ΤΙΤΛΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: ΠΡΩΤΕΣ ΥΛΕΣ ΣΤΑ ΚΑΛΛΥΝΤΙΚΑ ΤΟΥ ΜΙΝΩΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΜΑΘΗΜΑ: ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ ΜΙΝΩΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ-ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΙΤΛΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: ΠΡΩΤΕΣ ΥΛΕΣ ΣΤΑ ΚΑΛΛΥΝΤΙΚΑ ΤΟΥ ΜΙΝΩΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΔΙΔΑΣΚΩΝ: ΑΝΔΡΕΑΣ ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΣ ΜΑΘΗΜΑ: ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ ΜΙΝΩΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΕΛΕΝΗ ΓΚΟΥΝΤΑ ΕΞΑΜΗΝΟ Ε Α.Μ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α. ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 1. Μινωικός πολιτισμός Β. ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ 1. Ιστορική αναδρομή για την ομορφιά Γ. ΠΡΩΤΕΣ ΥΛΕΣ Δ. ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΠΡΩΤΩΝ ΥΛΩΝ 1. Χαμαλεύρι Ρεθύμνης- Προανακτορικό εργαστήριο «Μπολάνης» 1.1. Περιγραφή τμήματος εργαστηρίου «Μπολάνης» 2. Μυρεψείο στο ανάκτορο της Κάτω Ζάκρου Ε. ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΕΣ- ΔΟΧΕΙΑ- ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ ΠΡΩΤΩΝ ΥΛΩΝ 1. Κεραμική εργαστηρίου «Μπολάνης» ΣΤ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Ζ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 2

3 Α. ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 1. Μινωικός πολιτισμός Τα σημαντικότερα ανάκτορα αποκαλύφθηκαν στην Κεντρική και Ανατολική Κρήτη (Κνωσός, Φαιστός, Μάλια και Ζάκρος). Ανάμεσα σ αυτά την πρώτη θέση έχει το ανάκτορο του μυθικού βασιλιά Μίνωα στην Κνωσό, από το όνομα του οποίου δόθηκε ο χαρακτηρισμός Μινωικός Πολιτισμός από τον Σέρ Άρθουρ Τζον Έβανς 1 (Sir Arthur John Evans, ). Ο πολιτισμός των μινωικών χρόνων αποτελεί αναμφισβήτητα μια από τις λαμπρότερες σελίδες της ιστορικής πορείας της Κρήτης. Η μεγαλύτερη ακμή του εντοπίζεται ανάμεσα στο 2000 και το 1400 π.χ., εποχή της μινωικής θαλασσοκρατίας που έδωσε μεγάλη ώθηση στην ανάπτυξη του πολιτιστικού επιπέδου, ιδιαίτερα στους χώρους των ανακτόρων. Γύρω στα 1450 π.χ. τα ανάκτορα, οι πόλεις και οι επαύλεις καταστρέφονται με εξαίρεση την Κνωσό. Η καταστροφή αυτή συνδέθηκε με την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας, του νοτιότερου νησιού των Κυκλάδων. Όμως, υπάρχουν όλο και περισσότερες ενδείξεις ότι αυτή η έκρηξη έγινε πενήντα χρόνια νωρίτερα, στα τέλη της ΥΜ ΙΑ περιόδου, προκαλώντας μόνο μικρές καταστροφές στην Κρήτη. Ίσως οι Μυκηναίοι που εγκαθίστανται ως κυρίαρχοι στην Κνωσό από το 1450 π.χ. να είναι υπεύθυνοι για τις καταστροφές σε άλλα κρητικά κέντρα. Η Γραμμική Β, η τρίτη και τελευταία κρητική γραφή κατά την Εποχή του Χαλκού, αποκρυπτογραφήθηκε από τον Άγγλο M. Ventris στα Η γλώσσα της γραφής αυτής είναι η μυκηναϊκή, η πιο αρχαία μορφή της ελληνικής γλώσσας που μαρτυρείται ως σήμερα. Οι πινακίδες αυτές είναι από άψητο πηλό και σώθηκαν εξαιτίας της πυρκαγιάς που συνόδευσε την καταστροφή των χώρων στους οποίους βρίσκονταν, στο παλάτι της Κνωσού και στο Καστέλι των Χανίων στην Κρήτη, στην Πύλο, στις Μυκήνες και την Τίρυνθα στην Πελοπόννησο, και τη Θήβα στη Στερεά Ελλάδα 2. Οι πινακίδες της Γραμμικής Β γραφής μας πληροφορούν ότι στο ανάκτορο της Κνωσού φαίνεται να υπήρχε στη δυτική πτέρυγα ένα τμήμα, όπου καταγράφονταν αρωματικά φυτά, καρυκεύματα, μέλι και αναφέρονταν προσφορές. Στις πινακίδες που βρέθηκαν στο τμήμα αυτό με τη μεγαλύτερη συχνότητα καταγράφονται το κορίανδρο ko-ri-ja-do-no (Coriandrum sativum) και το κύπειρο (ku-pa-ro) 3. 1 Λογιάδου Πλάτωνος 1980, 3. 2 Τζιγκουνάκη Perna 1997, Λιβέρη 1997, 57. 3

