ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών στις Περιβαλλοντικές Επιστήμες Σχολή Θετικών Επιστημών Τμήμα Βιολογίας

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών στις Περιβαλλοντικές Επιστήμες Σχολή Θετικών Επιστημών Τμήμα Βιολογίας Η ανάπτυξη και η ορθολογική διαχείριση του οικοτουρισμού στις προστατευόμενες περιοχές. Η περίπτωση των περιοχών Natura 2000 της Ελατιάς και του Φρακτού στο Νομό Δράμας. Μεταπτυχιακή Διατριβή ΑΠΤΟΓΛΟΥ ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΑΣΟΛΟΓΟΣ ΠΑΤΡΑ 2007

2 2

3 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Με την ολοκλήρωση της μεταπτυχιακής μου διατριβής, θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους εκείνους του συντελεστές που με βοήθησαν και μου συμπαραστάθηκαν, τόσο σε αυτήν την εργασία, όσο και καθ όλη τη διάρκεια του μεταπτυχιακού προγράμματος. Πρώτα απ όλα θέλω να ευχαριστήσω τον κ. Γεωργιάδη Θεόδωρο, Καθηγητή του Τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών και επιβλέπων καθηγητή στην μεταπτυχιακή μου διατριβή, καθώς και την κ. Αρτελάρη Πανωρέα, Αν. Καθηγήτρια του Τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών και την κ. Λιβανίου Τηνιακού Αργυρώ, Επίκουρη Καθηγήτρια του Τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών, που είναι τα υπόλοιπα δύο μέλη της επιτροπής, για την ευκαιρία που μου έδωσαν να ασχοληθώ με αυτό το θέμα, αλλά και για την κατανόηση και διαλλακτικότητα που επέδειξαν όλο αυτό το διάστημα εκπόνησης της εργασίας. Επίσης, τη Σπανού Σοφία, Υποψήφια Διδάκτορα του Τμήματος Βιολογίας, για τη βοήθειά της στη σύνταξη του ερωτηματολογίου, στη συλλογή βιβλιογραφικών δεδομένων και για τις χρήσιμες παρατηρήσεις της. Τον Θωμαίδη Νικόλαο, για την παροχή βιβλιογραφικού υλικού, τόσο προσωπικού όσο και από την Αναπτυξιακή Εταιρεία Δράμας. Τους συναδέλφους μου από το Δασαρχείο Δράμας για τα στοιχεία που μου παρείχαν. Τον κ. Χατζηπαναγιώτου Κωνσταντίνο, Καθηγητή του Τμήματος Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Πατρών, για την αμέριστη συμπαράσταση και βοήθειά του καθ όλη τη διάρκεια του μεταπτυχιακού προγράμματος. Τη σύντροφό μου Μητσοπούλου Όλγα, για την υπομονή και κατανόηση που έδειξε κατά τη διάρκεια εκπόνησης αυτής της εργασίας αλλά και για την ψυχολογική και ουσιαστική βοήθεια που μου παρείχε, η οποία ήταν καθοριστική για την ολοκλήρωσή της. Τέλος, τους γονείς μου, για την ψυχολογική και οικονομική τους στήριξη, στους οποίους και αφιερώνω αυτήν την εργασία. 3

4 4

5 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Οι περιοχές του ευρωπαϊκού οικολογικού Δικτύου Natura 2000 είναι περιοχές πρόσφορες για την ανάπτυξη πολλαπλών ήπιων τουριστικών δραστηριοτήτων, που έχουν σκοπό την ηρεμία, την απομόνωση, την αισθητική απόλαυση του τοπίου καθώς και τη γνωριμία με το φυσικό περιβάλλον. Η πολύτιμη αξία και η αναγκαιότητα προστασίας και ανάδειξης του φυσικού πλούτου που τις διακρίνει, απαιτούν την υιοθέτηση και εφαρμογή μίας πολυεπίπεδης στρατηγικής, αποτελούμενης από εξειδικευμένα έργα, μέτρα και δράσεις, με σκοπό τη συστηματικότερη διαφύλαξη και διαχείριση των εν λόγω περιοχών και κατ επέκταση την εξασφάλιση της βιώσιμης τουριστικής τους ανάπτυξής. Στην παρούσα εργασία, εξετάζονται δύο περιοχές της Οροσειράς Ροδόπης που ανήκουν στο δίκτυο Natura 2000, το Δάσος της Ελατιάς και του Φρακτού, οι οποίες αποτελούν τους κύριους άξονες της τουριστικής ανάπτυξης για την ευρύτερη περιοχή, αλλά και για το σύνολο του Νομού Δράμας. Η έρευνα, με τη βοήθεια ενός κατάλληλα διαμορφωμένου ερωτηματολογίου, εξετάζει τα ατομικά χαρακτηριστικά των επισκεπτών, τις δραστηριότητες που αυτοί ασκούν κατά την επίσκεψής τους, τις προτιμήσεις τους, καθώς και τις απόψεις και παρατηρήσεις τους για τα όσα η περιοχή διαθέτει και προσφέρει. Από την ανάλυση και επεξεργασία των απαντήσεων που δόθηκαν, εξάγονται χρήσιμα συμπεράσματα για την εκτίμηση της παρούσας κατάστασης, με απώτερο σκοπό την γενικότερη αναβάθμιση των εν λόγω περιοχών και την επίτευξη μίας ορθολογικής και αποτελεσματικής διαχείρισης, μέσω της ουσιαστικής βελτίωσης της ποιότητας των υπαρχουσών εγκαταστάσεων, υποδομών και παρεχόμενων υπηρεσιών, έτσι ώστε να είναι ανταγωνιστικές και πιο ελκυστικές για όσους επιλέγουν τέτοιους είδους προορισμούς. 5

6 6

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Εισαγωγή 1.1.Λόγοι επιλογής της περιοχής έρευνας 1.2.Σκοπός της έρευνας 2. Εννοιολογικές προσεγγίσεις 2.1.Βασικές έννοιες Περιοχές Natura Οικοτουρισμός Φέρουσα τουριστική ικανότητα Παράγοντες που καθορίζουν τη ζήτηση για αναψυχή 2.2.Η εξελικτική πορεία του τουρισμού και του οικοτουρισμού στην Ελλάδα και στην περιοχή έρευνας 3. Μεθοδολογία έρευνας 3.1.Ερευνητικός σχεδιασμός Προσδιορισμός μεγέθους δείγματος Περιγραφή ερωτηματολογίου 3.2.Στατιστική επεξεργασία δεδομένων Περιγραφική στατιστική ανάλυση Έλεγχος αξιοπιστίας Ανάλυση παραγόντων Έλεγχος στατιστικών υποθέσεων για τη διερεύνηση των σχέσεων των μεταβλητών ανά δύο 4. Περιγραφή της περιοχής έρευνας 4.1.Γενικά χαρακτηριστικά 4.2.Τα χαρακτηριστικά που την καθιστούν ελκυστικό τουριστικό προορισμό 4.3.Το καθεστώς προστασίας 4.4.Η υπάρχουσα κατάσταση Κυριότεροι τουριστικοί προορισμοί 7

8 Ανθρώπινες δραστηριότητες και η επίδρασή τους στο περιβάλλον Η συμμετοχή του τοπικού πληθυσμού και των τοπικών αρχών στη διαχείριση της περιοχής 5. Αποτελέσματα - Συζήτηση 5.1.Περιγραφική ανάλυση συχνοτήτων μεταβλητών Γενικά χαρακτηριστικά των επισκεπτών Εξοικείωση και αντίληψη των επισκεπτών με την περιοχή Προτιμήσεις των επισκεπτών σχετικά με τη διαμονή, τα μέρη και τις δραστηριότητες που ασκούν κατά την επίσκεψή τους Αξιολόγηση της τουριστικής εμπειρίας των επισκεπτών και προτάσεις βελτίωσης 5.2.Έλεγχος αξιοπιστίας Αξιοπιστία Άλφα Αξιοπιστία Διχοτόμησης 5.3.Ανάλυση παραγόντων 5.4.Έλεγχος στατιστικών υποθέσεων για τη διερεύνηση των σχέσεων των μεταβλητών ανά δύο 6. Συμπεράσματα και προτάσεις για εφαρμογή 6.1.Συμπεράσματα 6.2.Προτάσεις για εφαρμογή Βιβλιογραφία Ελληνική Ξενόγλωσση Παράρτημα I. Ερωτηματολόγιο 8

