Οι χώροι υγειονομικής ταφής στην Ελλάδα: υφιστάμενη κατάσταση και εμπειρίες

Transcript

1 Οι χώροι υγειονομικής ταφής στην Ελλάδα: υφιστάμενη κατάσταση και εμπειρίες Α. Μαυρόπουλος*, Β. Στοϊλόπουλος, Κ. Κολοκοτρώνη, Ε. Φαγογένη Εργασία για λογαριασμό της Μόνιμης Ομάδας Εργασίας (ΜοΕ) για την Υγειονομική Ταφή και την Εδαφική Διάθεση της Ελληνικής Εταιρείας Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων (ΕΕΔΣΑ) *Αχαρνών 141Β & Λαερτίου, Αθήνα, ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην εργασία που ακολουθεί παρουσιάζεται η υφιστάμενη κατάσταση των ΧΥΤ στην Ελλάδα και εντοπίζονται τα βασικότερα προβλήματα που σήμερα παρουσιάζονται στο σχεδιασμό, τη λειτουργία και την κατασκευή τους. Από τα στοιχεία που παρουσιάζονται προκύπτουν σημαντικά συμπεράσματα σε σχέση με το σημερινό θεσμικό πλαίσιο καθώς και η αναγκαιότητα σοβαρών αναπροσαρμογών στην αντίληψη που διέπει το σύνολο των εργασιών προετοιμασίας και υλοποίησης έργων ΧΥΤ. Η παρούσα εργασία αποτελεί μέρος σχετικής έκδοσης που εκπονήθηκε από την ΜοΕ για την Υγειονομική Ταφή και την Εδαφική Διάθεση της ΕΕΔΣΑ Sanitary landfills in Greece: Current state and experience A. Mavropoulos *, V. Stoilopoulos, C. Kolocotroni, Ε. Fagogeni Paper by the Landfill Working Group of the Hellenic Solid Waste Association (HSWA) *141B Acharnon & Laertiou Str., Athens, Greece, ABSTRACT The paper focuses on the current state of sanitary landfills in Greece. The most common construction, operational and design problems are highlighted and where appropriate, ways to tackle them are proposed. Several conclusions are drawn regarding the current waste management legislative framework, as well as concerning the necessity of serious modifications of the procedures for the preparation and implementation of landfill projects. This paper is part of a relative publication prepared by the Landfill Working Group of the Hellenic Solid Waste Association. 1

2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η κατάσταση των χώρων ταφής στην Ελλάδα αποτελεί ίσως τον σημαντικότερο δείκτη για την αξιοπιστία και την αποτελεσματικότητα των συστημάτων διαχείρισης στερεών αποβλήτων στη χώρα μας, δεδομένου ότι ακόμα και σήμερα αποτελούν, με ελάχιστες εξαιρέσεις, τα αποκλειστικά έργα διαχείρισης στερεών αποβλήτων στο μεγαλύτερο μέρος της χώρας. Κατά συνέπεια, μέσω της ανάλυσης της κατάστασης των ΧΥΤΑ μπορούν να προκύψουν σημαντικά συμπεράσματα που αφορούν στο σύνολο των δραστηριοτήτων διαχείρισης στερεών αποβλήτων, εν όψει και των σημαντικών εξελίξεων που αναμένονται τα επόμενα χρόνια. (1) Μία πρώτη απογραφή της υφιστάμενης κατάστασης των ΧΥΤΑ στην Ελλάδα υλοποιήθηκε σχετικά πρόσφατα από το Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. (2) Η ΜοΕ Υγειονομικής Ταφής και Εδαφικής Διάθεσης, βασιζόμενη σε αυτή την απογραφή, συμπλήρωσε και επικαιροποίησε την εικόνα των χώρων ταφής ενώ ταυτόχρονα επέκτεινε τον προβληματισμό στα θέματα σχεδιασμού και κατασκευής των έργων. Το υλικό που προέκυψε από αυτή την προσπάθεια της ΜοΕ περιλαμβάνεται σε αναλυτική μορφή σε σχετική έκδοση με τίτλο «Η κατάσταση των χώρων ταφής στην Ελλάδα: εμπειρίες, τάσεις, προοπτικές» (3). Τονίζεται ότι στην παρούσα εργασία, αλλά και στην έκδοση, δεν περιλαμβάνονται τα ζητήματα σχεδίων διαχείρισης αποβλήτων, χωροθέτησης και αποκαταστάσεων. Στη συνέχεια αναπτύσσονται τα σημαντικότερα συμπεράσματα. 