International Conference of Greek Linguistics. the 10th. DEMOCRITUS UNIVERSITY of THRACE

Transcript

1 DEMOCRITUS UNIVERSITY of THRACE the 10th International Conference of Greek Linguistics Edited by Zoe Gavriilidou Angeliki Efthymiou Evangelia Thomadaki Penelope Kambakis-Vougiouklis Komotini 2012

2 Οργανωτική Επιτροπή Συνεδρίου O r g a n i z i n g C o m m i t t e e Z o e G a v r i i l i d o u A n g e l i k i E f t h y m i o u E v a n g e l i a T h o m a d a k i Penelop e Kambakis -Vougiou klis Γραμματειακή Υποστήριξη S e c r e t a r i a l S u p p o r t Ioannis Anagnostopoulos M a r i a G e o r g a n t a P o l y x e n i I n t z e N i k o s M a t h i o u d a k i s L i d i j a M i t i t s E l e n i P a p a d o p o u l o u A n n a S a r a f i a n o u E l i n a C h a dji p a p a ISBN Τ υ π ο γ ρ α φ ι κ ή ε π ι μ έ λ ε ι α Ν ί κ ο ς Μ α θ ι ο υ δ ά κ η ς Ε λ έ ν η Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ Ε λ ί ν α Χ α τ ζ η π α π ά Σ χ ε δ ι α σ μ ό ς ε ξ ώ φ υ λ λ ο υ Ν ί κ ο ς Μ α θ ι ο υ δ ά κ ης Copyright 2012 Δ η μ ο κ ρ ί τ ε ι ο Π α ν ε π ι σ τ ή μ ι ο Θ ρ ά κ η ς D e m o c r i t u s U n i v e r s i t y o f T h r a c e Ε ρ γ α σ τ ή ρ ι ο Σ ύ ν τ α ξ η ς, Μ ο ρ φ ο λ ο γ ί α ς, Φ ω ν η τ ι κή ς, Σ η μ α σ ι ο λ ο γ ί α ς, L a b o ra to r y o f S y n ta x, M o r pho l o g y, P h o n e t i c s, S e m a n t i c s, Δ ι ε θ ν έ ς Σ υ ν έ δ ρ ι ο Ε λ λ η ν ι κ ή ς Γ λ ω σ σ ο λ ο γ ί α ς I n t er n a ti o n a l C o n fe r e n c e o f G r e e k L inguist ic s +Μ όρφωση Δ Π Θ +M orp ho SE D U T H

3 ΜΕΤΡΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΠΙΤΑΣΗ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΜΟΡΦΗΜΑΤΩΝ ΨΙΛΟ- ΚΑΙ ΘΕΟ-: ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΕ ΣΩΜΑΤΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ 1 Παρασκευή Σαββίδου Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Ελλάδα psavvidou@phil.uoa.gr ABSTRACT The aim of this paper is twofold. Firstly, it aims to investigate the use of the morphemes ψιλο- and θεοwhen they signify mitigation and intensification respectively. Secondly, an attempt is made to demonstrate how the use of corpus linguistics can contribute to the study of morphemes and word formation processes of Modern Greek. The findings point out that a corpus-based study can demonstrate various aspects of a morpheme s behaviour. In addition, the combination of the qualitative and the quantitative analysis underlines and explains regularities and distinctions which can significantly contribute to the study of word formation rules in general. Λέξεις-κλειδιά: διαδικασίες σχηματισμού λέξεων, ηλεκτρονικά σώματα κειμένων. 1. Εισαγωγή Στόχος της παρούσας εργασίας είναι η μελέτη των μορφημάτων ψιλο- και θεο- με μετριαστική και επιτατική λειτουργία, αντίστοιχα. Παράλληλα, επιχειρείται να διερευνηθεί κατά πόσο τα ηλεκτρονικά σώματα κειμένων (στο εξής ΗΣΚ) μπορούν να συμβάλουν στη μελέτη των διαδικασιών σχηματισμού λέξεων της Νέας Ελληνικής και με ποιούς τρόπους. Αφορμή για την έρευνα αυτή υπήρξε η διαπίστωση ότι τα ΗΣΚ δεν έχουν ακόμη αξιοποιηθεί συστηματικά σε αυτό το πεδίο της γλωσσολογικής έρευνας. Οι υπάρχουσες μελέτες, κυρίως στη διεθνή βιβλιογραφία, εστιάζουν στην ποσοτική ανάλυση και τη διερεύνηση της παραγωγικότητας των μορφημάτων μέσω αυτής (βλ. ενδεικτικά Baayen 2008), ενώ απουσιάζουν μελέτες που συνδυάζουν την ποσοτική με την ποιοτική ανάλυση, με τον τρόπο που θα επιχειρηθεί στην παρούσα εργασία. Από προηγούμενες έρευνες έχει διαπιστωθεί ότι η συμβολή των ΗΣΚ σε αυτή την κατεύθυνση μπορεί να είναι ιδιαίτερα σημαντική (βλ. Σαββίδου 2010, 2012). Oι διαδικασίες σχηματισμού λέξεων, όπως η παραγωγή και η σύνθεση, διέπονται από μια περίπλοκη γραμματική, δηλαδή ένα σύνολο κανόνων, που περιγράφει τόσο το πραγματωμένο όσο και το δυνάμει λεξιλόγιο (βλ. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1992). Για τη διερεύνηση των κανόνων αυτών είναι απαραίτητη η μελέτη της συμπεριφοράς των μορφημάτων σε αυθεντικά γλωσσικά περιβάλλοντα. 2. Δεδομένα και μεθοδολογία Τα δεδομένα της έρευνας προέρχονται από το Σώμα Ελληνικών Κειμένων (ΣΕΚ) (βλ. Γούτσος 2003 για λεπτομέρειες). Συγκεκριμένα, χρησιμοποιήθηκε το σύνολο των δεδομένων του ΣΕΚ, που ανέρχεται στις 30 εκατομμύρια λέξεις περίπου. Ο τρόπος με τον οποίο κατανέμονται στα διάφορα κειμενικά είδη περιγράφεται στον Πίνακα 1 του Παραρτήματος. Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε διαμορφώθηκε κατά την εκπόνηση της έρευνας και βασίζεται στη μελέτη των συμφραστικών πινάκων των κατασκευασμένων λέξεων που σχηματίζονται με τα υπό εξέταση μορφήματα, των κατασκευασμένων λέξεων σε επίπεδο λεξικής μονάδας και των συχνοτήτων εμφάνισης τόσο συνολικά όσο και ανά κειμενικό είδος. Το πώς κάθε ένας από αυτούς τους τρόπους 1 Ευχαριστώ θερμά τον καθηγητή μου κ. Διονύση Γούτσο για την πραγματικά πολύτιμη καθοδήγηση κατά τη διάρκεια της συγγραφής της διπλωματικής μου εργασίας, της οποίας ένα τμήμα αποτελεί το παρόν άρθρο. Θερμές ευχαριστίες οφείλω και στον καθηγητή μου κ. Γιώργο Μαρκόπουλο για τα ιδιαίτερα χρήσιμα σχόλιά του. In Z. Gavriilidou, A. Efthymiou, E. Thomadaki & P. Kambakis-Vougiouklis (eds), 2012, Selected papers of the 10th ICGL, pp Komotini/Greece: Democritus University of Thrace.