4 Οι πληροφορίες που μας παρέχονται μέσω των πινακίδων της Γραμμικής Β μας δίνουν την εικόνα μιας οργανωμένης παραγωγής αρωματικών ελαίων, οι οποίες ήταν υπό τον άμεσο έλεγχο των διοικητικών κέντρων. Οι διαδικασίες αυτές συνδέονται με εξειδικευμένα άτομα και με συγκεκριμένες μονάδες μετρήσεων, ανάλογες με το είδος του φυτού. Οι πρώτες ύλες και τα προϊόντα καταγράφονται επιμελώς. Ανασκαφικά ευρήματα, όπως η συλλογή σπόρων από τους αρχαιολόγους, μέσω της επίπλευσης, οι εικονιστικές αποδόσεις διαφόρων φυτών σε τοιχογραφίες και σε αγγεία, συμπληρώνουν την εικόνα μας για την μυκηναϊκή και μινωική εποχή. Β. ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ 1. Ιστορική αναδρομή για την ομορφιά Η ομορφιά θεωρείται ήδη από την αρχαιότητα ένα από τα μεγαλύτερα δώρα των θεών στους ανθρώπους, καθώς αποτελούσε ένα ασφαλές και άκοπο μέσο ατομικής και κοινωνικής προβολής και επίτευξης στόχων, όπως μαρτυρείται και από διάφορα μυθολογικά επεισόδια στις εμπειρίες του καθημερινού βίου. Στο πέρασμα του χρόνου η φροντίδα του προσώπου και του σώματος όχι μόνο είχε αναχθεί σε τέχνη, αλλά αποκάλυπτε τα επιτεύγματα στον τομέα της υγείας. Δήλωνε την κοινωνική διαστρωμάτωση και προέβαλλε τις αισθητικές αντιλήψεις σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Για την παρασκευή των καλλυντικών προϊόντων και αλοιφών, τα οποία στους κλασικούς χρόνους έφτιαχναν οι γυναίκες μόνες τους ή με τη βοήθεια ειδικών, χρησιμοποιούνταν διάφορα αρωματικά φυτά και βότανα, ρίζες, άνθη, ξύλο, φρούτα, σπόροι και ρετσίνι, τα οποία αναμειγνύονταν με άλλες ουσίες, πολλές από τις οποίες ήταν εισηγμένες. Τις πληροφορίες για τον καλλωπισμό των Μινωιτών αντλούμε από τα έργα τέχνης που ήρθαν στο φως κατά τις ανασκαφικές έρευνες και συγκεκριμένα από τις τοιχογραφίες σημαντικών κτιρίων, κυρίως των ανακτόρων. Οι παραστάσεις νεαρών κυρίως ανδρικών και γυναικείων μορφών με τα ανεξίτηλα και τα φωτεινά τους χρώματα στις τοιχογραφίες δεν αφήνουν αμφιβολία για την ξέγνοιαστη και πολυτελή ζωή των ευγενών της μινωικής Κρήτης. Γραπτά κείμενα, δηλαδή απογραφές, κατάλογοι προϊόντων, που προέρχονται από την Κρήτη, αλλά κυρίως πινακίδες Γραμμικής Β, προσφέρουν στοιχεία κυρίως για την παραγωγή αρωμάτων και επεξεργασία πρώτων υλών. Προκειμένου να επιτευχθεί η ιδανική αλαβάστρινη επιδερμίδα, το οποίο ήταν γνώρισμα των γυναικών της ανώτερης κοινωνικής τάξης, άπλωναν στο πρόσωπό τους το ψιμμύθιον, ένα στρώμα κερουσίτη από λευκό μόλυβδο ή ανθρακικό άλας του μολύβδου. Για τα μάγουλα υπήρχε η επιθυμία να είναι ροδαλά. Θεωρείται ότι 4