1. Η ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ ΤΩΝ ΧΥΤΑ Στην Ελλάδα σήμερα λειτουργούν 33 ΧΥΤΑ, 4 βρίσκονται υπό κατασκευή, ενώ άλλοι 3 έχουν δημοπρατηθεί και βρίσκονται στη φάση αξιολόγησης των προσφορών. Ο εξυπηρετούμενος πληθυσμός πλησιάζει το 63% του πληθυσμού της χώρας. Οι σημαντικότεροι ΧΥΤΑ εξυπηρετούν ανάγκες μεγάλων αστικών κέντρων (Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Πάτρα, Λάρισα, Βόλος κ.α.), παράλληλα όμως λειτουργούν και ΧΥΤΑ με πολύ μικρή δυναμικότητα.. Οι περισσότεροι φορείς λειτουργίας των εν λόγω ΧΥΤΑ είναι συγχρόνως και φορείς υλοποίησης (σε επίπεδο Δήμου) και σε λιγότερες περιπτώσεις είναι διαδημοτικοί φορείς. Η δαπάνη κατασκευής των εν λειτουργία χώρων ταφής ξεπερνά τα 54 εκατ. Ευρώ (18,7 δις δρχ), ενώ οι υπό κατασκευή ή υπό δημοπράτηση ΧΥΤ έχουν προϋπολογισμό που ξεπερνάει τα 29 εκατ. Ευρώ (9,9 δις δρχ). Αξιοσημείωτο είναι ότι το 78% της δαπάνης κατασκευής των εν λειτουργία χώρων αφορά ΧΥΤ μεγάλων αστικών κέντρων (27% για το ΧΥΤΑ Δ. Αττικής). Το αντίστοιχο νούμερο για τους υπό κατασκευή ή δημοπράτηση χώρους είναι 72% (52% για το νέο ΧΥΤ Δ. Αττικής). Το λειτουργικό κόστος των χώρων ταφής κυμαίνεται από 5 20 Ευρώ/τόνο ( δρχ/ τόνο), και είναι αντιστρόφως ανάλογο προς τη δυναμικότητά τους. Σε ορισμένους ΧΥΤΑ ικανοποιούνται σε βασικές γραμμές - τα απαιτούμενα από τη νομοθεσία χαρακτηριστικά και το επίπεδο λειτουργίας είναι ικανοποιητικό, ωστόσο υπάρχουν και εγκαταστάσεις που παρουσιάζουν σημαντικά προβλήματα είτε λόγω κατασκευαστικών ατελειών είτε, συνηθέστερα, λόγω κακής λειτουργίας. 2. ΓΕΝΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ 2.1 Συμμόρφωση με το θεσμικό πλαίσιο: Οι τεχνικές προδιαγραφές της ΚΥΑ /97 σε πολλά σημεία δεν τηρούνται, παρ ότι η έκδοσή τους ήταν αναμφίβολα ένα μεγάλο βήμα προόδου. Το γεγονός αυτό, πέραν της ενδεχόμενης αδυναμίας 2

3 συμμόρφωσης ή της άγνοιας που συναντάται στους φορείς, σχετίζεται με δύο πλευρές τους: α./ είναι πολύ πιο αναλυτικές και λεπτομερείς από ό,τι χρειάζεται για νομοθετικό κείμενο και β./ παρουσιάζουν ελλείψεις ειδικότερα στα θέματα των μικρών απομακρυσμένων ΧΥΤΑ. Ο έλεγχος και η παρακολούθηση των έργων από τους αρμόδιους φορείς απέχουν πολύ από τα προβλεπόμενα στη νομοθεσία. Ελάχιστοι είναι οι ΧΥΤ που παραδίδουν τις ετήσιες εκθέσεις παρακολούθησης στο Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε Ακόμα και μεγάλες εγκαταστάσεις δεν τηρούν τη νομοθεσία και το πρόγραμμα παρακολούθησης, αδικαιολόγητα και από άποψη κόστους και από άποψη προσωπικού. Σε ορισμένες περιπτώσεις δεν γίνεται καθόλου έλεγχος των υπογείων και επιφανειακών υδάτων. Ως σοβαρότερο αναδεικνύεται το θέμα του ελέγχου των εισερχόμενων αποβλήτων αφού κατά κανόνα δεν γίνεται ποιοτικός έλεγχος, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις ούτε καν ποσοτικός (οι γεφυροπλάστιγγες παρακάμπτονται ή τα στοιχεία δεν καταγράφονται συστηματικά). Είναι σαφές ότι η αποκατάσταση των ΧΥΤ που δεν τηρούν αρχεία θα συναντήσει δισεπίλυτα προβλήματα και αβεβαιότητες. 