ξηδνζπαζηηθήο ζεψξεζεο έδσζε ζηελ αξρή ηεο δεθαεηίαο ηνπ 70 νκάδα επηζηεκφλσλ ζην Παλεπηζηήκην Harvard, ε νπνία ζπλνςίδεηαη ζηα παξαθάησ: 20

21 Ζ ΗΟΣΖΣΑ ΔΤΚΑΗΡΗΩΝ ΣΖΝ ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ Οη δηαθνξέο θνηλσληθν-νηθνλνκηθνχ επηπέδνπ ησλ απνθνίησλ ηνπ ζρνιείνπ δελ θαίλεηαη λα ζρεηίδνληαη κε ηελ πξνεγνχκελε επίδνζή ηνπο, πνπ έρεη κεηξεζεί ζηα πιαίζηα ηνπ επίζεκνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο. Σν εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα δελ επηδξά ζηελ επηηπρία ζηε δσή, αιιά πεξηνξίδεηαη ζην λα πηζηνπνηεί θνίηεζε (φρη γλψζεηο) θαη λα δηαθνξνπνηεί κε βάζε ηελ πξνθαζνξηζκέλε ηεξάξρεζε ησλ βαζκίδσλ ηνπ. Με βάζε ηηο αλαιχζεηο πξαγκαηνινγηθψλ δεδνκέλσλ, ππνζηεξίδεηαη φηη κεγαιχηεξε ηζφηεηα ζηε δσή ησλ ελειίθσλ κπνξεί λα γίλεη δπλαηή κφλν κε δεκφζηα-θνηλσληθή πνιηηηθή, πνπ επηδξά θαη επζείαλ ζηε δηαλνκή ηνπ εηζνδήκαηνο θαη ζηηο επθαηξίεο απαζρφιεζεο (Κνληνγηαλλνπνχινπ-Πνιπδσξίδε, 1997: 60). Αλάκεζα ζηα επηρεηξήκαηα πνπ ππνζηεξίδνπλ ηηο απφςεηο ησλ ξηδνζπαζηψλ είλαη ηα απνηειέζκαηα ηεο εθαξκνγήο ηνπ Δθπαηδεπηηθνχ Νφκνπ ηνπ 1944 ζηελ Αγγιία, σο απνηέιεζκα ηνπ νπνίνπ ε δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε έγηλε καδηθή θαη επξχηεξα πξνζηηή φρη κφλν ζε απηνχο πνπ είραλ ηα νηθνλνκηθά κέζα γηα λα ηελ απνθηήζνπλ αιιά θαη ζε εθείλνπο πνπ ηα ζηεξνχληαλ. Απφ ηα δεδνκέλα πνπ ζπγθεληξψζεθαλ δέθα ρξφληα αξγφηεξα δηαπηζηψζεθε φηη, ηνπιάρηζηνλ ζε κεξηθέο πεξηνρέο, ην πνζνζηφ ησλ παηδηψλ ηεο εξγαηηθήο ηάμεο ήηαλ κηθξφηεξν απφ φηη ήηαλ πξηλ. ηαλ δειαδή απνκαθξχλζεθαλ ηα νηθνλνκηθά εκπφδηα θαη φιεο νη ζέζεηο ηεο δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο θαιχθζεθαλ κε βάζε δηαγσληζκφ αλνηρηφ ζε φινπο, ηα παηδηά ηεο κεζαίαο ηάμεο είραλ πεξηζζφηεξεο δπλαηφηεηεο λα επηηχρνπλ ζε ζχγθξηζε κε ηα παηδηά ηεο εξγαηηθήο ηάμεο. Δπηπιένλ δηαπηζηψζεθε φηη ε δηαθνξνπνίεζε ηεο θνηλσληθήο θαηαγσγήο ζπκπνξεχεηαη κε ηε δηαθνξνπνίεζε ζηε ζρνιηθή επίδνζε πνιχ πεξηζζφηεξν θαηά ηε δηαδηθαζία ηεο επηινγήο απφ ηε κηα βαζκίδα ζηελ άιιε, παξά θαηά ηε θνίηεζε κέζα ζηελ θάζε εθπαηδεπηηθή βαζκίδα (Κνληνγηαλλνπνχινπ-Πνιπδσξίδε, 1995: 41). ρεηηθή έξεπλα πάλσ ζε κειέηεο ηνπ Ο.