5 γινόταν χρήση της μίλτου, ορυκτής ερυθρής χρωστκής ουσίας, που προερχόταν από τρεις περιοχές, τη Σινώπη, τη Λήμνο και την Κέα 4. Για να κοκκινίζουν τα μάγουλα οι γυναίκες χρησιμοποιήθηκε κόκκινη χρωστική ουσία, η κιννάβαρη, αυτοφυές ορυκτό του υδραργύρου. Για τη φροντίδα των ματιών χρησιμοποιούσαν σταγόνες του φυτού μπελαντόνα, που είχε την ιδιότητα να αναστέλλει τις κόρες των ματιών και να κάνει το βλέμμα ελκυστικό. Για το περίγραμμα των ματιών χρησιμοποιούσαν γαληνίτη (θειούχο μόλυβδο). Κατά τη Ρωμαϊκή εποχή προστέθηκε και ο κρόκος στο περίγραμα των ματιών. Η γνώση ότι ο μόλυβδος και όλα τα οξείδιά του, από τον κερουσίτη έως και τον λιθάργυρο, είναι εξαιρετικά τοξικές ουσίες, δεν απέτρεψε την ευρεία χρήση τους στην κοσμετολογία με παράλληλη εφαρμογή τους στην ιατρική, υποδηλώνοντας την πεποίθηση των αρχαίων ότι, σε μικρές ποσότητες, τα επικίνδυνα αυτά συστατικά ενισχύουν την άμυνα και ανάπλαση του δέρματος 5. Η συνήθεια χρήσης αρωματικών ελαίων ως μέσο καλλωπισμού σχετίζεται τόσο με την καθημερινή όσο και με τη μεταθανάτια ζωή, όπως επίσης και με την προετοιμασία του ατόμου για τη συμμετοχή του σε τελετουργίες. Κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού, οπότε ανιχνεύεται και η έναρξη της ελαιοκαλλιέργειας στον ελλαδικό χώρο, θα μπορούσε να τοποθετηθεί και η χρήση ελαιόλαδου για τον καθαρισμό και την περιποίηση του σώματος. Αν και η χρήση των αρωματικών ελαίων ξεκινά στην Κρήτη στη Μέση Εποχή του Χαλκού, όπου υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις για τη λειτουργία εργαστηρίων αρωματοποιίας, η Ύστερη Εποχή του Χαλκού σηματοδοτεί την εποχή της μεγάλης ανάπτυξης της ελαιοκαλλιέργειας και της μεγάλης διάδοσης της χρήσης των αρωματικών ελαίων, η οποία συνεχίστηκε σε όλες τις φάσεις εξέλιξης του ελληνικού πολιτισμού έως τις μέρες μας. Η αρχαιολογική σκαπάνη έχει φέρει στο φως στοιχεία που σχετίζονται με την παραγωγή, τη χρήση και το εμπόριο αρωματικών ελαίων σε όλο τον μυκηναϊκό κόσμο, εντός και εκτός του ελλαδικού χώρου. Τα φαρμακευτικά και αρωματικά έλαια για τον καθαρισμό και καλλωπισμό του σώματος ήταν διαδεδομένα στην Ανατολική Μεσόγειο κατά την Εποχή του Χαλκού και η χρήση τους έχει τις απαρχές της στη Μεσοποταμία και στην Αίγυπτο. Το νησί της Κρήτης με τη μεγάλη ηλιοφάνεια και το εύκρατο κλίμα φημίζεται για τον πλούτο των αρωματικών φυτών που ευδοκιμούν στη γη του. Από νωρίς οι Μινωίτες είχαν συνειδητοποιήσει την αξία των φυτών για την καθημερινή ζωή και η συλλογή και επεξεργασία τους αποτελούσαν βασική ενασχόλησή τους. Οι Μινωίτες εκμεταλλεύονταν την πλούσια βλάστηση της Κρήτης για την παρασκευή των αρωμάτων. Το αλάβδανον ήταν το σπουδαιότερο φυτό της Κρήτης. Οι Μινωίτες χρησιμοποιούσαν τη ρητίνη του σε θεραπευτικές αλοιφές και για να βάφουν 4 Δεβετζή , Δεβετζή ,

6 κόκκινα τα αρώματα. Δύο ποικιλίες φυτών παρόμοιες με την κρητική αλανδανία ευδοκιμούν στην περιοχή γύρω από τη Δαμασκό και στην Κύπρο. Άλλο ονομαστό φυτό της Κρήτης είναι η Theangelis, γνωστή σαν δίκταμος (Origanum Dictamus L.), ιερό φυτό της Άρτεμης Δίκτυννας, που φυόταν στα Δικταία Όρη. Το έλαιο που παρασκευαζόταν από το φυτό αυτό είχε τονωτικές και διεγερτικές ιδιότητες. Έλαιο αρωματισμένο με απόσταγμα δίκταμου πρόσφεραν στους Θεούς της Κρήτης, των Μυκηνών και της Πύλου από τον 15 ο έως και το 13 ο αιώνα 6. Οι Μινωίτες είχαν μεγαλύτερη ποικιλία αρωμάτων από τους Μυκηναίους. Εκτός από τα αναφερόμενα φυτά, εκμεταλλεύονταν τον κρόκο, τον κρίνο, την ίριδα, τη μυρτιά, τη μαντζουράνα, τον κέδρο, το κυπαρίσσι. Υπάρχουν διακόσια εγχώρια είδη κρητικής αρωματικής χλωρίδας. Είναι πολύ πιθανό ότι στην Κρήτη και στην Πελοπόνησσο παρασκεύαζαν ένα αρωματικό λάδι από φασκομηλιά, πέταλα ρόδου και λουλούδια ασπάλαθου. Στην Κρήτη υπάρχουν και τοπωνύμια που έχουν σχέση με αρωματικά φυτά, όπως