BOOK CATALOGUE CREDITS ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΒΙΒΛΙΟΚΑΤΑΛΟΓΟΥ ISBN Βιβλιοπωλεία Παπασωτηρίου. AAO project: Ethics / Aesthetics

Transcript

1

2

3

4 BOOK CATALOGUE CREDITS ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΒΙΒΛΙΟΚΑΤΑΛΟΓΟΥ The catalogue was first published on the occasion of the exhibition AAO project: Ethics / Aesthetics Benaki Museum, Athens, Pireos str. building 6 June July 2011 Η έκδοση πραγματοποιήθηκε με την ευκαιρία της έκθεσης AAO project: Ηθική / Αισθητική Μουσείο Μπενάκη, Κτήριο οδού Πειραιώς, Αθήνα 6 Ιουνίου Ιουλίου 2011 Editor Επιμελήτρια Lina Stergiou Λίνα Στεργίου Εditing director Διεύθυνση Επιμέλειας Katerina Antonaki Κατερίνα Αντωνάκη Editorial coordination Γενικός συντονισμός έκδοσης Katerina Antonaki Κατερίνα Αντωνάκη Graphic design Σχεδιασμός Τhis is Amateur ( Production Σχεδιασμός Παραγωγής Papasotiriou Publishing Εκδόσεις Παπασωτηρίου ( Book binding Βιβλιοδεσία Stamou Publications Graphic Arts Ltd Στάμου Εκδόσεις Γραφικές Τέχνες ΕΠΕ Printing office Εκτύπωση Petros Ballidis & Co Μπαλλίδης Πέτρος & ΣΙΑ ΟΕ The book-catalogue AAO project: Ethics / Aesthetics is available on: Βιβλιοπωλεία Παπασωτηρίου Για την ηλεκτρονική αγορά του βιβλιοκατάλογου AAO project: Ethics / Aesthetics: AAO project: Ethics / Aesthetics Lina Stergiou Printed in Greece 2011 ISBN Translations Μεταφράσεις Susan Apostolakis, Domniki Baltouma, Giannis Kastanaras, Maria Koukiadi, Tony Moser, Maria Paizi Σουζάνα Αποστολάκη, Δομνίκη Μπαλτούμα, Γιάννης Καστάναρας, Μαρία Κουκιάδη, Τώνης Μόζερ, Μαρία Παΐζη Conference papers edited by Επιμέλεια εισηγήσεων συνεδρίου Susan Apostolakis, Maria Koukiadi Σουζάνα Αποστολάκη, Μαρία Κουκιάδη Texts edited by Επιμέλεια κειμένων Susan Apostolakis, Maria Koukiadi, Tony Moser Σουζάνα Αποστολάκη, Μαρία Κουκιάδη, Τώνης Μόζερ Biographies edited by Επιμέλεια βιογραφικών Ioanna Priovolou Ιωάννα Πριοβόλου Proofreading Τυπογραφική διόρθωση Domniki Baltouma Δομνίκη Μπαλτούμα

5 ΑΑΟ project: Ethics / Aesthetics δρασεις ΑΑΟ: ΗθικΗ / ΑισθητικΗ AAO project is organized by Life Strategies, a proactive design organization committed to strategically designing actions for life. Οι δράσεις AAO πραγματοποιούνται από τον οργανισμό Life Strategies ο οποίος έχει στόχο την ανάληψη πρωτοβουλιών με επίκεντρο τον στρατηγικό σχεδιασμό δράσεων για τη ζωή. Initiator and Curator at large of the ΑΑΟ project: Ethics / Aesthetics Σύλληψη και Γενική Επιμέλεια των δράσεων ΑΑΟ: Ηθική / Αισθητική Lina Stergiou Λίνα Στεργίου Curator of the Slow Downs Rooms exhibition Eπιμέλεια της έκθεσης Slow Down Rooms Ίρις Κρητικού Ιris Kritikou Collaborationg Curator Συνεργαζόμενη επιμελήτρια Charis Kanellopoulou Χάρις Kανελλοπόυλου International Advisory Board Διεθνής Συμβουλευτική Επιτροπή Katerina Gregos, Lydia Matthews, Miodrag Mitrasinovic, Jilly Traganou Coordination, Communication & Press Συντονισμός, Επικοινωνία & Τύπος maria panayides artproductions μαρία παναγίδου artproductions Coordination Συντονισμός Danae Kaplanidi, Despina Ploumpi, Evdokia Sagri, Dimitris Tsimpidaros, Dimitris Ververis Δανάη Καπλανίδη, Δέσποινα Πλούμπη, Ευδοκία Σαγρή, Δημήτρης Τσιμπιδάρος, Δημήτρης Βερβέρης Communication Επικοινωνία Nikos Athanasopoulos (Prologos), Giannis Arvanitis, Antigoni Garefalaki, Marita Gerarchaki, Marea Laoutari, Amalia Perperidi, Christina Sigala Νίκος Αθανασόπουλος (Prologos), Γιάννης Αρβανίτης, Αντιγόνη Γαρεφαλάκη, Μαρίτα Γεραρχάκη, Μάρα Λαουτάρη, Αμαλία Περπερίδου, Χριστίνα Σιγάλα Web press & social media Camboindustries: Constantine Nikitiadis, Stelios Moustakis Κωνσταντίνος Νικητιάδης, Στέλιος Μουστάκης( Exhibition design Εκθεσιακός σχεδιασμός Αris Zambikos Άρης Ζαμπίκος ( Lina Stergiou Λίνα Στεργίου ( Lighting design Επιμέλεια Φωτισμού της έκθεσης Diathlasis architectural lighting ( Graphic design Τhis is Amateur: Stathis Mitropoulos, Thodoris Dimitropoulos, Em-Kei Στάθης Μητρόπουλος, Θοδωρής Δημητρόπουλος, Εm-Kei ( Web design Σχεδιασμός ιστοσελίδας Nextnode: Makis Poravas, Kyriakos Yiannatos Μάκης Ποράβας, Κυριάκος Γιαννάτος ( Technical support Τεχνική υποστήριξη Nextnode: Makis Poravas, Kyriakos Yiannatos Μάκης Ποράβας, Κυριάκος Γιαννάτος Infocity: Sotiris Filipas Σωτήρης Φίλιππας Special thanks to our volunteers: Dimitra Bouritsa, Marilena Georgatzi, Chrysi Gousiou, Ioanna Gouzeli, Fivos Kallitsis, Dimitra Alkistis Kokorikou, Nikoleta Kotsikou, Lina Madikou, Vasiliki Panagiotou, Elma Petridou, Myrto Stenou, Μarilena Synodinou, Evgenia Tsangaraki, Eleanna Tsoukia, Maria Xenaki. Ευχαριστούμε θερμά για την εθελοντική υποστήριξη τους: Δήμητρα Μπουρίτσα, Μαριλένα Γεωργατζή, Χρύση Γούσιου, Ιωάννα Γουζέλη, Φοίβο Καλλίτση, Δήμητρα Άλκηστις Κοκορίκου, Νικολέτα Κοτσίκου, Λίνα Μαντίκου, Βασιλική Παναγιώτου, Έλμα Πετρίδου, Μυρτό Στενού, Μαριλένα Συνοδινού, Ευγενία Τσαγκαράκη, Ελεάννα Τσούκια, Μαρία Ξενάκη.