Ο..Α., αλαθνξηθά κε ην ζπζρεηηζκφ απφ ην έλα κέξνο ηεο θνηλσληθήο θαηαγσγήο θαη απφ ην άιιν ησλ πνζνζηψλ θνίηεζεο θαη ηεο επίδνζεο ζην ζρνιείν, παξέρεη πιεξνθνξίεο πνπ ζπζηεκαηηθά αμηνινγνχλ ηελ επέθηαζε ησλ παξνρψλ ζηελ εθπαίδεπζε. Σα δεδνκέλα απηά επηβεβαηψλνπλ φηη ε απμαλφκελε πξφζβαζε ζηελ απαιιαγκέλε απφ νηθνλνκηθέο επηβαξχλζεηο δεπηεξνβάζκηα θαη ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε δελ έρεη αιιάμεη ζεκαληηθά ηε δνκή ηεο θνηλσληθήο θαηαγσγήο ησλ καζεηψλ θαη ησλ θνηηεηψλ. Φαίλεηαη δειαδή φηη ηα θξηηήξηα ηθαλφηεηαο, κε ηα νπνία γίλεηαη ε επηινγή απφ θάπνηα εθπαηδεπηηθή βαζκίδα 21

22 νπδάλα Λαζθαξίδνπ Δθπαίδεπζε θαη Κνηλσληθόο Απνθιεηζκόο ζηελ επφκελε, ζπζρεηίδνληαη ζε ζεκαληηθφ βαζκφ κε ηελ θνηλσληθή θαηαγσγή θαη έηζη νη δείθηεο θνηλσληθν-νηθνλνκηθήο ζέζεο έρνπλ ζπλάθεηα κε ηε βαζκνινγία ηνπ ζρνιείνπ θαη ηα απνηειέζκαηα ησλ εμεηάζεσλ (ηακέινο, 1999: ). Οη ππνζηεξηθηέο ηεο ξηδνζπαζηηθήο ζεψξεζεο ζεκειηψλνπλ ηηο ζεσξεηηθέο ηνπο αλαιχζεηο ζηελ παξαπάλσ παξαδνρή, φηη, δειαδή, ηα θνηλσληθν-νηθνλνκηθά ραξαθηεξηζηηθά πξνέιεπζεο ησλ καζεηψλ παίδνπλ πξσηαξρηθφ ξφιν ζηελ δηαδηθαζία εθπαηδεπηηθήο επηινγήο θαη ηειηθά ζηελ ζρνιηθή ηνπο επηηπρία ή απνηπρία. Ζ επίδνζε ζε ηεζη επθπΐαο ή ζε απιά ηεζη γλψζεσλ δηαπηζηψζεθε φηη έρεη ζεκαληηθή ζρέζε κε ζπγθεθξηκέλα πεξηβαιινληηθά ραξαθηεξηζηηθά πνπ κεηαβάιινληαη αλάινγα κε ηελ θνηλσληθν-νηθνλνκηθή θαηάζηαζε ησλ καζεηψλ. Δμάιινπ, απνηειέζκαηα άιισλ εξεπλψλ δείρλνπλ φηη ε απνηπρία ησλ κεηαξξπζκηζηηθψλ πξνζπαζεηψλ θαη ε ειάρηζηε ζπκβνιή ηεο εθπαίδεπζεο ζηελ νηθνλνκηθή ηζφηεηα δελ κπνξεί λα εμεγεζεί κε βάζε ηηο αληζφηεηεο ζηελ επθπΐα ή ζηηο κεηξήζηκεο γλσζηηθέο ηθαλφηεηεο. Παξ φιν πνπ ε νηθνγελεηαθή θαηαγσγή επηδξά ζεκαληηθά ζηηο επθαηξίεο ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ γηα νηθνλνκηθή επηηπρία, απηή ε επίδξαζε δελ κπνξεί λα ζεσξεζεί φηη νθείιεηαη ζε γελεηηθή ή πεξηβαιινληηθή κεηάδνζε ηεο επθπΐαο. Ωο εθ ηνχηνπ, ε πξνζπάζεηα λα δηεξεπλεζεί ε επίδξαζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ πφξσλ ζηελ επίδνζε παηδηψλ κε δηαθνξεηηθή θνηλσληθή θαηαγσγή δελ έρεη κεγάιε αμία, αθνχ ζηαηηζηηθά δεδνκέλα