Βαρσαμάκια, Βαρσαμόνερο, Αστυράκι, Κολοκασία. Γ. ΠΡΩΤΕΣ ΥΛΕΣ Ειδικοί τεχνίτες κατασκεύαζαν καλλυντικά για τα μάτια, τα μάγουλα, τα χείλη. Τα βλέφαρα της «Παριζιάνας», της Κνωσού, που είναι θεά ή μεγάλη ιέρεια, είναι βαμμένα στην άκρη τους με μαύρο χρώμα, πράγμα που μεγαλώνει καταπληκτικά τα μάτια. Ανάμεσα στα κρητικά ιερογλυφικά υπάρχει και η σπάτουλα για τα ψιμμύθια. Τους χρησίμευε να σπάνε και να ανακατεύουν σε ένα ευδιάλυτο κόμμι μαύρη σκόνη θειούχου μόλυβδου και μαγγανησίου. Σκέπαζαν με σχέδια από σκόνη ώχρας τα μάγουλα και τα πτερύγια της μύτης. Το κόκκινο που έχει απλωμένο με το πινέλο στα χείλη της η «Παριζιάνα», ήταν κι αυτό φτιαγμένο από κάποια χρωστική ύλη ορυκτής προελεύσεως, αιματίτη, κιννάβαρι ή μίνιο, διαλυμένη σε κάποια ελαιώδη κρέμα 7. Οι αρχαιότερες μαρτυρίες που διαθέτουμε για τη χρησιμοποίηση των χρωμάτων του μολύβδου είναι στην κοσμετική. Σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή, από αρχαιοτάτων χρόνων η βαφή των ματιών με μαύρο χρώμα, στα αραβικά Khol, είναι για λόγους καλλωπισμού, αλλά και για θεραπευτικούς. Στην Αίγυπτο ο κονιοποιημένος γαληνίτης αποτελούσε το βασικό υλικό παρασκευής του χρώματος αυτού από τα μέσα του Αρχαίου Βασιλείου, δηλαδή από το 2500 π.χ. 8 Από το Μέσο Βασίλειο ήταν σε χρήση και ο κερουσίτης για την παρασκευή γκρίζων αποχρώσεων, ενώ σε υστερότερες καλλυντικές πούδρες βρέθηκαν δύο ακόμη λευκές 6 Λιβέρη 1997, Φώρ 1990, Δεβετζή ,

7 μολυβδούχες ουσίες (φωσγενίτης και λαυριονίτης), που προέρχονται από τον λιθάργυρο και έχουν θεραπευτικές ιδιότητες. Στη Μεσοποταμία, όπως απέδειξαν αναλύσεις, η χρησιμοποίηση και άλλων χρωμάτων του μολύβδου στον καλλωπισμό γινόταν ήδη από το δεύτερο ήμισυ της 3 ης χιλιετίας π.χ.. Εκτός από το μαύρο που παρασκευαζόταν από τον γαληνίτη και το λευκό του κερουσίτη για τις αποχρώσεις του μπλέ και του πράσινου, βρέθηκε και κίτρινο από βουλφενίτη (επίσης ορυκτό του μολύβδου) 9. Οι ζωγραφικές απεικονίσεις γυναικείων μορφών στις τοιχογραφίες του Ακρωτηρίου μαρτυρούν τον καλλωπισμό του προσώπου τουλάχιστον με το βάψιμο των ματιών, του χείλους και των παρειών 10. Η μεταγενέστερη γενίκευση για κάθε καλλυντικό σκεύασμα, φτιασίδι, του όρου ψιμύθιον, δεν είναι τίποτα άλλο από την σκόνη του κερουσίτη για τη λεύκανση της επιδερμίδας. Θα μπορούσε ο καλλωπισμός να προταθεί με αρκετή ασφάλεια ως μια εφαρμογή των χρωμάτων από ορυκτά και προϊόντα του μολύβδου στο Ακρωτήρι. Τη συγκεκριμένη υπόθεση έρχεται να υποστηρίξει και η μάζα του ρόδινου χρώματος, η οποία πιστεύουμε ότι είναι καλλυντική πούδρα και ανήκει στα προϊόντα καλλωπισμού της Θηραίας κυρίας. Η σχέση των χρωμάτων του μολύβδου με τα ορθογώνια τριβεία με περιχείλωμα αποτελεί ισχυρή ένδειξη για την παρασκευή και χρησιμοποίησή τους ήδη από την τρίτη χιλιετία π.χ.. Το γεγονός ότι ανιχνεύθηκε μόλυβδος στα ίχνη χρώματος επάνω σε μαρμάρινο ειδώλιο της ίδιας περιόδου αποτελεί ένα επιπλέον στοιχείο έμμεσου συσχετισμού των χρωμάτων του μολύβδου με των καλλωπισμό. Ιδιαίτερο αισθητικό ενδιαφέρον για την απεικόνιση των θεϊκών μορφών παρουσιάζει η γυναικεία κεφαλή από ασβεστοκονίαμα που βρέθηκε στο θρησκευτικό Κέντρο των Μυκηνών και αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα σωζόμενα ολόγλυφα έργα της μυκηναϊκής τέχνης. Η μορφή φορά πεπλατυσμένο πόλο και έχει ένα πολύ ενδιαφέρον κοσμητικό χαρακτηριστικό: στο μέτωπο, το σαγόνι και τις παρειές της έχουν επιζωγραφηθεί ερυθροί στιγμορόδακες. Η διακόσμηση αυτή, είτε γραπτή, είτε δερματόστικτη, είχε προφανώς συμβολικό χαρακτήρα, χωρίς να γνωρίζουμε εάν αποτέλεσε πρακτική που υιοθέτησαν οι Μυκηναίες στην πραγματική ζωή 11. Τα μυκηναϊκά είδωλα αποδίδουν θεότητες και λειτουργούν ως λατρευτικές εικόνες. Όπως ανέφερα, κάποια είδωλα διακοσμούνται με ρόδακες ή ρόμβους στα μάγουλα 9 Δεβετζή , Ό.π. 11 Πλιάτσικα 2018,