6 CONTENTS FOREWORDS 012. Pavlos Geroulanos Minister for Culture and Tourism 014. Maria Kaltsa General Secretary - Regional Planning & Urban Development, Ministry of Environment, Energy & Climate Change 016. Spyros Raftopoulos Head of the School of Architecture of the National Technical University of Athens 018. George Harvalias Rector of the Athens School of Fine Arts 020. Lina Stergiou Initiator and Curator at large of the ΑΑΟ project CONFERENCE 1 : ΕΤΗΙCS / AESTHETICS 030. Lina Stergiou Introduction 032. Lina Stergiou Bottom-up, left and right: Vocational Ethics, Creative Activism 047. Maurice Benayoun ArtCollider: Towards Transactional Aesthetics 061. Ole Bouman Architecture of Consequence 081. David Cottington The Formation of the Avant-Garde: Professionalism and Position-Taking in Early 20th Century Paris 087. Lydia Matthews From the Ground Up: Designing Provocative Prototypes, a Hands-On Curatorial Approach 113. Konstantinos Moraitis Ethics and Aesthetics: The example of the twofold landscape evaluation 133. Lois Papadopoulos Against All Odds, Against All Gods 141. Maria Theodorou Architecture and economy: The ethics of empowerment 165. Jilly Traganou Practices of deterritorialization and post-national imagination: Heteronomous demand as a framework of design ethics ACADEMIC WORKSHOPS 195. AAO project - Parsons The New School For Design, New York Exarchia: conversations / actions 205. AAO project - University Paris 8, CΙTU research center of Paragraphe Laboratory Social Collider 209. AAO project - National Technical University of Athens, School of Architecture School environment and improving the cityscape 217. AAO project - National Technical University of Athens, School of Architecture The ephemerality of the boundary 225. AAO project - University of Thessaly, Department of Architecture The Apparatus Project 231. AAO project - Athens School of Fine Arts, Master in Digital Arts Digital art and activism PERFORMANCE - ACTIONS 240. Rebar Commonspace Project 246. Nomadic Architecture Network Athens, Urban situations 256. Athens Here and Now (Actions in the city center of Athens: video projections and interactive new technologies - outcomes of the academic workshops) 260. Athens Here and Now (Blanka Amezkua: 3 / / / 3...three walls on Wednesdays) 264. AAO project - University Paris 8, CΙTU research center of Paragraphe Synchronizing cities CONFERENCE 2 : 266. ΕΤΗΙCS / AESTHETICS

7 ΜΑΙΝ ΕΧΗΙΒΙΤΙΟΝ: ΕΤΗΙCS / AESTHETICS 270. Lina Stergiou, Curator of the Main Exhibition Introduction ACTIVISM. GROUPS WITH VISION 277. Architecture For Humanity 282. Teddy Cruz 289. Laurie Lazer & Darryl Smith 294. Nomadic Architecture Network 296. Worldbike SOCIETY & AESTHETICS 302. Futurefarmers 306. PPC_TLab 311. Public Architecture 316. Rebar 321. Recetas Urbanas ΙDENTITY. PROFESSIONAL ETHICS 327. Droog 333. Emeco - The Coca-Cola Company 336. Frank Havermans 342. Alexandros Tombazis 348. Sarah Wigglesworth ΑCTION REACTION 355. Do Ho Suh 358. Jodi 364. Jason Miller 368. Eelko Moorer PARALLEL EXHIBITIONS Slow Down Rooms 375. Iris Kritikou, Curator of the exhibition Introduction 382. Penny Gheka & Apostolos Papageorgiou 383. Georgia Gremouti 384. Eleni Karayanni 385. Panos Kombis 386. Elena Papadimitriou 387. Christos Simatos 388. Dimitris Skouroyannis 389. Amalia Stavroulaki 390. Vangelis Theodoridis 391. Marios Angelos Voutsinas 392. AThens Here and Now 394. BIOGRAPHIES