2.2 Φορείς Διαχείρισης: Αν και υπάρχουν θετικά παραδείγματα συγκρότησης φορέων και οργάνωσης εγκαταστάσεων, στους περισσότερους ΧΥΤΑ η στελέχωση με εξειδικευμένο προσωπικό είναι ανεπαρκής, γεγονός με αρνητικές συνέπειες στη λειτουργία και τα περιβαλλοντικά οφέλη των έργων. Η υφιστάμενη πρακτική των αντισταθμιστικών τελών ουσιαστικά υποσκάπτει την αποτελεσματικότητα των ΧΥΤ, καθώς τα αντισταθμιστικά τέλη είναι πολύ λιγότερα των απαιτούμενων για υψηλών προδιαγραφών λειτουργία. Πέραν αυτού, εντοπίζονται πολύ σημαντικά προβλήματα και αδυναμίες ειδικότερα στους μικρούς φορείς διαχείρισης, που θέτουν ερωτήματα για τη βιωσιμότητά τους και τη δυνατότητα να λειτουργήσουν τα έργα. 2.3 Χρόνος κόστος κατασκευής / προετοιμασίας: Η καθυστέρηση υλοποίησης των έργων είναι σε ορισμένες περιπτώσεις πολύ μεγάλη (μέχρι και πάνω από 6 χρόνια). Σημαντικές διαφοροποιήσεις διαπιστώνονται στο κόστος κατασκευής των ΧΥΤΑ, ακόμα και για παρεμφερούς δυναμικότητας έργα. Η έλλειψη θέσπισης κριτηρίων για τους προϋπολογισμούς των έργων ΧΥΤΑ, θέτει ερωτήματα ως προς την ακρίβεια και την αξιοπιστία των προϋπολογισμών. Αντίστοιχες είναι και οι παρατηρήσεις για τον χρόνο και το κόστος προετοιμασίας των έργων. 2.4 Κόστος λειτουργίας: Τα στοιχεία κόστους που δίνουν οι ΧΥΤ δεν είναι συγκρίσιμα, ενώ δεν μπορούν να θεωρηθούν και αξιόπιστα. Η βασική αιτία είναι ότι δεν υπάρχει ενιαία αντίληψη για το τι κοστολογείται, ενώ είναι επίσης σίγουρο ότι δεν κοστολογούνται όλες οι απαραίτητες κατηγορίες. 3. ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ 3.1 Προβλήματα στις συμβάσεις των έργων: Από συμβατική άποψη, επιτυχές θεωρείται ένα έργο όταν υλοποιείται το τεχνικό αντικείμενο της σύμβασης, τηρούνται οι ζητούμενες τεχνικές προδιαγραφές, ελέγχονται με θετικά αποτελέσματα τα νευραλγικά του στοιχεία, ολοκληρωθεί εντός των ζητούμενων προθεσμιών και εντός του προϋπολογισμού. Υπό αυτό το πρίσμα είναι σαφές ότι παρατηρήθηκαν σημαντικές δυσλειτουργίες στις συμβάσεις των έργων ΧΥΤΑ, με βασικότερες αιτίες, από μόνες τους ή σε συνδυασμό: α) την ελλιπή προετοιμασία και εσφαλμένη κοστολόγηση των έργων, κυρίως λόγω έλλειψης των απαιτούμενων πόρων προετοιμασίας, β) τις 3

4 λανθασμένες τεχνικές επιλογές που δεν λαμβάνουν υπόψη τοπικές ιδιαιτερότητες ή/ και προβληματικούς εγκεκριμένους περιβαλλοντικούς όρους, γ) έλλειψη σαφήνειας στο συμβατικό αντικείμενο και δ) την συχνή αδυναμία των φορέων κατασκευής να χειριστούν και να παρακολουθήσουν τη σύμβαση. 