8 που ίσως αποδίδουν μια κοσμητική επιλογή ή ήταν σχέδια με θρησκευτική συμβολική σημασία. Το είδωλο που βρέθηκε από τον Χρήστο Τσούντα το 1887 ως κτέρισμα στο θαλαμωτό τάφο 40 του νεκροταφείου της Αγριοσυκιάς στις Μυκήνες, η «Κυρία», όπως ειθίσταται να ονοματίζονται αυτά τα είδωλα στη βιβλιογραφία, διαθέτει ένα ευδιάκριτο «μούσι»! Βλέπουμε το σαγόνι της ζωγραφιστό. Διαθέτουν γραπτό σαγόνι που μοιάζει με μούσι μόνο δύο μυκηναϊκά είδωλα: η «Κυρία με τα Χέρια στο Στήθος» από το Θρησκευτικό Κέντρο των Μυκηνών και η «Κυρά της Φυλακωπής» από το αντίστοιχο ιερό στη Μήλο. Το γραπτό σαγόνι, προοριζόταν να λειτουργήσει ως διάμεσος επικοινωνίας, ως εικόνα θεότητας, προς την οποία απευθυνόταν οι επικλήσεις των λατρευτών 12. Το ορυκτά χρώματα σπάνια απαντούν στη φύση έτοιμα να χρησιμοποιηθούν, δηλαδή καθαρά από διάφορες προσμίξεις και σε μορφή σκόνης. Το ίδιο ισχύει και για τα γαιοχρώματα που βρίσκονται αρκετά καθαρά από προσμίξεις. Απαραίτητη είναι η διαδικασία μετατροπής τους από πέτρα σε σκόνη, με τον θρυμματισμό και την κονιοποίησή τους. Η διαδικασία αυτή είναι επίπονη και χρονοβόρα 13. Δ. ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΠΡΩΤΩΝ ΥΛΩΝ 1. Χαμαλεύρι - Προανακτορικό εργαστήριο «Μπολάνης» Στην περιοχή του εργαστηρίου «Μπολάνης», στη θέση Χαμαλεύρι, στη Δυτική Κρήτη, σε σωστική ανασκαφή το 1992, βρέθηκαν ενδείξεις για πραγματική παραγωγή αρωματικών υλών. Αυτές οι ενδείξεις χρονολογούνται στην προανακτορική περίοδο, στη Μεσομινωική Εποχή Ι Α (περ π.χ. ). Ξεπερνά τα όρια ενός οικιακού εργαστηρίου και ανακαλύπτει μια οργανωμένη βιοτεχνία της εποχής. Επίμηκες λιθόστρωτο μονοπάτι επικοινωνίας και διαχωρισμού των επιμέρους δραστηριοτήτων, διαφορετικού τύπου εστίες και πυρές, πήλινα σκεύη ιδιόμορφου σχήματος και ειδικής χρήσης Περιγραφή τμήματος εργαστηρίου «Μπολάνης» Λιθόστρωτο μονοπάτι διασχίζει κατά μήκος το χώρο, διαιρώντας τον σε βόρειο και νότιο. Το βόρειο τμήμα λόγω της έρευνας προσφέρει περισσότερα στοιχεία. Το μονοπάτι αποτελείται από σειρά κροκαλών και πάκτωμα από όστρακα, χαλίκια και χώμα για τη διαμόρφωση ισόπεδης διάβασης. Έχει επιμελημένο μόνο το βόρειο μέτωπο με πυκνές κροκάλες στη σειρά. Δεν διακρίνεται νότιο μέτωπο. Στο 12 Πλιάτσικα, Η Κυρία με το «μούσι», πηγή: 13 Μιχαηλίδης Ι., Αγγελίδης Π. 2006,

9 ανατολικό άκρο της ανασκαφής ερευνήθηκαν δύο λάκκοι (Κ και Σ ), από τους οποίους ο πρώτος χρονολογείται στην ΥΜ ΙΙΙ Γ1 περίοδο (περ π. Χ.), ενώ ο δεύτερος, αβαθής και επιμήκης, είναι σύγχρονος με την εγκατάσταση. Δίπλα τους εντοπίστηκαν δύο πυρές. Σε επαφή με την πυρά 2, αποκαλύφθηκε σε τεμάχια επίμηκες πήλινο σκεύος σαν «κρουνός» και βάση κυλινδρικού αγγείου 14. Στα βόρεια του παραπάνω χώρου αποκαλύφθηκαν δύο συνεχόμενες εστίες. Η εστία 1 έχει ορθογώνιο σχήμα και αποτελείται από δάπεδο με ορθογώνιους πλίνθους με έντονα ίχνη καύσεως. Το κάτω τμήμα ενός καμμένου αμφορέα, μια καμένη λεκανίδα και ένα άωτο κύπελλο βρέθηκαν σε μια μικρή εσοχή