4 [ ΜΕΤΡΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΠΙΤΑΣΗ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΜΟΡΦΗΜΑΤΩΝ ΨΙΛΟ- ΚΑΙ ΘΕΟ-: ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΕ ΣΩΜΑΤΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ] συμβάλλει στη μελέτη συγκεκριμένων πλευρών της συμπεριφοράς των μορφημάτων καταδεικνύεται στην ανάλυση που ακολουθεί. 3. Σημασιολογικό φορτίο και σημασιολογικά χαρακτηριστικά βάσεων Αρχικά επιχειρήθηκε να προσδιοριστούν οι σημασίες/χρήσεις με τις οποίες απαντούν τα υπό εξέταση μορφήματα ως συστατικά κατασκευασμένων λέξεων, με εξαίρεση τις παράγωγες λέξεις στις οποίες συνδυάζονται με πρόσφυμα, αποτελώντας τη βάση (π.χ. ψιλούτσικος). Για το στόχο αυτό, μελετήθηκαν τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά των βάσεων με τις οποίες συνδυάζονται, σε συνδυασμό με το συγκείμενο των κατασκευασμένων λέξεων που σχηματίζονται με αυτά. 3.1 Σημασίες/χρήσεις μορφήματος ψιλο- Για το μόρφημα ψιλο-, διακρίθηκαν οι ακόλουθες σημασίες-χρήσεις: α) η σημασία της «λεπτομερούς δουλειάς/επεξεργασίας», όπου δηλώνει ότι η ενέργεια που περιγράφεται από τη βάση έχει πραγματοποιηθεί με ιδιαίτερη προσοχή ή ακρίβεια (π.χ. ψιλοδουλεμένος, ψιλοβελονιά κ.ά.). β) η σημασία του «υποκορισμού ή της σμίκρυνσης» 2, όπου δηλώνει ότι το αντικείμενο αναφοράς του προσδιοριζομένου ή του αντικειμένου προκύπτει σε μικρά κομματάκια μετά την επεξεργασία που υφίσταται από την «ενέργεια» που περιγράφει η βάση (ψιλοκόβω και ψιλοκομμένος). γ) η «μετριαστική περιγραφική σημασία», όπου δηλώνει ότι η ενέργεια που εκφράζεται από το β συνθετικό γίνεται σε μικρό βαθμό ή φέρει χαμηλή ένταση (π.χ. ψιλόβροχο, ψιλόχιονο, ψιλοτραγουδώντας κ.ά.). δ) η «μετριαστική πραγματολογική λειτουργία», που αποτελεί το αντικείμενο της παρούσας ανακοίνωσης και θα αναλυθεί εκτενώς στη συνέχεια. Η ονομασία της χρήσης αυτής στοχεύει στη διάκρισή της από τη «μετριαστική περιγραφική σημασία» Μετριαστική πραγματολογική λειτουργία Σε ένα μέρος των δεδομένων, το ψιλο- μετριάζει επίσης το σημασιολογικό περιεχόμενο της βάσης, αλλά η περαιτέρω μελέτη των κατασκευασμένων λέξεων επισημαίνει ότι ο ρόλος του σε αυτές δεν είναι αμιγώς περιγραφικός, αλλά επιτελεί ειδικές πραγματολογικές λειτουργίες. Στην κατηγορία αυτή εντάσσονται τα ψιλοβαριέμαι, ψιλοερωτευμένος, ψιλογαϊδούρι, ψιλοβλακείες, ψιλοκομπίνα, ψιλοκουλό, ψιλοεγωιστής κ.ά. Το ψιλο- σε αυτή τη χρήση φαίνεται να χρησιμοποιείται ως μέσο μετριασμού ή αποφυγής της παραβίασης του αξιώματος της ποιότητας 3. Με άλλα λόγια, ο ομιλητής αποφεύγει να πει ψέματα με το να μετριάσει την αλήθεια. Στο συμπέρασμα αυτό οδήγησε η μελέτη των συμφραστικών πινάκων, δηλαδή των συμφραζομένων στα οποία απαντούν οι κατασκευασμένες λέξεις, σε συνδυασμό με τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά των βάσεων. Ειδικότερα, στα συμφραζόμενα απαντούν πολύ συχνά δείκτες που δηλώνουν δισταγμό ή διάθεση μετριασμού. Οι δείκτες αυτοί μπορεί να είναι: α) επιρρήματα, όπως το βασικά (π.χ. 1), το μόνο (π.χ. 2), το εντάξει (π.χ. 1, 3) κ.ά. (1) πήγατε για κυνήγι; όχι μωρέ εντάξει ψιλο::θέλαμε βασικά να:: ξεκουραστούμε (2) ένα ψιλοξεφτιλίκι μόνο και φτηνά τη γλιτώσαμε (3) εντάξει (.) είναι ψιλοστημένα εκεί τα πράγματα (.) κάπως (.) σαν β) Επιφωνήματα που δηλώνουν αμηχανία ή δισταγμό, όπως το άντε στο (4), το μωρέ στο (1) και το ε στο (5). (4) άντε και με κανένα ψιλοεπεισοδιάκι (5) εντάξει μέχρι να [ε ψιλοκουλό μου φάνηκε 2 Οι όροι «υποκορισμός» και «σμίκρυνση» χρησιμοποιούνται με την έννοια του πραγματικού και όχι του συναισθηματικού υποκορισμού (βλ. Μπαμπινιώτης 2002: 1851 για διάκριση). 3 Για τα αξιώματα που συναποτελούν την αρχή της συνεργασίας σύμφωνα με τη θεωρία του Grice (1975) και τον ορισμό του αξιώματος της ποιότητας βλ. Κανάκης (2007: ). [ 1091 ]

5 [ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΣΑΒΒΙΔΟΥ ] γ) Παύσεις ή παρατεταμένες προφορές φωνηέντων που δηλώνονται με τυπογραφικά σημάδια στα προφορικά δεδομένα και εντοπίζονται είτε στα συμφραζόμενα (π.χ. 3, 6) είτε στο εσωτερικό της κατασκευασμένης λέξης (π.χ. 1). (6) και::: είχαμε ψιλοαπομακρυνθεί κιόλας και(.) δεν τον έπαιρνα δ) αόριστες αντωνυμίες όπως το κάτι στο (7), το κανένα στο (4) και το ένα στο (8): (7) έχει κάτι ψιλοελλείψεις στα αγγλικά, αλλά στα θεολογικά (8) και σ αυτό έχει ένα ψιλοδίκιο η Δήμητρα. Έχει ένα δίκιο. ε) αυτοδιόρθωση που προδίδει ότι το ψιλο- δηλώνει διάθεση μετριασμού των λεγομένων τόσο όταν φορέας της αυτοδιόρθωσης είναι η κατασκευασμένη λέξη με αυτό (π.χ. 9) όσο και όταν αυτό που «διορθώνεται» είναι αυτό που έχει δηλωθεί με την κατασκευασμένη λέξη (π.χ. 8). (9)...