9 1. Εισαγωγή 1.1 Οι λόγοι επιλογής της περιοχής έρευνας. Η συγκεκριμένη έρευνα αναφέρεται σε δύο περιοχές του ευρωπαϊκού οικολογικού δικτύου Natura 2000, την Ελατιά και το Φρακτό, οι οποίες ανήκουν στην ευρύτερη περιοχή της Οροσειράς Ροδόπης και συγκεκριμένα στο κεντρικό τμήμα της. Οι λόγοι επιλογής της περιοχής έχουν να κάνουν με το ότι αποτελεί έναν ανερχόμενο τουριστικό προορισμό, με επιλεγμένο προς το παρόν κοινό, που ο ρυθμός της τουριστικής της ανάπτυξης βρίσκεται ακόμα σε πολύ χαμηλά επίπεδα, σε αντίθεση με τη ζήτηση που διαμορφώνεται ολοένα και μεγαλύτερη. Αυτό την καθιστά μια περιοχή που μπορεί να προσφέρει όλα εκείνα τα απαραίτητα στοιχεία που απαιτούνται για μια σωστή διαχείριση του οικοτουρισμού από τα πρώτα του βήματα, λόγω της ήπιας τουριστικής δραστηριότητας που ασκείται σήμερα, ικανοποιώντας παράλληλα και τις απαιτήσεις της σύγχρονης οικοτουριστικής αντίληψης. Διαθέτει φυσικούς πόρους, περιορισμένο δίκτυο υποδομών φιλοξενίας και δραστηριοτήτων και παρουσιάζει μια διαμορφωμένη ζήτηση. Επίσης είναι μια περιοχή στην οποία έχει παραμείνει αναλλοίωτο το φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον, όπως και η πολιτιστική και λαϊκή παράδοση. Μπορεί να θεωρηθεί ως ενιαία, όπου παράλληλα διατηρούνται διακριτά και διαφορετικά τμήματα και προορισμοί. Επιπλέον, η υψηλή αισθητική αξία και τα φυσικά της χαρακτηριστικά έχουν αναγνωριστεί επίσημα από την Ευρωπαϊκή Ένωση, με αποτέλεσμα να έχει ανακηρυχθεί περιοχή του διεθνές δικτύου προστατευόμενων περιοχών «Natura 2000». Ένας από τους λόγους επίσης, που κρίνεται αναγκαία η καταγραφή των απόψεων των επισκεπτών της περιοχής και ο προσεκτικός σχεδιασμός και η διαχείριση του οικοτουρισμού σε αυτήν, είναι και το γεγονός ότι η περιοχή της Κεντρικής Ροδόπης είναι μεταξύ των περιοχών εκείνων που έχουν προταθεί από την Ελληνική Κυβέρνηση, ήδη από το 2003, να κηρυχθούν ως Εθνικά Πάρκα, ενώ σήμερα είναι σε εξέλιξη η διαδικασία χαρακτηρισμού της περιοχής 9

10 ως περιοχή οικοανάπτυξης, με Κοινή Υπουργική Απόφαση των Υπουργείων ΠΕΧΩΔΕ, Αγροτικής Ανάπτυξης και Οικονομικών, με συγκεκριμένη χωροθέτηση των περιοχών απόλυτης προστασίας και των ζωνών ειδικής προστασίας. 1.2 Σκοπός της έρευνας. Με την προϋπόθεση της ύπαρξης ζήτησης για αναψυχή, οι απόψεις των επισκεπτών και η γνώση των επιθυμιών, των αναγκών και γενικότερα των αντιλήψεών τους για το είδος και την ποιότητα της αναψυχής που επιζητούν, αποτελούν ένα βασικό μέρος των πληροφοριών που πρέπει να αναλύονται με απώτερο στόχο τον ορθολογικότερο σχεδιασμό της αναψυχής σε μία προστατευόμενη περιοχή, έτσι ώστε να διατηρηθούν στο ακέραιο όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά για τα οποία προστατεύεται (Γαλατσίδας κ.α. 2006). Οι επισκέπτες οικοτουρίστες, με το διπλό ρόλο τους ως χρήστες της περιοχής και ως καταναλωτές ενός συγκεκριμένου προϊόντος, είναι αναμενόμενο να καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τις προσφερόμενες υπηρεσίες σε μία περιοχή οικοτουριστικά νεοαναπτυσσόμενη, όπως η περιοχή της Οροσειράς της Ροδόπης, και να μπορούν να θεωρηθούν ως πρόδρομοι επισκέπτες ενός δυνητικά αναπτυγμένου τουριστικού προορισμού (Machairas and Hovardas, 2005). Ο σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η αναγνώριση και αξιολόγηση των παραγόντων εκείνων που είναι ικανοί για την επίτευξη του παραπάνω στόχου στις δύο περιοχές Natura και στην ευρύτερη ζώνη που τις περικλείει. Για το λόγο αυτό, διερευνώνται, με τη βοήθεια ενός κατάλληλα διαμορφωμένου ερωτηματολογίου, τα παρακάτω στοιχεία: Τα γενικά χαρακτηριστικά των επισκεπτών της περιοχής, όπως φύλο, ηλικία, τόπος κατοικίας και επίπεδο εκπαίδευσης (ερωτήσεις 1-4) Οι προτιμήσεις τους σχετικά με το μήνα επίσκεψης, τη διαμονή, τα μέρη που έχουν επισκεφτεί στην ευρύτερη περιοχή και τις δραστηριότητες που ασκούν κατά την επίσκεψή τους (ερωτήσεις 5-6 και 11-12) 10

11 Η εξοικείωση και η αντίληψή τους για την περιοχή, με ερωτήσεις που αφορούν τη συχνότητα επίσκεψής τους, τη γνώση τους για την περιοχή και την πρόθεσή τους να συμβάλουν οικονομικά στη διαχείρισή της (ερωτήσεις 7-10 και 13-14) Η αξιολόγηση της τουριστικής εμπειρίας τους και οι προτάσεις τους για τη βελτίωσή της (ερωτήσεις 15-16) Τα αποτελέσματα που προκύπτουν, μπορούν να αξιοποιηθούν στον καλύτερο σχεδιασμό και τη διαχείριση της αναψυχής στην περιοχή, λαμβάνοντας υπ όψη όλα εκείνα τα στοιχεία που διαμορφώνουν και επηρεάζουν την τουριστική ζήτηση, και που, σε συνδυασμό με προηγούμενες μελέτες και στοιχεία, μπορούν να αποτελέσουν ένα χρήσιμο εργαλείο προς αυτόν τον σκοπό. 11

12 2. Εννοιολογικές προσεγγίσεις 2.1 Βασικές έννοιες Οι Περιοχές Natura 2000 Η περιβαλλοντική πολιτική της ΕΟΚ κάνει διστακτικά την εμφάνισή της το 1972, αλλά αποκτά σοβαρές διαστάσεις μετά την ενιαία ευρωπαϊκή πράξη το 1987 και τη νέα συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση το Στο διάστημα αυτό, πάνω από 300 οδηγίες και κανονισμοί ψηφίζονται και καλύπτουν θεσμικά την προστασία του περιβάλλοντος. Παρά την εφαρμογή όμως των παραπάνω οδηγιών, υπήρχε κοινή διαπίστωση από τις υπηρεσίες των κρατών μελών της Ε.Ε. ότι οι οικότοποι συνεχώς υποβαθμίζονται και αυξάνεται ο αριθμός των άγριων ειδών που απειλούνται σοβαρά (ΓΕΩΤΕΕ 2005). Το δίκτυο «Φύση 2000» (Natura 2000) δημιουργήθηκε με την Οδηγία 92/43/ΕΟΚ «Για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας». Σκοπός του είναι η δημιουργία ενός δικτύου προστατευόμενων περιοχών, το οποίο θα τεθεί κάτω από καθεστώς ειδικής διαχείρισης που θα καθορίσει κάθε χώρα, λαμβάνοντας υπόψη τις οικονομικές και κοινωνικές απαιτήσεις της, καθώς και τις περιφερειακές και τοπικές ιδιαιτερότητες, και θα αποτελέσει στο μέλλον τη σπονδυλική στήλη όχι μόνο για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας στα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης αλλά και της γενικότερης προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος, μέσω της προστασίας και διατήρησης ορισμένων φυσικών τύπων οικοτόπων κοινοτικού ενδιαφέροντος, θέτοντας όρους και περιορισμούς στην άσκηση των δραστηριοτήτων σε αυτές (ΥΠΕΧΩΔΕ). Στα πλαίσια της παραπάνω οδηγίας επιλέχθηκαν στη χώρα μας 296 περιοχές, συνολικής έκτασης περίπου στρ. Το 75% αυτών είναι ορεινές περιοχές, ενώ περιέχονται και μεγάλες θαλάσσιες εκτάσεις και πάρκα, καθώς και εσωτερικά ύδατα. Το χερσαίο τμήμα, συμπεριλαμβανομένων και των 12

13 εσωτερικών υδάτων, εκτιμάται σε ποσοστό 18,2% περίπου της συνολικής έκτασης της χώρας. Παράλληλα με το βασικό σκοπό της διατήρησης και προστασίας της φύσης και της άγριας ζωής, οι προστατευόμενες περιοχές επιτελούν και τρεις άλλους σκοπούς. Την προβολή της επιστημονικής έρευνας και περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και ενημέρωσης, τη βελτίωση των κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών διαβίωσης των τοπικών πληθυσμών, και την προώθηση της ψυχαγωγίας και της φυσικής άσκησης (Ντάφης 2003, Trakolis 2001). Οι περιοχές αυτές είναι οι κατεξοχήν πρόσφορες για την ανάπτυξη ήπιων δραστηριοτήτων, όπως ο οικοτουρισμός, και την διαφοροποίηση του πρωτογενούς τομέα παραγωγής, ώστε να ενσωματώσουν περιβαλλοντικά φιλικές πρακτικές (WWF Ελλάς 2004) Οικοτουρισμός Ο τουρισμός θεωρείται μια κατ εξοχήν αποκεντρωμένη δραστηριότητα, η οποία δύναται να επιφέρει σημαντικές διαρθρωτικές μεταβολές στην οικονομία και κοινωνία σε τοπικό, περιφερειακό, εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο (Καραμέρης 2003). Ειδικότερα, σε περιοχές με περιορισμένους πλουτοπαραγωγικούς πόρους, αλλά με πλούσιες φυσικές ομορφιές και πολιτιστικά στοιχεία, μπορεί να συνεισφέρει σημαντικά στην ανάπτυξή τους, δημιουργώντας θέσεις εργασίας και εισόδημα, εκεί που άλλοι κλάδοι της παραγωγικής διαδικασίας αδυνατούν να δημιουργήσουν, ενώ πέρα των οικονομικών επιτυγχάνουν και κοινωνικούς σκοπούς, μέσα από την παραμονή του πληθυσμού στον τόπο του και κατά συνέπεια τον περιορισμό της αστυφιλίας και της εσωτερικής μετανάστευσης. Οι θετικές επιδράσεις όμως του τουρισμού γίνονται αισθητές μόνο όταν η επιχειρούμενη ανάπτυξή του πραγματοποιείται ορθολογικά, προγραμματισμένα και με συνεχή έλεγχο σε κάθε αναπτυξιακή φάση, με παράλληλη προσπάθεια ανάπτυξης των λοιπών τομέων της παραγωγής. Και αυτό γιατί η ανάπτυξη μιας περιοχής στηριζόμενη αποκλειστικά ή κατά το 13