στα νοτιοδυτικά. Η εστία 2, ελλειψοειδούς σχήματος, έχει δάπεδο από γκριζόλευκο πηλό, η επιφάνεια του οποίου είναι καμένη, κόκκινη και στο ψηλότερο σημείο της κατάμαυρη 15. Στα βορειοανατολικά και βορειοδυτικά των δύο εστιών έχουν λαξευτεί δύο ορύγματα. Το βορειοανατολικό περιείχε μόνο χώμα, ενώ το δυτικό είχε λαξευτεί ειδικά για να δεχθεί το πώμα πίθου, στο κέντρο του οποίου είχε δημιουργηθεί μεγάλη κυκλική οπή. Στη συνέχεια, το σκεύος είχε τοποθετηθεί ανάποδα μέσα στο λάξευμα, ώστε να σχηματίζει μια αντελώς επίπεδη επιφάνεια, όπου πάτησε η βάση κυλινδρικού αγγείου, από το οποίο λείπει όλος ο πυθμένας. Η κατασκευή δίνει την εντύπωση ότι είχε ως προορισμό την υποδοχή υγρού που για κάποιο λόγο έπρεπε να φτάσει έως το φυσικό έδαφος 16. Δυτικότερα ήρθε στο φως ειδικής χρήσης πήλινο σκεύος με οπές στο σώμα και στον πυθμένα και μια καμένη λεκανίδα, ενώ στα νότια του λιθόστρωτου ανεσκάφησαν δύο εφαπτόμενοι λάκκοι (Ο και Π), ο δεύτερος από τους οποίους ανήκει στην ΥΜ ΙΙΙ Γ1 φάση (περ π.χ. ). Ο λάκκος Ο, με ανεξήγητες προς το παρόν κοιλότητες στον πυθμένα του, περιείχε 22 άωτα κύπελλα της ΜΜ Ι Α περιόδου (περ π. Χ. ), τοποθετημένα σε ομάδες. Μαζί τους υππήρχε και ένας καμένος πήλινος δίσκος από τον πυθμένα κυλινδρικού σκεύους 17. Η εστία 3, αποκαλύφθηκε στα βορειοδυτικά, με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Πρόκειται για τετράπλευρη κατασκευή, η οποία ορίζετα από λίθους στα δυτικά. Έχει δάπεδο από πατημένο χώμα και κόκκινο πηλό κατά τόπους, πάνω στο οποίο έχουν διαμορφωθεί πέντε κοιλότητες, όλες μικρές εκτός της κεντρικής, γύρω από την οποία παρατηρούνται έντονα ίχνη καύσεως. Δίπλα στη νοτιοανατολική κοιλότητα είχε τοποθετηθεί ακέραια πρόχου. Στο δάπεδο της εστίας βρέθηκαν τεμάχια οψιανού και πυριτόλιθου καθώς και πήλινο βαρίδι με 39 αποτυπώματα σφραγίδας με φυτικό θέμα Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη 1999, Ο.π. 16 Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη 1999, Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη 1999, Ό.π. 9

10 Στη δυτικότερη άκρη του χώρου που ερευνήθηκε αποκαλύφθηκε το Δωμάτιο Α με χαλικόστρωτους υπαίθριους χώρους εκατέρωθεν. Στη νότια πλευρά του λιθόστρωτου, ακριβώς απέναντι από το Δωμάτιο Α, αρχίζει άλλο κτίσμα. Τα αποτελέσματα των αναλύσεων των δειγμάτων από πέντε διαφορετικά σκεύη ( αμφορέα, πρόχου, κρουνό, πιθοειδές αγγείο, βιοτεχνικό αγγείο), οδηγούν στην ερμηνεία της λειτουργίας του εργαστηρίου ως χώρου επεξεργασίας αρωματικών φυτών, όπως της ίριδας, για την παρασκευή αρωματικών ελαίων. Τρία αγγεία περιείχαν ιριδέλαιο: το βιοτεχνικό αγγείο, ο αμφορέας και το μικκύλο κύπελλο Μυρεψείο στο ανάκτορο της Κάτω Ζάκρου Υπάρχουν ενδείξεις για ύπαρξη ανακτορικών μυρεψείων στο ανάκτορο της Κάτω Ζάκρου κατά το α μισό του 15 ου αι. π.χ. Στη νότια πτέρυγα του μινωικού ανακτόρου της Κάτω Ζάκρου έχουν βρεθεί υπολείμματα εργαστηρίου αλοιφών ΥΜ εποχής. Πρώτος ο L. Pomerance, χορηγός της ανασκαφής, υπέθεσε ότι στον εργαστηριακό χώρο XL VII της νότιας πτέρυγας, στον οποίο είχαν βρεθεί πολλά σκεύη διαφόρου σχήματος και μεγέθους, πρέπει να ήταν εγκατεστημένο εργαστήριο αρωματοποιίας με χρησιμοποίηση τοπικών αρωματικών βοτάνων. Ο Ν. Πλάτων δέχεται το γεγονός αυτό. Τόσο στα μυκηναϊκά ανάκτορα της Πύλου, όσο και στα ανακτορικά εργαστηριακά παραρτήματα των Μυκηνών προέκυψαν σαφείς ενδείξεις τέτοιου είδους βασιλικής βιοτεχνίας. Πινακίδες και των δυο μερών αναφέρουν την προμήθεια και την παρασκευή αιθερίων ελαίων και αρωματικών βοτάνων ως μίνθη, κορίανδρου, μάραθου, καρδάμου, μύρτου κ.