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ 013. Παύλος Γερουλάνος Υπουργός Πολιτισμού και Τουρισμού 015. Μαρία Καλτσά Γ.Γ. Χωροταξίας & Αστικού Περιβάλλοντος ΥΠΕΚΑ 017. Σπύρος Ραυτόπουλος Πρόεδρος της Σχολής Αρχιτεκτόνων του Ε.Μ.Π Γιώργος Χαρβαλιάς Πρύτανης ΑΣΚΤ 021. Λίνα Στεργίου Σύλληψη και Γενική Επιμέλεια των δράσεων ΑΑΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ 1 : ΗΘΙΚΗ / ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ 031. Λίνα Στεργίου Εισαγωγή 032. Λίνα Στεργίου Συμμετοχικός σχεδιασμός προς όλες τις κατευθύνσεις. Επαγγελματική ηθική, δημιουργικός ακτιβισμός 047. Maurice Benayoun ArtCollider: Θραύσματα τέχνης 061. Ole Bouman Βαρύνουσα Αρχιτεκτονική 081. David Cottington Ο σχηματισμός της Πρωτοπορίας: επαγγελματισμός, αισθητικές αρχές και μοντερνιστική ηθική στο Παρίσι των αρχών του 20ού αιώνα 087. Lydia Matthews Ξεκινώντας από τη βάση: μια επιμελητική προσέγγιση της έννοιας του προκλητικού προτύπου 113. Κωνσταντίνος Μωραΐτης Ηθική και Αισθητική: Το παράδειγμα της διφυούς αξιολόγησης του τοπίου 133. Λόης Παπαδόπουλος Against All Odds, Against All Gods 141. Μαρία Θεοδώρου Aρχιτεκτονική και οικονομία: Η ηθική της ενδυνάμωσης 165. Τζίλλυ Τραγανού Πρακτικές αποεδαφοποίησης και μεταεθνικό φαντασιακό: Ετερόνομη απαίτηση ως πλαίσιο ηθικής στο ντιζάιν AKAΔΗΜΑΪΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ 195. δράσεις ΑΑΟ - Parsons The New School For Design της Νέας Υόρκης Eξάρχεια: διάλογοι / δράσεις 205. δράσεις ΑΑΟ - Πανεπιστήμιο Paris 8, CITU research center of Paragraphe Laboratory Κοινωνικό Παλίμψηστο 209. δράσεις ΑΑΟ - Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Σχολικό περιβάλλον και αναβάθμιση του τοπίου της πόλης 217. δράσεις ΑΑΟ - Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Το εφήμερο του ορίου 225. δράσεις ΑΑΟ - Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Mηχανισμοί 231. δράσεις ΑΑΟ - Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Ψηφιακών Μέσων Τέχνης Ψηφιακή τέχνη και Ακτιβισμός ΔΡΩΜΕΝΑ 240. Rebar Commonspace Project 246. Δίκτυο Νομαδικής Αρχιτεκτονικής Αθήνα, Αστικές καταστάσεις 256. Αθήνα Εδώ και Τώρα (Δράσεις στο κέντρο της Αθήνας: βιντεοπροβολές και διαδραστικές νέες τεχνολογίες - αποτελέσματα των ακαδημαϊκών εργαστηρίων 260. Αθήνα Εδώ και Τώρα (Blanka Amezkua: 3 / / / 3...τρεις τοίχοι τις Τετάρτες) 264. δράσεις ΑΑΟ - Πανεπιστήμιο Paris 8, CITU research center of Paragraphe Συγχρονίζοντας πόλεις ΣΥΝΕΔΡΙΟ 2 : 266. ΗΘΙΚΗ / ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ

9 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ: HΘΙΚΗ / ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ 271. Λίνα Στεργίου, Επιμελήτρια της Κεντρικής Έκθεσης Εισαγωγή ΑΚΤΙΒΙΣΜΟΣ. ΟΜΑΔΕΣ ΜΕ ΟΡΑΜΑ 277. Architecture For Humanity 282. Teddy Cruz 289. Laurie Lazer & Darryl Smith 294. Δίκτυο Νομαδικής Αρχιτεκτονικής 296. Worldbike KOIΝΩΝΙΑ & ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ 302. Futurefarmers 306. PPC_TLab 311. Public Architecture 316. Rebar 321. Recetas Urbanas ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ. ΗΘΙΚΗ ΤΟΥ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΟΣ 327. Droog 333. Emeco - The Coca-Cola Company 336. Frank Havermans 342. ΑλέξανδροςΤομπάζης 348. Sarah Wigglesworth ΔΡΑΣΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ 355. Do Ho Suh 358. Jodi 364. Jason Miller 368. Eelko Moorer ΠΑΡΑΛΛΗΛΕΣ ΕΚΘΕΣΕΙΣ Slow Down Rooms 375. Ίρις Κρητικού, Επιμελήτρια της έκθεσης Εισαγωγή 382. Πέννυ Γκέκα & Απόστολος Παπαγεωργίου 383. Γεωργία Γκρεμούτη 384. Ελένη Καραγιάννη 385. Πάνος Κόμπης 386. Έλενα Παπαδημητρίου 387. Χρίστος Σιμάτος 388. Δημήτρης Σκουρογιάννης 389. Αμαλία Σταυρουλάκη 390. Βαγγέλης Θεοδωρίδης 391. Μάριος Άγγελος Βουτσινάς 392. Αθhνα Εδω και Τωρα 394. BIOΓΡΑΦΙΚΑ