14 μεγαλύτερο μέρος της στον τουρισμό, οδηγεί αργά ή γρήγορα σε ένα μονόπλευρο προσανατολισμό, ο οποίος πέρα από την ευαισθησία που παρουσιάζει στις μεταβολές της τουριστικής ζήτησης, συνοδεύεται και από μια σειρά αρνητικών επιδράσεων στον περιβαλλοντικό και κοινωνικό τομέα. Οι τάσεις που χαρακτηρίζουν σήμερα την παγκόσμια εξέλιξη του τουρισμού είναι οι εξής (Gossling, 1999): Πρώτον, λόγω των ενδείξεων ότι η φέρουσα ικανότητα πολλών προστατευόμενων περιοχών έχει επιτευχθεί, ο οικοτουρισμός και οι παρεμφερείς μορφές του, αναμένεται να ξεπεράσουν τα μεγέθη του συμβατικού τουρισμού, με ρυθμούς αύξησης πάνω από 15% το χρόνο και τις αναπτυσσόμενες χώρες να αποτελούν ολοένα και περισσότερο δημοφιλείς προορισμούς. Δεύτερον, με την ανάπτυξη του τουρισμού-φύσης (φυσικού τουρισμού), η ζήτηση για αναλλοίωτες φυσικές περιοχές αυξάνει. Επειδή όμως οι περιοχές αυτές είναι ιδιαίτερα ευαίσθητες, τα δυνητικά αποτελέσματα του τουρισμού-φύσης μπορεί να είναι πολύ πιο καταστροφικά από ότι του μαζικού τουρισμού. Τρίτον, η ολοένα και μεγαλύτερη στροφή του τουριστικού ρεύματος σε αναπτυσσόμενες χώρες, δημιουργεί μεγάλες οικονομικές προσδοκίες σε αυτές, συχνά χωρίς τον απαραίτητο σχεδιασμό, και με πιθανό αποτέλεσμα την κακοδιαχείριση και την άναρχη ανάπτυξή του. Είναι αναγκαίο να επισημάνουμε ότι οι επιπτώσεις της τουριστικής ανάπτυξης μίας περιοχής συνδέονται άμεσα με τη μορφή του τουρισμού που επικρατεί σε αυτήν, το στάδιο ανάπτυξής της και το βαθμό διαφοροποίησης της τοπικής, κοινωνικής και παραγωγικής δομής που οφείλεται στην παρουσία του τουρισμού (Ιακωβίδου 2003). Σύμφωνα με τη Διεθνή Ένωση Προστασίας της Φύσης (IUCN 1992), ο τουρισμός είναι η δεύτερη μεγαλύτερη απειλή για τις προστατευόμενες περιοχές. Ο οικοτουρισμός μπορεί να αποτελέσει τον παράγοντα εκείνον που θα περιορίσει ή ακόμα θα αποτρέψει τις αρνητικές αυτές επιδράσεις, εάν σχεδιαστεί και διαχειριστεί σωστά. 14

15 Μία μορφή τουρισμού λοιπόν, και ειδικότερα εναλλακτικού τουρισμού, που γεννήθηκε τη δεκαετία του 1980 και επεκτείνεται με ταχύτατους ρυθμούς από τότε, είναι ο οικοτουρισμός. Αυτός ορίζεται ως «ο τουρισμός που αναπτύσσεται σε σχετικά μη διαταραγμένες φυσικές περιοχές με σκοπό την εξερεύνηση, τη μελέτη, το θαυμασμό της χλωρίδας, της πανίδας και του τοπίου καθώς επίσης και των πολιτιστικών στοιχείων της περιοχής, και ταυτόχρονα συμβάλει στην τοπική οικονομία και στη διατήρηση της συνοχής του κοινωνικού ιστού» (Σβορώνου, 2003). Ο οικοτουρισμός, αναπτύχθηκε ως συνέπεια της δυσαρέσκειας από τις συμβατικές μορφές τουρισμού (μαζικού τουρισμού), οι οποίες στα πλαίσια της καθαρά ανθρωπιστικής και κερδοσκοπικής προσέγγισής του, αγνοούσαν, και αγνοούν, την κοινωνική και οικολογική του πλευρά (Georgiadis et al. 2004). Διαφέρει από το μαζικό τουρισμό, κυρίως γιατί δεν υπερβαίνει τη φέρουσα ικανότητα της περιοχής, έχει μικρότερη επίδραση στο περιβάλλον και απαιτεί λιγότερες υποδομές. Θεωρείται ότι είναι ο περισσότερο αναπτυσσόμενος κλάδος της παγκόσμιας τουριστικής βιομηχανίας, με ρυθμό ανάπτυξης 4% το χρόνο, σύμφωνα με στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού (Campbell 1999). Αποτελεί επίσης ένα σκέλος του φυσικού τουρισμού, ο οποίος σύμφωνα με στοιχεία του WWF το 1995, κατέχει το 15% περίπου του συνολικού τουρισμού (Gossling, 1999). Μία άλλη μορφή τουρισμού, και συγκεκριμένα φυσικού τουρισμού, είναι και ο αγροτουρισμός. Ο αγροτουρισμός είχε ως αρχικό στόχο την ενίσχυση του αγροτικού εισοδήματος και την προβολή της αγροτικής ζωής και των προϊόντων στους επισκέπτες. Πλέον η έννοια του αγροτουρισμού έχει γενικευθεί, με αποτέλεσμα ο διαχωρισμός με τον οικοτουρισμό να είναι πολύ δύσκολος και δυσδιάκριτος. Ειδικά στην Ελλάδα, εκτός από ελάχιστες περιπτώσεις όπου εμφανίζεται με την αρχική του έννοια, ο αγροτουρισμός συμβαδίζει με τον οικοτουρισμό και τον ενισχύει, και ταυτίζεται με την κατασκευή και λειτουργία παραδοσιακού καταλύματος σε ορεινή περιοχή (Σβορώνου, 2003). Στην Ελλάδα, οι περιοχές στις οποίες εμφανίζεται ο εναλλακτικός τουρισμός, είναι κυρίως οι ορεινές και οι αγροτικές, για αυτό το λόγο και ο 15

16 τουρισμός αυτός ανήκει στη γενικότερη κατηγορία του ορεινού τουρισμού. Οι περιοχές αυτές, χαρακτηρίζονται από υψηλά ποσοστά ανεργίας, χαμηλό εισόδημα των κατοίκων (σημειωτέων ότι το μεγαλύτερο ποσοστό αυτών ασχολούνται με την πρωτογενή παραγωγή), υψηλό μέσο όρο ηλικίας, μικρές επενδύσεις και γενικά μειωμένους ρυθμούς ανάπτυξης. Οι αδυναμίες αυτές έρχονται να εξισορροπηθούν με την προώθηση αναπτυξιακών προγραμμάτων της Ε.Ε., όπως η πρωτοβουλία LEADER+, αλλά και τα Ολοκληρωμένα Προγράμματα Ανάπτυξης Αγροτικού Χώρου (Ο.Π.Α.Α.Χ.) του άξονα 7 του Επιχειρησιακού Προγράμματος Αγροτική Ανάπτυξη Ανασυγκρότηση της Υπαίθρου Τα προγράμματα αυτά έχουν σκοπό την ενδυνάμωση των μειονεκτικών αυτών περιοχών με προώθηση κινήτρων για την ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας, την παραγωγή νέων προϊόντων και υπηρεσιών και τη συγκράτηση του πληθυσμού, δίνοντας τη δυνατότητα αύξησης του μέσου οικογενειακού εισοδήματος (ΑΝΕΔ 2003, ΥΠΕΧΩΔΕ, Agropole ΕΠΕ). Ο ορεινός τουρισμός, ο οποίος είναι και ο πιο δημοφιλής μετά τον παραθαλλάσιο σε παγκόσμιο επίπεδο, είναι ένα πολυδιάστατο φαινόμενο, ενώ πρότυπά του απαντώνται σε όλα τα στάδια της μεταφοράς από τον ήπιο στον μαζικό τουρισμό. Μπορεί να είναι ήπιος τουρισμός όπως στο Νεραϊδοχώρι και τη Ροδόπη, αλλά και μαζικός τουρισμός όπως στο Παμπόροβο της Βουλγαρίας, την Ελβετία ή και την Αράχωβα στην Ελλάδα. Οι κοινωνικοπολιτισμικές επιδράσεις του ορεινού τουρισμού μεγιστοποιούνται συνεχώς στην πορεία εξέλιξής του από τον ήπιο στο μαζικό τουρισμό (Ιακωβίδου, 2003). Στον ήπιο ορεινό τουρισμό, η κοινωνική δομή της περιοχής, δέχεται τους τουρίστες αντιδρώντας ουδέτερα ή θετικά στην παρουσία τους. Τα κοινωνικά και επαγγελματικά χαρακτηριστικά των κατοίκων δεν διαφοροποιούνται ιδιαίτερα και οι παραγωγικές σχέσεις παραμένουν οι ίδιες, με αποτέλεσμα οι επισκέπτες να παραμένουν παρατηρητές της καθημερινότητας του τόπου που επισκέπτονται και να θεωρούνται περαστικοί για την πλειοψηφία του πληθυσμού. Όσο προχωρούμε από τον ήπιο στο μαζικό τουρισμό, το οικονομικό όφελος που προδικάζει η τουριστική ανάπτυξη ισχυροποιεί τις κοινωνικές και 16