ά. Πρόκειται για το αρχαιότερο μέχρι τώρα γνωστό μινωικό μυρεψείο. Ο χώρος XL VII ήταν διαιρεμένος σε δύο τμήματα που επικοινωνούσαν μεταξύ τους από τον ίδιο διάδρομο. Εκεί βρέθηκαν πολλά κυάθια, κύπελλα, άλλα μικρά αγγεία κοινής χρήσης, αγγεία ευρύστομα καδοειδή, σταμνοειδή ή πιθοειδή που πρέπει να ήταν μαγειρικά ή ειδικά εργαστηριακά σκεύη, πυριατήρια με ραβδωτή λαβή και κυρτό περιχείλωμα για την προστασία του χεριού και σκεύη που τα ταύτισαν με καλύμματα χυτρών. Επίσης σκεύη με εσωτερικούς ηθμούς, πολλά μικρά άωτα κύπελλα, τμήματα πολύ μεγάλου λεκανοειδούς σκεύους και πήλινη σχάρα με διάτρητη την επίπεδη επιφάνεια ψησίματος. Τα αγγεία και τα εργαλεία που ήταν απαραίτητα σε ένα μυρεψείο δεν διέφερε κατά πολύ από τα άλλα οικιακά αγγεία. Οπωσδήποτε θα χρειάζονταν λεπίδες, γουδιά και τριπτήρες για τον τεμαχισμό και το άλεσμα των αρωματικών φυτών, καθώς και μικρές ζυγαριές για τη μέτρηση της απαιτούμενης ποσότητάς τους. Μεγάλα αγγεία, 19 Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη 1999,

11 όπως λεκάνες ή ασάμινθοι, όπου θα μούλιαζαν τα αρωματικά φυτά, χύτρες για το βράσιμο του ελαίου και διάφορα αγγεία με προχοή 20. Θυμιατήρια πήλινα και μεταλλικά έχουν βρεθεί στο ανάκτορο της Κάτω Ζάκρου, στα Μάλια, σε άλλα μέρη της Κρήτης και φυλάσσονται σε μουσεία όπως το Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου και το αντίστοιχο του Ρεθύμνου. Το θυμιατήρι των Μαλίων περιείχε φυτικά υπολείμματα. Στην τοιχογραφία της Θήρας με την ιέρεια απεικονίζεται ένα μικρό φορητό θυμιατήρι με κωνικό σκέπασμα 21. Ε. ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΕΣ ΔΟΧΕΙΑ ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ ΠΡΩΤΩΝ ΥΛΩΝ 1. Κεραμική εργαστηρίου «Μπολάνης» Η κεραμική χαρακτηρίζεται από άωτα τροπιδωτά κύπελλα, γραπτά αγγεία με τη διακοσμητική τεχνική του «σκοτεινού επί ανοικτού» και «ανοικτού επί σκοτεινού» ρυθμού, ανάμεσα στα οποία συναντούμε και λίγα πολύχρωμα δείγματα από κύπελλα με χαμηλό πόδι και ποτήρια, τριποδικά και άλλα χρηστικά αγγεία σε εγχάρακτη και τραχωτή διακόσμηση, κυρίως πρόχους και κύπελλα, τα οποία ταιριάζουν με ανάλογες ομάδες της ΜΜ Ι Α περιόδου (περ π. Χ. ) της Κεντρικής Κρήτης, όπως από τις Κουλούρες Κνωσού, τις Πατερικιές Φαιστού, το Φουρνί Αρχανών και τις Γούρνες Πεδιάδας 22. Οι ψευδόστομοι αμφορείς, τα κατ εξοχήν δοχεία αποθήκευσης και μεταφοράς απλού και αρωματικού ελαίου της περιόδου, αποτελούν κοινά ευρήματα σε οικιστικά και ταφικά σύνολα σε όλη σχεδόν τη λεκάνη της Μεσογείου. Πρόκειται για πληροφορίες από τα ανακτορικά αρχεία των πινακίδων Γραμμικής Β γραφής που περιέχουν πολύτιμα στοιχεία για τις πρώτες ύλες που χρησιμοποιούσαν για την παραγωγή αρωμάτων. 20 Πλάτων 1974, Λιβέρη 1997, Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη 1999,

