4. Chicago-Columbia school

Transcript

1 باروری اقتصاد مکاتب و الگوها مقایسهای بررسی ایران دادههای بهکارگیری با 1 مهربانی وحید اما پرداخت باروری رفتار تبیین به نامتعارف خرد اقتصاد نظریۀ یک از استفاده با لیبنشتاین ابتدا اقتصادی تحلیلی بکر گری که میالدی 1960 سال از نداشت. را مکتب یک پایهگذاری توانایی او کار کشید چالش به را بکر تحلیل ایسترلین ریچارد 1966 سال در آن از پس و نمود ارائه را باروری از در عمدتا که است بوده برخوردار تجربی و نظری توجه قابل رشد از امروز به تا باروری اقتصاد از مدد با شیکاگو-کلمبیا مکتب میشود. شناخته پنسیلوانیا و شیکاگو-کلمبیا مکتب دو قالب میکند تحلیل کاال یک برای تقاضا مانند به را باروری رفتار نئوکالسیک محض اقتصادی نظریۀ نظر در فرزند قیمت تعیین در مهم عاملی مثابۀ به و بوده والدین زمان قیمت آن کلیدی متغیر که و اقتصادی نظریۀ از ملغمهای ساختن با پنسیلوانیا مکتب که است حالی در این میشود. گرفته است. نسبی درآمد آن محوری متغیر که میپردازد عرضه زاویۀ از باروری رفتار تبیین به جامعهشناسی دارد. مکتب دو هر ادعای صحت بر داللت ایران از آمده دست به شواهد نسبی. درآمد زمان قیمت پنسیلوانیا مکتب شیکاگو-کلمبیا مکتب باروری کلیدی: واژگان vmehrbani@ut.ac.ir تهران دانشگاه اقتصاد دانشکدۀ استادیار 1.

2 ایران جمعیتشناسی انجمن نامۀ مسأله بیان و مقدمه فرزند تعداد به راجع تصمیمسازی مسألۀ خانواده اقتصاددانان میان در فحص و بحث زمینههای از یکی نامید باروری خرد اقتصاد را آن میتوان که مباحث مجموعه این گفت بتوان شاید است. باروری یا تکوینی سیر در حال این با اما دارد 1 خانواده اقتصاد حیطۀ دهندۀ تشکیل موضوعات سایر از بیش قدمتی میشود. محسوب جدید اقتصاد علم نظریۀ به مسلط و مجهز اقتصاددانان از برخی توسعه اقتصاد بحثهای در خانوار بعد اهمیت خانوادهها میان آن تفاوت یا زمان طول در خانوار اندازۀ تغییرات نحوۀ تا داشت آن بر را خرد اقتصاد از بخشهایی دلیل همین به دهند. قرار تحلیل و تجزیه مورد اقتصادی منظر از را زمانی مقطع یک در ورود است. یافته اختصاص باروری خرد اقتصاد به موسوم مباحث به توسعه اقتصاد مهم متون برخی خود نبوده اقتصاددانان خاطر دغدغۀ پیش چندی تا که باروری همچون موضوعاتی به اقتصادی نظریۀ این باالی توان از نشانی و میشود تلقی اقتصاد علم دنیای در جلو به رو گامی و پیشرفت یک عنوان به نگریسته محصولی یا کاال یک همانند فرزند به باروری اقتصادی نظریههای در دارد. پدیدهها تبیین در علم لذا و است والدین برای مطلوبیت منشأ فرزند سو یک از واقع در میگردد. تولید خانواده در که میشود هب خانواده رو این از میشود. تولید خانواده در زوجین وسیلۀ به دیگر سوی از و میشود تقاضا آنها توسط. 2 هست نیز متقاضی خود کننده تولید آن در که میشود انگاشته کوچک تولیدی واحد یک مثابۀ نظریههای اصلی محور آن تعیینکنندۀ عوامل و خانواده بعد با رابطه در زوجین تصمیمسازی توجه قابل کاهش دنبال به عمدتا باروری نظریههای که است گفتنی میدهد. تشکیل را باروری اقتصادی توضیح را روند این دالیل یا دلیل تا گرفتند شکل بعد به 1957 سال از آمریکا متحدۀ ایاالت در باروری نرخ انجام مطالعات که میشوند معرفی باروری زمینۀ در شده مطرح اقتصادی رویکرد سه مقاله این در دهند. منفی رابطۀ تبیین در دیدگاه تفاوت رویکرد سه این تمایز اساس بودهاند. آنها از مجموعهای زیر یافته میگیرد. قرار مطالعه و بررسی مورد موجز و جامع طرز به مقاله این در که است باروری و درآمد میان هر به نسبت ارزشی موضعگیری بدون و باشد خاصی فرضیۀ آزمون هدف آنکه بدون راستا این در و میگیرد قرار بررسی مورد 3 لیبنشتاین سوی از شده معرفی الگوی ابتدا شده مطرح نظریههای از یک فکری مکتب یک عنوان زیر در او دیدگاههای شد باعث که میشود اشاره آن در موجود کاستیهای به نام که میشود معرفی 4 شیکاگو-کلمبیا به موسوم مکتب مقاله سوم بخش در آن از پس نگیرند. جای 1. Family economics را خانواده نام به اقتصادی واحد یک مجموع در زن و مرد خانواده اقتصاد به نئوکالسیکی یکرد رو در که است ذکر به الزم 2. تنهایی. به زن یا مرد نه است خانواده اینجا در متقاضی یا کننده تولید از منظور لذا و میدهند تشکیل 3. Leibenstein 4. Chicago-Columbia school 6

3 باروری اقتصاد مکاتب و الگوها مقایسهای بررسی کلمبیاست و شیکاگو دانشگاه دو به فکری چارچوب این در پرداز نظریه اقتصاددانان تعلق از مأخوذ آن شد. اقتصاد نوبل جایزۀ دریافت به مفتخر 1992 سال در که است 1 بکر اس. گری آنها تمام پیشگام که برای رقیبی عنوان به که میگذرد نظر از 2 پنسیلوانیا مکتب دیدگاههای مقاله چهارم بخش در سپس روشنتر طرزی به مکتب دو مقایسۀ به مقاله پنجم بخش است. کرده علم قد شیکاگو-کلمبیا مکتب مکتب دو اصلی ارکان منظور بدین میگردد. برجسته آنها تمایز وجوه مهمترین و مییابد اختصاص باروری تغییرات روند پیشبینی و کلیدی متغیرهای استفاده مورد فروض تحلیلی رویکرد لحاظ از فکری دادههای مبنای بر تجربی مطالعه یک ششم بخش در میگیرند. قرار ویژه توجه مورد تجاری ادوار طول در مقاله هفتم بخش گردد. ارزیابی ایران جامعه واقعیات اساس بر مکاتب نگرش تا میشود انجام ایران و آشنایی برای مقدمهای مطالعه این که است امید میگیرد. بر در را بحث از نتیجهگیری و جمعبندی زمینهای و باشد ایران در فرزند برای تقاضا یا باروری پدیدۀ تبیین در اقتصاد علم کاربرد از بیشتر شناخت کند. فراهم را حوزه این در اقتصاد عرصۀ دانشپژوهان تحقیقات برای لیبنشتاین الگوی خرد اقتصاد تحلیلهای از استفاده با باروری به راجع نظریهپردازی اولین که نمود ادعا چنین بتوان شاید ذیل در که نمود ارائه مجددا را خود دیدگاه مدتی از پس او شد. انجام 1957 سال در لیبنشتاین توسط میگیرد. قرار بحث مورد )هزینۀ 3 مطلوبیت عدم و مطلوبیت خانوادهها که این بر مبتنی است پیشفرضی الگو این مایۀ بن خیر. یا میخواهند را nام کودک آیا که کنند تعیین تا میسازند متوازن را nام فرزند به مربوط مطلوبیتی( این توضیح به پرداختن لیبنشتاین نظر به و است تولد باالتر رتبههای روی بر بیشتر اینجا در تأکید چرا که دهد توضیح میخواهد او نیست. او توجه مورد میخواهد را کودک دو خانواده یک چرا که مطلب داشته فرزند چهار میخواهد پایین درآمد جای به باال درآمد از برخورداری صورت در نوعی خانوادۀ یک 460(. 1974: )لیبنشتاین فرزند پنج نه باشد مصرفی مطلوبیت 1( میکند: ایجاد مطلوبیت نوع سه nام کودک که میکند فرض لیبنشتاین نظریۀ خاطر به کودک که است آن مصرفی مطلوبیت. 4 حمایتی مطلوبیت 3( و درآمد یا کار مطلوبیت 2( برای میتواند او که درآمدی یا کاالها خدمات دلیل به نه میشود واقع درخواست مورد خودش وجود ناشی مطلوبیت عدم 1( است: تصور قابل کودک این برای مطلوبیت عدم نوع دو اما کند. فراهم خانوار 1. Gary S. Becker 2. Pennsylvania school 3. Disutility 4. Security utility 7