17 επαγγελματικές ομάδες συμφερόντων που ωθούν προς αυτήν την κατεύθυνση. Αυξάνουν οι επενδύσεις των ντόπιων στον τουριστικό τομέα, ενώ αρχίζει και η εισροή επενδύσεων από άλλες περιοχές. Τα θεωρούμενα παραδοσιακά επαγγέλματα σταδιακά εγκαταλείπονται και οι κάτοικοι στρέφονται στα επαγγέλματα του τριτογενούς τομέα (τουριστικά, εμπορικά) που προσφέρουν υψηλότερα εισοδήματα και θεωρούνται πιο σύγχρονα. Στο στάδιο αυτό, ο τουρισμός γίνεται αναπόσπαστο στοιχείο και δομικό χαρακτηριστικό της τοπικής κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξης. Γενικά, οι αρχές ανάπτυξης του οικοτουρισμού, οι οποίες τον καθιστούν ικανότατη βάση για την προώθηση ενός βιώσιμου προτύπου τουριστικής ανάπτυξης, είναι οι παρακάτω (Πορφυρίδου και Λοπετζή 1998): Να είναι περιβαλλοντικά και κοινωνικά διακριτικός, δηλαδή να σέβεται τις ιδιομορφίες και την ακεραιότητα του περιβάλλοντος αλλά και του ντόπιου ανθρώπινου στοιχείου. Να είναι μικρής κλίμακας, να αναπτύσσεται αργά, να σέβεται το τοπίο και την ποιότητα του φυσικού περιβάλλοντος και να επιδιώκει την προστασία και ανάδειξή του. Να εντάσσεται ήπια στην τοπική παραγωγική και κοινωνική δομή και να έχει τη συναίνεση του τοπικού πληθυσμού υποστηρίζοντας την τοπική οικονομία. Να απαιτεί μικρής έκτασης υποδομές και να επαναχρησιμοποιεί υφιστάμενα κτίσματα δίνοντας ζωή στην ιστορία του τόπου. Να ευνοεί τα μέσα μαζικής μεταφοράς και γενικά τις οικολογικές μορφές εξοικονόμησης ενέργειας. Να συνδυάζει την αναψυχή με την περιβαλλοντική εκπαίδευση Ο οικοτουρισμός, σε πολλές περιπτώσεις, κινδυνεύει να εκτραπεί από τους αρχικούς στόχους του και να μην προσδιορίζεται από τις τοπικές ιδιαιτερότητες των περιβαλλοντικών, πολιτισμικών και κοινωνικών χαρακτηριστικών των τόπων και κοινωνιών όπου αναπτύσσεται. Αυτό οδηγεί στον κίνδυνο να εξελιχθεί σε μαζικό τουρισμό, δηλαδή τουρισμό χωρίς 17

18 κοινωνική, περιβαλλοντική και πολιτιστική διάσταση. Η βελτίωση της ποιότητας των προσφερόμενων υποδομών, υπηρεσιών και αγαθών, μέσω της εφαρμογής αυστηρών προδιαγραφών ποιότητας κατά περίπτωση, οι οποίες θα λαμβάνουν υπ` όψη τους τις τοπικές ιδιαιτερότητες, αλλά και η ανάγκη ελέγχου και διαχείρισης της ανάπτυξής του από τοπικούς φορείς και κινήματα, θα οδηγήσει στην καθιέρωση του οικοτουρισμού και γενικά του εναλλακτικού τουρισμού ως διακριτής μορφής τουρισμού, ο οποίος συνεπικουρούμενος από τις υπόλοιπες δραστηριότητες, παραγωγικές ή μη (υλοτομία, κτηνοτροφία, κυνήγι κ.α.), που συνθέτουν την κοινωνική δομή ενός τόπου, θα αποτελεί θεματοφύλακα της διατήρησης των φυσικών πόρων σε μια προστατευόμενη περιοχή (Li 2004) Φέρουσα τουριστική ικανότητα Η έννοια της φέρουσας ικανότητας (ή κατ άλλους χωρητικότητα) γεννήθηκε στις ΗΠΑ τη δεκαετία του 1960 για να καθορίσει τον αριθμό των ζώων που μπορεί να αντέξει ένα οικοσύστημα. Στη συνέχεια η έννοια διευρύνθηκε στη διαχείριση των εθνικών πάρκων και τη συσχέτιση του τουρισμού σε αυτά με την κατάσταση του φυσικού περιβάλλοντος (Σβορώνου, 2003). Ένας ορισμός που μπορεί να δοθεί για τη φέρουσα ικανότητα στον τουρισμό είναι ο παρακάτω: είναι ένα ανώτατο όριο παρουσίας τουριστών ή δημιουργίας τουριστικών υποδομών, το οποίο μπορεί να υπάρξει σε μια τουριστική περιοχή. Η υπέρβαση αυτού του ορίου, το οποίο υπολογίζεται με διάφορους τρόπους, εκτιμάται ότι αφενός υποβαθμίζει τους πόρους και την ποιότητα ζωής στην περιοχή, και αφετέρου υποβαθμίζει την περιοχή ως τουριστικό προορισμό, με συνακόλουθη μείωση της ικανοποίησης των τουριστών και πτώση της ζήτησης. 18

19 Σήμερα μπορούμε να θεωρήσουμε δύο ορισμούς για τη φέρουσα ικανότητα. Ο πρώτος αναφέρεται στους τουρίστες και ο δεύτερος στους μόνιμους κατοίκους (Σπιλάνης και Βαγιάνη 2002). Σύμφωνα με τον πρώτο ορισμό, η φέρουσα ικανότητα εκφράζει το μέγιστο αριθμό ανθρώπων που μπορούν να χρησιμοποιούν μια περιοχή χωρίς να επιδρούν αρνητικά στο φυσικό περιβάλλον και στην ποιότητα της εμπειρίας των επισκεπτών, ενώ σύμφωνα με το δεύτερο ορισμό, η φέρουσα ικανότητα εκφράζει τον αριθμό των ανθρώπων που μπορούν να επισκέπτονται και να διαμένουν σε μια περιοχή, χωρίς να προκαλούνται αρνητικές επιπτώσεις στην κοινωνική και πολιτιστική ζωή των μόνιμων κατοίκων και χωρίς η παρουσία τους να γίνεται ανεπιθύμητη από αυτούς. Η τουριστική φέρουσα ικανότητα μπορεί να διακριθεί σε: Φυσική: τα όρια που καθορίζει η διαθεσιμότητα του χώρου και των φυσικών πόρων (χώροι στάθμευσης, διαθεσιμότητα νερού κλπ.) Περιβαλλοντική ή οικολογική: ο αριθμός των επισκεπτών που μπορεί να φιλοξενήσει μια περιοχή, πριν αρχίσουν να προκαλούνται βλάβες στο περιβάλλον ή οικοσύστημα Οικονομική: το όριο πέρα από το οποίο ο τουρισμός αποτελεί μοναδική οικονομική δραστηριότητα της περιοχής (περίπτωση μονοκαλλιέργειας) Κοινωνική: ο αριθμός των επισκεπτών που μπορεί να δεχτεί η τοπική κοινωνία προτού αλλοιωθεί η ταυτότητά της Ψυχολογική ή αντιληπτική : το μέγεθος της τουριστικής κίνησης που δέχεται ο κάθε επισκέπτης, προτού αρχίσει να επηρεάζεται αρνητικά η οικοτουριστική εμπειρία του Υποδομών: ο μέγιστος αριθμός επισκεπτών που μπορούν να εξυπηρετήσουν οι υποδομές μιας περιοχής Η φέρουσα ικανότητα είναι ένα αρκετά αμφισβητούμενο μέγεθος, ο προσδιορισμός του οποίου είναι πολύ δύσκολος, λόγω της δυσκολίας ποσοτικοποίησης κάποιων απαραίτητων και αντικειμενικών κριτηρίων και ορίων, με αποτέλεσμα η εκτίμησή του συχνά να μην ανταποκρίνεται στην 19