να:: τον αφήσανε ή έχουνε [καυγάδες έχουνε ψιλοκαυγάδες στ) Προσπάθεια επανόρθωσης 4 που μπορεί να δηλώνεται με διάφορα γλωσσικά μέσα, όπως το αλλά στο (7) και το βέβαια στο (10). (10) Αυτό βέβαια όταν ήμουνα μικρότερη.. Τώρα το χω ψιλοκόψει ζ) εκφράσεις που δηλώνουν μετριασμό, όπως το όσο να ναι στο (11): (11) αλλά όσο να ναι τις σούρες μας τις ψιλορίχνουμε. Πιστοί φαν του Ορέστη Μακρή η) συνδυασμός με άλλο πρόσφυμα που δηλώνει μετριασμό/υποκορισμό, όπως στο ψιλοεπεισοδιάκι στο (4). θ) γλωσσικά μέσα που λειτουργούν ως επισχετικές εκφράσεις που αφορούν στο αξίωμα της ποιότητας 5, δηλαδή ενδέχεται να δηλώνουν ότι ο ομιλητής δεν δεσμεύεται για την αλήθεια των πληροφοριών που μεταδίδει, όπως η χρήση του νομίζω στο (12): (12) μα εγώ ψιλοθυμάμαι νομίζω τα γενέθλιά σου Τα ανωτέρω στοιχεία αποτελούν δείκτες ότι το ψιλο- λειτουργεί ως μέσο μετριασμού. Με τη χρήση του ο ομιλητής επιτυγχάνει να αποφύγει να παραβιάσει το αξίωμα της ποιότητας, δηλαδή να πει ψέματα, ή να μετριάσει αυτή την παραβίαση, παρόλο που ενδέχεται να μη θέλει να μεταδώσει «πολλές» πληροφορίες. Στο (13) λ.χ. δεν θέλει να παραδεχτεί ότι το πέναλτι ήταν μαϊμού, αλλά δεν θέλει επίσης να πει ψέματα, γι αυτό λέει ότι ήταν ψιλομαϊμού. (13) Μια φορά πήραμε κι εμείς ένα πέναλτι ψιλομαϊμού και λυσσάξαν οι βάζελοι! Η πραγματολογική λειτουργία του ψιλο- έχει επισημανθεί και από προηγούμενες έρευνες. Η Γιαννουλοπούλου (2003: 4) διακρίνει σε αυτό μια «υπονοηματική λειτουργία», σημειώνοντας ότι σε λέξεις όπως ψιλοβαριέμαι εκφράζει την προσωπική στάση του ομιλητή και σημαίνει «δεν θέλω να σας πω πόσο πολύ βαριέμαι». Ομοίως, ο Xydopoulos (2009: 404) ερμηνεύει το ψιλοήπια ως «δεν θέλω να σου πω ότι ήπια (πολύ) αλλά πράγματι ήπια». Το πραγματολογικό ψιλο- περίπου στο 71% των δεδομένων συνδυάζεται με βάσεις με αρνητική σημασιολογική προσωδία ή συνυποδηλώσεις: ξεφτιλίκι, κομμάτια (με τη σημασία «κουρασμένος»), βαριέμαι, (τα) παίρνει (με τη σημασία «εκνευρίζεται»), βλακείες, δουλεύω (με τη σημασία «κοροϊδεύω»), στημένα (με τη σημασία «προκανονισμένα»), κομπίνα κ.ά. Η τάση αυτή επιβεβαιώνει την ανωτέρω λειτουργία του, αφού φαίνεται να μετριάζει την απειλή που ενδεχομένως ενέχει το περιεχόμενο της βάσης. Λιγότερο συχνά συνδυάζεται και με ουδέτερες σημασιολογικά βάσεις (λ.χ. ψιλοξυπνήσει με την κυριολεκτική σημασία) ή ακόμη και με θετικές, όπως σπουδές, γουστάρω, ερωτευμένος, όπου μάλιστα ενδέχεται να «κληροδοτεί» το ίδιο αρνητικές συνυποδηλώσεις στα παράγωγα, μετριάζοντας τη θετική σημασία της βάσης, όπως στο (14). (14) πρέπει να έχουν κάνει κάποιες ψιλοσπουδές στην αλλοδαπή ή να πλασάρουν ένα 3.2 Σημασίες/χρήσεις μορφήματος θεο- Για το θεο- διακρίθηκαν οι ακόλουθες σημασίες/χρήσεις: α) η σημασία θεός (θεόπεμπτος, θεόσταλτος κ.ά.), β) η επιτατική λειτουργία. Δεν εντοπίστηκε η μεγεθυντική σημασία 6, παρόλο που καταγράφεται σε όλες τις υπάρχουσες μελέτες (βλ. λ.χ. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 2008, Γεωργακάς 1935, Συμεωνίδης 1985). 7 Το στοιχείο αυτό ίσως αποτελεί μια ένδειξη ότι η συγκεκριμένη χρήση έχει υποχωρήσει. 4 Διακρίνεται από την αυτοδιόρθωση, καθώς ο ομιλητής δεν αναιρεί τη δήλωσή του, απλώς προσπαθεί να «επανορθώσει» με την αναφορά άλλων στοιχείων, μη αρνητικών. 5 Ο όρος «επισχετικές εκφράσεις» αναφέρεται σε μεταγλωσσικά σχόλια που δηλώνουν το βαθμό στον οποίο ο ομιλητής συμμορφώνεται με τα αξιώματα (βλ. Κανάκης 2007: 176). 6 Το μεγεθυντικό θεο- διακρίνεται από το επιτατικό, διότι με αυτό δηλώνεται ότι το β συνθετικό διακρίνεται από μεγάλες (φυσικές) διαστάσεις (π.χ. θεοβάρελο είναι το πολύ μεγάλο βαρέλι). 7 Ορισμένες, βέβαια, από αυτές τις μελέτες αποδελτιώνουν διαλεκτικό υλικό. [ 1092 ]

6 [ ΜΕΤΡΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΠΙΤΑΣΗ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΜΟΡΦΗΜΑΤΩΝ ΨΙΛΟ- ΚΑΙ ΘΕΟ-: ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΕ ΣΩΜΑΤΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ] Επιτατική λειτουργία Στην επιτατική του λειτουργία το θεο- επιτείνει το σημασιολογικό περιεχόμενο της βάσης. Εδώ εντάσσονται λέξεις όπως θεοβρώμικος 8, θεογκόμενα, θεόκουφος, θεονήστικος, θεοπάλαβος, θεοσκόταδο, θεόστραβος κ.ά. Το επιτατικό θεο- επιλέγει βάσεις που δηλώνουν κατεξοχήν αρνητική ιδιότητα (βλ. και Ευθυμίου 2003, Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 2008), η οποία ενδέχεται να συνίσταται σε αδυναμία σωματική (κουφός στο 15) ή ψυχική/πνευματική (τρελός, παλαβός), όταν η λέξη αναφέρεται σε [+έμψυχο], ή γενικότερα σε μια δυσάρεστη κατάσταση ή ένα αρνητικό χαρακτηριστικό (παραδείγματα 16 και 17). (15) είναι γνωστό ότι τα φίδια είναι θεόκουφα. (16) θεόφτωχος σαν ποντίκι της εκκλησίας (17) και φαγητά που μυρίζουν φαρμακίλα σ έναν θεόστενο διάδρομο Εξαίρεση στην τάση συνδυασμού με «αρνητικές» βάσεις θα μπορούσε να θεωρηθεί το θεογκόμενα (βλ. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 2008). Οι λέξεις γκόμενα και θεογκόμενα φέρουν και θετικές συνυποδηλώσεις, δηλώνοντας την πολύ όμορφη γυναίκα. Ωστόσο, η μελέτη των συμφραστικών πινάκων επισημαίνει την παρουσία (και) δεικτών αρνητικής σημασιολογικής προσωδίας στα συμφραζόμενά τους. Το γκόμενα εμφανίζεται συχνά με αρνητικές σημασιολογικά λέξεις (π.