4 نامۀ انجمن جمعیتشناسی ایران از هزینههای مستقیم مربوط به تغذیه مسکن پوشاک و آموزش کودک و 2( عدم مطلوبیت ناشی از هزینههای غیر مستقیم دربرگیرندۀ فرصتهای کسب درآمد صرفنظر شده توسط والدین که به دلیل اضافه شدن کودک nام ایجاد میشود. همچنین فرض میشود که مطلوبیت کودک nام کمتر از مطلوبیت کودک با رتبۀ n-1 است. 1 بنا به فرض مطلوبیت مصرفی با توجه به درآمد خانواده ثابت است در حالی که مطلوبیت کار و حمایت از کهنسالی والدین همراه با افزایش درآمد کاهش مییابد. 2 بنابراین هر چه درآمد رو به افزایش میگذارد مجموع مطلوبیتهای کودک nام کاهش مییابد. شکل 1 نمایش دهندۀ روابط توصیف شده است. متغیرهای موجود در الگو به شرح ذیل تعریف میشوند: = Un مطلوبیت کودک nام = Dn عدم مطلوبیت )هزینۀ مطلوبیتی( کودک nام = y1 درآمد سرانهای که فراتر از آن خانوار تصمیم میگیرد تا کودک nام را نداشته باشد = y2 درآمد سرانهای که فراتر از آن خانوار تصمیم میگیرد تا کودک 1-nام را نداشته باشد. شکل 1. الگوی باروری لیبنشتاین U D n D n-1 U n-1 U n O y1 y2 y اگر درآمد خانوار کمتر از y1 باشد آنگاه مطلوبیت داشتن کودک nام بیش از عدم مطلوبیت آن است لذا خانوار تعداد n فرزند را بر میگزیند. اما وقتی درآمد خانوار افزایش مییابد و بین y1 و y2 قرار میگیرد دیگر داشتن n فرزند برای این خانوار عقالنی نیست بلکه تعداد n-1 فرزند مناسب است و همین تعداد 1. اگر مطلوبیت کل فرزندان در نظر گرفته شود این مطلب اشاره به نزولی بودن مطلوبیت نهایی فرزند دارد. 2. به این دلیل که هر چه درآمد خانواده زیاد میشود وابستگی درآمدی والدین و نیاز آنها به دریافت حمایت از فرزندان کم میشود. 8

5 بررسی مقایسهای الگوها و مکاتب اقتصاد باروری مد نظر خانوار )والدین( قرار میگیرد. با این وجود به نظر کیلی 1 چنین تحلیلی دارای هیچگونه رهنمودی راجع به اثر درآمد بر باروری نیست )کیلی 466(. 1975: حتی خود لیبنشتاین )1974: 460( نیز بر این مطلب صحه میگذارد و عنوان میدارد که غیر ممکن است چنین نتیجه گرفت که با افزایش درآمد لزوما باید تعداد فرزندان کمتر باشد. او به منظور تبیین رابطۀ منفی درآمد با باروری از یک نظریۀ ساده و منحصر به فرد رفتار مصرف کننده استفاده میکند که با نظریۀ متعارف تفاوت اساسی دارد. در نظریۀ لیبنشتاین کاالهایی وجود دارند که تا سطح خاصی از مطلوبیت نهایی صعودی برخوردارند و از آن سطح به بعد حالت متعارف نزولی را در پیش میگیرد )لیبنشتاین 7(. 1975: این ویژگی سنگ بنای الگوی لیبنشتاین است که بر همین اساس رابطۀ منفی درآمد و باروری را تبیین میکند. در این الگو چهار نوع کاال از یکدیگر متمایز میشوند. )1( کاالهای مصرفی با دوام که تقسیمپذیر و جداشدنی نیستند یا به دالیلی در معرض صرفههای مقیاس قرار دارند )2( کاالهای تعهدی 2 که مخارج بر روی این کاالها متفاوت از مخارج معمول است به این معنا که به بیان فالوپ )1977: 3 8( یک بار تعهد انجام میشود و بابت آن در یک دورۀ زمانی مخارج بر روی آن صورت میگیرد )3( کاالهای سبک زندگی یا منزلتی 4 و )4( کاالهای هدف 5 به این معنا که مقدار یا مخارج خاصی به عنوان هدف در مورد آن کاال وجود دارد که هر مقدار کمتر از آن هدف با مطلوبیت ناچیزی همراه است. لیبنشتاین فرزند را از نوع کاالهای تعهدی میداند یعنی مخارج بر روی فرزند منعکسکنندۀ تعهدی است که والدین بر عهده میگیرند و یک احساس زودگذر نسبت به فرزند نیست. نکتۀ اساسی این است که کاالهای تعهدی که فرزند یکی از اقسام آن به شمار میرود در معرض مطلوبیت نهایی صعودیاند. در این نظریه فرض وجود رفتار عقالنی برقرار نیست. به نظر لیبنشتاین )1975: 3( برای آن که یک نظریۀ اقتصادی معتبر باشد لزومی ندارد فرض شود که رفتار عادی 6 فرد عقالنی است بلکه کافی است که رفتار در لحظههای حساس و سرنوشت ساز عقالنی باشد. لیبنشتاین در چارچوب نظری خود به منظور نمایش تفاوت تعداد فرزند بین دو خانوار با درآمد متفاوت از روش نموداری استفاده میکند. در شکل 2 دو خانوار α و β وجود دارند که اولی به دلیل درآمد بیشتر مخارج بیشتری را روی فرزندان انجام میدهد. خط UC مطلوبیت مخارج فرزندان است. این 1. Keeley 2. Commitment 3. Fulop 4. Status 5. Target 6. Typical behavior 9

6 ایران جمعیتشناسی انجمن نامۀ نهایی مطلوبیت که باشد مطلب این از انعکاسی تا میشود ترسیم چپ سمت به B بودجۀ قید از خط به MUE β و MUE α منحنیهای میشود. جانشین کاالها سایر روی بر مخارج مطلوبیت جای به فرزندان چنین فرزند تعداد مورد در تصمیمسازی نحوۀ هستند. β و α خانوار دو مخارج نهایی مطلوبیت ترتیب میکند. تعیین فرزندان هزینه منحنی و مخارج منحنی تقاطع اساس بر را فرزند تعداد خانوار هر که است فرزند تعداد تعیین بر آن اثر و صعودی نهایی مطلوبیت 2. شکل مطلوبيت در نهايي مخارج واحد MUEα MUEβ UC Oα Oβ a b a B حسب بر مخارج هزينه واحدهاي فرزند هک میشود مشاهده مینماید. رخ نهایی مطلوبیت بودن صعودی فرض اهمیت که اینجاست در نمایان خطچین صورت به که دارند برآمده حالت قسمتهایی در مخارج نهایی مطلوبیت منحنی دو این در میکنند. انتخاب را b نقطۀ β خانوار و نقطۀ α خانوار نباشد صعودی نهایی مطلوبیت اگر است. نهایی مطلوبیت اگر اما است. زیرا داشت خواهد بیشتری فرزند است( پردرآمدتر )که α خانوار صورت بنابراین است. زیرا نمود خواهد تجربه را کمتری فرزند لذا و برمیگزیند را a نقطۀ α خانوار باشد صعودی میکند. تبیین را باروری و درآمد رابطۀ بودن منفی نهایی مطلوبیت بودن صعودی که میشود مالحظه فرمولبندی مجموع در )1975( کیلی است. نمانده محفوظ انتقادات گزند از نظریه این وجود این با است. ننموده استخراج نظریهاش از روشنی رهنمود او که دارد اعتقاد و میداند 1 دلبخواهی را لیبنشتاین هیچ نبوده آزمون قابل و است شده ساخته غامضی فروض پایۀ بر نظریه این کیلی باور به همچنین هیچگونه و نمیدهد ارائه دارند متفاوت سالیق مختلف اجتماعی گروههای چرا که این مورد در تبیینی نظریه این که است معتقد نیز 9( )1977: فالوپ 467(. 1975: )کیلی ندارد پیشگویانهای رهنمود آن مورد در میتوان چگونه دهد نشان که نیست برخوردار قابلیت این از و ندارد کنندگی پیشبینی قدرت 1. Ad hoc 10