3.2 Επίβλεψη της κατασκευής: Συχνά, ειδικά σε περιπτώσεις σχετικά μικρότερων ΟΤΑ, οι επιβλέπουσες υπηρεσίες δεν είναι επαρκώς στελεχωμένες με τεχνικούς εξοικειωμένους με τέτοια έργα, με αποτέλεσμα να απαιτείται η χρήση Τεχνικών Συμβούλων. Η εμπειρία έχει δείξει ότι οι Τεχνικοί Σύμβουλοι χρησιμοποιούνται κατά κανόνα κατά τη φάση της δημοπράτησης του έργου, αλλά η ουσιώδης και συστηματική συμμετοχή τους κατά την κατασκευή δεν συνηθίζεται ή δεν επιδιώκεται, ενώ προϋποθέτει και τη σχετική δαπάνη, που συνήθως δεν περιλαμβάνεται στον προϋπολογισμό των έργων. Σοβαρότατο επίσης θέμα είναι ο έλεγχος και η διασφάλιση της ποιότητας του έργου. Είναι σαφές ότι ουσιαστικοί και συστηματικοί έλεγχοι της ποιότητας των υλικών και εργασιών κατασκευής των ΧΥΤΑ δεν αποτελούν πάγια τακτική. Μια αξιόπιστη και πλήρης διαδικασία διασφάλισης και ελέγχου της ποιότητας της κατασκευής των εργασιών & υλικών ΧΥΤΑ (πρόγραμμα QA/QC) που πρέπει να διενεργείται από ανεξάρτητο διαπιστευμένο φορέα ποιοτικού ελέγχου κοστίζει. Μόνο πρόσφατα έχει αρχίσει να ενσωματώνονται στα έργα τέτοιες διαδικασίες χωρίς όμως να γίνεται ξεκάθαρο ποιος έχει την ευθύνη τους. 3.3 Κατασκευαστικά προβλήματα: Συνήθως προκύπτουν λόγω αστοχίας του σχεδιασμού ή των τεχνικών επιλογών, ενώ υπάρχουν κάποια νευραλγικά στοιχεία των ΧΥΤΑ που απαιτούν εξ ορισμού ιδιαίτερη προσοχή. Η εμπειρία έδειξε ότι επισφαλή γεωμετρικά χαρακτηριστικά λεκάνης υποδοχής απορριμμάτων (κλίσεις πρανών άνω του 1:2,5 υ:β) ή/και ανεπιτυχής γεωμετρικός σχεδιασμός οδηγούν σε προβληματικές χωματουργικές εργασίες και αστάθεια των στεγανοποιητικών υλικών. Η κατασκευή ενδιάμεσων αναβαθμών σε πρανή μεγάλου μήκους και η σταδιακή καθ ύψος ανάπτυξη των στεγανοποιητικών και στραγγιστηρίων στρώσεων αποτελούν καλές λύσεις σε πολλές περιπτώσεις. Δυσκολίες εντοπίζονται στην κατασκευή του τεχνητού γεωλογικού φραγμού (αδυναμία εξεύρεσης κατάλληλων υλικών, συμπύκνωση υπό δυσμενείς καιρικές συνθήκες δηλ. καταρρακτώδεις βροχές ή παρατεταμένη ξηρασία, ανεπαρκής συμπύκνωση στα πρανή με σημαντικές κλίσεις κλπ.). Αντίστοιχα προβλήματα εντοπίζονται στην επιλογή και τοποθέτηση γεωσυνθετικών υλικών (ειδικά σε κατασκευαστικές λεπτομέρειες π.χ. αγκίρωση πολλαπλών στρώσεων γεωσυνθετικών σε ενδιάμεσους αναβαθμούς, σύνδεση στεγάνωσης με φρεάτια, διάτρηση μεμβράνης στα αναχώματα κλπ.). Ειδικός προβληματισμός απαιτείται όταν εξετάζεται η δυνατότητα χρήσης «ισοδύναμων» υλικών σε αντικατάσταση του φραγμού ή της αποστραγγιστικής στρώσης. Συνηθισμένα σημεία αστοχίας αποτελούν οι κατασκευαστικές λεπτομέρειες του δικτύου συλλογής στραγγισμάτων, π.χ. σύνδεση αγωγών, φρεάτια συλλογής, συστήματα προσωρινής συλλογής από ενδιάμεσα κύτταρα, διάστρωση αποστραγγιστικής στρώσης σε πρανή μεγάλης κλίσης και μήκους κλπ., ενώ η εμπειρία δείχνει ότι δεν ενδείκνυται η καθ ύψος ανάπτυξη φρεατίων μέσα στα απορρίμματα ειδικά όταν απαιτείται επισκεψιμότητα. Η σταδιακή κατασκευή φρεάτων συλλογής βιοαερίου κατά τη διάρκεια της διάθεσης των απορριμμάτων, ιδιαίτερα σε ΧΥΤΑ μεγάλης δυναμικότητας, αποδεικνύεται επισφαλής. Η εκ των υστέρων διάνοιξη γεωτρήσεων στα απορρίμματα ενδείκνυται 4