απνδεηθλχνπλ φηη ν ζπζρεηηζκφο εηζνδήκαηνο θαη επαγγεικαηηθήο θαηάζηαζεο κε ηελ εθπαηδεπηηθή επίδνζε δελ νθείιεηαη ζε κεηξήζηκεο δηαλνεηηθέο ηθαλφηεηεο. Δπνκέλσο, γηα λα ζπιιάβνπκε ηελ νηθνλνκηθή ζεκαζία ηεο εθπαίδεπζεο πξέπεη λα ζπζρεηίζνπκε ηελ θνηλσληθή ηεο δνκή κε ηα είδε ζπλεηδεηνπνίεζεο, ζπκπεξηθνξάο, δηαπξνζσπηθψλ ζρέζεσλ θαη πξνζσπηθφηεηαο πνπ εληζρχεη ή επηβάιιεη ζηνπο καζεηέο (Bowles, 1977: ). Μεηαμχ ησλ ξηδνζπαζηψλ, νη καξμηζηέο πξνρσξνχλ αθφκα πεξηζζφηεξν θαη ππνζηεξίδνπλ φηη ν ξφινο ηνπ ζρνιείνπ ζηελ θαπηηαιηζηηθή θνηλσλία είλαη θπξίσο λα πξνεηνηκάδεη κηα ππάθνπε θαη πεηζαξρεκέλε εξγαηηθή δχλακε πνπ ζα πξνζαξκνζηεί αβίαζηα ζηελ ηεξαξρεκέλε δνκή ηεο θνηλσλίαο. Ο δηπιφο ξφινο ηεο εθπαίδεπζεο αλαθέξεηαη απφ ηε κηα ζηελ κεηάδνζε ησλ αλαγθαίσλ εθείλσλ γλψζεσλ πνπ επηηξέπνπλ ζηνλ εθπαηδεπφκελν λα αζθήζεη κε επηηπρία ηνλ κειινληηθφ θνηλσληθφ ηνπ ξφιν ζαλ επαγγεικαηίαο, θαη απφ ηελ άιιε ζηελ δηάδνζε θαη επηβνιή ζηνπο εθπαηδεπφκελνπο ηεο θπξίαξρεο ηδενινγίαο. Καη νη δχν πιεπξέο ηεο εθπαηδεπηηθήο 22

23 Ζ ΗΟΣΖΣΑ ΔΤΚΑΗΡΗΩΝ ΣΖΝ ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ ιεηηνπξγίαο (εηδίθεπζε, εγράξαμε ηδενινγίαο) θαηαηείλνπλ πξνο ηνλ ίδην ζηφρν, λα πξνζαλαηνιίζνπλ δειαδή ηνπο εθπαηδεπφκελνπο ζε ζπγθεθξηκέλεο θνηλσληθέο ζέζεηο, πνπ παξάγεη θαη αλαπαξάγεη ν θνηλσληθφο θαηακεξηζκφο εξγαζίαο, απνηππψλνληάο ηνπο θαλφλεο ζπκπεξηθνξάο θαη ηηο δεμηφηεηεο πνπ ζα ηνπο θαηαζηήζνπλ ηθαλνχο αιιά θαη πξφζπκνπο λα ηηο αλαιάβνπλ (Μειηφο, 1993: 13-16). ην έξγν ησλ Bowles θαη Gintis απνδφζεθε ηδηαίηεξε ζεκαζία ζηελ εθπαίδεπζε σο αλαθνξά ην ζρεκαηηζκφ δηαθνξεηηθψλ ηχπσλ πξνζσπηθφηεηαο πνπ αληηζηνηρνχλ ζηηο απαηηήζεηο ελφο ζπζηήκαηνο ζρέζεσλ εξγαζίαο ζηα πιαίζηα ελφο νηθνλνκηθνχ ηξφπνπ παξαγσγήο, θαζψο κε ηνλ ηξφπν απηφ θαηαρσξνχληαη ηα άηνκα ζε έλα ζρεηηθά ζηαζεξφ ζρήκα θνηλσληθψλ ζέζεσλ θαη θνηλσληθνπνηνχληαη έηζη ψζηε λα δερηνχλ ηνπο πεξηνξηζκέλνπο ξφινπο πνπ ηειηθά θαηαιήγνπλ λα ππνδχνληαη ζηελ θνηλσλία (Apple, 19XX: 72). χκθσλα κε ηε καξμηζηηθή ζεψξεζε, ε εθπαίδεπζε σο θχξηνο κεραληζκφο αλαπαξαγσγήο ηεο εξγαηηθήο δχλακεο, κέζσ ελφο πνιχπινθνπ ζπζηήκαηνο άκεζσλ θαη έκκεζσλ δηαθξίζεσλ, παίδεη ζηηο