7 باروری اقتصاد مکاتب و الگوها مقایسهای بررسی در کند. توجیه را نهایی مطلوبیت شدن صعودی خوبی به نتوانست او این بر عالوه نمود. ارائه تجربی کار نظریۀ که شد آن از مانع نامتعارف خرد اقتصاد تحلیل از استفاده و الگو این در موجود ضعفهای مجموع گردد. فکری مکتب یک به تبدیل و شود داده بسط اقتصاددانان سایر توسط لیبنشتاین شیکاگو-کلمبیا مکتب کلمبیا و شیکاگو دانشگاه دو در و بودند عالقهمند خانواده حوزۀ در مطالعه به که اقتصاددانان برخی در که کردند تکمیل را باروری زمینۀ در خود نظریات مجموعه 1970 و 1960 دهههای در داشتند حضور. 1 میشود شناخته نیز خانواده" جدید "اقتصاد اصطالح با مربوطه ادبیات از اقتصادی نظریهای او شد. انجام )1960( بکر توسط شیکاگو-کلمبیا فکری خط در مطالعه اولین چارچوب و داد ادامه زمان طول در را مسیر این و بود نئوکالسیک فروض بر مبتنی که نمود ارائه باروری باروری تحلیل چارچوب که نئوکالسیک خرد اقتصاد آشنای فروض کرد. حفظ را خود تحلیلهای کلی راهحلهای وجود و )بهینهیابی( حداکثرسازی رفتار 2 ثابت رجحانهای از: عبارتند میدهند شکل را داشت ادعا بکر دیگر عبارت به 63(. 1997: 3 )رابینسون تصمیمسازی وضعیتهای تمام برای تعادلی کاالهای برای تقاضا تحلیل به اقتصاددانان که چارچوبی همان قالب در میتوان را باروری تغییرات که خانوار یک )1( بود: استوار اقتصاد سنتی اصل دو بر او بحث داد. قرار بررسی مورد میپردازند 4 بادوام مصرف خانوار که کاالهایی قیمت )2( میکند. عمل عقالنی طور به 5 تغییرناپذیر سالیق اساس بر نوعی نقش اصل دو این 470(. 1976: 6 )سندرسون ندارد قرار خانوار مصرفی تصمیمات تأثیر تحت میکند رد تغییراتی زمان طول در چند هر دارند شیکاگو الگوی نظری پیشبینیهای و تبیین در کنندهای تعیین افتاد. اتفاق اصول این از کارگیری به اقتصاد متون از برخی در است. گرفته صورت فکری نحلهی این از خارج افراد توسط شیکاگو-کلمبیا مکتب عنوان اطالق 1. میشود گرفته کار به مکتب همین به اشاره در (New Home Economics) خانواده جدید اقتصاد اصطالح خانواده مقاالت مجموعه است. شده مطرح (Nerlove) نرالو مانند مکتب این درون نظریهپردازان از برخی توسط اصطالح این که پژوهشهای ملی ادارهی توسط 1974 سال در که (Economics of the Family) خانواده اقتصاد عنوان با شده منتشر (Journal of Polit- سیاسی اقتصاد مجلهی توسط نیز 1974 و 1973 سالهای در و شد منتشر (NBER) آمریکا اقتصادی خانواده جدید اقتصاد به آن از که است مکتب همین اقتصاددانان دیدگاههای دربرگیرندهی یافت انتشار ical Economy) بود. خانواده اقتصاد علم حوزهی در عطفی نقطهی مقاالت مجموعه آن میگردد. تعبیر 2. Fixed preferences 3. Robinson اهانت نوعی و است گرفته قرار جامعهشناسان انتقاد مورد فرزندان برای بادوام مصرفی کاالی واژهی از استفاده که آنجا از 4. نمیشود. استفاده چندان اصطالح این از امروزه لذا میشود تلقی 5. Unchanging tastes 6. Sanderson 11

8 ایران جمعیتشناسی انجمن نامۀ خانوار تولید نظریۀ ساخت مطرح را زمان تخصیص نظریۀ 1965 در که آن از پس بعد مدتها بکر اقتصادی فرآیندهای سایر به را باروری تصمیمات طریق این از تا کرد وارد باروری تحلیل عرصۀ به را که است واحدی خود خانوار اساس این بر سازد. مرتبط مصرف و کار نیروی در مشارکت همانند خانوار غاییاش مطلوبیت خاص فناوری یک بکارگیری و شده خریداری خارجی و داخلی منابع از استفاده با جریان برای والدین تقاضای واقع در فرزند برای تقاضا که دارد آن بر داللت مطلب این میکند. تأمین را برای خدمات این مصرف میکنند. ایجاد )والدین( آنها برای زمان طول در فرزندان که است خدماتی بهرهگیری با و خانوار درون در خدمات آن تولید که حالی در میآورد ارمغان به مطلوبیت )خانوار( والدین :1997 )رابینسون میپذیرد انجام خانوار خارج از شده خریداری نهادههای و والدین کار نیروی و زمان از.)63-64 یک در فرزند تعداد کنندۀ تعیین تقاضا و عرضه سمت دو همقطارانش و بکر فکری چارچوب در میزان بلکه نمیکند تبعیت خرد اقتصاد متعارف اصول از عرضه که است شرایطی در این خانوادهاند. میشود تعیین کودک آوردن وجود به در توانایی و امکان نیز و ولد و زاد کنترل فنون از آگاهی طریق از عرضه 1988: )بکر است ارتباط در متغیرها دیگر از برخی و سالمت تغذیه وضعیت سن با اخیر عامل این که در و برخورداراند کمتری بسیار اهمیت از مکتب این فکری خط در عرضه سمت عوامل کل در اما 281(. است. خانواده بعد و باروری میزان تعیینکنندۀ اصلی نیروی تقاضا سمت عوض تعداد از تابعی آن شکل سادهترین در که خانواده یک مطلوبیت حداکثرسازی مجرای از تقاضا توابع به نسبت تنها نه خانواده مطلوبیت میشود. استخراج کاالهاست سایر مصرف میزان و فرزندان میشود. حداکثر نیز خانواده منابع به مربوط قیود به نسبت بلکه کاالها سایر و فرزندان برای خانوار تولید با و میآید دست به باروری برای تقاضا تابع بهینهیابی فرآیند این از حاصل اول مرتبه شرایط اساس بر مکتب رویکرد بنابراین میشود. تبیین جامعه در باروری رفتار آن در موجود متغیرهای و تابع همین به اتکا برای تقاضا رویکرد یک داشت سیطره باروری اقتصادی نظریۀ بر 1970 و 1960 دهۀ در که شیکاگو-کلمبیا رویکرد این در باروری نظریۀ پایۀ سرمایهای کاالی از خاص نوعی عنوان به فرزندان گرفتن نظر در بود. فرزند از جریانی که میشوند گرفته نظر در طوالنی عمر با دارایی مثابۀ به فرزندان بنابراین میدهد. تشکیل را 64(. 1997: )رابینسون میآورند وجود به زمان طول در را خدمات در تعدیلهایی 1973 سال در اما بود گرفته شکل نگرشی چنین با باروری تغییرات به راجع ذهنیت دیگری و )1973( 1 لوئیس و بکر یکی مطالعه دو در نظری تعدیلهای این داد. رخ شیکاگو-کلمبیا جبهۀ ثابت رجحانهای یعنی گفته پیش اول اصل که بود این افتاده اتفاق تغییر یافت. تحقق )1973( 2 ویلیس 1. Becker and Lewis 2. Willis 12