20 πραγματικότητα. Σημαντικό στοιχείο στην προσπάθεια υπολογισμού της φέρουσας ικανότητας, είναι η εποχικότητα του τουρισμού, αφού ο συνωστισμός και οι μέγιστοι αριθμοί συγκέντρωσης παρατηρούνται για ένα μικρό χρονικό διάστημα, το οποίο όμως καθορίζει και τα όρια σε ορισμένες τουλάχιστον παραμέτρους (υποδομές, νερό, απορρίμματα κλπ) (Σπιλάνης και Βαγιάνη 2002). Σήμερα έγινε αντιληπτό ότι δεν είναι τόσο ο αριθμός επισκεπτών υπεύθυνος για τις ανεπιθύμητες επιπτώσεις στο περιβάλλον (φυσικό, κοινωνικό, οικονομικό) και για την ποιότητα εμπειρίας των επισκεπτών, όσο ο τρόπος που αυτοί διαχέονται στο χώρο και το χρόνο, η συμπεριφορά τους, ο τρόπος που μετακινούνται και γενικά οι όροι με τους οποίους διεξάγεται ο οικοτουρισμός (Σβορώνου, 2003). Αυτός είναι και ένας από τους λόγους όπου παρατηρείται μια στροφή σε άλλες σχετικές έννοιες, όπως τα όρια ανεκτής αλλαγής (Limits of Acceptable Changes LAC), η διαχείριση των επιπτώσεων της τουριστικής κίνησης (Visitor Impact Management VIM), η εμπειρία του επισκέπτη και η προστασία των φυσικών πόρων (visitor experience and resource protection VERP) και το μοντέλο διαχείρισης της τουριστικής εκτίμησης (tourism optimization management model TOMM) (Sofield 2002, Manning 2002). Παράλληλα, η σύγχρονη τάση και έρευνα έχει στραφεί στην έννοια του βιώσιμου τουρισμού, ως απάντηση στα προβλήματα που παρουσιάστηκαν από την εφαρμογή του συμβατικού τουρισμού σε πολλές περιοχές (Σπιλάνης και Βαγιάνη 2002). Οι δύο έννοιες (φέρουσα ικανότητα και βιώσιμος τουρισμός) έχουν ενσωματωμένες τις ίδιες τρεις διαστάσεις: την οικονομική, την κοινωνική και την περιβαλλοντική. Διαφέρουν στο ότι η φέρουσα ικανότητα θέτει ανώτατα όρια και έχει ως στόχο τη μεγιστοποίηση του αριθμού των τουριστών μέχρι το όριο αντοχής της περιοχής, ενώ ο ρόλος του βιώσιμου τουρισμού είναι η συνεχής βελτίωση της απόδοσης της τουριστικής δραστηριότητας με ταυτόχρονη βελτίωση της κατάστασης του περιβάλλοντος χωρίς αυτό να φτάνει στα όριά του. 20

21 Ο συγκερασμός των δύο αυτών εννοιών και η εφαρμογή τους στην πράξη φαντάζει ευκολότερος σε νέο-αναπτυσσόμενους τουριστικούς προορισμούς, όπου το σύστημα δεν έχει φτάσει ή ξεπεράσει ακόμα τα όριά του και έτσι μπορεί να τεθεί ένα διαχειριστικό πλαίσιο ελέγχου του αριθμού των τουριστών, με ανάπτυξη βιώσιμων μορφών τουρισμού με βάση ήπιες δραστηριότητες, όπως ο οικοτουρισμός ή ο αγροτουρισμός. Τα δύο σημαντικότερα εργαλεία που έχει στη διάθεσή του ένας φορέας διαχείρισης για την τήρηση αυτών των ορίων, είναι το σύστημα παρακολούθησης των επιπτώσεων από τον τουρισμό και το σύστημα διαχείρισης επισκεπτών. Παραδείγματα συστήματος διαχείρισης των επισκεπτών και παρακολούθησης των επιπτώσεων του τουρισμού στην Ελλάδα είναι η περίπτωση του ΕΘΠΑΒΣ (Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Βορείων Σποράδων) στην Αλλόνησο και η περίπτωση του δάσους Δαδιάς-Λευκίμης-Σουφλίου στον Έβρο. Παρακάτω, αναφέρονται ενδεικτικά κάποιοι γενικοί δείκτες που βοηθούν στην ανάλυση των πόρων μιας περιοχής, του μεγέθους της δραστηριότητας, της προσπελασιμότητας, των υποδομών και της τουριστικής προσφοράς και ζήτησης (Σπιλάνης και Βαγιάνη 2002). Οι παράγοντες αυτοί είναι: Αριθμός μόνιμων κατοίκων Αριθμός τουριστών, μέση διάρκεια παραμονής, αριθμός διανυκτερεύσεων Αριθμός διαθέσιμων κλινών σε τουριστικά και άλλα καταλύματα Αριθμός άμεσα και έμμεσα απασχολουμένων στον τουρισμό, περίοδος απασχόλησης και επίπεδο εκπαίδευσης Αριθμός επιχειρήσεων που σχετίζονται με την τουριστική δραστηριότητα Αριθμός επισκεπτών σε αξιοποιημένους πόρους της περιοχής π.χ. ιαματικά λουτρά, μουσεία κλπ. Έκταση προστατευόμενης περιοχής (ανά επισκέπτη) Έκταση περιοχής υποδοχής (ανά επισκέπτη) Μήκος μονοπατιών (ανά επισκέπτη) Ρυθμός αύξησης νέων κατασκευών 21

22 Στη χώρα μας, ο οικοτουρισμός απευθύνεται κυρίως στην εσωτερική αγορά (εσωτερικός τουρισμός) και είναι μεσαίας κλίμακας (μεσαία τάξη εισοδήματος των επισκεπτών). Τα μεγέθη του δεν συγκρίνονται με αυτά του μαζικού τουρισμού, αλλά λόγω της έντονης εποχικότητας και συγκέντρωσης σε συγκεκριμένα σημεία, ίσως ο όρος της φέρουσας ικανότητας να μην είναι και τόσο αδόκιμος, και μάλιστα να επιβάλλεται κιόλας, η χρήση ενός αριθμού και η πρόβλεψη ενός συστήματος φέρουσας ικανότητας, το οποίο να εξυπηρετεί την αναγκαιότητα τήρησης ενός συγκεκριμένου ορίου, το οποίο να αποτελεί ένα χρήσιμο πλαίσιο για την οργάνωση της διαχείρισης περιοχών όπως οι περιοχές Natura 2000 (Coccossis and Mexa 2002). Το όριο αυτό όμως πρέπει να είναι μεταβαλλόμενο και να ακολουθεί τις απαιτήσεις κάθε εποχής. Όπως είναι φανερό, άλλες ήταν οι απαιτήσεις προηγούμενων εποχών, όπου οι ορεινές περιοχές δεν είχαν λόγο προστασίας και διατήρησης, και άλλες είναι τώρα ή θα είναι στο μέλλον (Butler 2002). Από μελέτη που έγινε στην περιοχή (ΑΝΕΔ 2003) και από στοιχεία που αντλήθηκαν από εκτιμήσεις του Δασαρχείου Δράμας για τον υπολογισμό της φέρουσας ικανότητας στην ευρύτερη περιοχή της Οροσειράς Ροδόπης, χρησιμοποιήθηκαν οι δείκτες αριθμός τουριστών ετησίως/έκταση φυσικών περιοχών σε εκτάρια (Δ1), αριθμός τουριστών/μήνα (Δ2), μέγιστος αριθμός επισκεπτών/ημέρα (Δ3) και η μέγιστη χωρητικότητα σε κλίνες (Δ4) για τις περιοχές της Ελατιάς και του Φρακτού, οι οποίες χαρακτηρίστηκαν οικολογικά ευαίσθητες περιοχές, ενώ για τις περιοχές Σιδηρονέρου Λιβαδερού και Παρανεστίου Νικηφόρου Δοξάτου, που χαρακτηρίστηκαν περιοχές οικοτουριστικής ανάπτυξης, χρησιμοποιήθηκαν οι δείκτες αριθμός κλινών/100 κατοίκους (Δ5), αριθμός διανυκτερεύσεων ετησίως/100 κατοίκους (Δ6), οικονομικά ενεργός πληθυσμός/κλίνες (Δ7), μέγιστος αριθμός επισκεπτών/ημέρα (Δ3) και η μέγιστη χωρητικότητα σε κλίνες (Δ4). Στην περίπτωση της περιοχής Παρανεστίου-Νικηφόρου-Δοξάτου έγινε αναγωγή των αποτελεσμάτων για την περιοχή του Παρανεστίου και τα αποτελέσματα 22

23 πολλαπλασιάστηκαν με το συντελεστή 2/5, λαμβάνοντας υπόψη την έκταση και το τουριστικό δυναμικό του κάθε Δήμου. Από τους παραπάνω δείκτες, ο δείκτης Δ1 εκφράζει την ψυχολογική φέρουσα ικανότητα, ο δείκτης Δ2 την οικολογική φέρουσα ικανότητα, ο δείκτης Δ5 τη φέρουσα ικανότητα υποδομών, ο δείκτης Δ6 την κοινωνική φέρουσα ικανότητα, και ο δείκτης Δ7 την οικονομική φέρουσα ικανότητα σύμφωνα με τους ορισμούς που δώσαμε πιο πάνω. Τα αποτελέσματα της παραπάνω έρευνας συνοψίζονται στον πίνακα 2.1. Πίνακας 2.1 Στοιχεία της φέρουσας ικανότητας για την ευρύτερη περιοχή της Ροδόπης Δ1 Υφιστάμενη Δ2 Δ3 Δ4 Υφιστάμενη Δ5 Δ6 Υφιστάμενη Δ7 κατάσταση κατάσταση κατάσταση Φρακτό 0,24 0, Ελατιά 0,24 0, Σιδηρόνερο ,7 Λιβαδερό Παρανέστι ,9 0,7 Από την εκτίμηση και καταγραφή της υφιστάμενης κατάστασης είναι φανερό ότι η ζήτηση κλινών δεν καλύπτεται από την προσφορά και σε κάθε περίπτωση η περιοχή μελέτης βρίσκεται πολύ κάτω από τα όρια της φέρουσας ικανότητας, κάτι που υποδηλώνει ότι η τουριστική ανάπτυξη που σχεδιάζεται δεν θέτει σε κίνδυνο τις φυσικές και πολιτιστικές ιδιαιτερότητες και αξίες της. Λόγω της μεγάλης αυτής διαφοράς, η περιοχή δε φαίνεται να αντιμετωπίζει ιδιαίτερο πρόβλημα και από την επικείμενη και αναμενόμενη αύξηση κλινών και επισκεπτών τα προσεχή χρόνια. Σύμφωνα με τον Καραμέρη (1999), η μέγιστη χωρητικότητα αναψυχής σε δασικές εκτάσεις είναι τα 20 άτομα/εκτάριο, ενώ η περιοχή μπορεί επίσης να χαρακτηριστεί περιοχή αναψυχής χαμηλής φόρτισης (Βαθμίδα ΙΙ), με την ένταση της αναψυχής να είναι από 1 έως 10 επισκέπτες/ημέρα/εκτάριο. Στο σχήμα 2.1 φαίνονται τρεις πιθανές σχέσεις μεταξύ του επιπέδου χρήσης και της φυσικής και κοινωνικής επίδρασης σε μία οικολογικά ευαίσθητη περιοχή (McCool 2002, Manning and Lawson). 23