5 αλλά απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή. Η τοποθέτηση και προστασία των οριζόντιων δικτύων μεταφοράς βιοαερίου είναι επιρρεπής σε αστοχία κυρίως λόγω διαφορικών καθιζήσεων του απορριμματικού ανάγλυφου. 4. ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ Οι ΧΥΤΑ είναι εγκαταστάσεις σε δυναμική κατάσταση, εφόσον εκτός από τα σταθερά έργα υποδομής, ο καθεαυτό χώρος ταφής (το απορριμματικό ανάγλυφο) κτίζεται σταδιακά από τον ίδιο τον χρήστη. Αυτό σημαίνει ότι, εκτός από περιπτώσεις κακοτεχνίας ή αστοχίας στην κατασκευή των υποδομών του έργου, η τύχη του ΧΥΤΑ και άρα η αποτελεσματικότητά του ως κοινωφελούς έργου προστασίας του περιβάλλοντος εναπόκειται στον Φορέα που είναι υπεύθυνος για τη λειτουργία του. Το σημαντικότερο πρόβλημα στη λειτουργία των ΧΥΤ, σύμφωνα με όσα προαναφέρθηκαν στο μέρος 2 (Γενικά Ζητήματα), είναι η κατάσταση των Φορέων Διαχείρισης! Επιπλέον εντοπίζονται και μία σειρά τεχνικών προβλημάτων, όπως τα ακόλουθα. 4.1 Προβλήματα πληρότητας υλικού επικάλυψης: Ορισμένοι νέοι ΧΥΤΑ αντιμετωπίζουν προβλήματα πληρότητας, πολύ σύντομα μετά την έναρξη λειτουργίας τους. Αυτά προέκυψαν είτε γιατί ο αρχικός σχεδιασμός βασίστηκε σε λάθος εκτιμήσεις, είτε γιατί ο ΧΥΤΑ δέχεται πλέον περισσότερα απόβλητα, είτε γιατί η πυκνότητα των αποβλήτων που επιτυγχάνεται στο ΧΥΤΑ δεν είναι η απαιτούμενη. Πολύ συχνά δεν υπάρχουν συμπιεστές, γεγονός που οδηγεί σε μεγάλη μείωση της διάρκειας ζωής. Βασικό συμπέρασμα είναι ότι η εξεύρεσή του δανειοθαλάμου του υλικού επικάλυψης πρέπει να γίνεται από την προετοιμασία του έργου και όχι να αφήνεται να επιλυθεί μετά την κατασκευή του. Σε αρκετές περιπτώσεις υπήρξαν προβλήματα διαρροών στραγγισμάτων στο μέτωπο εργασίας λόγω υπερβολικά στεγανού υλικού επικάλυψης, ενώ σε άλλες περιπτώσεις η επικάλυψη τοποθετείται σποραδικά. 4.2 Διαχείριση στραγγισμάτων: Η διαχείριση των στραγγισμάτων στους ΧΥΤΑ περιορίζεται κατά κανόνα στη συλλογή και επανακυκλοφορία, συνηθέστερα χωρίς, ενώ παρατηρούνται δυσλειτουργίες στα συστήματα επανακυκλοφορίας. Σε πολλούς ΧΥΤΑ δεν γίνονται καθόλου αναλύσεις των στραγγισμάτων και είναι άγνωστο το ρυπαντικό τους φορτίο. Λόγω σχεδιασμού ή κατασκευής, συνήθως δεν είναι εφικτός ο έλεγχος με κάμερα και ο συστηματικός καθαρισμός του δικτύου αγωγών στη ζώνη αποστράγγισης, ενώ επισκευές του δικτύου είναι πρακτικά αδύνατες. 4.3 Διαχείριση βιοαερίου: Στους περισσότερους ΧΥΤΑ παρουσιάζονται μεγάλα προβλήματα συνολικής διαχείρισης του παραγόμενου βιοαερίου και δεν γίνονται οι απαραίτητες μετρήσεις και έλεγχοι. Όπου υπάρχουν συστήματα αυτόματου εντοπισμού μεθανίου, συχνά ανιχνεύονται διαρροές. 4.4 Απουσία σχεδίου λειτουργίας: Οι περισσότεροι χώροι λειτουργούν σε εμπειρική βάση, χωρίς αναλυτικό σχέδιο και κανονισμό λειτουργίας, σχέδιο πλήρωσης του χώρου, σχέδιο σταδιακής ανάπτυξης δικτύων κλπ. Σε συνδυασμό με την έλλειψη κατάλληλης στελέχωσης, τα αποτελέσματα είναι δυσμενή και οι επιπτώσεις στη διάρκεια ζωής και την ασφαλή λειτουργία δυσμενείς. 5