9 باروری اقتصاد مکاتب و الگوها مقایسهای بررسی درآمد وقتی دوم اصل طبق 471(. 1976: )سندرسون شد گذاشته کنار دوم اصل اما شد حفظ کماکان زا و نمیشد واقع تأثیر تحت میکرد تقاضا فرزندان برای خانوار که کاالهایی قیمت مییافت تغییر خانوار زیاد 1 فرزند قیمت درآمد افزایش با یعنی بود. مثبت )باروری( فرزندان تعداد و درآمد میان رابطۀ رو این فرزند برای تقاضا پس میشود گرفته نظر در )نرمال( معمولی کاالیی مثابۀ به فرزند که آنجا از و نمیشد رونق دوران در باروری کاهش مثال نداشت تطبیق واقعیتها از بسیاری با پیشبینی این مییافت. افزایش نمیداد. توضیح را متحده ایاالت سرانۀ درآمد افزایش و اقتصادی از خانوار در مصرفی کاالهای قیمت تا میشود موجب درآمد تغییرات دوم اصل گذاشتن کنار با جهت در که میشود فعال هم قیمتی اثر یک درآمد تغییر با دیگر عبارت به کند. تغییر فرزندان جمله تقاضا عوامل بر تکیه با شیکاگو-کلمبیا مکتب که گفت میتوان بنابراین میکند. عمل درآمدی اثر عکس که میکند تأکید قیمت و درآمد متغیر دو بر راه این در و دارد باروری روندهای تبیین در سعی فرزند برای تعداد برای تقاضا میزان فکری نحلۀ این در است. توجه مورد بیشتر باروری تبیین در قیمت سهم البته جهتگیری و شدت با و دارد مثبت رابطۀ فرزندان قیمت به کاالها قیمت نسبت و خانوار درآمد با فرزند ایسترلین : 2 )ایسترلین میکند تغییر معکوس طور به کودکان به نسبت کاالها برای سالیق سلیقه و 3 باشد باالتر فرزندان قیمت به کاالها قیمت نسبت و خانوار درآمد چه هر یعنی 303(. 1988: لذا و فرزندان تعداد آنگاه کاالها مصرف تا باشد فرزند داشتن سمت به بیشتر زن و مرد رجحانهای و تغییرات تا دارد آن به تمایل شیکاگو-کلمبیا مکتب بنابراین بود. خواهد بیشتر شده مشاهده باروری قائل عرضه سمت عوامل برای را کمتری اهمیت لذا دهد توضیح فرزند برای تقاضا بر تکیه با را باروری اب نزدیکی ارتباط که میدهد قرار قیمت عامل بودن مؤثر بر را خود بیشتر تأکید خاص طور به و میشود میگویند. نیز 4 زمان قیمت الگوی دیدگاه این به که است دلیل همین به دارد. والدین موجود زمان هزینۀ 5 فرزند هر ازای به خود مخارج سطح متوسط به نسبت والدین که است فرض فکری خط این در سه والدین چارچوب این در جداگانه. طور به فرزند هر برای مخارج به نسبت نه دارند خاطر دغدغۀ فرزندانشان. مصرف برای کاالهایی و فرزندان خودشان مصرف برای کاالهایی میکنند: طلب را چیز یک صرفا قیمت این بود. خواهد تصور قابل آن برای هم قیمتی قاعدتا میشود گرفته نظر در کاال یک عنوان به فرزند وقتی 1. استفاده فرزند برای سایه قیمت نام با مفهومی از گو-کلمبیا شیکا مکتب در لذا ندارد خارجی واقعیت و است ذهنی مفهوم میگیرد. بر در را امور این فرصت هزینهی و فرزند پرورش و آوردن وجود به بر مترتب صریح هزینههای که میشود 2. Easterlin شود. ارزانتر والدین مصرفی کاالهای به نسبت فرزند یعنی Price-of-time model مکتب این بحثهای در که میکند تعبیر (Child Quality) فرزند کیفیت به فرزند هر ازای به خانواده مخارج از بکر 5. است. توجه مورد بسیار 13

10 ایران جمعیتشناسی انجمن نامۀ از یک هر برای هم و خودشان برای هم میخواهند آنها که است فرض شود زیاد زوجین درآمد هرچه والدین درآمد و کودک هر ازای به نظر مورد مخارج میان مثبت رابطۀ این کنند. هزینه بیشتر فرزندانشان )سندرسون باشند گرانتر فقیر والدین با مقایسه در ثروتمند والدین برای فرزندان که میشود موجب.)471 :1976 عبارت به بگیرد. بر در نیز را قیمتی اثر خود در میتواند درآمدی اثر که دریافت میتوان وصف این با میتواند نیز را قیمتی اثر میشود مربوط درآمد به صرفا که خالص اثر یک بر عالوه درآمد تغییرات دیگر دهههای در باروری که آنجا از میکند. عمل درآمد اثر نمودن خنثی جهت در عامل این که کند فعال کودکان نسبی قیمت افزایش با مرتبط قوی منفی اثر به کاهش این لذا است گذارده کاهش به رو اخیر 303(. 1988: )ایسترلین است آمده غالب باالتر درآمد مثبت و ضعیف اثر بر که میشود داده نسبت پنسیلوانیا مکتب گروهی 1960 دهۀ در شیکاگو-کلمبیا مکتب اقتصاددانان سوی از باروری نظریههای شدن مطرح از پس اب آنها برخورد طرز و روششناسی که یافتند ظهور دهه همان در جمعیتشناسان و اقتصاددانان از دیگر پنسیلوانیا دانشگاه از ایسترلین ریچارد گروه این پیشگام بود. متفاوت زیادی بسیار حد تا باروری مقولۀ شد. معروف پنسیلوانیا مکتب به جدیدتر مکتب شده یاد دانشگاه به تعلق همین دلیل به که بود مقبول را شیکاگو-کلمبیا مکتب دیدگاههای عمدتا چند هر باروری اقتصادی نظریۀ در مکتب این پیروان رد جمعیتشناسی و جامعهشناسانه مالحظات که میدهند گسترش آنجا تا را خود الگوی اما میدانند برمیگیرد. در نیز را باروری مورد چالش به را بکر اولیۀ فرمولبندی )1966( ایسترلین که است چنین فکری مکتب این ظهور روند شاخصی تغییرات با زمان طول در و سنی گروه هر در جوان زنان باروری نرخ تغییرات که داد نشان و کشید به آنها که درآمدی سطح به جوان متأهل زوجهای جاری درآمد نسبت یا 1 نسلی بین نسبی درآمد از ایسترلین سوی از تبیینی چنین دارد. مثبتی رابطۀ بودند کرده تجربه والدینشان خانوادۀ در نوجوانی هنگام چنین را خود انتقاد او 470(. 1976: )سندرسون تغییرناپذیرند همواره سالیق که میکند رد را مفهوم این )ایسترلین است 2 تکفیر و لعن مایۀ سالیق اساس بر رفتار تبیین اقتصاددانان اکثر برای که میکند ابراز در تغییر صورت به رفتاری تغییرات تا دارد وجود اقتصاددانان میان در فهمی قابل غیر اکراه و 133( 1969: میدهد ادامه سپس او میگیرند. نظر در 3 معین و شده داده نوعا را آن که حالی در دهند توضیح را سالیق 1. Intergenerational relative income. 2. Anathema 3. Given 14

11 باروری اقتصاد مکاتب و الگوها مقایسهای بررسی کنونی درآمد از بیش گذشته در آنها از یکی درآمد اگر خانواده دو جاری درآمد بودن یکسان فرض با که خدمات( و )کاالها مصرف روی بر بیشتری هزینۀ خانوادهای چنین که است این بر انتظار باشد بوده آن تغییر را مصرفی رفتار رو این از و سالیق گذشته در باالتر درآمد داشتن تجربۀ دیگر عبارت به نماید. اخیر سالهای در جوان سنی گروههای ایسترلین باور به مثال عنوان به 140(. 1966: )ایسترلین میدهد سالیق با زیاد احتمال به و دارند تعلق ثروتمندتری زمینۀ به 1940 دهۀ در خود پیشینیان با مقایسه در هب 1966:144(. )ایسترلین میشوند وارد باروری و فرزندآوری سنین به مصرفی کاالهای مورد در گرانتری کسانی آن یعنی میکند تمرکز جوان بالغ افراد میان در ترجیحات شکلگیری بر اختصاصا او دیگر عبارت باروری و ازدواج خانوار تشکیل کار نیروی به ورود به راجع را تعیینکنندهای اغلب و اولیه تصمیمات که فرآیند طول در را رجحانها در نظاممند انتقالی ایسترلین مجموع در 111(. 2003: 1 )ماکیونویچ میگیرند به نسبت را باالتری زندگی استاندارد که است متوالی نسل هر از ناشی که میگیرد فرض اقتصادی توسعۀ 112(. 2003: )ماکیونویچ میکند تجربه خود والدین خانوادهای آن ایسترلین مثالی خانوادۀ دو بین از که است این میشود مستفاد دیدگاه این از آنچه خانوادۀ با مقایسه در چون و دارد پایینتری نسبی درآمد اکنون است داشته گذشته در باالتری درآمد که ار کمتری باروری باید لذا میکند هزینه آن برای بیشتر و 2 دارد توجه مادی کاالهای مصرف به بیشتر دیگر مالحظات از مجموعه یک بنابراین برساند. مصرفی نظر مورد و مطلوب سطح به را خود بتواند تا کند تجربه به آن از اقتصاددانان که میشود مربوط فرزند برای تقاضا بر سلیقه اثر به پنسیلوانیا مکتب در گرفته صورت است. معروف نیز 3 نسبی درآمد الگوی به مکتب این رویکرد که روست این از میکنند. تعبیر نسبی درآمد که است مرتبط عرضه عوامل یا 4 طبیعی باروری به مکتب این مالحظات از دیگری مجموعۀ عنوان به را عرضه سمت عامل دو نسبی درآمد الگوی میدهد. تشکیل را الگو این ویژگی متمایزترین فرزندانی تعداد یا فرزندان بالقوۀ عرضۀ )1( میکند: اضافه فرزند برای تقاضا به باروری کنندۀ تعیین عوامل کنترل هزینههای )2( و طبیعی( )باروری نکنند محدود عمدا را باروری که اگر داشت خواهند والدین که خاص فنون یادگیری برای الزم پول و زمان همانند عینی هزینههای و )روانی( ذهنی امتناع شامل باروری عوامل پنسیلوانیا الگوی که میشود باعث ویژگی این (. 1988: )ایسترلین آنها از استفاده و میزان بر مؤثر عوامل جمله از دهد. قرار توجه مورد شیکاگو-کلمبیا الگوی از بیش بسیار را عرضه سمت میر و مرگ میزان و مادر شیر با تغذیه زوجین ناباروری به میتوان دارد قرار مکتب این توجه مورد که عرضه نمود. اشاره کودکان و نوزادان 1. Macunovich است. نموده تجربه را باالتری مصرف سطح و داشته بیشتری درآمد گذشته در خانواده این چون Relative income model 4. Natural fertility 15