χ. 18), καθώς και σε συγκείμενο που προδίδει σεξιστικές αντιλήψεις. (18) Οι γκόμενες τον ξέρουνε κι όλοι οι νταβατζήδες. Η απόδοση των ιδιοτήτων που δηλώνουν οι βάσεις που επιλέγει το θεο- φαίνεται να είναι σε κάποιο βαθμό υποκειμενική, καθώς οι λέξεις που αναφέρονται σε [+ανθρώπινα] απαντούν είτε στον πληθυντικό, αποδίδοντας την ιδιότητα που δηλώνεται από τη βάση σε μια ομάδα ανθρώπων συλλήβδην 9 (π.χ. 19), είτε αποδίδονται από τον ομιλητή στον εαυτό του με διάθεση αυτοσαρκασμού/αστεϊσμού (π.χ. 20). Στην περίπτωση των θεότρελος και θεοπάλαβος και οι ίδιες οι βάσεις προδίδουν υποκειμενική αξιολόγηση, καθώς ο αντίστοιχος επιστημονικός όρος δεν θα επιδεχόταν διαβάθμιση με το θεο- (π.χ. ;θεοψυχασθενής). (19) διακόσιες εβδομήντα δύο (.) θεότρελες (.) και μου λέει άμα σε σκίσω (.) (20) οποίων και ο γράφων που δήλωσε από την αρχή θεότρελος. Το πιο σημαντικό στοιχείο που προκύπτει από τη μελέτη των λέξεων με το επιτατικό θεο- έγκειται στο ότι η σημασιολογική του συνεισφορά δεν αλλάζει επί της ουσίας το σημασιολογικό περιεχόμενο της βάσης. Η επίταση που δηλώνεται με την προσθήκη του δεν έχει ιδιαίτερο σημασιολογικό βάρος, καθώς οι ιδιότητες που δηλώνουν οι βάσεις είναι ήδη σε κάποιο βαθμό ακραίες (βλ. Αναστασιάδη- Συμεωνίδη 2008). Για παράδειγμα, το μακρύς, η βάση του θεόμακρος, δηλώνει κάτι που έχει μεγαλύτερο μήκος από το σύνηθες, το φτωχός κάποιον που βρίσκεται σε μια «ακραία» οικονομική κατάσταση, ενώ το κουφός, ακόμη και με τη μεταφορική σημασία του (αυτός που δεν δίνει σημασία σε αυτά που ακούει), εκφράζει μια ιδιότητα στο μέγιστό της βαθμό, όπως και το θεόκουφος. Συνεπώς, το επιτατικό θεο- δεν έχει αμιγώς σημασιολογική συνεισφορά, αλλά επιτελεί κυρίως πραγματολογικό ρόλο, που έγκειται στο να δώσει επιπλέον έμφαση σε μια ιδιότητα που ήδη φέρει την έννοια της επίτασης. 4. Γραμματικές κατηγορίες Το πραγματολογικό ψιλο- συνδυάζεται στα δεδομένα με ουσιαστικά (π.χ. ψιλοελλείψεις, ψιλοξεφτιλίκι), επίθετα (π.χ. ψιλοάνετος, ψιλοεκβιαστικός), ρήματα (ψιλογουστάρω, ψιλοαπομακρύνομαι) και επιρρήματα (ψιλοδιακριτικά, ψιλοέτσι) 10. Το επιτατικό θεο- συνδυάζεται με επίθετα (π.χ. κουφός, νηστικός κ.ά.), ουσιαστικά (π.χ. σκοτάδι, γκόμενα) και επιρρήματα (π.χ. στραβά). 11 Τα επιρρήματα θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι προέρχονται από τα αντίστοιχα επίθετα. Τα προϊόντα και των δύο υπό εξέταση κανόνων φέρουν τη γραμματική κατηγορία των βάσεων. Επίσης, και τα δύο ανήκουν στα «πολυκατηγοριακά» στοιχεία, εφόσον σχηματίζουν λέξεις που 8 Υιοθετείται η ορθογραφία με την οποία απαντά στα δεδομένα. 9 Το στοιχείο αυτό αποτελεί ένδειξη υποκειμενικού χαρακτήρα, καθώς συνήθως οι γενικευτικές δηλώσεις είναι ακραίες. 10 Βλ. και Xydopoulos (2009), καθώς και Γιαννουλοπούλου (2003), όπου, ωστόσο, δεν αναφέρονται τα επιρρήματα. 11 Πρβ. Ευθυμίου (2003), όπου σημειώνεται ότι συνδυάζεται με επίθετα, καθώς ορισμένες ονοματικές βάσεις που μπορούν να κατηγοριοποιηθούν και ως ουσιαστικά (π.χ. θεογκόμενος/-α) αντιμετωπίζονται ως επίθετα (2003: 527). Ωστόσο, από την παρούσα έρευνα προκύπτει ότι το θεο- συνδυάζεται, λιγότερο συχνά, και με ουσιαστικά που δεν μπορούν να θεωρηθούν επίθετα (π.χ. σκοτάδι (θεοσκόταδο)). [ 1093 ]

7 [ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΣΑΒΒΙΔΟΥ ] ανήκουν σε διάφορες γραμματικές κατηγορίες (βλ. Corbin 1999 στο Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 2008: 104). 5. Πραγματολογικό χαρακτηριστικό [+/-λόγιο] Προκειμένου να διερευνηθεί η τιμή των εξέταση στοιχείων ως προς το πραγματολογικό χαρακτηριστικό [+/-λόγιο] 12 μελετήθηκαν οι ακόλουθες παράμετροι: α) το επίπεδο ύφους των βάσεων με τις οποίες συνδυάζονται, β) το επίπεδο ύφους των συμφραζομένων στα οποία απαντούν οι κατασκευασμένες λέξεις που σχηματίζονται με αυτά και, τέλος, γ) οι συχνότητες εμφάνισής τους ανά κειμενικό είδος. 5.1 Πραγματολογικό μετριαστικό ψιλο- Το πραγματολογικό ψιλο- συνδυάζεται με βάσεις είτε ουδέτερες είτε [-λόγιες]. Με ουδέτερες βάσεις συνδυάζεται περίπου στο 63% των δεδομένων (ψιλοάνετος, ψιλοδιακριτικά κ.ά.), ενώ με [-λόγιες] ή προφορικές περίπου στο 37% (ψιλογουστάρω, ψιλοκόκαλο (με τη σημασία «άναυδος/άφωνος»), ψιλοκουλό (με τη σημασία «παράξενο/περίεργο» κ.ά.). Αντιθέτως, δεν συνδυάζεται με λόγιες βάσεις. Τα συμφραζόμενα στα οποία απαντούν τα προϊόντα του είναι είτε ουδέτερα υφολογικά (στο 50% των δεδομένων) είτε εντοπίζονται σε αυτά [-λόγια] ή προφορικά στοιχεία (στο 42% των δεδομένων), που μπορεί να είναι μονολεκτικές μονάδες, όπως το κωλώνω στο (21), ή στερεότυπες εκφράσεις (π.χ. 22). (21) θα κωλώσει στα δικά μας ψιλοελλείμματα; (22) την πληρώσουμε και πολύ ακριβά την πίτα. Ένα ψιλοξεφτιλίκι μόνο και φτηνά τη γλιτώσαμε Λόγια στοιχεία εντοπίζονται σε μόλις 4 εμφανίσεις (περίπου στο 8%). Στις δύο μάλιστα από αυτές, εξυπηρετούν την πρόκληση γέλιου (π.