24 Η καμπύλη C δείχνει ότι η επίδραση αυξάνει σταδιακά μέχρι ένα επίπεδο χρήσης και μετά αναπτύσσεται ραγδαία. Η διαχείριση στην περίπτωση αυτή θα πρέπει να αποκαλύψει το σημείο εκείνο της καμπύλης, μέσα από κατάλληλες ερευνητικές μεθόδους, και να περιορίσει τη χρήση αναλόγως από εκεί και μετά. Η καμπύλη Β δείχνει μια γραμμική σχέση μεταξύ της χρήσης και της επίδρασης. Στην περίπτωση αυτή, η διαχείριση καλείται να αποφασίσει ποιο θα είναι το αποδεκτό όριο πέρα από το οποίο θα περιορίσει τη χρήση, πάλι μετά από έρευνα. Η καμπύλη Α δείχνει ότι η επίδραση αυξάνει απότομα από μικρά επίπεδα χρήσης ενώ από ένα σημείο και μετά ελαττώνεται και σταθεροποιείται με την αύξηση του επιπέδου χρήσης. Η καμπύλη αυτή φαίνεται να αναπαριστά καλύτερα τη σχέση μεταξύ του επιπέδου χρήσης και της επίδρασης που έχει στη φέρουσα ικανότητα μιας περιοχής. Και σε αυτήν την περίπτωση δεν φαίνεται να υπάρχει ένα όριο για τη μείωση των επιδράσεων από την αύξηση του επιπέδου χρήσης. Ο περιορισμός της χρήσης στην περίπτωση αυτή είναι αναποτελεσματικός, εκτός από τα πολύ χαμηλά επίπεδα, ενώ, καθώς η χρήση δε συνδέεται άμεσα με την επίδραση από ένα σημείο και μετά, απαιτούνται άλλες τεχνικές περιορισμού. Η διαχείριση είναι αυτή που θα πρέπει να κρίνει μέσα από την επιστημονική έρευνα για το αποδεκτό επίπεδο χρήσης, δηλαδή το σημείο εκείνο το οποίο εκφράζει τη φέρουσα ικανότητα. Σχήμα 2.1 Σχέση μεταξύ του επιπέδου χρήσης και του βαθμού επίδρασης σε μία προστατευόμενη περιοχή 24

25 2.1.4 Παράγοντες που καθορίζουν τη ζήτηση για αναψυχή Στις παραγράφους που ακολουθούν αναλύονται οι βασικοί παράγοντες που, σύμφωνα με την επιστήμη, επηρεάζουν τη ζήτηση για αναψυχή σε μία περιοχή (Ελευθεριάδης 1994). Οι παράγοντες αυτοί, με βάση την εκτίμηση της υφιστάμενης κατάστασης και τα αποτελέσματα της ανάλυσης του ερωτηματολογίου που ακολουθούν στη συνέχεια, προσδιορίζουν τις συνθήκες προσφοράς και ζήτησης της αναψυχή που επικρατούν στην περιοχή. Οι παράγοντες είναι οι εξής: 1. Κοινωνικός παράγοντας a. Το μέγεθος του πληθυσμού Με την προϋπόθεση ότι, όλοι οι υπόλοιποι κοινωνικοοικονομικοί παράγοντες παραμένουν σταθεροί, παρατηρείται το φαινόμενο η μεταβολή του πληθυσμού σε μία περιοχή να προκαλεί αντίστοιχες μεταβολές και στη ζήτηση για αναψυχή. Έτσι, όταν σημειώνεται μία αύξηση του πληθυσμού στα αστικά κέντρα, η οποία έχει ως απόρροια την υποβάθμιση της ποιότητας της ζωής των κατοίκων που διαμένουν σε αυτά, τότε συνεπάγεται ότι, η ζήτηση για αναψυχή, αντιστοίχως, αυξάνεται. Το φαινόμενο αυτό είναι ιδιαίτερα έντονο στην ελληνική κοινωνία, καθώς οι εντατικοί ρυθμοί της ζωής στα αστικά κέντρα καθιστούν επιτακτική την ανάγκη των ατόμων για εναλλαγή των παραστάσεων και διέξοδο προς τη φύση. b. Ο τόπος διαμονής Ο τόπος διαμονής του ατόμου επιδρά καθοριστικά στην επιδίωξή του για την υπαίθρια αναψυχή. Ως εκ τούτου, οι κάτοικοι των μεγαλουπόλεων έχουν, σαφώς, διαφορετικές ανάγκες για αυτή, σε σύγκριση με όσους ζουν και εργάζονται σε χώρους αναψυχής ή ακόμη και στις γύρω από αυτούς περιοχές. c. Η ηλικία Παρατηρείται, συνήθως, το φαινόμενο ότι, ανάλογα με την ηλικία του, το άτομο έχει αντίστοιχα ενδιαφέροντα και προτιμήσεις. Ωστόσο, είναι 25

26 γενικά αποδεκτό ότι, ο οικοτουρισμός προσελκύει ποικίλες ομάδες ανθρώπων και προσφέρει ευκαιρίες και εναλλακτικές δραστηριότητες για τις περισσότερες κατηγορίες ηλικιών. d. Το επίπεδο μόρφωσης Το μορφωτικό επίπεδο των επισκεπτών είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τις απαιτήσεις τους από την περιοχή που επισκέπτονται. Όσο πιο υψηλό είναι το επίπεδο μόρφωσής τους, τόσο πιο αυξημένες είναι οι προσδοκίες που έχουν, ενώ, όπως έχει αποδειχθεί και από πολλές έρευνες, τόσο πιο επιτακτική είναι η ανάγκη που τους διακατέχει για την ζήτηση της αναψυχής. e. Το επάγγελμα Η ζήτηση για υπαίθρια αναψυχή είναι, σαφώς, μεγαλύτερη στα άτομα που ασχολούνται με τον δευτερογενή και τριτογενή τομέα παραγωγής, (βιομηχανικός εργάτης, υπάλληλος γραφείου κ.α.), σε σχέση με όσους απασχολούνται στον πρωτογενή (γεωργός, κτηνοτρόφος κ.α.). 2. Οικονομικός παράγοντας a. Το διαθέσιμο εισόδημα Ο άνθρωπος για να ασκήσει αναψυχική δραστηριότητα που απαιτεί κάποιο κόστος, θα πρέπει να έχει κάποιο περίσσευμα από την ικανοποίηση των βασικών του αναγκών. Στην περιοχή η πλειοψηφία των επισκεπτών είναι τουρίστες μεσαίου εισοδήματος ( ), παρότι έχει τη δυνατότητα να ικανοποιήσει τις ανάγκες μικρότερων ή μεγαλύτερων εισοδημάτων. b. Το κόστος αναψυχής Γενικά η περιοχή θεωρείται προορισμός μεσαίου οικονομικού κόστους, που ανάλογα με το είδος των υπηρεσιών και των προσφερόμενων δραστηριοτήτων που μπορεί να επιλέξει ο καθένας, μπορεί να μετατραπεί και σε μικρού ή μεγαλύτερου κόστους. Σύμφωνα με τον Καραμέρη (1999), όταν αυξάνεται το κόστος ανά επίσκεψη σε χώρους μακρινής αναψυχής, όπως η περιοχή μελέτης, παρατηρείται, αντίστοιχα, μείωση του αριθμού 26