12 ایران جمعیتشناسی انجمن نامۀ والدین خود مصرف و خانواده بعد به مربوط هنجارهای به والدین مطلوبیت تقاضا سمت در فرزندان و نوزادان مرگ تولدها به مربوط تولید تابع به نسبت مطلوبیت تابع اینجا در دارد. بستگی فوتها تعداد منهای تولدها تعداد صورت به خانواده شدۀ تکمیل اندازۀ از تعریفی والدین خود مصرف در که است مشخص 319(. 1984: 1 ولف و )بهرمن میشود حداکثر بودجهای منابع سایر و زمان قیود و است. شده گرفته فاصله کمی بهینهیابی رفتار تبیین در اقتصادی محض نظریه از مکتب این قبول را دوم اصل اما نمیپذیرد را سالیق تغییر عدم بر مبنی اول اصل ایسترلین میرسد نظر به درآمد ارتباط نحوۀ در امر این دارد. وجود یکدیگر برخالف دقیقا گزینشی مکتب دو میان یعنی میکند دوم اصل گذاشتن کنار که شد مشخص شیکاگو-کلمبیا مکتب در است. کننده تعیین بسیار باروری و شود. منفی رابطهای به تبدیل حتی که گونهای به شود خنثی باروری بر درآمد مثبت اثر که شد آن به منجر عامل درآمد تغییر با نیز اینجا در نیست. فعال دیگر اثرگذاری مجرای چنین پنسیلوانیا مکتب در اما آرمانهای بلکه نیست قیمت عامل آن اما میکند خنثی را درآمد مثبت اثر که میشود فعال دیگری هم و جاری درآمد سطح هم زمان طول در است. خودشان مادی زندگی استاندارد با رابطه در والدین بر نیرو دو این خالص اثر رو این از و مییابند افزایش فرزندان هزینۀ رو این از و توقعات و خواستهها سطح 472(. 1976: )سندرسون 2 میماند مبهم باروری مکتب دو مقایسۀ پنسیلوانیا و شیکاگو-کلمبیا مکتب دو توسط باروری رفتار تبیین نحوۀ کلی خطوط گذشته بخش دو در طرز به مکتب دو دیدگاههای شدن نزدیک روند و افتراق وجوه تا میشود تالش اکنون شد. ترسیم رویکرد را آنها محوریت که میشوند گرفته نظر در مختلفی جنبههای منظور بدین شود. معرفی مشخصی باروری آتی روند پیشبینی و باروری ادواری رفتار کلیدی متغیرهای فروض روششناسی و تحلیلی میکند. خالصه را مکتب دو دیدگاههای اهم نیز 1 جدول میدهد. تشکیل در آنها نظریهپردازان نگرش شیوۀ به مکتب دو میان اختالف بروز زمینۀ اولین تحلیلی. رویکرد روششناسی و 3 محض اقتصادی نظریۀ بر مبتنی همفکرانش و بکر تبیین میگردد. بر باروری رفتار تحلیل میکند تعیین را تحلیل اساس تقاضا عوامل و خانوار یک مقید بهینهیابی رفتار آن در که است 4 اثباتگرا لزوما روشی چنین که حالیست در این میدهند. تشکیل را بحث اصلی محور قیمتی و درآمدی اثر دو و زا ملغمهای یا جامعهشناختی و روانی عوامل بر آن تأکید که چرا نمیشود مشاهده پنسیلوانیا مکتب در 1. Behrman and Wolfe 3. Pure economic theory 4. Positivist methodology باشد. منفی یا مثبت میتواند باروری بر درآمد ناخالص اثر مکتب دو هر در بنابراین 2. 16

13 بررسی مقایسهای الگوها و مکاتب اقتصاد باروری نظریۀ اقتصادی و جامعهشناسی است که در نهایت به تأکید بر عوامل سمت عرضه منجر میشود هر چند که نقش عوامل تقاضا را نیز نادیده نمیگیرد. 1 در الگوی شیکاگو-کلمبیا به خصوص در تحلیلهای اولیۀ آن عرضه صرفا توسط عوامل زیستی تعیین میشود 2 و تمام عوامل رفتاری از طریق تقاضا عمل میکنند. در مقابل عرضه در الگوی پنسیلوانیا توسط عوامل رفتاری 3 محدود میشود که از جملۀ آنها میتوان به ورود مالحظات مربوط به بعد خانواده در زمانبندی ازدواج طول دورۀ تغذیه با شیر مادر 4 و مصرف اشاره نمود )ایسترلین 304(. 1988: تفاوت دو مکتب در اینجا به خوبی مشخص میشود. عوامل زیستی که سمت عرضه را در مکتب شیکاگو تشکیل میدهند عواملی نیستند که چندان از تصمیمات افراد و رفتار آنها متأثر شوند و لذا تقریبا معیناند اما در مکتب پنسیلوانیا عوامل مؤثر بر عرضه خود متغیرهای رفتاری و تصمیمگیریاند. مثال افزایش عرضه میتواند منعکس کنندۀ کاهش تغذیه با شیر مادر باشد که باعث میشود باروری طبیعی زیاد گردد بقای کودک بیشتر شود و یا هر دو. موضع دو مکتب در نگاه به عوامل تقاضا نیز متفاوت است. در اردوگاه بکر قیمت و درآمد )جاری( عوامل مهم مؤثر بر میزان تقاضا برای تعداد فرزند است دقیقا مطابق با نظریۀ رفتار مصرف کننده در اقتصاد خرد متعارف. اما در اردوگاه ایسترلین وضع متفاوت است. کاهش تقاضا ممکن است به دلیل افزایش هزینۀ نسبی فرزندان باشد- همانند آنچه در مکتب شیکاگو-کلمبیا بیان میشود- یا آن که به دلیل تغییر سالیق در پی آموزش یا ورود کاالهای مصرفی جدید )بهرمن و ولف 1984(. عامل اخیر در مکتب پنسیلوانیا بیشتر مورد تأکید قرار دارد. نقش آموزش زنان به خوبی تفاوت موضع نسبت به تقاضا را آشکار میکند. در حالی که در مکتب شیکاگو-کلمبیا آموزش زنان عاملی مهم در تعیین قیمت )فرزند( است اما در مکتب پنسیلوانیا آموزش زنان عامل مؤثر بر سلیقه در پرورش فرزند است )ولف و بهرمن 5.)704 :1986 فروض. بی تردید اساس یک تحلیل را فروض بنیادین مورد استفاده در آن تعیین میسازد. همانگونه که پیشتر بدان اشاره شد دو مکتب در به کارگیری فرض اساسی اقتصاد نئوکالسیک یعنی سالیق یا رجحانهای ثابت اختالف جدی دارند چرا که شالودۀ باورهای ایسترلین مبتنی بر تفاوت رفتار باروری افراد بر اساس تغییر سالیق آنهاست. این تفاوتی است که هنوز هم به قوت خود باقی است و مرز میان دو مکتب را ترسیم میکند. اما دومین فرض که در ابتدا مورد توافق دو مکتب بود در طول زمان 1. Biological factors 2. یک مثال برای این مورد قابلیت باروری (Fecundity) زوجین است. 3. Behavioral factors 4. طبق دیدگاه مکتب پنسیلوانیا افزایش تغذیه با شیر مادر باروری را از سمت عرضه کم میکند نه از سمت تقاضا. 5. Wolfe and Behrman 17