χ. 23). (23) Έχασα τη σύζυγό μου ετών 35 ψιλο-προβληματική, τελευταία φορά εθεάθη μπρος στις ρόδες του τζιπ μου. Τέλος, όπως φαίνεται στο σκιασμένο τμήμα του Πίνακα 2 του Παραρτήματος 13, τα προϊόντα του πραγματολογικού ψιλο- απαντούν κυρίως στη συνομιλία, την ηλεκτρονική συνομιλία (chat), τη λογοτεχνία και τα άρθρα γνώμης. Επιπλέον, η μοναδική εμφάνιση στα ακαδημαϊκά κείμενα προέρχεται από απόσπασμα από λογοτεχνικό κείμενο. Αξίζει να σημειωθεί ότι το ύφος των λογοτεχνικών κειμένων είναι σε κάποιο βαθμό [-λόγιο], καθώς τα «λογοτεχνικά» στοιχεία συχνά δεν είναι συμβατά με επίσημο ύφος 14. Συνεπώς, τα προϊόντα αυτού του κανόνα είναι σε κάποιο βαθμό [-λόγια] και αντιστοιχούν σε προφορικό/ανεπίσημο ύφος, καθώς το ψιλο- έλκει βάσεις είτε ουδέτερες είτε [-λόγιες], δεν απαντά σε συμφραζόμενα επίσημου ύφους, ενώ και τα κειμενικά είδη στα οποία εμφανίζεται συχνότερα διακρίνονται σε κάποιο βαθμό από προφορικό ή [-λόγιο] χαρακτήρα. 5.2 Επιτατικό θεο- Το επιτατικό θεό- συνδυάζεται με ουδέτερες υφολογικά βάσεις περίπου στο 77% των δεδομένων (θεοσκότεινος, θεόστενος, θεόφτωχος κ.ά.). Στο 23% συνδυάζεται με βάσεις [-λόγιες] ή προφορικές (θεογκόμενα, θεόστραβος, όταν δηλώνει «αυτόν που δεν βλέπει (καλά)» κ.ά.), ενώ δεν συνδυάζεται με λόγιες βάσεις. 12 Για τον ορισμό του πραγματολογικού χαρακτηριστικού [+/-λόγιο], βλ. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη & Φλιάτουρας (2003). 13 Για τον τρόπο παρουσίασης των δεδομένων στους Πίνακες 2 και 3, βλ. τις παρατηρήσεις στην αρχή της ενότητας 6. Εδώ αρκεί να σημειωθεί ότι τα κειμενικά είδη του ΣΕΚ που δεν αναγράφονται είναι αυτά στα οποία τα μορφήματα δεν απαντούν. 14 Ο συσχετισμός αυτός ανάμεσα στο λογοτεχνικό και τον [-λόγιο] χαρακτήρα υπονοείται και στην ακόλουθη διατύπωση του Κριαρά: «Χρησιμοποιούμε τους τύπους εκκλησιά και λευτεριά, που είναι βέβαια ταυτόσημες με τις αρχαϊστικότερες εκκλησία και ελευθερία, μόλο που οι συνιζημένοι τύποι ταιριάζουν περισσότερο σε λαϊκότερα ή και λογοτεχνικότερα κείμενα» (1983: 32). [ 1094 ]

8 [ ΜΕΤΡΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΠΙΤΑΣΗ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΜΟΡΦΗΜΑΤΩΝ ΨΙΛΟ- ΚΑΙ ΘΕΟ-: ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΕ ΣΩΜΑΤΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ] Τα προϊόντα του απαντούν σε συγκείμενο είτε ουδέτερο (55% των παραδειγμάτων) είτε [-λόγιο] ή προφορικό (30% των παραδειγμάτων). Και εδώ τα [-λόγια] στοιχεία μπορεί να είναι μονολεκτικές μονάδες (π.χ. φαρμακίλα) ή εκφράσεις, όπως το του πεταματού στο (24). (24) Δεν είμαι δα και καμιά θεογκόμενα, ούτε και του πεταματού όμως. Λόγια στοιχεία απαντούν σε 4 παραδείγματα, εξυπηρετώντας και πάλι την πρόκληση γέλιου. Τέλος, όπως βλέπουμε στον Πίνακα 3 του Παραρτήματος, οι λέξεις αυτής της κατηγορίας απαντούν κυρίως στα ιδιωτικά κείμενα (συγκεκριμένα στο chat), τη ζωντανή συνομιλία, τη λογοτεχνία και τα άρθρα γνώμης. Συνεπώς, και το επιτατικό θεο- φαίνεται να είναι σε κάποιο βαθμό [-λόγιο] ή προφορικό, εφόσον δεν συνδυάζεται με λόγιες βάσεις, δεν εμφανίζεται σε λόγιο συγκείμενο και απαντά συχνότερα σε κειμενικά είδη που διακρίνονται από προφορικότητα. 6. Συχνότητα εμφάνισης και παραγωγικότητα Οι συχνότητες εμφάνισης παρουσιάζονται στους Πίνακες 2 και 3 του Παραρτήματος (βλ. σκιασμένα τμήματα), όπου δίνονται και οι συχνότητες των υπολοίπων χρήσεων των μορφημάτων, που παρουσιάστηκαν συνοπτικά στις ενότητες 3.1. και 3.2. Σημειώνονται οι συχνότητες τόσο συνολικά όσο και ανά κειμενικό είδος, ενώ οι αριθμοί εντός παρενθέσεων είναι τα ποσοστά εμφανίσεων με αναγωγή στο 10 5 και είναι συγκρίσιμοι μεταξύ τους. 15 Η συχνότητα και των δύο μορφημάτων είναι πολύ χαμηλή. Το πραγματολογικό ψιλο- απαντά 52 φορές, ενώ το επιτατικό θεο- 27. Εκτός από τον συνολικό αριθμό εμφανίσεων, για την εξαγωγή του οποίου υπολογίστηκαν όλοι οι γραμματικοί τύποι των κατασκευασμένων λέξεων, μελετήθηκε επίσης ο αριθμός των διαφορετικών λημμάτων στα οποία αντιστοιχούν οι συνολικές συχνότητες και διαπιστώθηκε ότι στην περίπτωση του πραγματολογικού ψιλο- κάθε εμφάνιση αντιστοιχεί σε ένα λημματικό τύπο. Δηλαδή, κάθε λέξη αυτής της κατηγορίας (ψιλοτσαμπουκάς, ψιλοπροβληματικός κ.ά.) απαντά μόλις μια φορά στα δεδομένα. Αντίθετα, στις υπόλοιπες σημασίες/χρήσεις του ψιλο- ο αριθμός των λημμάτων δεν είναι υψηλός αναλογικά με τη συνολική συχνότητα εμφάνισης. Το ότι στο πραγματολογικό ψιλο- κάθε εμφάνιση αντιστοιχεί σε ένα λήμμα οδηγεί στο συμπέρασμα ότι τα προϊόντα αυτού του κανόνα δεν είναι κωδικοποιημένα, δηλαδή δεν έχει διευρυνθεί η χρήση τους 16. Συνεπώς, ο υπό εξέταση κανόνας διακρίνεται από υψηλή παραγωγικότητα. Αυτό επιβεβαιώνεται από το ότι καμία λέξη αυτής της κατηγορίας δεν καταγράφεται στα λεξικά αναφοράς μας (ΛΚΝ 1998 και ΛΝΕΓ 2002). Αντίθετα, στις υπόλοιπες χρήσεις του ψιλο- σχεδόν όλες οι λέξεις των δεδομένων καταγράφονται λεξικογραφικά. Μια τρίτη ένδειξη που ενισχύει την υπόθεση της μη κωδικοποίησης των προϊόντων του είναι το ότι σε ορισμένες περιπτώσεις τίθεται μια παύλα μεταξύ του ψιλο- και της βάσης, που ενδέχεται να δηλώνει δισταγμό για το αν η λέξη που χρησιμοποιείται είναι υπαρκτή/αποδεκτή (π.