10

11 19 & 20/01/2011 CONFERENCE 1 ΣΥΝΕΔΡΙΟ 1 Conference 1 : Ethics / Aesthetics Athens School of Fine Arts, Amphitheater, 256 Pireos St., Tavros, Athens Συνέδριο 1 : Ηθική / Αισθητική Αμφιθέατρο της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών, Πειραιώς 256, Tαύρος, Αθήνα

12

13 8 CONFERENCE 1 ΣΥΝΕΔΡΙΟ 1 Maria Theodorou Μαρία Θεοδώρου Architecture and economy: The ethics of empowerment Aρχιτεκτονική και οικονομία: Η ηθική της ενδυνάμωσης Introduction The paper starts by discussing Jacques Rancière s thesis that art and politics today are affected by an ethical turn: a set of norms that submit politics and art to the validity of their principles and the consequences of their practices. Rancière s analysis provides the appropriate framework to understand the current interest evinced by architects to address a number of self-evidently pressing contemporary problems. Since the last decade of the 20th century, the issues of homelessness and migration have emerged as the privileged field in which the discipline of architecture encountered the harshness of the sociopolitical order. To address such issues, architects adopted an ethically responsible role; they became enablers, who design new community situations that foster the development of new forms of participation, in which everyone is potentially included. In such a context, the ethics of empowerment were extricated from their 1970 s reclaim of rights political context, and used to support the formation of today s ΕισαγωγΗ Σημείο εκκίνησης της εισήγησης αποτελεί η θέση του Jacques Rancière, ότι «η τέχνη και η πολιτική σήμερα επηρεάζονται από μία ηθική αναγκαιότητα: ένα σύνολο από κανόνες που εξετάζουν την πολιτική και την τέχνη με βάση την αξιοπιστία των αρχών τους και στις συνέπειες των πρακτικών τους». Η ανάλυση του Rancière παρέχει το κατάλληλο πλαίσιο για την κατανόηση του σύγχρονου ενδιαφέροντος αρχιτεκτόνων να ανταποκριθούν σε μία σειρά καταφανώς πιεστικών σύγχρονων προβλημάτων. Τα ζητήματα θέματα των αστέγων και της μετανάστευσης αναδύθηκαν ήδη από την τελευταία δεκαετία του 20 ου αιώνα, ως το πλεονεκτικό πεδίο εντός του οποίου η αρχιτεκτονική συναντήθηκε με την αγριότητα της κοινωνικοπολιτικής τάξης. Για την αντιμετώπιση αυτών των ζητημάτων, οι αρχιτέκτονες αναζήτησαν έναν ηθικά υπεύθυνο ρόλο έγιναν ενδυναμωτές (enabler) που θα σχεδιάσουν καινοτόμες καταστάσεις «κοινότητας» που θα καλλιεργήσουν την ανάπτυξη νέων μορφών συμμετοχικότητας, στις οποίες εν δυνάμει όλοι συμπεριλαμβάνονται. Σε αυτό το πλαίσιο, η έννοια της «ηθικής της ενδυνάμωσης» ανασύρθηκε 141