27 των επισκεπτών. Η ίδια τάση παρατηρείται και με την αύξηση του εισιτηρίου εισόδου στο χώρο αναψυχής. 3. Συγκοινωνιακός παράγοντας a. Το μέσο μετακίνησης Εξαιτίας του άσχημου οδικού δικτύου που οδηγεί στις περιοχές μελέτης, το μέσο μετακίνησης που επικρατεί είναι αποκλειστικά το τετρακίνητο όχημα. Αστική συγκοινωνία δεν υπάρχει, ενώ το λεωφορείο χρησιμοποιείται μεμονωμένα και κυρίως από οργανωμένες ομάδες, με την προϋπόθεση της ύπαρξης ευνοϊκών καιρικών συνθηκών. b. Η κατάσταση του οδικού δικτύου Η κατάσταση του οδικού δικτύου στην περιοχή χαρακτηρίζεται μάλλον αποθαρρυντική για τον επισκέπτη που επιθυμεί να επαναλάβει την επίσκεψή του, και ως ένας από τους βασικούς παράγοντες της ζήτησης για αναψυχή, τονίζεται η άμεση προτεραιότητα που χρίζει η βελτίωσή του. c. Η ποιότητα της διαδρομής Η ποιότητα της διαδρομής επίσης δεν ανταποκρίνεται στις προσδοκίες των επισκεπτών, παρά μόνο στο επίπεδο της γραφικότητας και της φυσικής ομορφιάς. Διευκολύνσεις και ανέσεις όπως χώροι ανάπαυσης, σταθμοί ανεφοδιασμού βενζίνης, παρατηρητηρίων, υπαίθριου γεύματος κ.α. απουσιάζουν χαρακτηριστικά κατά τη διάρκεια της διαδρομής. Σχετικές έρευνες έχουν δείξει, ότι ένα ποσοστό επισκεπτών επιλέγουν ως μορφή αναψυχής την εμπειρία της οδήγησης σε τέτοιου είδους περιοχές. 4. Παράγοντας χρόνος a. Ο ελεύθερος χρόνος Όσο περισσότερο ελεύθερο χρόνο έχει ένας άνθρωπος τόσο περισσότερο μπορεί να επιδίδεται σε δραστηριότητες αναψυχής. Όταν και οι υπόλοιποι παράγοντες που επηρεάζουν την αναψυχή ενεργήσουν θετικά, τότε αναμένεται αύξηση της ζήτησης για αναψυχή. b. Ο χρόνος προσέγγισης Ο χρόνος προσέγγισης επιδρά αντιστρόφως ανάλογα στη ζήτηση για υπαίθρια αναψυχή, εφόσον όσο αυτός αυξάνει, λόγω κυρίως του δυσχερούς 27

28 οδικού δικτύου, τόσο μειώνεται η ζήτηση. Η περιοχή γενικά θεωρείται απομακρυσμένος προορισμός από τα μεγάλα αστικά κέντρα, και αυτό καθιστά απαραίτητη τη βελτίωση του οδικού δικτύου για την εξισορρόπηση της υπάρχουσας κατάστασης και τη δημιουργία μίας πολύωρης μεν άνετης δε, διαδρομής. 5. Ποιότητα και ποικιλία παρεχόμενων υπηρεσιών a. Ποιότητα υπηρεσιών αναψυχής Η ποιότητα των υπηρεσιών που παρέχονται επιδρά ιδιαίτερα θετικά στη ζήτηση για αναψυχή. Οι υπηρεσίες στην περιοχή από πλευράς ποιότητας θεωρούνται ικανοποιητικές. b. Πλήθος υπηρεσιών και ποικιλία δραστηριοτήτων Αν και η ποιότητα των υπηρεσιών, όπως προαναφέραμε, θεωρείται ικανοποιητική, οι επιλογές που προσφέρονται στον επισκέπτη είναι ελάχιστες, γεγονός το οποίο επηρεάζει άμεσα το χρόνο παραμονής του στην περιοχή, ο οποίος είναι σχετικά περιορισμένος (1-2 μέρες). 6. Κλιματικές συνθήκες Οι ολοένα και περισσότερο αυξημένες θερμοκρασίες που παρατηρούνται τα τελευταία χρόνια και η μόλυνση του περιβάλλοντος στις αστικές περιοχές καθιστούν τις ορεινές περιοχές περισσότερο ελκυστικούς προορισμούς, ιδιαίτερα το καλοκαίρι. Οι συνθήκες που επικρατούν στην περιοχή μελέτης, θεωρούνται ιδανικές για τους επισκέπτες κατά τη διάρκεια της άνοιξης, του καλοκαιριού και του φθινοπώρου, ενώ το χειμώνα η περιοχή είναι δύσβατη και η περιήγηση πολύ δύσκολη και επικίνδυνη. 7. Διαφήμιση Η εκδήλωση επιθυμίας για επίσκεψη σε ένα μέρος προϋποθέτει την κατάλληλη πληροφόρηση σχετικά με τα όσα διαθέτει και προσφέρει. Όσο περισσότερο προβάλλεται μια περιοχή τόσο μεγαλύτερο θα είναι το ενδιαφέρον του ευρύτερου κοινού. Στον τομέα αυτόν η περιοχή υπολείπεται προβολής και διαφήμισης καθώς η διάδοσή της γίνεται, 28

29 κυρίως, μέσω του οικείου περιβάλλοντος (συγγενείς και φίλοι) και του εντύπου υλικού (βιβλία, περιοδικά, τουριστικά φυλλάδια κ.α.). 8. Υποκατάσταση (συνθήκες ανταγωνισμού) Η δυνατότητα υποκατάστασης των υπηρεσιών αναψυχής μιας περιοχής με μία άλλη δημιουργεί ανταγωνιστικές συνθήκες και επηρεάζει σημαντικά τη ζήτηση. Για τον λόγο αυτό πρέπει να επικεντρώνεται στα χαρακτηριστικά εκείνα που τη διαφοροποιούν από τις υπόλοιπες περιοχές. Η περιοχή μελέτης αν και γειτνιάζει με πολύ ενδιαφέρουσες φυσικές περιοχές έχει ξεχωριστά γνωρίσματα που την κάνουν μοναδικό και ιδιαίτερο προορισμό. 9. Φέρουσα ικανότητα (Χωρητικότητα) Όπως αναφέρθηκε και στην αρχή, η φέρουσα ικανότητα, αν και είναι ένα πολύ σημαντικό μέγεθος που πρέπει να λαμβάνεται υπόψη στη διαχείριση της περιοχής, είναι σε πολύ μεγαλύτερα επίπεδα από την υπάρχουσα κατάσταση, με αποτέλεσμα να μην την καθιστά, τουλάχιστον μέχρι στιγμής, ανησυχητικό φαινόμενο 2.2 Η εξελικτική πορεία του τουρισμού και του οικοτουρισμού στην Ελλάδα και στην περιοχή έρευνας Τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα, παρατηρείται μια προσπάθεια αναδιαμόρφωσης του τουριστικού τομέα και εκτροπής του από τα πρότυπα του μαζικού τουρισμού που αναπτύχθηκε τις τελευταίες δεκαετίες, κυρίως στα νησιά και στις παράκτιες περιοχές, και συνδέθηκε με την άναρχη ανάπτυξη και υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Μέρος αυτής της αναδιαμόρφωσης είναι και η προώθηση εναλλακτικών μορφών τουρισμού, οι οποίες είναι εναλλακτικές προς το πρότυπο του μαζικού τουρισμού που κυριάρχησε παγκοσμίως κατά τις μεταπολεμικές δεκαετίες, και η οποία έχει σκοπό να αποσπάσει ένα μέρος από την τεράστια παγκόσμια τουριστική αγορά, με την προσέλκυση επισκεπτών σε φυσικές περιοχές και τη χρησιμοποίηση των οικονομικών οφελειών στην τοπική ανάπτυξη και διατήρηση του φυσικού 29

30 περιβάλλοντος (Bjork 2000, Σβορώνου 2003). Στις εναλλακτικές αυτές μορφές τουρισμού συγκαταλέγονται ο οικοτουρισμός, ο αγροτουρισμός, ο πολιτιστικός τουρισμός κ.α. Η εξέλιξη αυτή δεν είναι μόνο απόρροια της επιτακτικής ανάγκης για οικονομική αναδιάρθρωση των μειονεκτικών περιοχών της υπαίθρου, αλλά και της αυξημένης ζήτησης για διαφοροποιημένες μορφές αναψυχής από μια μεγάλη μερίδα τουριστών. Σύμφωνα με μελλοντικές εκτιμήσεις, το αγαθό που θα αναζητείται και θα ακριβοπληρώνεται στους επερχόμενους ασφυκτικούς καιρούς, θα είναι το αναλλοίωτο φυσικό περιβάλλον (Γκεβρέκης, 2003). Η αυξημένη ζήτηση λοιπόν αυτών των νέων μορφών τουρισμού από τους τουρίστες επισκέπτες οι οποίοι αναζητούν νέους τρόπους διασκέδασης και ψυχαγωγίας κατά τη διάρκεια των διακοπών τους, οδήγησε τους τουριστικούς φορείς στην ανάπτυξη μέτρων και τη θέσπιση εθνικών και διεθνών κανονισμών με σκοπό την ομαλή και σωστή διαχείριση αυτών των νέων μορφών τουρισμού. Μάλιστα όπως πιστεύεται από πολλούς, η βιωσιμότητα του τουριστικού κλάδου θα καθοριστεί από τη μελλοντική πορεία των εναλλακτικών μορφών τουρισμού (ΥΠΕΧΩΔΕ). Έτσι και στο Νομό Δράμας, κατά την τελευταία δεκαετία, και περισσότερο τα τελευταία χρόνια, η τουριστική ανάπτυξη έχει κάνει τα πρώτα της βήματα μέσω κάποιων εθνικών και ευρωπαϊκών προγραμμάτων, με δεδομένο ότι η περιοχή διαθέτει τους απαραίτητους εκείνους φυσικούς και πολιτιστικούς πόρους. Η ανάπτυξη αυτή στηρίζεται σε σημαντικό βαθμό στην εφαρμογή προγραμμάτων χρηματοδότησης της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και ειδικότερα στο τοπικό πρόγραμμα Leader, η συμβολή του οποίου είναι καταλυτική όσον αφορά τη δημιουργία υποδομών εστίασης και φιλοξενίας, τη δικτύωση επιχειρήσεων σχετικών με τον αγρο/οικοτουρισμό, την ανάπτυξη και ανάδειξη περιοχών ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, την προώθηση και κατασκευή μουσείων αλλά και την ανάπτυξη νέων θεματικών τουριστικών διαδρομών όπως τους «δρόμους του κρασιού». Με δεδομένο ότι τέτοιες δράσεις πραγματοποιούνται κατά βάση κοντά σε οικοσυστήματα ή κοινωνικά περιβάλλοντα υψηλής ευαισθησίας, και με δεδομένο ότι η ζήτηση των τουριστών αυξάνεται συνεχώς, είναι αυτονόητο ότι 30