ζχγρξνλεο θαπηηαιηζηηθέο θνηλσλίεο νινέλα θαη πην απνθαζηζηηθφ ξφιν. πκβάιιεη ζηε δηακφξθσζε κηαο πην απηαξρηθήο δνκήο, πνπ είλαη απαξαίηεηε γηα ηελ πξνζαξκνγή ηεο ηαμηθήο δηάξζξσζεο ζηηο πξνθαινχκελεο απφ ην κεηαζρεκαηηζκφ ησλ νηθνλνκηθψλ θαη θνηλσληθψλ ζρέζεσλ αλάγθεο (ηάλνπ, 1998: 625). Τπφ ην ηδενινγηθν-πνιηηηθφ πξίζκα ηεο καξμηζηηθήο ζεψξεζεο, ε θπξίαξρε ιεηηνπξγία πνπ επηηειεί ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα είλαη ε θνηλσληθή αλαπαξαγσγή. Οη εθπαηδεπηηθνί ζεζκνί, κέζσ ησλ δηαδηθαζηψλ επηινγήο, δξνπλ σο πεξηνξηζηηθνί παξάγνληεο πξφζβαζεο πνιιψλ αηφκσλ ζε πξνλνκηνχρεο θνηλσληθέο ζέζεηο, ελεξγψληαο έηζη σο πξνζηαηεπηηθά θίιηξα ηνπ θνηλσληθνχ status ησλ νηθνλνκηθψλ πξνλνκίσλ θαη ηνπ θχξνπο ησλ θαηφρσλ ησλ ζέζεσλ απηψλ. Καηαλέκνληαο απφ ηελ άιιε πιεπξά φζνπο επηιέγνληαη ζε επίπεδα, θιάδνπο θαη θαηεπζχλζεηο ζπνπδψλ, ιεηηνπξγνχλ σο θαηαλεκεηέο θνηλσληθψλ ζέζεσλ θαη ξφισλ, νη νπνίνη πξνζδηνξίδνληαη απφ ηηο δνκέο ηνπ ηζρχνληνο θνηλσληθν-νηθνλνκηθνχ ζπζηήκαηνο. Έηζη, δηαζθαιίδεηαη ε ζπλέρηζε ηεο δεδνκέλεο θαπηηαιηζηηθήο δνκήο, επηβηψλεη ν θαζηεξσκέλνο ηξφπνο θαηαλνκήο ηεο θνηλσληθήο εμνπζίαο θαη απνζνβείηαη ν θίλδπλνο αλαηξνπήο ηεο θαζεζηεθπίαο ηάμεο πνπ εμππεξεηεί ηα ζπκθέξνληα ησλ θπξίαξρσλ θνηλσληθψλ δπλάκεσλ (Καζζσηάθεο, 1992: ). 23

24 νπδάλα Λαζθαξίδνπ Δθπαίδεπζε θαη Κνηλσληθόο Απνθιεηζκόο ηα πιαίζηα ηεο πξνζέγγηζεο απηήο ε επίθιεζε ησλ αξρψλ ηεο αμηνθξαηίαο θαη ε πξνβνιή ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηεο αληηθεηκεληθφηεηαο θαη ηεο ακεξνιεςίαο ηνπ ζπζηήκαηνο επηινγήο έρνπλ θαζαξά λνκηκνπνηεηηθφ ραξαθηήξα. Δπηδηψθνπλ λα πείζνπλ απηνχο πνπ δελ πξνσζνχληαη ζηα αλψηεξα θαη αλψηαηα εθπαηδεπηηθά επίπεδα, θαη θαη επέθηαζε ζηα πςειά ζηξψκαηα ηεο θνηλσληθν- επαγγεικαηηθήο ηεξαξρίαο, φηη θαιψο δελ πξνσζήζεθαλ αθνχ πζηεξνχλ έλαληη ησλ άιισλ. Ζ ιεηηνπξγία απηή απνζθνπεί ζην λα θάλεη θνηλσληθά απνδεθηή ηελ πξφθξηζε απηψλ πνπ επηιέγνληαη, ε νπνία, ζχκθσλα κε ηελ άπνςε απηή, δελ νθείιεηαη πάληνηε ζε ππεξνρή ηθαλνηήησλ, αιιά θαηά έλα ζεκαληηθφ κέξνο κπνξεί λα ζεσξεζεί σο έκκεζν απνηέιεζκα θνηλσληθν-νηθνλνκηθψλ θαη πνιηηηζηηθψλ παξαγφλησλ. Ζ ιεηηνπξγία απηή ηεο