14 Maria Theodorou Μαρία Θεοδώρου Architecture and economy: The ethics of empowerment Aρχιτεκτον κή και οικονομία: Η ηθική της ενδυνάμωσης ethical community. It is not accidental, that the ethics of empowerment thus adapted, ends up as an operative concept for the World Bank economic development program; for the issues of homelessness and migration cannot be dissociated from what Giorgio Agamben terms the schizophrenia of economy, in which praxis and being are separated, and economic activity is detached from people s lives. In the event of an economic crisis like the one Greece and other south E.U. countries are currently facing this detachment between economy and life cannot longer hold. What potential relationship between architecture and economy might shape different ethics, i.e., a different correlation between the environment, way of being and principle of action? This is the question the paper addresses. Architecture and Economy meet Ethics The relationship between architecture and the economy is undoubtedly well established. It was particularly enhanced during the recent golden era of star architects, who scattered impressive buildings around the globe. In fact, stock markets graphs and charts depicting new architectural commissions presented a stunning similarity during the 1990s. 1 We are currently in a very different context. The allure of market forces, that promised a continuous smooth wealthy future for everyone, has turned into a nightmare. Success stories, of how architecture contributed to city development, have been overshadowed by the real estate bubbles that burst in the USA, spoiled the success story of Dubai and contaminated other parts of the globe. Suddenly, a life-style driven by success was substituted by a feeling of numbness emanating from an epic failure; failing markets in a failing planet από την δεκαετία του 70, όπου και σχετιζόταν με την πολιτικής της «διεκδίκησης δικαιωμάτων», και χρησιμοποιήθηκε για να υποστηρίξει τη δημιουργία μιας σύγχρονης «ηθικής κοινότητας». Δεν είναι τυχαίο ότι «η ηθική της ενδυνάμωσης», όπως έχει πλέον μεταποιηθεί, χρησιμοποιείται σήμερα ως εργαλειακή έννοια για προγράμματα οικονομικής ανάπτυξης της Παγκόσμιας Τράπεζας. Διότι τα θέματα των αστέγων και της μετανάστευσης δεν είναι δυνατόν να αποσυνδεθούν από αυτό που ο Giorgio Agamben ονομάζει «σχιζοφρένεια» της οικονομίας όπου η πράξη και η ύπαρξη διαχωρίζονται, και όπου η οικονομική δραστηριότητα παραμένει αποσυνδεδεμένη από τις ζωές των ανθρώπων. Σε μια κατάσταση οικονομικής κρίσης όπως αυτή που αντιμετωπίζει σήμερα η Ελλάδα και άλλες χώρες του ευρωπαϊκού νότου αυτή η αποσύνδεση οικονομίας και ζωής δεν μπορεί πλέον να διατηρηθεί. Είναι όμως δυνατή μια σχέση ανάμεσα στην αρχιτεκτονική και την οικονομία που θα μπορούσε να διαμορφώσει μια διαφορετική ηθική, δηλαδή μια διαφορετική συσχέτιση ανάμεσα στο περιβάλλον, τον τρόπο ύπαρξης και στις αρχές δράσης; Αυτό το ερώτημα διερευνά η παρούσα εισήγηση. Η ΑρχιτεκτονικΗ και η ΟικονομΙα συναντουν την ΗθικΗ Η σχέση της αρχιτεκτονικής με την οικονομία είναι αναμφίβολα καλά εδραιωμένη, και ήταν ιδιαίτερα υπερτιμημένη κατά την πρόσφατη χρυσή εποχή των σταρ αρχιτεκτόνων, οι οποίοι διέσπειραν εντυπωσιακά κτίρια ανά τον κόσμο. Είναι χαρακτηριστικό ότι κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 90, τα διαγράμματα των χρηματαγορών και τα διαγράμματα αναθέσεων αρχιτεκτονικών έργων παρουσίαζαν εκπληκτική ομοιότητα. 1 Σήμερα οι συνθήκες έχουν αλλάξει ριζικά. Το δέλεαρ των δυνάμεων της αγοράς, που υπόσχονταν ένα ομαλό μέλλον συνεχούς ευημερίας για όλους έχει μετατραπεί πλέον σε εφιάλτη. 142

15 CONFERENCE 1 ΣΥΝΕΔΡΙΟ 1 Fig. 1: CCR - Athens Gerani, map of the area Eικ. 1: ΠΚΠ - Αθήνα Γεράνι, χάρτης περιοχής Ιστορίες επιτυχιών όπου η αρχιτεκτονική εμφανιζόταν ως παράγοντας ανάπτυξης των πόλεων έχουν επισκιασθεί από τις φούσκες των ακινήτων που κατέρρευσαν στις Ηνωμένες Πολιτείες, σπίλωσαν την ιστορία επιτυχίας του Ντουμπάι και μόλυναν άλλα μέρη της υφηλίου. Έξαφνα, ένας τρόπος ζωής καθοδηγούμενος από την επιτυχία αντικαταστάθηκε από μια αίσθηση μουδιάσματος, που προέρχεται από μία αποτυχία επικών διαστάσεων: η αποτυχία των αγορών σε έναν πλανήτη που βρίσκεται σε πορεία περιβαλλοντικής αστοχίας, συμπορεύεται με την αποτυχία του «κοινωνικού» 2 και τις επαναλαμβανόμενες ανθρωπιστικές κρίσεις. Οι χρηματοοικονομικές και περιβαλλοντολογικές καταστροφές έχουν άμεσο αντίκτυπο στους ανθρώπους καθώς επηρεάζουν τόσο τον τρόπο ζωής, όσο και τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος καθημερινής διαβίωσης. Σήμερα, δεν είναι μόνο η ροή ανθρώπων από τον λεγόμενο τρίτο κόσμο, που απεγνωσμένα και μαζικά πλημμυρίζουν τις πόλεις του ανεπτυγμένου κόσμου και δημιουργούν αισθήματα ανησυχίας στους ντόπιους, είναι μάλλον, ότι ο ίδιος ο ιστός των δυτικών πόλεων φαίνεται να αποκτά μαύρες τρύπες διαφόρων ειδών, στις οποίες μεταφυτεύονται άμεσα θραύσματα τριτοκοσμικών πόλεων. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, η σχέση αρχιτεκτονικής - οικονομίας καθίσταται θέμα ιδιαίτερα σύνθετο, και εμφανίζεται να σκιάζεται από ηθικές επιταγές. Ποιός θα ήταν ο καταλληλότερος τρόπος για να προσεγγίσουν οι αρχιτέκτονες το παρόν χρηματοοικονομικό περιβάλλον και την τρέχουσα ανθρωπιστική κρίση; Δεν υπάρχει απλή και ευθεία απάντηση σε αυτό το ερώτημα. Ένας αυξανόμενος αριθμός αρχιτεκτόνων υιοθετούν μία ηθικά υπεύθυνη στάση έναντι στο επάγγελμά τους, ενώ άλλοι έχουν εμπλακεί σε τέτοιο βαθμό με τον ακτιβισμό που τον εξαγγέλλουν ως μία ολοκαίνουργια μορφή - ή μάλλον θα ήταν προτιμότερο να πούμε, ως τη νέα τάση επαγγελματικής δραστηριότητας. Ο αρχιτεκτονικός ακτιβισμός εμφανίζεται να αναδύεται ως το νέο επαγγελματικό ήθος. Ποιές είναι 143