χ. ψιλο-διάστρεμμα). Στο επιτατικό θεο- επίσης απαντά μεγάλος αριθμός διαφορετικών λημμάτων (συγκεκριμένα 17), σε σχέση με το συνολικό αριθμό εμφανίσεων (27 εμφανίσεις). Αντιθέτως, στη σημασία «θεός», οι 345 εμφανίσεις σε θέση α συνθετικού αντιστοιχούν σε 45 λήμματα και οι 49 εμφανίσεις σε θέση β συνθετικού σε 6 λήμματα. Η σύγκριση με τη μακροδομή των λεξικών (ΛΝΕΓ 2002 και ΛΚΝ 1998) επισημαίνει ότι από τις λέξεις των δεδομένων δεν καταγράφονται λεξικογραφικά τα θεόβαρος, θεοβρώμικος, θεόμακρος και θεόστενος. Η χαμηλή συχνότητα των υπό εξέταση μορφημάτων ενδέχεται να συνδέεται με το ότι τα προϊόντα τους είναι σημαδεμένα υφολογικά. Τα σημαδεμένα υφολογικά στοιχεία είναι λιγότερο συχνά, διότι τίθενται περιορισμοί στα περικείμενα στα οποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν. Επιπλέον, οι υπό εξέταση χρήσεις απαντούν κυρίως στα προφορικά κείμενα, που αποτελούν μόνο το 10% των δεδομένων. Το γεγονός ότι και τα δύο μορφήματα απαντούν σε μεγάλο αριθμό λημμάτων σε σχέση με τη συνολική συχνότητά τους επισημαίνει ότι είναι ανάγκη να γίνεται διάκριση μεταξύ της κωδικοποίησης ενός κανόνα κατασκευής λέξεων και της κωδικοποίησης των προϊόντων του, καθώς ένας κανόνας κατασκευής ενδέχεται να είναι κωδικοποιημένος, δηλαδή να έχει περάσει από την ατομική στην ομαδική χρήση, αλλά τα προϊόντα του να μην είναι κωδικοποιημένα σε μεγάλο βαθμό. Αυτό φαίνεται αυτονόητο, καθώς με έναν παραγωγικό κανόνα σχηματίζονται νεολογισμοί, που δεν κωδικοποιούνται αμέσως. Ωστόσο, εδώ θεωρούμε ότι η διαφορά ανάμεσα στο βαθμό κωδικοποίησης του κανόνα κατασκευής και των προϊόντων του ερμηνεύεται με άλλον τρόπο. Φαίνεται ότι οι ίδιοι λόγοι που 15 Η αναγωγή στο 10 5 έγινε για λόγους παρουσίασης των δεδομένων, διότι τα ποσοστά επί τοις εκατό ήταν πολύ χαμηλά. 16 Για τον ορισμό του όρου κωδικοποίηση, βλ. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1986: 74). [ 1095 ]

9 [ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΣΑΒΒΙΔΟΥ ] ερμηνεύουν την υψηλή παραγωγικότητα και την κωδικοποίηση των κανόνων εξηγούν και τη μη κωδικοποίηση των προϊόντων τους. Και τα δύο θεωρούμε ότι οφείλονται εν μέρει στο είδος του φορτίου που φέρουν τα υπό εξέταση μορφήματα και ειδικότερα στις πραγματολογικές λειτουργίες που επιτελούν, που κατατάσσουν τα προϊόντα τους στη λεγόμενη συνυποδηλωτική και όχι στη δηλωτική/κατονομαστική νεολογία (βλ. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1986: 70 για τη διάκριση). Η εμφάνιση των προϊόντων της δηλωτικής νεολογίας συνδέεται με την ανάγκη ονομασίας ενός νέου αντικειμένου αναφοράς και συνεπώς είναι πιο πιθανό να κωδικοποιηθούν. Αντιθέτως, τα υπό εξέταση στοιχεία εξυπηρετούν ανάγκες του ομιλητή όπως το να μετριάσει τα λεγόμενά του ή να δώσει έμφαση. Σε αυτό φαίνεται να οφείλεται η υψηλή παραγωγικότητά τους, καθώς τέτοιες ανάγκες προκύπτουν διαρκώς στην επικοινωνία. Παράλληλα, σε αυτό οφείλεται και η μη κωδικοποίηση των προϊόντων τους, καθώς τα προϊόντα αυτού του είδους της νεολογίας θεωρούμε ότι είναι πιο εύκολο να δημιουργηθούν, αλλά πιο δύσκολο να κωδικοποιηθούν. Επομένως, η λειτουργία αυτών των λέξεων ερμηνεύει τόσο την κωδικοποίηση του κανόνα που τις παράγει όσο και τη μη κωδικοποίηση των ίδιων. Η διάκριση αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική για την κατανόηση των μηχανισμών δημιουργίας λέξεων. Παράλληλα, είναι σημαντική για τη λεξικογραφική αναπαράσταση των υπολεξικών μονάδων, καθώς οι μη κωδικοποιημένες λέξεις (νεολογισμοί) συνήθως δεν έχουν θέση σε ένα λεξικό. Αντιθέτως, ένας κωδικοποιημένος κανόνας, ακόμη κι αν τα προϊόντα του δεν είναι κωδικοποιημένα, είναι απαραίτητο να εκπροσωπείται με τη λημματοποίηση τόσο της αντίστοιχης υπολεξικής μονάδας όσο και αντιπροσωπευτικού αριθμού κατασκευασμένων λέξεων. 7. Συμπεράσματα και συζήτηση Πριν προχωρήσουμε στη σύνοψη των συμπερασμάτων, κρίνεται απαραίτητη μια αναφορά στον αριθμό και το είδος των δεδομένων. Θα μπορούσε κάποιος να αντιτάξει στα ευρήματα της παρούσας έρευνας τον μικρό αριθμό των λέξεων που αναλύθηκαν. Πρέπει, ωστόσο, να τονιστεί ότι η μελέτη βασίστηκε σε ένα αντιπροσωπευτικό σώμα κειμένων, αποτελούμενο από 30 εκατομμύρια λέξεις, που αντιστοιχούν σε αυθεντικά γλωσσικά δεδομένα ποικίλων κειμενικών ειδών. Ακόμη και το ποσοστό των προφορικών δεδομένων (10% του συνόλου) ανταποκρίνεται στο αντίστοιχο των ΗΣΚ μεγάλων ευρωπαϊκών γλωσσών (βλ. Γούτσος 2003: 11). Δεδομένου ότι οι υπάρχουσες μελέτες βασίζονται κυρίως σε δεδομένα από λεξικά, η πραγματοποίηση μιας έρευνας βασισμένης σε ένα σώμα αυθεντικών κειμένων μπορεί να συμβάλει σημαντικά στη σκιαγράφηση της συμπεριφοράς των μορφημάτων σε αυθεντικά περιβάλλοντα. Η χαμηλή συχνότητα των στοιχείων καθιστά μεν δύσκολη την εξαγωγή γενικεύσιμων συμπερασμάτων, αλλά σκιαγραφεί τις τάσεις που διέπουν τη συμπεριφορά τους. Για παράδειγμα, το ότι όλα τα προϊόντα του πραγματολογικού ψιλο- απαντούν μια φορά μπορεί να μην είναι ενδεικτικό της συχνότητάς τους στη γλωσσική χρήση 17, δηλαδή το στοιχείο αυτό δεν μας πληροφορεί ότι πρόκειται για λέξεις-άπαξ, αλλά