θνηλσληθήο πεηζνχο επηδηψθεη λα κεηψζεη ηηο θνηλσληθέο αληηδξάζεηο, πνπ ζα δεκηνπξγνχζε ην έληνλν αίζζεκα ηεο θνηλσληθήο αδηθίαο, θαη λα δηαζθαιίζεη κέζα απφ απηή ηε δηαδηθαζία ηεο λνκηκνπνίεζεο ηελ θνηλσληθή εξεκία θαη θαηά ζπλέπεηα ηελ δηαηήξεζε ηεο ηζνξξνπίαο ηνπ θνηλσληθν-νηθνλνκηθνχ ζπζηήκαηνο (Καζζσηάθεο, 1992: 268). Αλαιχνληαο ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ζηηο εθβηνκεραληζκέλεο θαη ηερλνινγηθά αλαπηπγκέλεο θαπηηαιηζηηθέο θνηλσλίεο, ν Bourdieu ππνζηεξίδεη φηη ε θνηλσληθή θιεξνλνκηά ελφο κνξθσηηθνύ ή θεθαιαίνπ παηδείαο (θεθαιαίνπ θνπιηνχξαο) παίδεη απνθαζηζηηθφ ξφιν ζηελ θνηλσληθή επηινγή πνπ αζθεί ν εθπαηδεπηηθφο ζεζκφο. Τπφ απηή ηελ πξνζέγγηζε, θάζε θνηλσληθή ηάμε αλαπηχζζεη ηα δηθά ηεο πνιηηηζκηθά πξφηππα. κσο ε θπξίαξρε ηάμε έρεη ηε δχλακε λα απνδίδεη αλψηεξε αμία ζηε δηθή ηεο πνιηηηζηηθή θιεξνλνκηά θαη κε απηφλ ηνλ ηξφπν νη απφγνλνί ηεο κπνξνχλ λα επσθεινχληαη απφ ηελ πνιηηηζηηθή ηνπο θιεξνλνκηά ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ζε ζχγθξηζε κε ηνπο απφγνλνπο ησλ θπξηαξρνχκελσλ ηάμεσλ. Ζ ηδηαίηεξε (πξνλνκηαθή) ζρέζε ησλ παηδηψλ ησλ θπξίαξρσλ ηάμεσλ κε ηε γλψζε θαη ηελ θνπιηνχξα ζπληζηά πνιχηηκν απφθηεκα, πνπ κειινληηθά ζπλεπηθέξεη αλψηεξε ζέζε ζηελ θνηλσληθή ηεξαξρία θαη πςειφ γφεηξν (Πνιίηνπ, 1999: 47). Ζ θνηλσληθνπνίεζε κέζα απφ ην ζρνιείν απνηειεί γηα ηα παηδηά ησλ θπξίαξρσλ ηάμεσλ κηα απιή πξνέθηαζε ηεο πξσηνγελνχο θνηλσληθνπνίεζήο ηνπο ζηελ νηθνγέλεηα, θαζψο νη κέζνδνη θαη ην πεξηερφκελν ηεο επηθνηλσλίαο ζην ζρνιείν αληαπνθξίλνληαη απφιπηα ζηηο επηδεμηφηεηεο πνπ ην άηνκν έρεη ήδε απνθηήζεη κέζα ζην νηθνγελεηαθφ πεξηβάιινλ. Αληίζηξνθα, ηα παηδηά ησλ θπξηαξρνχκελσλ ηάμεσλ αληαπνθξίλνληαη κε δπζθνιία ζηηο απαηηήζεηο ηνπ ζρνιείνπ 24

25 Ζ ΗΟΣΖΣΑ ΔΤΚΑΗΡΗΩΝ ΣΖΝ ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ επεηδή ην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ είλαη μέλν πξνο απηά. Σν ζρνιείν δελ απνηειεί ην ρψξν φπνπ ηα παηδηά ησλ κε πξνλνκηνχρσλ ηάμεσλ απνθηνχλ νξηζκέλεο γλψζεηο ή δεμηφηεηεο ή απνθιείνληαη απφ απηέο. Αληίζεηα, είλαη ν ρψξνο φπνπ επηβεβαηψλεηαη, ηππνπνηείηαη θαη λνκηκνπνηείηαη ε (θνηλσληθά θαζνξηζκέλε) αδπλακία