16 Maria Theodorou Μαρία Θεοδώρου Architecture and economy: The ethics of empowerment Aρχιτεκτον κή και οικονομία: Η ηθική της ενδυνάμωσης Fig. 2: CCR - Athens Gerani, city resources (Human, Physical, Natural) Eικ. 2: ΠΚΠ - Αθήνα Γεράνι, αστικοί πόροι (Ανθρώπινοι, Φυσικοί, Υλικοί) 144

17 CONFERENCE 1 ΣΥΝΕΔΡΙΟ 1 όμως οι συνέπειες της διασύνδεσης της αρχιτεκτονικής με την ηθική και πώς θα μπορούσε να διαμορφώσει μια διαφορετική σχέση της αρχιτεκτονικής με την οικονομία; Προτού προχωρήσουμε περαιτέρω, είναι σημαντικό να κατανοηθεί το ευρύτερο πλαίσιο εντός του οποίου αναδύεται η παρούσα διασύνδεση της αρχιτεκτονικής με την ηθική. Με αυτό τον τρόπο, όχι μόνο θα καταστεί δυνατή η κριτική προσέγγιση, αλλά επιπλέον θα διευκολυνθεί και η διάνοιξη εν δυνάμει τρόπων θεώρησης της σχέσης αρχιτεκτονικής πρακτικής και οικονομίας. Με αυτό το στόχο, θα προχωρήσουμε «λεηλατώντας» τη διαθέσιμη εργαλειοθήκη της θεωρίας, από όπου θα ανασύρουμε και θα προσαρμόσουμε έννοιες και προτάσεις σύμφωνα με τις ανάγκες μας. Σε ότι ακολουθεί, σύγχρονα θεωρητικά κείμενα θα χρησιμοποιηθούν ως λατομείο από όπου έννοιες θα εξορυχθούν από τα συμφραζόμενά τους για να τεθούν στην υπηρεσία της επινόησης, Οι ίδιες οι έννοιες εδώ εκλαμβάνονται ως μορφές πρακτικής, γιατί σκοπός αυτού του κειμένου δεν είναι να εξετάσει την τρέχουσα σχέση της αρχιτεκτονικής με την οικονομία γενικά, αλλά να τη προσεγγίσει ως πρακτική εντός μιας συγκεκριμένης και απαιτητικής αστικής κατάστασης όπως αυτή που εμφανίζεται σήμερα στο εξαιρετικά προβληματικό κέντρο της Αθήνας. Η ΣτροφΗ στην ΗθικΗ και οι ΣυνΕπειες αυτης Στο βιβλίο του με τίτλο Infinitely Demanding: Ethics of Commitment, Politics of Resistance, (Απείρως Απαιτητική: Η Ηθική της Δέσμευσης, η Πολιτική της Αντίστασης), 2007, ο Simon Critchley επιχειρεί να «περιγράψει μία θεωρία ηθικής εμπειρίας και να κατασκευάσει μία θεωρία ηθικής υποκειμενικότητας» 3 και παρουσιάζει «μια περιγραφή σχετικά με το τί θα μπορούσε να λεχθεί ότι συμβαίνει στην πολιτική ακτιβισμού σήμερα και μια πρόταση για το πώς ο ακτιβισμός θα μπορούσε να αρχίσει να θεωρεί τον εαυτό του στο μέλλον» 4 Γράφει: 145

18 Maria Theodorou Μαρία Θεοδώρου Architecture and economy: The ethics of empowerment Aρχιτεκτον κή και οικονομία: Η ηθική της ενδυνάμωσης match a failing of the social 2 and a recurrent humanitarian crisis. Financial and environment disasters have a direct impact on humans, they influence the way people conduct their lives and shape their surroundings. Nowadays, it is not just the human flow from the so-called third world, that desperately and massively floods first world, creating a feeling of disquiet among the locals; it is rather that the fabric of the western cities appears to acquire various kinds of black holes, in which third world city fragments seem to be directly transplanted. In such a context, the relationship between architecture and economy becomes a rather complex issue, and appears overshadowed by ethical imperatives. What would be the appropriate way for architects to approach the current financial, environmental and humanitarian crisis? There is no simple and straightforward answer to such a question. We are currently witnessing a growing number of architects adopting an ethically responsible stance towards their profession; others become involved with activism to the point that they proclaim it a brand-new form - or better say the new trend - of professional activity. Architecture activism emerges in fact, as the new professional ethos. What are the consequences of this entanglement of architecture with ethics and how it can shape a different relationship between architecture and the economy? Before we proceed any further, it is important to comprehend the wider context, into which the current relationship between architecture and ethics emerges. This will enable us to approach it in a critical way and to open up potential ways of considering the link between architectural practice and the economy. To this end, we will exploit the available toolbox of theories to draw and adapt «Αυτό που λείπει στην παρούσα εποχή μαζικής πολιτικής απογοήτευσης είναι μία υποκινητική, ενδυναμωτική σύλληψη της ηθικής που παρακινεί για δράση, που μπορεί να αντιμετωπίσει και να υπερνικήσει την τρέχουσα ροή των πραγμάτων, μία ηθική ικανή να ανταποκριθεί και να εναντιωθεί στην πολιτική κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε» 5 Για τον Critchley «Η ηθική... είναι η συνεχής εξέταση εκ των κάτω κάθε προσπάθειας επιβολής τάξης εκ των άνω» 6 και ισχυρίζεται, ότι «... δεν υφίσταται γενική ηθική, υπάρχει μόνο μία ηθική με την οποία κανείς αντιμετωπίζει πιθανές πορείες δράσης σε μία συγκεκριμένη περίπτωση». 7 Ο Critchley συνηγορεί υπέρ «ένος ηθικού προσανατολισμού που θα επανα-κινητοποιεί την πολιτική και την δημοκρατία». Θα ήταν διαφωτιστικό όμως η ανάγνωση του βιβλίου του να γίνει σε αντιπαραβολή με το κριτικό άρθρο του Jacques Rancière με τίτλο The Ethical Turn of Aesthetics and Politics («Η Στροφή προς την Ηθική στην Αισθητική και την Πολιτική»), που δημοσιεύτηκε έναν χρόνο νωρίτερα. 8 Το 2006 στο άρθρο του, ο Rancière ισχυρίζεται, ότι «η τέχνη και η πολιτική επηρεάζονται σήμερα από μια στροφή προς την ηθική, δηλαδή, από ένα σύνολο κανόνων που εξετάζουν την πολιτική και την τέχνη με βάση την αξιοπιστία των αρχών τους και τις συνέπειες των πρακτικών τους» 9 Η ανάλυση του Rancière παρέχει το κατάλληλο πλαίσιο για να κατανοήσουμε όχι μόνον το τρέχον ενδιαφέρον που επιδεικνύουν οι αρχιτέκτονες για την λεγόμενη ακτιβιστική ή ηθικά υπεύθυνη δράση, αλλά και για να αντιληφθούμε το γιατί και το πώς επιλέγουν να αντιμετωπίσουν ένα σύνολο από καταφανώς πιεστικά σύγχρονα προβλήματα και συγκεκριμένα, υα ζητήματα που σχετίζονται με τους μετανάστες, τους αστέγους, και τις περιβαλλοντολογικές προκλήσεις. Η προσέγγιση του Rancière μας βοηθά να κατανοήσουμε, τον τρόπο με τον οποίο η στροφή προς την ηθική καθορίζει το πλαίσιο εντός του οποίου δρούμε, χωρίς καν να αντιλαμβανόμαστε ότι είναι αυτό το ίδιο το πλαίσιο 146