6 4.5 Περιβαλλοντική παρακολούθηση του χώρου: Όπως ήδη αναφέρθηκε αποτελεί μία από τις σημαντικότερες ελλείψεις. 4.6 Πρόβλεψη για την μετέπειτα φροντίδα: Ο σχεδιασμός και η κατασκευή ενός ΧΥΤΑ δεν υλοποιούνται με τρόπο ώστε οι απαιτήσεις κατά τη φάση της μετέπειτα φροντίδας να είναι όσο το δυνατόν λιγότερες. - με δεδομένο μάλιστα ότι τα μέτρα ασφαλείας σε ΧΥΤΑ στηρίζονται σε τεχνικές κατασκευές συστημάτων, η λειτουργικότητα των οποίων είναι χρονικά περιορισμένη. 4.7 Διάθεση λάσπης: Παρά τις ειδικές δυσκολίες έχει αναπτυχθεί θετική εμπειρία από τη διάθεση λάσπης βιολογικών καθαρισμών αστικών λυμάτων σε ΧΥΤ, ειδικά στα μεγάλα αστικά κέντρα. 4.8 Προβλήματα φύλαξης βανδαλισμοί: Εντοπίζονται πολύ συχνά, σε αρκετούς ΧΥΤ με αποτέλεσμα ανεξέλεγκτη διάθεση αποβλήτων, φθορές εξοπλισμού αλλά και κίνδυνο για ανθρώπινες ζωές. 5. ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΤΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ Στη συνέχεια θα παρουσιαστούν ορισμένα θέματα σε σχέση με το σχεδιασμό των χώρων ταφής σε επίπεδο προμελέτης / οριστικής μελέτης ή/ και μελέτης εφαρμογής. 5.1 Σχετικά με τη φιλοσοφία του σχεδιασμού: Το πρόβλημα που αναδεικνύεται αφορά στην ανάγκη διαμόρφωσης μίας ενιαίας κουλτούρας σχεδιασμού που να διέπει όσους ασχολούνται με το θέμα ώστε να προλαμβάνονται σχεδιαστικές αστοχίες (αρχή της πρόληψης). Η κουλτούρα αυτή πρέπει να λαμβάνει υπόψη ότι ο ΧΥΤ όσο λειτουργεί κατασκευάζεται και ότι συχνά απαιτείται εξισορρόπηση ανάμεσα σε αντικρουόμενες τεχνικές επιλογές (π.χ. εξασφάλιση χωρητικότητας μέγιστες επιτρεπτές κλίσεις). Πολύ σημαντικό επίσης στοιχείο είναι η αναζήτηση της βέλτιστης κάθε φορά λύσης και όχι απλά μίας λύσης νομοθετικά αποδεκτής, καθώς και ο συνολικός σχεδιασμός του έργου (όλων των φάσεων) εξ αρχής, που πρέπει να γίνεται σε σχετικά πρώιμο στάδιο. 5.2 Η αξιοπιστία των δεδομένων σχεδιασμού: Πρέπει να σημειωθεί ότι η ύπαρξη επαρκούς χρόνου προετοιμασίας έργων αλλά και επαρκών οικονομικών πόρων για τις απαιτούμενες έρευνες πεδίου αποτελεί εκ των ων ουκ άνευ προϋπόθεση για έναν επιτυχή σχεδιασμό. Είναι σαφές ότι η έλλειψη μετρήσεων παραγόμενων αποβλήτων οδηγεί πολύ συχνά σε μεγάλες αστοχίες στην προβλεπόμενη διάρκεια ζωής, ενώ η πλήρης καταγραφή και η σωστή αξιοποίηση των κλιματολογικών δεδομένων είναι απολύτως απαραίτητη, γιατί η αποσπασματική χρήση μέσων όρων οδηγεί σε αστοχίες, ειδικά στα υδραυλικά δίκτυα. 5.3 Ο υπολογισμός της διάρκειας ζωής: Η ακρίβεια των υπολογισμών χωρητικότητας και εκσκαφών επιχώσεων αποτελεί καθοριστικό στοιχείο του έργου, τόσο από άποψη ανταπόκρισης στις ανάγκες του Φορέα Διαχείρισης όσο και από άποψη κοστολόγησης. Αξίζει να τονιστεί πως με τα σημερινά δεδομένα της τεχνολογίας και το διαθέσιμο software, δεν επιτρέπεται να υπάρχουν αστοχίες σε τέτοιου είδους υπολογισμούς! 6

7 5.4 Ο σχεδιασμός του πυθμένα του ΧΥΤ: Ως πλέον κρίσιμο θέμα αναδεικνύεται η αναγκαιότητα ενιαίου σχεδιασμού του πυθμένα, της στεγανοποιητικής και στραγγιστήριας στρώσης αλλά και του δικτύου συλλογής στραγγισμάτων. Η σταδιακή κατασκευή και η λειτουργία σε φάσεις των χώρων ταφής, επιβάλλουν να τίθενται πάντα τα ακόλουθα ερωτήματα (κατ ελάχιστον): α. Πως θα γίνεται η διαχείριση των όμβριων στο μη ενεργό τμήμα του χώρου ταφής; β. Πως θα αποφευχθεί η συσσώρευση πλημμυρικής παροχής όμβριων στο μέτωπο εργασίας; γ. Πως θα εξασφαλιστεί η σταδιακή