ηνπο λα κεηαηξέςνπλ ην πνιηηηζκηθφ ηνπο θεθάιαην ζε νηθνλνκηθφ θαη θνηλσληθφ θεθάιαην. Με ηνλ ηξφπν απηφ, ν Bourdieu ππνζηεξίδεη φηη ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα θάζε άιιν παξά εμηζψλεη, αληηζέησο ηείλεη λα αλαιάβεη ηε ιεηηνπξγία αλαπαξαγσγήο ησλ αληζνηήησλ, δηαηεξψληαο ή θαη εληζρχνληαο ηελ ππάξρνπζα θνηλσληθή δνκή, αληί λα ζπκβάιιεη ζηελ θνηλσληθή θηλεηηθφηεηα θαη δηθαηνζχλε (Πνιίηνπ, 1999: 42 Φξαγθνπδάθε, 1995: 137). ηνλ αληίπνδα ησλ παξαπάλσ ζεσξήζεσλ, αλαδχεηαη ε λενθηιειεύζεξε πξνζέγγηζε ε νπνία κνξθνπνηείηαη κε βάζε ηηο αξρέο, ζηηο νπνίεο εδξάδεηαη ε ζχγρξνλε εθδνρή ηεο ζεσξίαο ηνπ «αλζξψπηλνπ θεθαιαίνπ», φπσο ηελ πεξηέγξαςε, απφ ηε δεθαεηία ηνπ 60 ν Schultz, έρνληαο σο θεληξηθφ ππξήλα ηεο ζεσξίαο ηνπ ην αμίσκα πσο ε ζπζζψξεπζε ηεο γλψζεο, ε θαιιηέξγεηα ησλ ηθαλνηήησλ θαη γεληθφηεξα ε επέλδπζε ζην «αλζξψπηλν θεθάιαην» έρνπλ κεγάιε αμία γηα ηελ νηθνλνκηθή παξαγσγή θαη αλάπηπμε. Ζ ζχγρξνλε εθδνρή ηεο ζηεξίδεηαη ζηελ λενθηιειεχζεξε θνηλσληθή ζεσξία θαη δίλεη έκθαζε ζε δχν απφ ηηο ζεκειηψδεηο αξρέο πνπ ηε ζπγθξνηνχλ ζην ζχλνιφ ηεο. χκθσλα κε ηελ πξψηε, ε αλζξψπηλε θχζε είλαη θηεηηθή θαη δηαζέηεη θάπνηα πξνθνηλσληθά θαη ακεηάβιεηα ραξαθηεξηζηηθά, εμαηηίαο ησλ νπνίσλ ην άηνκν θαζνδεγείηαη απφ ηδηνηειείο ζθνπνχο, κε ζηφρν ηελ νξζνινγηζηηθή επηδίσμε ηνπ πξνζσπηθνχ ηνπ ζπκθέξνληνο κέζσ ηεο απφθηεζεο ηνπ πινχηνπ θαη ηεο δχλακεο. χκθσλα κε ηε δεχηεξε, ε πην αζθαιήο εγγχεζε γηα ηελ πξαγκάησζε απηνχ ηνπ ζηφρνπ είλαη ε απφθηεζε ηίηισλ ζπνπδψλ κε αληαιιάμηκε αμία ζηελ αγνξά εξγαζίαο, εθφζνλ γίλεηαη νινέλα θαη πην ηζρπξή ε ζπλάθεηα εθπαίδεπζεο θαη απαζρφιεζεο. Ζ ζπζρέηηζε ησλ δχν απηψλ αξρψλ νδεγεί απηφκαηα ζηε δηαηχπσζε δχν ινγηθψλ ζπκπεξαζκάησλ. χκθσλα κε ην πξψην, ε ζηάζε ησλ αηφκσλ απέλαληη ζηελ εθπαίδεπζε θαη ηδηαίηεξα ε δξάζε ηνπο γηα ηελ απφθηεζε ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ είλαη παξφκνηα κε απηήλ πνπ εθδειψλεηαη ζηελ αγνξά γηα ηα ππφινηπα ηδησηηθά αγαζά, ελψ θαηά ην δεχηεξν, ε εθπαίδεπζε δελ είλαη παξά έλα ηδησηηθφ αγαζφ, ην νπνίν παξέρεη νθέιε ζε φζνπο επελδχνπλ ζε απηφ, αιιά θαη δηεθδηθνχλ, αλάινγα κε ην θφζηνο απνηειέζκαηα (ηάλνπ, 1998: 631). 25