19 CONFERENCE 1 ΣΥΝΕΔΡΙΟ 1 concepts and propositions according to the needs of the task at hand. In what follows, a number of contemporary theory texts will be utilised to quarry concepts that, extracted from their context, will be put to the service of invention; concepts are considered here as forms of practice. The aim of the paper is not only to think through the current relationship between architecture and the economy in general, but to consider it as a situation-specific practice in a challenging city context, that of the center of Athens. The Ethical Turn and its Effects In his 2007 book, entitled Infinitely Demanding: Ethics of Commitment, Politics of Resistance, Simon Critchley attempts to outline a theory of ethical experience and construct a theory of ethical subjectivity 3 ; he provides a description of what might be said to be happening in contemporary activist politics and a recommendation as to how that activism might begin to conceive of itself in the future. 4 He writes: What is lacking at the present time of massive political disappointment is a motivating, empowering conception of ethics that can face and face down the drift of the present, an ethics that is able to respond to and resist the political situation in which we find ourselves. 5 For Critchley Ethics is the continual questioning from below of any attempt to impose order from above 6 and he asserts that there is no ethics in general, there is only an ethics whereby one confronts possible courses of action in a specific situation. 7 Critchley advocates for an ethical orientation for the remotivation of politics and democracy. It would be instructive, however, to read his book in contradistinction with Jacques Rancière s critical article entitled The Ethical Turn of Aesthetics and Politics published just a year earlier. 8 που θα πρέπει να διαμορφώσουμε διαφορετικά. Ο Rancière μας οδηγεί σε μία διαφωτιστική πορεία σχετικά με τον αντίκτυπο που η στροφή προς την ηθική έχει στην πολιτική και στην αισθητική, και με αυτό τον τρόπο διευκολύνει την αποστολή μας να αντιληφθούμε τις επιπτώσεις της και στην αρχιτεκτονική. Ο Rancière ξεκινά υποδεικνύοντας τις διαφορές ανάμεσα στην παλαιά ηθικότητα και τη σύγχρονη ηθική. Ισχυρίζεται, ότι η ηθική συνεπάγεται τη διάχυση του κανόνα μέσα στο γεγονός, ότι καταργεί δηλαδή τη διάκριση, που σχημάτιζε τον πυρήνα της «παλαιάς ηθικότητας», ανάμεσα στο «γεγονός» και το «νόμο», ανάμεσα σε ό,τι «είναι» και σε ό,τι «πρέπει να είναι». Η ηθικότητα επιπλέον προϋπέθετε τον διαχωρισμό ανάμεσα στους τρόπους αντιπαράθεσης του «ορθού/δικαιώματος» με το «γεγονός». Η αποσιώπηση αυτού του διαχωρισμού έχει ένα προνομιακό όνομα: ονομάζεται συναίνεση (consensus), μια λέξη σύνθημα για την εποχή μας σύμφωνα με τον Rancière. Υπό αυτές τις συνθήκες η πολιτική κοινότητα, που είναι δομικά διαιρεμένη (διαχωρισμένη σε σχέση με τον εαυτό της, αφού φέρει τη διαφωνία - dissensus στον πυρήνα της), τείνει να μεταμορφωθεί σε μία ηθική κοινότητα όπου όλοι υποτίθεται ότι προσμετρούνται (όλοι συμπεριλαμβάνονται επί τη βάσει της συναίνεσης - consensus). Κατά τον Rancière, αυτό έχει επιπτώσεις όσον αφορά το καθεστώς όλων εκείνων που αποκλείονται από την κοινότητα και αναφέρει σχετικά: «Στην πολιτική κοινότητα, ο αποκλεισμένος είναι ένας δρών που δημιουργεί συγκρούσεις, συμπεριλαμβάνεται ως συμπληρωματικό πολιτικό υποκείμενο, που φέρει ένα δικαίωμα που δεν έχει ακόμα αναγνωρισθεί ή υφίσταται μία αδικία εντός του ισχύοντος καθεστώτος δικαιωμάτων. Στην ηθική κοινότητα όμως, αυτό το συμπληρωματικό υποκείμενο υποτίθεται ότι δεν αναδύεται πλέον, αφού όλοι συμπεριλαμβάνονται. Κατά συνέπεια δεν υπάρχει θέση για τους αποκλεισμένους στην τρόπο που δομείται η κοινότητα. Αφενός, ο αποκλεισμένος είναι απλά κάποιος που τυχαία 147