ανάπτυξη των δικτύων στραγγισμάτων και βιοαερίου, σε συνάρτηση με τη σταδιακή διαμόρφωση του πυθμένα και την επέκταση του χώρου ταφής; 5.5 Σε σχέση με τα δίκτυα συλλογής στραγγισμάτων: Η επιλογή του τρόπου υπολογισμού στραγγισμάτων είναι θέμα που δεν μπορεί να λυθεί μονοσήμαντα. Σε μεγάλο βαθμό εξαρτάται από την ύπαρξη κλιματολογικών δεδομένων και το επίπεδο του σχεδιασμού, αλλά είναι σαφές ότι σε κάθε περίπτωση πρέπει να λαμβάνεται υπόψη η αλλαγή της φέρουσας ικανότητας των αποβλήτων λόγω της αύξησης του υπερκείμενου βάρους, ιδιαίτερα δε σε ΧΥΤ με καθ ύψος ανάπτυξη. Η εμπειρία δείχνει ότι, όπου είναι δυνατό, η χρήση μόνο κυρίου δικτύου με ευθείς αγωγούς στραγγισμάτων, αποτελεί τη βέλτιστη λύση. Η δυνατότητα τακτικού ελέγχου και καθαρισμού του δικτύου καθώς και των σημείων τελικής συλλογής των στραγγισμάτων, αλλά και η αντοχή του στο υπερκείμενο φορτίο αποβλήτων και σε σεισμική φόρτιση αποτελούν θεμελιώδη στοιχεία σχεδιασμού. Τέλος, κοινό τόπο αποτελεί η ανάγκη ύπαρξης μίας όσο γίνεται μεγαλύτερης δεξαμενής συλλογής στραγγισμάτων, με περιθώρια κατακράτησης στραγγισμάτων ακόμα και 7 10 ημερών. 5.6 Σε σχέση με την επεξεργασία στραγγισμάτων: Οι εγκαταστάσεις επεξεργασίας στραγγισμάτων σχεδιάζονται με δύο κυρίως δεδομένα (με λίγες εξαιρέσεις): μία βιβλιογραφική σύνθεση στραγγισμάτων από κάποια αξιόπιστη πηγή και τα όρια εκροής σε αποδέκτη της συγκεκριμένης Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης (συνήθως όρια άρδευσης). Ο συνδυασμός αυτών των δύο δεδομένων οδηγεί τις περισσότερες φορές σε πολύπλοκες μονάδες επεξεργασίας πολύ υψηλού κόστους, οι οποίες συχνά δεν λειτουργούν. Στην πράξη, το θέμα της επεξεργασίας των στραγγισμάτων πρέπει να τεθεί σε άλλη βάση που να λαμβάνει υπόψη κάθε φορά τις τοπικές συνθήκες. Στόχος της επεξεργασίας δεν μπορεί να είναι «εξ ορισμού» η παραγωγή νερού άρδευσης, αλλά προηγούμενα πρέπει να εξεταστούν: α/. η επίτευξη ορίων αποδοχής για μεταφορά σε βιολογικό καθαρισμό λυμάτων, β/ η εξυπηρέτηση αναγκών σε βιομηχανικό νερό εντός του ΧΥΤΑ και γ/. η εξασφάλιση υψηλού ποσοστού υγρασίας εντός του χώρου ταφής για να επιταχύνεται η αποδόμησή, με μερική επεξεργασία. Τέλος, εφόσον υπάρχει περίσσεια που πρέπει να διατεθεί σε φυσικό αποδέκτη, τότε και μόνο τότε πρέπει να γίνεται (για αυτό το μέρος των στραγγισμάτων μόνο) επεξεργασία που να στοχεύει στην επίτευξη των νομοθετημένων ορίων εκροής. 6. Συμπεράσματα - Προτάσεις Από τα παραπάνω είναι δυνατόν να συνοψιστούν κάποια συνολικά συμπεράσματα τα οποία μπορούν να αξιοποιηθούν, εν όψει και της εφαρμογής της οδηγίας 99/31, με στόχο την άμεση αναβάθμιση των υφιστάμενων ΧΥΤ και την διαμόρφωση μίας νέας πρακτικής και θεωρητικής αντίληψης για τους νέους ΧΥΤ που θα κατασκευαστούν. 7