δίνει μια σημαντική πληροφορία για τον συγκεκριμένο κανόνα κατασκευής, επισημαίνοντας ότι παρουσιάζει υψηλή κωδικοποίηση σε σχέση με την κωδικοποίηση των προϊόντων του. Η ανάλυση με τη χρήση ΗΣΚ μπορεί να φωτίσει διάφορες πλευρές της συμπεριφοράς ενός μορφήματος. Ειδικότερα, η μελέτη των συμφραστικών πινάκων, σε συνδυασμό με τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά των βάσεων που επιλέγει, συμβάλλει στον προσδιορισμό της σημασιολογικής συνεισφοράς του στις λέξεις που σχηματίζονται με αυτό. Η μελέτη των κατασκευασμένων λέξεων σε επίπεδο λεξικής μονάδας, με αναγωγή στο συγκείμενο όπου είναι απαραίτητο, επιτρέπει να διερευνηθούν οι βάσεις με τις οποίες συνδυάζεται ως προς τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά, τις γραμματικές κατηγορίες και το επίπεδο ύφους τους. Με τον τρόπο αυτό καθίσταται δυνατή η περιγραφή τόσο του πραγματωμένου όσο και του δυνάμει λεξιλογίου, εφόσον η διερεύνηση των τάσεων ως προς τα χαρακτηριστικά των βάσεων που επιλέγει ένα μόρφημα δίνει πληροφορίες και για τις λέξεις που δύνανται να σχηματιστούν με αυτό. Συνεπώς, παρόλο που, όπως έχει επισημανθεί, ένα ΗΣΚ δεν μπορεί να δώσει πληροφορίες για το εάν κάτι είναι πιθανό ή όχι, παρά μόνο για το εάν είναι συχνό ή όχι (βλ. Hunston 2002: 22), στην περίπτωση των διαδικασιών σχηματισμού λέξεων, ο ερευνητής είναι σε θέση να διατυπώσει υποθέσεις και για το τι είναι πιθανό να σχηματιστεί. Επίσης, διαπιστώθηκε ότι το επίπεδο ύφους του μορφήματος μπορεί να διερευνηθεί με τρεις διαφορετικούς τρόπους: τη μελέτη του ύφους των βάσεων με τις οποίες συνδυάζεται, του ύφους των συμφραζομένων στα οποία απαντά και των κειμενικών ειδών στα οποία εμφανίζεται. Έτσι, περιορίζεται κατά το δυνατό το υποκειμενικό κριτήριο που διακρίνει συνήθως την επιλογή των υφολογικών δεικτών. Τέλος, η μελέτη των συχνοτήτων επιτρέπει την εξαγωγή συμπερασμάτων τόσο για τη συχνότητα όσο και για την κωδικοποίηση των υπό εξέταση στοιχείων και των προϊόντων τους. 17 Αντιθέτως, ορισμένα προϊόντα του, όπως λ.χ. το ψιλοβαριέμαι, εμφανίζουν υψηλό βαθμό κωδικοποίησης. [ 1096 ]

10 [ ΜΕΤΡΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΠΙΤΑΣΗ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΜΟΡΦΗΜΑΤΩΝ ΨΙΛΟ- ΚΑΙ ΘΕΟ-: ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΕ ΣΩΜΑΤΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ] Για τα συγκεκριμένα μορφήματα διαπιστώθηκε ότι στις υπό εξέταση χρήσεις τους δεν φέρουν αμιγώς σημασιολογικό φορτίο, αλλά λειτουργούν ως πραγματολογικοί μηχανισμοί, που επιτρέπουν στον ομιλητή να μετριάσει τα λεγόμενά του ή να δώσει έμφαση. Η χαμηλή τους συχνότητα συνδέθηκε κυρίως με το ότι είναι σημαδεμένα υφολογικά, ενώ διαπιστώθηκε ότι εμφανίζουν υψηλή παραγωγικότητα. Επίσης, απαντούν σε μεγάλο αριθμό διαφορετικών λημμάτων σε σχέση με τη συνολική συχνότητά τους. Η σύγκριση με τις υπόλοιπες χρήσεις τους δείχνει ότι αυτή η ιδιαιτερότητα φαίνεται να σχετίζεται με το ότι το φορτίο τους είναι πραγματολογικό και όχι αμιγώς σημασιολογικό. Ορισμένες από τις κανονικότητες που παρατηρούνται στη συμπεριφορά τους ενδέχεται να σχετίζονται και με το είδος της συνεισφοράς των (παραγωγικών) προσφυμάτων, σε αντιδιαστολή με τη «σημασία» των θεμάτων. Για τα υπό εξέταση μορφήματα έχει υποστηριχθεί ότι τείνουν να μετατραπούν σε προθήματα (βλ. Γιαννουλοπούλου 2003), ενώ για άλλους ερευνητές το επιτατικό θεοείναι ήδη πρόθημα (βλ. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 2008). Στην παρούσα εργασία εσκεμμένα δεν χρησιμοποιήθηκαν όροι που προδίδουν τη φύση τους (π.χ. α συνθετικό, σύμφυμα ή πρόθημα), καθώς ο προσδιορισμός της δεν περιλαμβάνεται στους στόχους μας 18. Επίσης, έγινε λόγος για διαφορετικές χρήσεις των μορφημάτων, υπονοώντας λ.χ. ότι το θεο- με τη σημασία θεός και το επιτατικό θεοαντιμετωπίζονται ως διαφορετικές χρήσεις του ίδιου μορφήματος και όχι ως διαφορετικά μορφήματα. Η επιλογή αυτή, ωστόσο, οφείλεται στο ότι πρόκειται για συγχρονική ανάλυση και σε συγχρονικό επίπεδο απαντά ένας τύπος με δύο διαφορετικές χρήσεις (βλ. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 2008: 103). Παρόλο που οι κανονικότητες που παρατηρήθηκαν ενδέχεται να σχετίζονται σε κάποιο βαθμό με την προθηματοποίηση των υπό εξέταση στοιχείων, δεν θεωρούμε ότι η διάκριση πραγματολογικού και σημασιολογικού φορτίου ταυτίζεται με την αντίστοιχη του φορτίου των προσφυμάτων έναντι των θεμάτων, καθώς τα προσφύματα δεν επιτελούν απαραιτήτως πραγματολογικές λειτουργίες σαν αυτές που μελετήθηκαν εδώ (π.χ. -ικ(ός)). Ωστόσο, για να διερευνηθεί περαιτέρω η έννοια του πραγματολογικού φορτίου και ο τρόπος με τον οποίον επηρεάζει τη συμπεριφορά των υπολεξικών μονάδων είναι απαραίτητη η μελέτη μεγάλου αριθμού μορφημάτων και σε περισσότερα δεδομένα. Στις προεκτάσεις της παρούσας έρευνας εντάσσουμε επίσης τη διερεύνηση της σχέσης ορισμένων χαρακτηριστικών των υπό εξέταση μορφημάτων με την έννοια της αξιολογικής μορφολογίας, ενώ από το παρόν άρθρο, λόγω έλλειψης χώρου, απουσιάζει και μια «συζήτηση» της υπάρχουσας βιβλιογραφίας, η οποία είναι απαραίτητο να γίνει στο μέλλον. Βιβλιογραφία Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Ά Η νεολογία στην κοινή νεοελληνική. Θεσσαλονίκη: Α.