20 Maria Theodorou Μαρία Θεοδώρου Architecture and economy: The ethics of empowerment Aρχιτεκτον κή και οικονομία: Η ηθική της ενδυνάμωσης In his 2006 article, Rancière thesis is that art and politics today are affected by an ethical turn a set of norms that submit politics and art to the validity of their principles and the consequences of their practices. 9 Rancière s analysis provides the appropriate framework to understand not only the current interest architects display in so-called activist or ethically responsible action, but also to apprehend why and in what way they choose to address a number of self-evidently pressing contemporary problems: namely, issues relating to immigrants, the homeless and environmental challenges. Rancière s approach assists us to understand how the ethical turn determines the set-up, in which we act without even thinking that it is indeed this very set-up that we need to shape differently. He takes us on an illuminating tour of the impact this ethical turn has, first on politics and then on aesthetics, and facilitates our task to infer its effect on architecture. Rancière starts by pointing out the difference between old morality and contemporary ethics. Ethics, he argues, amounts to the dissolution of norm into fact; it abolishes the distinction, which formed the very core of old morality, between fact and law, between what is and what ought to be. Morality also implied the division between ways of opposing right to fact. The suppression of this division has been given a privileged name: it is called consensus; a catchword, as he calls it, of our times. Under such circumstances, the political community, which is structurally divided (divided in relation to itself by having dissensus at its core), tends to be transformed into an ethical community, in which everyone is supposed to count (everyone is included on the basis of consensus). This has, according to Rancière, consequences on the status of those excluded from the community. εμπίπτει έξω από την μεγάλη ισότητα όλων - άρρωστος, καθυστερημένος ή παρατημένος, στον οποίο η κοινότητα πρέπει να δώσει χείρα βοηθείας για να επανεγκαθιδρύσει τους «κοινωνικούς δεσμούς». Αφετέρου, ο αποκλεισμένος γίνεται ο ριζικά άλλος, εκείνος που διαχωρίζεται από την κοινότητα από αυτό καθαυτό το γεγονός ότι είναι ξένος ως προς αυτήν, δεν μοιράζεται την ταυτότητα που ενώνει όλους μεταξύ τους, και απειλεί την κοινότητα ανάμεσα σε όλους μας. Αυτό ο Rancière το αποκαλεί διπροσωπία της ηθικής κοινότητας, που ταυτόχρονα ενισχύει κοινωνικές υπηρεσίας εντός της κοινότητας και ενέχεται στην απόλυτη απόρριψη του άλλου. Η ηθική εγκαθιδρύει την κυριαρχία της αρχικά με ανθρωπιστική μορφή και στη συνέχεια υπό τη μορφή της αδιάλειπτης δικαιοσύνης έναντι του κακού. Ο Rancière εξηγεί, ότι, στην πολιτική κοινότητα, η πολιτική δράση εγκαθιδρύει διάφορες μορφές διαφωνιών στη ρωγμή που διανοίγεται ανάμεσα στην κατηγορία του ανθρώπου (ο οποίος υπόκειται μόνον στα ανθρώπινα δικαιώματα, δηλ. στο δικαίωμα όσων δεν έχουν δικαιώματα) και σε αυτή του πολίτη (στον οποίο παρέχονται όλων των ειδών τα δικαιώματα). Ισχυρίζεται επίσης, ότι στην ηθική κοινότητα ο πολίτης παύει να είναι συμπληρωματικός του ανθρώπου, αλλά γίνεται συμπληρωματικός του απάνθρωπου, ως κάτι που διαχωρίζει τον άνθρωπο από τον εαυτό του. Συνεπώς η ηθική κοινότητα είναι ταυτόχρονα μπλεγμένη είτε με το ανθρωπιστικό είτε με το απάνθρωπο. Η ανάλυση του Rancière είναι ακριβής στον τρόπο που απεικονίζει τον τρόπο με τον οποίο χειρίζονται τους «μετανάστες χωρίς χαρτιά» στην Αθήνα σήμερα. Όπως ακριβώς συμβαίνει σε μια ηθική κοινότητα, οι μετανάστες, προσεγγίζονται από τη μία πλευρά μέσα στο πλαίσιο της ανθρωπιστικής δράσης (συσσίτια που παρέχει η εκκλησία και ο δήμος) ενώ, από την άλλη, αντιμετωπίζονται ως το απόλυτο κακό, το απάνθρωπο στοιχείο που πρέπει να αφανιστεί (με την δράση των εξτρεμιστικών δεξιών ομάδων). 148