14 نامۀ انجمن جمعیتشناسی ایران با تعدیلی که در جبهۀ شیکاگو-کلمبیا روی داد تبدیل به وجه تمایز دو الگو شد و آن عدم تأثیرپذیری قیمت کاالهای مورد تقاضای خانوار از تصمیمات مصرفی است. بکر با کنار گذاشتن این فرض به موضع مکتب پنسیلوانیا از لحاظ نوع اثر درآمد بر باروری نزدیک شد چرا که با معکوس نمودن این فرض وجود رابطۀ منفی از سمت درآمد به باروری ممکن شد. به عبارت دیگر بکر و ایسترلین بر اساس یک فرض متفاوت میان خود به نتیجهای یکسان دست یافتند. متغیرهای کلیدی. اهمیت فرض دوم یاد شده در تعیین عامل خنثیکنندۀ اثر مثبت درآمد بر باروری است که خود موضوعی مورد مناقشه میان دو مکتب را تاکنون به وجود آورده است. هر دو مکتب قائل به این هستند که فرزند همانند یک کاالی معمولی )نرمال( است. اما شواهد نشان از این دارد که میان درآمد خانورها و تعداد فرزندان رابطۀ منفی برقرار است. پیروان ایسترلین در تبیین این تناقض ظاهری چنین بحث میکنند که آن نیرویی که باعث خنثی شدن اثر مثبت درآمد میشود خواستههای والدین برای استاندارد زندگی مادی خودشان است. وقتی در طول زمان سطح توقعات و خواستههای زوجین ارتقاء مییابد این عامل باعث میشود تا آنها به مصرف هر چه بیشتر خود گرایش پیدا کنند و برای این منظور مجبور شوند تعداد کمتری فرزند داشته باشند. با این استدالل متغیر کلیدی در تبیین رفتار باروری از منظر مکتب پنسیلوانیا مشخص میشود که همانا»درآمد نسبی«است. با افزایش درآمد جاری خانواده در صورتی که سالیق و سطح استاندارد زندگی والدین تغییر نیابد درآمد نسبی خانوار افزایش یافته و لذا باروری رو به تزاید میگذارد. اما بکر و پیروانش بر این باورند که عامل خنثی کنندۀ اثر درآمد با آرمانهای والدین برای استاندارد زندگی مادی فرزندانشان مرتبط است. بر این اساس هر چه درآمد خانواده افزایش مییابد والدین تالش میکنند تا برای فرزندان بیشتر هزینه کنند. این رفتار باعث میشود تا قیمت فرزند در ذهن والدین افزایش یافته و لذا با توجه به قانون تقاضا اثر درآمد تعدیل گردد. اثر متغیر»قیمت«تا بدانجاست که آن را به متغیر کلیدی مکتب شیکاگو-کلمبیا تبدیل میکند. قبال در توصیف آراء و عقاید اقتصاددانان این مکتب ذکر شد که در تبیین تغییرات باروری اثر قیمتی بر اثر درآمدی تفوق دارد. یعنی هر عاملی که منجر شود قیمت فرزند و درآمد خانواده با هم افزایش یابند در مجموع از تقاضا برای فرزند کاسته میشود. این ویژگی ریشه در مطالعۀ بکر و لوئیس )1973( دارد. آن دو در یک الگوی اقتصاد خرد دو ویژگی کلیدی را مورد استفاده قرار دادند. یکی اینکه با افزایش کیفیت کودکان قیمت سایۀ آنها نیز زیاد میشود. چون در صورت باال بودن کیفیت کودکان هزینۀ داشتن یک کودک اضافی با ثابت نگه داشتن کیفیت همۀ کودکان نیز باالتر خواهد بود. ویژگی دوم این است که هر چه تعداد فرزند بیشتر باشد هزینۀ 18

15 باروری اقتصاد مکاتب و الگوها مقایسهای بررسی )1( که: دریافتند )1973( لوئیس و بکر ویژگی دو این اساس بر. 1 است باالتر کیفیت افزایش واحد یک فرزند کمیت قیمتی کشش )2( و است فرزند کمیت درآمدی کشش از بزرگتر فرزند کیفیت درآمدی کشش کمیت با ارتباط در که گردید پندار این اساس نتیجهگیری دو این است. بزرگتر کیفیت قیمتی کشش از. 2 درآمدیست اثر از )مؤثرتر( مهمتر قیمتی اثر فرزند )تعداد( ادوار طی در باروری رفتار پیشبینی باروری اقتصاد مکاتب دیگر ویژگی یک باروری. ادواری رفتار از زنان سهم با همراه درآمد و باروری میان کوتاهمدت رابطۀ شیکاگو-کلمبیا مکتب در است. تجاری اهمیت باشد بیشتر کار نیروی از زنان سهم چه هر که است چنین استدالل میکند. تغییر کار نیروی چه هر بنابراین بود. خواهد بزرگتر مردان دستمزد مثبت اثر با مقایسه در زنان دستمزد منفی اثر نسبی میگردد. بیشتر نیز زنان دستمزد نرخ نوسانات به باروری حساسیت یابد افزایش زنان اقتصادی مشارکت هک آنچه مانند زنان دستمزد نرخ وقتی میکند. پیشبینی را باروری ادواری ضد رفتار وجود الگو این لذا نتیجه در و میدهد سوق کار بازار سوی به را آنها زمان قیمت اثر باشد باال میدهد رخ رونق دوران در 306(. 1988: )ایسترلین میافتد اتفاق رکود دوران در پدیده این عکس مییابد. کاهش باروری از دارد. وجود همسویی باروری و تجاری ادوار میان که میکند ادعا پنسیلوانیا مکتب دیگر سوی در سالیق داشت انتظار میتوان است مهم بسیار سالیق شکلگیری تاریخی تجربۀ مکتب این در که آنجا خاطر به که واقعی درآمد تغییرات رو این از نکند. تغییر عمدتا تجاری دور همانند کوتاهمدتی دورههای در در مثال 1988(. )ایسترلین میشود باروری در جهت هم تغییرات به منجر میافتد اتفاق تجاری ادوار لذا نمیکند تغییر کوتاهی دورۀ چنین در افراد سالیق که آنجا از مییابد افزایش سرانه درآمد که رونق دورۀ میشود. زیاد نیز باروری و گذاشته افزایش به رو نسبی درآمد به دارند. آینده در باروری رفتار مورد در متفاوت کامال موضعی مکتب دو باروری. آتی روند پیشبینی مکتب داد. رخ متحده ایاالت در 3 ولد و زاد در توجهی قابل کاهش 1970 و 1960 دهۀ دو در نمونه عنوان 1980 دهۀ دو در جوان کار نیروی کمبود باروری توجه قابل کاهش با که میکرد پیشبینی چنین پنسیلوانیا چرا میانجامد دستمزد نرخ افزایش به قاعدتا امر این اقتصادی نظریۀ طبق بر افتاد. خواهد اتفاق 1990 و وجود مکتب دو دیدگاههای میان تفاوتی اینجا تا میشود. روبهرو نسبی کاهش با کار نیروی عرضۀ که باروری برای متضاد مسیر دو نمایانگر میکنند دستمزد نرخ افزایش پیآمد از آنها که برداشتی اما ندارد متحمل فرزند برای والدین که دارد (C) مخارجی به بستگی (Q) فرزند کیفیت که داد توضیح میتوان چنین را مطلب این 1. هزینه تغییرات با فرزندان تعداد آنگاه باشد اگر است. بنابراین C=N.Q. با است برابر کودکان کل مخارج رو این از میشوند. شد. خواهد همجهت و متناسب اقتصاد متون در بنابراین است فرزند قیمت بر مؤثر عوامل مهمترین از فرزند داشتن در والدین فرصت هزینه که آنجا از 2. میشود. برده نام کلیدی متغیر عنوان به زمان قیمت از باروری 3. Baby bust 19

16 نامۀ انجمن جمعیتشناسی ایران است. در مکتب پنسیلوانیا چنین نتیجهگیری میشود که نیروی کار جوانی که اکنون اقدام به ازدواج کرده و خانواده تشکیل داده و در عین حال با افزایش نرخ دستمزد مواجه شده است احساس میکند که درآمد نسبیاش افزایش یافته و لذا باروری بیشتری را در دهههای 1980 و 1990 تجربه خواهد کرد. در نقطۀ مقابل مکتب شیکاگو-کلمبیا بر این باور بود که چون تقاضا عامل تعیین کنندۀ باروریست و تقاضا نیز غالبا از قیمت زمان زوجین به اخص زنان اثر میپذیرد از این رو افزایش نرخ دستمزد معنایی جز افزایش قیمت فرزند ندارد و با توجه به غالب بودن اثر )منفی( قیمت بر اثر )مثبت( درآمد انتظار میرود که نرخ باروری کاهش یابد. بنابراین مشاهده میشود که رهنمودهای برآمده از دو مکتب کامال متفاوت است که این امر میتواند در ارائۀ رهنمودهای سیاستی حساسیت برانگیز باشد. جدول 1. مقایسۀ مکاتب رقیب در نظریۀ اقتصادی باروری رويكرد تحليلي موضع نسبت به سمت تقاضا يا عرضه فروض متغير توضيحي كليدي رفتار باروري در ادوار تجاري مكتب شيكاگو-كلمبيا نظرية اقتصادي محض تا كيد بر عوامل تقاضا براي فرزند - سلايق ثابت - تا ثيرپذيري قيمت از تصميمات مصرفي قيمت زمان (فرزند) رفتار ضد ادواري مكتب پنسيلوانيا تركيب جامعهشناسي با اقتصاد تا كيد بر عوامل سمت عرضه به علاوة تقاضا - سلايق متغير - عدم تا ثيرپذيري قيمت از تصميمات مصرفي درآمد نسبي رفتار همسو با ادوار با توجه به این که میتوان بر اساس درجۀ صحت پیشبینی دو مکتب در مورد روند باروری در مورد اعتبار این دو دیدگاه فکری قضاوت نمود از این رو در ذیل نوسانات باروری در ایاالت متحده نمایش داده میشود. از شکل 3 پیداست که متوسط نرخ باروری در دهۀ 1980 نسبت به دهۀ قبل از آن کاهش داشته اما در دهۀ 1990 رو به افزایش گذاشته است. شاید این روند با پیشبینی مکتب پنسیلوانیا بیشتر تطابق داشته باشد مخصوصا در صورتی که افراد متولد شده در اوایل دهۀ 1960 در انتهای دهۀ سوم زندگی یا بعد از آن به عرصۀ تشکیل خانواده یا باروری وارد شده باشند. 20