Π.Θ. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Ά «Η νεοελληνική παραγωγή κατά το μοντέλο της D. Corbin». Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 13. Θεσσαλονίκη, Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Α «Το μόρφημα θεο- στην Ελληνική». Στο Γλώσσης χάριν. Τόμος αφιερωμένος από τον Τομέα Γλωσσολογίας στον Καθηγητή Γεώργιο Μπαμπινιώτη. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Ά. & Φλιάτουρας, Α «Η διάκριση [λόγιο] και [λαϊκό] στην ελληνική γλώσσα. Ορισμός και ταξινόμηση». Πρακτικά του 6 ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης. Ηλεκτρονική δημοσίευση. Baayen, R. H Corpus linguistics in morphology: morphological productivity. Στο Lüdeling, A. & M. Kytö (επιμ). Corpus linguistics: An International Handbook, τ.2. Berlin: Mouton De Gruyter, Γεωργακάς, Δ «Τα μετά του θεο- σύνθετα». Αθήνα 46, Γιαννουλοπούλου, Γ «Μορφήματα στα όρια ανάμεσα στην παραγωγή και στη σύνθεση». Πρακτικά του 6 ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης. Ηλεκτρονική δημοσίευση. Corbin, D «Pour une théorie sémantique de la catégorisation affixale». Faits de Langues 14, Γούτσος, Δ Σώμα Ελληνικών Κειμένων: Σχεδιασμός και υλοποίηση. Πρακτικά του 6 ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης. Ηλεκτρονική δημοσίευση. Ευθυμίου, Α «Προθήματα ή πρώτα συνθετικά που δηλώνουν επίταση στη ΝΕ». Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 23. Θεσσαλονίκη, Grice, P «Logic and conversation». Στο Cole, P. & Morgan, J. (επιμ.) Syntax and Semantics: Speech Acts. New York: Academic Press, Hunston, S Corpora in Applied Linguistics. Cambridge: Cambridge University Press. Κανάκης, Κ Εισαγωγή στην Πραγματολογία: Γνωστικές και κοινωνικές όψεις της γλωσσικής χρήσης. Αθήνα: Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου. Κριαράς, Εμμ Η σημερινή μας γλώσσα (Μελετήματα και άρθρα). Θεσσαλονίκη: Μαλλιάρης-Παιδεία. Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής (ΛΚΝ) Θεσσαλονίκη: ΙΝΣ. Μπαμπινιώτης, Γ Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας. 18 Χρησιμοποιήθηκε, ωστόσο, για πρακτικούς λόγους ο όρος βάση. [ 1097 ]

11 [ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΣΑΒΒΙΔΟΥ ] Σαββίδου, Π «Το επίθημα -ιάτικ(ος) στη Νέα Ελληνική: Ανάλυση με τη χρήση ηλεκτρονικών σωμάτων κειμένων». Στο Πρακτικά 5 ης Συνάντησης Εργασίας Μεταπτυχιακών Φοιτητών του Τμήματος Φιλολογίας, ΕΚΠΑ, Μαΐου Αθήνα: ΕΚΠΑ, Σαββίδου, Π «Το επίθημα -ίστικ(ος) στη Νέα Ελληνική: Ανάλυση με τη χρήση ηλεκτρονικών σωμάτων κειμένων». Στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα 32. Θεσσαλονίκη: ΙΝΣ, Συμεωνίδης, Χ «Συμβολή στην ερμηνεία των νεοελληνικών συνθέτων με πρώτο συνθετικό το θεο-». Μελέτες για την ελληνική γλώσσα 5. Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη, Xydopoulos, G Psilo-: exploring the case of a diminutive in Modern Greek. Στο Tsangalidis, A. (επιμ.) Selected Papers from the 18 th International Symposium on Theoretical and Applied Linguistics. Θεσσαλονίκη: Μονοχρωμία, [ 1098 ]

12 Παράρτημα [ ΜΕΤΡΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΠΙΤΑΣΗ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΜΟΡΦΗΜΑΤΩΝ ΨΙΛΟ- ΚΑΙ ΘΕΟ-: ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΕ ΣΩΜΑΤΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ] Τρόπος Κειμενικό είδος Αριθμός λέξεων % Ειδήσεις 291,382 1% Προφορικά Συνέντευξη 592,584 2% Ομιλίες 1,839, % Συνομιλία 207, % Λογοτεχνία 2,455,080 9% Ειδήσεις 4,764, % Άρθρα γνώμης 3,189, % Πληροφορίες 100, % Γραπτά Ακαδημαϊκά 3,994, % Ενημερωτικά 7,648,513 28% Νόμοι-Διοίκηση 1,472, % Ιδιωτικά 186, % Διαδικαστικά 145, % Διάφορα 335, % Πίνακας 1 Κατανομή των δεδομένων του ΣΕΚ ανά κειμενικό είδος ΚΕΙΜΕΝΙΚΑ ΕΙΔΗ ΕΙΔΗΣΕΙΣ ΑΡΘΡΑ ΙΔΙΩΤΙΚΑ ΣΥΝΈΝΤ. ΧΡΗΣΕΙΣ/ ΛΟΓΟΤ. ΕΝΗΜΕΡ. ΑΚΑΔΗΜ. ΣΥΝΟΜΙΛΙΑ ΣΥΝΟΛΟ ΓΝΩΜΗΣ ΠΡΟΦΟΡ. ΓΡΑΠΤ. (CHAT) (ΠΡΟΦ.) ΣΗΜΑΣΊΕΣ Μετριαστικό πραγματολογικό (0.44) (0.34) (0.14) (0.34) (0.04) (0.02) (5.78) (1.07) (0.16) ψιλο- 52 Μετριαστικό περιγραφικό - (0.65) (0.12) (0.14) (0.02) (0.02) ψιλο Λεπτομερής δουλειά (0.12) (0.09) (0.01) Υποκορισμός/ σμίκρυνση (0.08) (0.06) (0.28) (0.68) (0.02) Σύνολο 121 Πίνακας 2 Συχνότητα ψιλο- ανά κειμενικό είδος ΚΕΙΜΕΝΙΚΑ ΕΙΔΗ Σημασία θεός Σημασία θεός Επιτατικό (ως β συνθετικό) θεο- Λογοτεχνία 30 (1.22) 5 (0.2) 8 (0.32) Άρθρα γνώμης 59 (1.85) 5 (0.15) 8 (0.25) Ενημερωτικά 141 (1.84) 28 (0.36) 6 (0.07) Ειδήσεις Προφορικές 1 (0.34) - - Γραπτές 46 (0.96) 3 (0.06) 1 (0.02) Ακαδημαϊκά (γραπτά) 43 (1.07) 4 (0.1) 1 (0.02) Ομιλίες 9 (0.48) 3 (0.16) - Συνομιλία 2 (0.96) - 1 (0.48) Ιδιωτικά (1.07) Συνέντευξη (προφορική) 8 (1.35) - - Διάφορα 4 (1.19) 1 (0.29) - Νόμοι-Διοίκηση 2 (0.13) - - Σύνολο Πίνακας 3 Συχνότητα θεο- ανά κειμενικό είδος [ 1099 ]