8 Κατ αρχήν είναι σαφές ότι στην Ελλάδα έχει αρχίσει να αναπτύσσεται σημαντική τεχνογνωσία και τεχνικό δυναμικό σε θέματα ΧΥΤ, μέσα από θετικές και αρνητικές εμπειρίες. Αυτό είναι και το πλέον ελπιδοφόρο στοιχείο της κατάστασης. Η κατάσταση και ο ρόλος των Φορέων Διαχείρισης αποτελεί τον «αδύνατο κρίκο» των σημερινών ΧΥΤ, όπως και συνολικά των ολοκληρωμένων συστημάτων διαχείρισης. Το μεγάλο στοίχημα είναι το αν θα γίνει εφικτή η θεσμική, διοικητική, οικονομική και λειτουργική μεταμόρφωση των Φορέων Διαχείρισης. Απαιτείται επίσης διαδικασία επαναπροσδιορισμού των κοστολογίων, σε αρμονία με τις κατευθύνσεις της 99/31 που να περιλαμβάνει κόστος ασφάλισης και απόσβεσης των έργων, κόστος αποκατάστασης και παρακολούθησης κ.α. Παράλληλα, απαιτείται η άμεση εισαγωγή σύγχρονων εργαλείων όπως η πλήρης μηχανοργάνωση των φορέων, η εφαρμογή προγραμμάτων εκπαίδευσης, η πιστοποίηση της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών κλπ. Στο θέμα της παρακολούθησης και του έλεγχου των εγκαταστάσεων δεν χωράει καμία αναβλητικότητα, εφόσον η μακροπρόθεσμη αξιοπιστία των σχεδιασμών σχετίζεται με την επίδειξη περιβαλλοντικής αποτελεσματικότητας των έργων. Το θεσμικό πλαίσιο που διέπει την παρακολούθηση των χώρων πρέπει να εφαρμοστεί αυστηρά από τις αρμόδιες υπηρεσίες και εφόσον διαπιστώνεται αδυναμία τους να ανταποκριθούν, να εξεταστεί η δυνατότητα αλλαγής του. Είναι σαφής η ανάγκη έκδοσης κώδικα πρακτικής για την παρακολούθηση και λειτουργία εγκαταστάσεων. Ένα άλλο καθοριστικό σημείο είναι η ολοκληρωμένη και επαρκής προετοιμασία των έργων. Το σημείο αυτό αποκτά καθοριστική σημασία στα πλαίσια του Γ ΚΠΣ, κατά την υλοποίηση του οποίου τα περιθώρια υπέρβασης του αρχικά αιτούμενου προϋπολογισμού είναι πρακτικά ανύπαρκτα. Απαιτείται αύξηση των πόρων και επαρκής χρόνος προετοιμασίας, υλοποίηση εκτεταμένων ερευνών πεδίου που έχουν σημαντικό κόστος καθώς και λεπτομερέστερος τεχνικός σχεδιασμός. Είναι σαφές επίσης ότι πρέπει να θεσπιστούν κριτήρια ελέγχου των προϋπολογισμών των έργων ή/ και ενδεικτικές τιμές για τις βασικές εργασίες, τουλάχιστον όπου ακολουθείται το σύστημα «μελέτη κατασκευή». Το θέμα της διαχείρισης και ανάπτυξης των ανθρώπινων πόρων είναι επίσης σημαντικότατο και μόλις τα τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να συνειδητοποιείται. Κανένα πρακτικό βήμα δεν μπορεί να γίνει και πολύ περισσότερο να διασφαλιστεί, αν τα επόμενα χρόνια δεν εμφανιστεί μία νέα γενιά τεχνικών που θα στελεχώσει επαρκώς τους φορείς διαχείρισης. Η δημιουργία τέτοιων στελεχών απαιτεί την ανάπτυξη ευέλικτων συστημάτων εκπαίδευσης και κατάρτισης καθώς και την εισαγωγή διαδικασίας πιστοποίησης των προσόντων που αποκτούνται. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. «Waste management market in Greece: a phase of change», A. Mavropoulos, ISWA Yearbook 2000, pp Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε., Γενική Διεύθυνση Περιβάλλοντος / Διεύθυνση Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού / Τμήμα Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων «Έκθεση ΙΙΙ: Χώροι Υγειονομικής Ταφής Αποβλήτων (ΧΥΤΑ) στην Ελλάδα», Β. Στοϊλόπουλος, Απρίλιος «Η κατάσταση των χώρων ταφής στην Ελλάδα: εμπειρίες, τάσεις, προοπτικές», Μόνιμη Ομάδα Εργασίας για την Υγειονομική Ταφή και την Εδαφική Διάθεση της Ελληνικής Εταιρείας Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων, υπό έκδοση. 8