17 باروری اقتصاد مکاتب و الگوها مقایسهای بررسی متحده ایاالت در باروری نرخ متوسط 3. شکل دهه 1970 دهه 1980 دهه 1990 دهه )2008( WDI منبع: در که نیکاراگوئه در ساله 45 تا 15 زن 4000 حدودا دادههای از استفاده با )1984( ولف و بهرمن مکتب رهنمودهای توسعه حال در کشور یک در که دریافتند بود شده جمعآوری سالهای زیستی عوامل که داد نشان آنها مطالعۀ مثال است. نزدیکتر واقعیت به باروری رفتار تبیین در پنسیلوانیا فرض شیکاگو-کلمبیا مرسوم تحلیلهای در که است آن از پیچیدهتر باروری رفتار مهماند عرضه( )سمت نمونه همان از استفاده با دیگر بار )1986( بهرمن و ولف هستند. درونزا و اهمیت با نیز سالیق و میشود یافتههای پرداختند. عرضه زیستی عوامل و درونزا سالیق خانوادگی زمینۀ لحاظ از مکتب دو مقایسۀ به اثرگذاری در شیکاگو-کلمبیا مکتب در تأکید مورد عامل دو که آموزش و درآمد اثر که میداد نشان آنها برای معیاری که کودکی دوران در زنان شهرنشینی متغیر اما نیست معنادار آماری لحاظ از باروریاند بر این میدهد. نشان را باروری بر معنادار و منفی اثر دارد قرار پنسیلوانیا مکتب تأکید مورد و است سالیق کشور یک از برگرفته شواهد که میگیرند نتیجه دیگر بار دارند تعلق پنسیلوانیا مکتب به خود که محققان شیکاگو-کلمبیاست. مکتب موضع نافی و پنسیلوانیا مکتب دیدگاه حامی توسعه حال در سایر به تعمیم قابل توسعه حال در کشور یک از حاصل شواهد چگونه که دارد سؤال جای که آن با پنسیلوانیا متفکران اندیشههای مؤید لزوما موجود شواهد سایر حال این با اما است نوع هم کشورهای مطالعات دارد. داللت شیکاگو-کلمبیا مکتب ادعاهای صدق بر که دارد وجود بسیاری شواهد نیست. )1391( مهربانی مثال عنوان به دارند. حکایت باروری بر زنان آموزش منفی اثر و درآمد مثبت اثر از فراوانی بر تأییدی مهر قویا که میکنند ارائه تهران شهر خانوارهای از را شواهدی )1392( مهربانی و احمدیان و و بکر دیدگاه با همراستا که میشود مشاهده مطالعات این در شیکاگو-کلمبیاست. مکتب ایدههای 21

18 نامۀ انجمن جمعیتشناسی ایران لوئیس )1973( اثر قیمت )آموزش زنان( در تقاضا برای فرزند )باروری( بزرگتر از اثر درآمد است و عالمت ضرایب متغیرهای یاد شده نیز مطابق با رهنمودهای همین مکتب است. با این وجود مهربانی )1393( به اثر بیمعنی درآمد خانواده و اثر منفی آموزش زنان دست یافت. شواهدی از ایران ارزیابی دیدگاههای دو مکتب با توجه به شواهد به دست آمده از ایران میتواند نگرش روشنتر و مفیدتری در رابطه با اعتبار نظریههای مطرح شده ارائه کند. در این قسمت تالش میشود تا با استفاده از تحلیل رگرسیونی اثر عوامل کلیدی توضیح دهندۀ تغییرات باروری از منظر دو مکتب بررسی گردد. ابتدا روند تغییرات نرخ باروری 1 در ایران در فاصلۀ سالهای بررسی میگردد که در شکل 4 نمایش داده میشود. این روند نشان میدهد که نرخ باروری ابتدا تا نیمه دهۀ 1970 کاهش مالیمی پیدا میکند و سپس به طور خفیف افزایش مییابد تا اینکه در اوایل دهه 1980 به یک نقطه اوج میرسد به گونهای که در سال 1981 )مصادف با سال 1360 خورشیدی( به عدد 6/516 افزایش مییابد. تا نیمه دهه 1980 وضع به نحوی بود که همواره نرخ باروری در باالتر از عدد 6 نوسان داشته است اما از آن پس به یکباره با شیبی تند رو به نزول میرود و در سال 2006 به کمترین میزان خود یعنی 1/866 تولد به ازاء هر زن میرسد. شکل 4. روند تغییرات نرخ باروری در ایران این نرخ به صورت تعداد تولدها به ازاء هر زن اندازهگیری میشود. 22

19 باروری اقتصاد مکاتب و الگوها مقایسهای بررسی سوی از شده ارائه نظری مبانی اساس بر رگرسیونی الگوهای متقن شواهد به دستیابی منظور به سایر اثر تا میشود استفاده وابسته متغیر عنوان به باروری نرخ از منظور بدین میشوند. تصریح مکاتب بررسی متغیر این بر دارند فکری مکتب دو دید از باروری رفتار توضیح در محوری نقش که مهم عوامل ثبت نسبت جاری قیمت به سرانه داخلی ناخالص تولید از: عبارتاند توضیحی متغیرهای شود. تولید روند. متغیر و کار نیروی در زنان مشارکت نرخ باسوادی نرخ عالی آموزش در مردان به زنان نام عامل زیرا میشود گرفته نظر در نسبی درآمد برای جانشینی عنوان به که است متغیری سرانه درآمد یا در مردان به زنان نام ثبت نسبت متغیر دو شد. معرفی پنسیلوانیا مکتب کلیدی متغیر عنوان به اخیر بسیار زنان برای زمان قیمت مفهوم با که هستند عواملی کار نیروی در زنان مشارکت نرخ و عالی آموزش آموزش سطح بیانگر هم باسوادی نرخ است. کلیدی متغیر شیکاگو مکتب در مفهوم این و دارند قرابت این به نیز روند متغیر میکند. نمایندگی را والدین برای زمان ارزش دیگری شکل به که است جامعه در و کند ثبت را زمان گذر اثر میتواند متغیر این و زمانیاند سری نوع از دادهها که است شده انتخاب دلیل بکاهد. تخمینی اشکاالت بروز از از متغیرها سایر دادههای و ایران اسالمی جمهوری مرکزی بانک از باسوادی نرخ به مربوط دادههای جدول در معمولی مربعات حداقل روش به رگرسیونی معادالت تخمین نتایج شدهاند. اخذ جهانی بانک است. شده ارائه 2 معنادار آماری لحاظ از و مثبت ضریب از همواره )3( تا )1( رگرسیونهای در سرانه درآمد متغیر جاری درآمد افزایش اینکه بر مبنی پنسیلوانیا مکتب دیدگاه بر است تأییدی یافته این است. برخوردار ثبت نسبت میانجامد. باروری رشد به اقتصادی رونق یا زنان دستمزد افزایش دلیل به مثال خانوارها زنان دید در خصوص به زمان ارزش اثر میتوانند که باسوادی نرخ و عالی آموزش در مردان به زنان نام مورد در شیکاگو مکتب نظر با موافق مطلب این که دارند معناداری و منفی اثر دو هر سازند منعکس را مثبت ضریب کار نیروی در زنان مشارکت متغیر )3( رگرسیون در اما است. زمان قیمت کلیدی متغیر الگو از سرانه درآمد متغیر موضوع این دقیقتر تحلیل منظور به است. انتظار خالف که دارد معناداری و مشکل وجود امکان رویهای چنین اتخاذ دلیل شد. بررسی زنان مشارکت اثر سپس و گردید حذف تخمین نتایج است. سرانه داخلی ناخالص تولید و متغیر این میان ارتباط علت به الگو در همخطی مربوطه ضریب رگرسیون آخرین در چند هر دارد متغیر این منفی اثر از حاکی )5( و )4( رگرسیونهای در بر داللت که است منفی ضریب دارای همواره انتظار طبق نیز روند متغیر نیست. معنادار آماری لحاظ از دارد. زمان طول در باروری نرخ کاهش 23