31 η υλοποίησή τους θα πρέπει να βασίζεται στις αρχές της αειφορίας, δηλαδή στη γενική παραδοχή ότι ο τουρισμός θα πρέπει να αναπτύσσεται διαχρονικά με τέτοια ένταση και σε τέτοιο βαθμό ώστε να μην υποβαθμίζει τις παρεχόμενες υπηρεσίες του, ούτε το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον, και να μην παρεμποδίζει την εξέλιξη άλλων δραστηριοτήτων, ενώ παράλληλα να συμβάλει στη δίκαιη κατανομή των οικονομικών ωφελειών του στην τοπική κοινωνία. Το πρότυπο της εντατικής εκμετάλλευσης των φυσικών πόρων με την δημιουργία επιχειρήσεων για μαζική τουριστική ανάπτυξη, μόνο πρόσκαιρα οφέλη μπορεί να φέρει, γιατί σε σύντομο χρονικό διάστημα υποβαθμίζει τα πολύτιμα οικοσυστήματα, που είναι ευαίσθητα και αποτελούν τις αξίες της περιοχής, με αποτέλεσμα να μην προσελκύουν πλέον επισκέπτες. Το σύστημα αυτό δοκιμάστηκε στις παραθαλάσσιες περιοχές, απορρόφησε σημαντικότατους πόρους και θεωρείται σήμερα αποτυχημένο και σταδιακά εγκαταλείπεται. 31

32 3. Μεθοδολογία έρευνας 3.1 Ερευνητικός σχεδιασμός Προσδιορισμός μεγέθους δείγματος Ο αριθμός των επισκεπτών και η χρήση των εγκαταστάσεων σε ένα χώρο αναψυχής, μπορούν εύκολα να προσδιοριστούν, όταν η συγκεκριμένη δραστηριότητα αγοράζεται και διατηρούνται επαρκή στοιχεία. Αντίθετα, στις περιπτώσεις κατά τις οποίες η αναψυχή παρέχεται δωρεάν, οι παραπάνω παράγοντες προσδιορίζονται πολύ πιο δύσκολα και για τον υπολογισμό τους χρησιμοποιούνται, εκτός από τη συνεχή καταμέτρηση των επισκεπτών, τρεις βασικές μέθοδοι απογραφής της αναψυχής, οι οποίες είναι: α) η εκτίμηση, β) η περιοδική κατά χρήση καταμέτρηση και γ) η καταμέτρηση της κυκλοφορίας (Ταμπάκης κ.α. 2006). Στην παρούσα εργασία, επιλέχθηκε να χρησιμοποιηθεί η μέθοδος της εκτίμησης, μέσω της τυχαίας δειγματοληψίας. Η δειγματοληπτική έρευνα είναι η πιο συνηθισμένη και δημοφιλής μέθοδος για τη συλλογή πρωτογενών στοιχείων στις έρευνες τουρισμού και αποτέλεσε τη βασική ερευνητική μέθοδο με την οποία επιλέχθηκε να συγκεντρωθούν δεδομένα και να αναζητηθούν απαντήσεις στα ερωτήματα και στους προβληματισμούς της έρευνας (Παρταλίδου 2005). Η δειγματοληπτική αυτή έρευνα αφορούσε την προαιρετική συμπλήρωση των επισκεπτών της περιοχής, ενός ειδικά διαμορφωμένου ερωτηματολογίου, το οποίο θεωρείται καταλληλότερο μέσο συλλογής δεδομένων, σε σύγκριση με την προσωπική συνέντευξη, λόγω των ιδιαίτερων πλεονεκτημάτων που παρουσιάζει, όπως τη δυνατότητα χρησιμοποίησης μεγάλων δειγμάτων, την εξασφάλιση της ανωνυμίας των συμμετεχόντων, την ευχέρεια διάθεσής του σε πολλά σημεία ταυτόχρονα κ.α. Για τον προσδιορισμό του κατάλληλου μεγέθους του δείγματος, χρησιμοποιήθηκε ο τύπος (Γαλατσίδας κ.α. 2006, Παρταλίδου 2005): 32

33 n = z 2 * p * (1-p) a 2 όπου n είναι το ζητούμενο μέγεθος του δείγματος, p η εκατοστιαία αναλογία των ερωτώμενων που, εξ υποθέσεως, κατέχουν το προς διερεύνηση χαρακτηριστικό, εκατέρωθεν της πραγματικής άγνωστης αναλογίας στον πληθυσμό, a η αποδεκτή απόκλιση (επίπεδο σημαντικότητας) από τη μέση αναλογία και z η τιμή της κανονικής κατανομής. Η εκατοστιαία αναλογία p και η αποδεκτή απόκλιση a, είναι μεγέθη που ορίζει ο ερευνητής. Η αναλογία p εκτιμήθηκε στην πράξη από παλαιότερα δεδομένα και έρευνες για τον υποψήφιο πληθυσμό. Για επίπεδο σημαντικότητας a = 5%, η τιμή της κανονικής κατανομής είναι z = 1,96. Επομένως, με εκτίμηση ότι η αναλογία είναι p = 20%, με την εφαρμογή του παραπάνω τύπου, το μέγεθος του δείγματος είναι ίσο με 245 ερωτηματολόγια. Συλλέχθηκαν, συνολικά, 250 ερωτηματολόγια, τα οποία συμπληρώθηκαν, κυρίως απουσία του ερευνητή, (μόνο το 25% από αυτά συμπληρώθηκε με τη μορφή προσωπικής συνέντευξης), από τουρίστες που επισκέφθηκαν τα παρακάτω δασικά καταφύγια και ξενοδοχεία των περιοχών μελέτης: 1. Το Δασικό Χωριό Ελατιάς 2. Το Δασικό εργοτάξιο Φρακτού 3. Το ξενοδοχείο Πέτρινη Γωνιά στο Λιβαδερό 4. Το ξενοδοχείο Δρυάδες στο Σιδηρόνερο 5. Το ξενοδοχείο Βορέας στο Σιδηρόνερο 6. Το ξενοδοχείο Φιλοξένια στο Παρανέστι 7. Το ξενοδοχείο Νέσσος στο Παρανέστι Η συλλογή των ερωτηματολογίων διήρκησε περίπου οχτώ (8) μήνες και διεξήχθη κατά το χρονικό διάστημα από 20 Ιουνίου 2006 έως 20 Φεβρουαρίου Από τα 250 ερωτηματολόγια, ένα ποσοστό 30% συμπληρώθηκε στα ξενοδοχεία που αναφέρθηκαν, ένα 45% στο Δασικό Χωριό Ελατιάς και ένα 25% 33

34 στο εργοτάξιο του Φρακτού. Επίσης από τα ξενοδοχεία που κλήθηκαν να συμμετάσχουν στην έρευνα, περισσότερη συμμετοχή παρατηρήθηκε στο ξενοδοχείο «Πέτρινη Γωνιά» στο Λιβαδερό και στα ξενοδοχεία του Σιδηρονέρου. Δευτερογενή πηγή πληροφοριών αποτέλεσε ένα ευρύ φάσμα βιβλιογραφικών δεδομένων για την ευρύτερη περιοχή, αλλά και για παρόμοιες περιοχές με εξειδικευμένη μορφή διαχείρισης. Τα δεδομένα αυτά αφορούσαν δημοσιευμένες επιστημονικές εργασίες, διάφορα έντυπα και φυλλάδια, άρθρα, πρακτικά επιστημονικών συνεδρίων, μελέτες κλπ Περιγραφή του ερωτηματολογίου Το ερωτηματολόγιο περιλαμβάνει συνολικά 16 ερωτήσεις. Οι περισσότερες (1-14) είναι ερωτήσεις «κλειστού τύπου», παρέχουν δηλαδή καθορισμένες απαντήσεις, ώστε να είναι πιο σαφή τα όσα ζητούνται, διότι λόγω της απουσίας του ερευνητή κατά τη διάρκεια της συμπλήρωσης, οι συμμετέχοντες στερούνταν της ευχέρειας για περαιτέρω επεξηγήσεις και πρόσθετες οδηγίες. Στην 15 η ερώτηση, εφαρμόζοντας την τεχνική της κλίμακας του Likert, οι επισκέπτες κλήθηκαν να βαθμολογήσουν (από το 1 = λίγο έως το 5 = πάρα πολύ) επιμέρους παράγοντες, οι οποίοι κρίθηκαν ότι αποτελούν σημεία αναφοράς των περιοχών που μελετώνται, με απώτερο σκοπό, πρωτίστως τη διερεύνηση του βαθμού ικανοποίησης των συμμετεχόντων του δείγματος, κατά τη διάρκεια της τουριστικής τους εμπειρίας, και κατ επέκταση τη διαμόρφωση, έπειτα από τη διεξαγωγή των ανάλογων συμπερασμάτων, της κατάλληλης στρατηγικής και πολιτικής για την ουσιαστικότερη βελτίωση των υπαρχουσών συνθηκών, υποδομών και υπηρεσιών που χαρακτηρίζουν τους τουριστικούς αυτούς προορισμούς. Η μέθοδος της κλίμακας του Likert, επιλέχθηκε διότι αφενός εξασφαλίζει ισόβαθμη αξιοπιστία, αφετέρου διαθέτει τα λιγότερα μειονεκτήματα σε σύγκριση με τις υπόλοιπες τεχνικές του είδους (Παπαπανάγου 2006). 34