20 نامۀ انجمن جمعیتشناسی ایران جدول 2. اثر عوامل کلیدی مورد نظر دو مکتب بر نرخ باروری در ایران (5) -0/012 ** (-3/03) -0/02 (-1/3) -0/01 *** (-2/1) 4/1 * (11/4) 0/93 (4) -0/135 * (- 2/9) -0/062 * (- 2/3) 6/8 * (7/8) 0/81 رگرسيونها (3) 0/0002 * (5/5) -0/008 *** (-2/4) -0/02 ** (-2/5) 0/028 ** (2/6) -0/1 * (-4/7) 7/6 * (8/4) 0/99 (2) 0/0001 *** (2/02) -0/02 * (-2/9) -0/079 * (-9/9) 10/4 * (31/6) 0/98 (1) 0/0004 * (4/2) -0/16 * (- 18/1) 7/6 * (29/1) 0/94 جزء ثابت روند نرخ مشاركت زنان در نير يو كار نرخ باسوادي نسبت زنان به مردان در آموزش عالي متغيرهاي مستقل درآمد سرانه معيار R نکته: اعداد داخل پرانتز در ذیل ضرایب تخمین زده شده آماره t هستند. * معنادار در سطح احتمال %1 ** معنادار در سطح احتمال %5 و معنادار در سطح احتمال %10. 24

21 بررسی مقایسهای الگوها و مکاتب اقتصاد باروری در مجموع به نظر میرسد با توجه به شواهد به دست آمده از ایران هر دو مکتب موضعگیری مناسبی نسبت به تحلیل رفتار باروری دارند و هر یک به جنبه مهمی از موضوع توجه داشته است. بر این اساس نمیتوان دو مکتب را جایگزین یکدیگر تلقی نمود بلکه هر دو در کنار هم نگرش جامعتری به تبیین مسأله دارند. نتیجهگیری اواخر دهۀ 1950 میالدی مقطعی بود که نظریۀ اقتصادی توسط لیبنشتاین به عرصۀ تبیین رفتار باروری راه یافت هر چند که این آغاز از لحاظ پشتوانۀ نظری چندان غنی نبود. پس از آن بود که یک اقتصاددان قابل به نام گری بکر با مقالۀ خود در سال 1960 با عنوان تحلیل اقتصادی باروری زمینهای را برای بحث و فحص بسیار گستراند که برخی از دیگر اقتصاددانان را نیز درگیر نمود تا آنجا که رهآورد این اشتغال فکری شکلگیری مکاتب اقتصاد باروری بود. در حالی که مکتب موسوم به شیکاگو-کلمبیا با پیشگامی بکر و با اتکاء بر نظریۀ اقتصادی محض نئوکالسیک ظهور یافت و به رفتار باروری از زاویۀ تقاضا مینگریست مکتب پنسیلوانیا با پیشگامی ریچارد ایسترلین سر برآورد که رویکرد تحلیلیاش ترکیب نظریۀ اقتصادی با بینشهای جامعهشناسانه بود و عمدتا از منظر عرضه به تبیین باروری میپرداخت. بررسی تاریخچۀ سیر تحوالت این دو مکتب نشان میدهد که در دهۀ 1960 شکاف و اختالفات میان این دو پایگاه فکری در اوج خود قرار داشت اما در طول زمان و با تصادم اندیشهها پذیرش آراء و عقاید از جبهۀ مقابل رو به تزاید گذاشت به گونهای که این دو مکتب اکنون بسیار به هم نزدیک شدهاند. علیرغم رفع برخی از مهمترین مبانی اختالفها همچنان دو مکتب بر سر عاملی که اثر مثبت درآمد بر باروری را ضعیف میکند عدم توافق دارند. با این وصف موضوعات چالش برانگیز بین دو مکتب میتواند زمینهای برای تحقیق و پژوهش بیشتر در این رابطه باشد که توجه پژوهشگران را طلب میکند. در همین راستا تحلیل تجربی موضوع در رابطه با ایران داللت بر اعتبار دیدگاه هر دو مکتب دارد به گونهای که میتوان ادعا نمود دو جبهه فکری با برجسته ساختن ابعاد خاصی از رفتار باروری نگرش جامعی را فراهم آوردهاند. منابع بانک مرکزی ج.ا.ا. بانک اطالعات سریهای زمانی اقتصادی احمدیان مجید و وحید مهربانی )1392( سطح آموزش زنان و باروری در شهر تهران: یک رهیافت اقتصادی مجلۀ تحقیقات اقتصادی دورۀ 48 شمارۀ 1 صفحات

22 نامۀ انجمن جمعیتشناسی ایران مهربانی وحید )1391( بررسی اقتصادی تصمیمسازی در چرخۀ زندگی خانوار رسالۀ دکتری دانشگاه تهران دانشکدۀ اقتصاد. مهربانی وحید )1393( درآمد خانواده و تقاضا برای فرزند: یک الگوی نظری بدیل و برخی شواهد مجلۀ تحقیقات اقتصادی دوره 49 شماره 1 صفحات Becker, Gary S. (1960), An Economic Analysis of Fertility, In Demographic and Economic Change in Developed Countries, Universities-National Bureau Committee for Economic Research, Princeton University Press, Princeton. Becker, Gary S. (1965), A Theory of the Allocation of Time, The Economic Journal, 75(299): Becker, Gary S. (1988), Family, In The New Palgrave: A Dictionary of Economics, Vol. 2, Edited by John Eatwell, Murray Milgate and Peter Newman, The Macmillan Press Limited, London and Basingstoke. Becker, Gary S. and H. Gregg Lewis (1973), On the Interaction between the Quantity and Quality of Children, The Journal of Political Economy, 81(2): S279-S288. Behrman, Jere R. and Barbara L. Wolfe (1984), A More General Approach to Fertility Determination in a Developing Country: The Importance of Biological Supply Considerations, Endogenous Tastes and Unperceived Jointness, Economica, 51(203): Easterlin, Richard A. (1966), On the Relation of Economic Factors to Recent and Projected Fertility Changes, Demography, 3(1): Easterlin, Richard A. (1969), Towards a Socioeconomic Theory of Fertility: A Survey of Recent Research on Economic Factors in American Fertility, In Fertility and Family Planning: A World View, Edited by S. J. Behrman, Leslie Corsa and Ronald Freedman, The University of Michigan Press, Ann Arbor. Easterlin, Richard A. (1975), An Economic Framework for Fertility Analysis, Studies in Family Planning, 6(3): Easterlin, Richard A. (1988), Fertility, In The New Palgrave: A Dictionary of 26

23 بررسی مقایسهای الگوها و مکاتب اقتصاد باروری Economics, Vol. 2, Edited by John Eatwell, Murray Milgate and Peter Newman, The Macmillan Press Limited, London and Basingstoke. Fulop, Marcel (1977), A Survey of the Literature on the Economic Theory of Fertility Behavior, The American Economist, 21(1): Keeley, Michael C. (1975), A Comment on An Interpretation of the Economic Theory of Fertility, Journal of Economic Literature, 13(2): Leibenstein, Harvey (1974), An Interpretation of the Economic Theory of Fertility: Promising Path or Blind Alley?, Journal of Economic Literature, 12(2): Leibenstein, Harvey (1975), The Economic Theory of Fertility Decline, The Quarterly Journal of Economics, 89(1): Macunovich, Diane (2003), Economic Theories of Fertility, In Women, Family and Work: Writings in the Economics of Gender, Edited by Karine S. Moe, Blackwell Publishing Ltd, Malden. Robinson, Warren C. (1997), The Economic Theory of Fertility over Three Decades, Population Studies, 51(1): Sanderson, Warren C. (1976), On Two Schools of the Economics of Fertility, Population and Development Review, 2(3/4): Willis, Robert J. (1973), A New Approach to the Economic Theory of Fertility Behavior, The Journal of Political Economy, 81(2): S14-S64. Wolfe, Barbara L. and Jere R. Behrman (1986), Child Quantity and Quality in a Developing Country: Family Background, Endogenous Tastes and Biological Supply Factors, Economic Development and Cultural Change, 34(4): World Development Indicators (WDI) (2008), The World Bank, Green Press Initiative. World Development Indicators, The World Bank, www. worldbank.org. 27