12 ΣΤ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Οι πινακίδες Γραμμικής Β γραφής είναι διοικητικά έγγραφα (κατάλογοι και απογραφές) τα οποία τηρούσε το ανάκτορο. Αποτελούν πολύτιμη πηγή πληροφοριών για την ανακτορική ιεραρχεία, την παραγωγή και επεξεργασία των αγαθών, το εμπόριο και τις επαγγελματικές και κοινωνικές τάξεις. Στα ανακτορικά αρχεία των πινακίδων της Γραμμικής Β γραφής περιέχονται πολύτιμες πληροφορίες για αρωματικά έλαια. Η ακριβής διαδικασία παρασκευής τους δεν είναι γνωστή, αν και είναι βέβαιο ότι περιελάμβανε βρασμό. Η Κρήτη γεωγραφικά και πολιτιστικά βρίσκεται σε μια θέση ελέγχου της θαλάσσιας κίνησης από το Αιγαίο, την Ανατολική Μεσόγειο, τη Μεσοποταμία την Αίγυπτο. Υπήρξε εξαγωγικό και εισαγωγικό κέντρο πρώτων υλών. Σύνδεσμοι με τις Κυκλάδες φανερώνονται μέσω των ευρημάτων και των τοιχογραφιών. Οι Μινωίτες είχαν αναγνωρίσει και χρησιμοποιούσαν τα πιο σπάνια και ακριβά σήμερα αγαθά της αρωματοποιίας 4000 χρόνια πριν, προτού ακόμη χτιστούν τα πρώτα ανάκτορα. Ήδη από τη Μεσομινωική Ι Α περίοδου (περ π. Χ. ), πριν απο τα πρώτα ανάκτορα, υπήρχε μια καθιερωμένη βιομηχανία αρωματικών ελαίων στη θέση «Μπολάνης», στο Χαμαλεύρι της Δυτικής Κρήτης. Αναλύσεις σε σκεύη έδειξαν πιθανώς παραγωγή ελαίων σε ρευστή ή παχύρρευστη μορφή. Ενδείξεις για τον καλλωπισμό κατά την 2 η και 3 η χιλιετία π.χ. είναι οι τοιχογραφίες καθώς και οι στιγμές και οι γραμμές στα ειδώλια, που υποδηλώνουν ότι γυναίκες χρωμάτιζαν το πρόσωπο και το σώμα τους σε ειδικές εκδηλώσεις, με κοινωνικό τελετουργικό ή και λατρευτικό περιεχόμενο ή διακοσμούσαν το πρόσωπό τους με μόνιμο τρόπο. Η χρήση ψιμμυθίων αποδεικνύεται από σκεύη με καλλυντικές και κοσμητικές ύλες. Η εύρεση χρωμάτων και σκευών σε τάφους ως πλούσια κτερίσματα ίσως δηλώνουν συγκεκριμένο κοινωνικό ρόλο ή θέση. 12

13 Ζ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1) Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη Μαρία, «Χαμαλεύρι-Προανακτορικό εργαστήριο Μπολάνης», στο: Τζεδάκις Γιάννης, Martlew Holley (επιμ.), Μινωιτών και Μυκηναίων γεύσεις, Συλλογικός τόμος, Έκθεση Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο 12 Ιουλίου- 27 Νοεμβρίου 1999, Υπουργείο Πολιτισμού, Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων, Αθήνα, 1999, σ ) Δεβετζή Α., «Πίσω από την Τέχνη Τα χρώματα στο Ακρωτήρι Θήρας», ΑΛΣ τ.7 ( ), ) Λιβέρη, Αγγελική, «Η χρήση των αρωματικών φυτών και βοτάνων για την Παρασκευή αρωμάτων και καλλυντικών στην ελληνική αρχαιότητα», στο : Φαρμακευτικά και Αρωματικά Φυτά. Παροδοσιακές χρήσεις και δυνατότητες αξιοποίησής τους, Ζ Τριήμερο Εργασίας Μαρτίου 1997 Παραλίμνι Κύπρος, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, Αθήνα, σ ) Λογιάδου- Πλάτωνος Σ. (επιμ.), Κνωσός. Το ανάκτορο του Μίνωα. Ο Μινωϊκός Πολιτισμός και το Μουσείο του Ηρακλείου, Αθήνα, Χρ. Ζ. Μαθιουλάκης και Ν. Γκουβούσης, ) Μιχαηλίδης Ι., Αγγελίδης Π., «Οι συνθήκες Διατήρησης των Οργανικών Υλικών Φυτικής Προέλευσης στον Προϊστορικό Οικισμό του Ακρωτηρίου Θήρας», ΑΛΣ τ.4 (2006), σ ) Πλάτων Ν., Ζάκρος. Το νέον μινωικόν ανάκτορον, Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία, ) Πλιάτσικα, Βασιλική, «Αναζητώντας την ιδανική Μυκηναία: Το αισθητικό ιδεώδες της γυκαικείας μορφής στη Μυκηναϊκή εποχή», στο: Γεωργακαράκου-Λαγογιάννη (επιμ.), Οι Αμέτρητες Όψεις του Ωραίου στην Αρχαία Τέχνη, Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα, Έκδοση του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, 2018, σ ) Πλιάτσικα, Βασιλική, Η Κυρία με το «μούσι», πηγή: 9) Τζιγκουνάκη, Αναστασία Perna, Massimo, «Καρυκεύματα και αρωματικά φυτά κατά τη μυκηναϊκή εποχή», στο : Φαρμακευτικά και Αρωματικά Φυτά. Παροδοσιακές χρήσεις και δυνατότητες αξιοποίησής τους, Ζ Τριήμερο Εργασίας Μαρτίου 1997 Παραλίμνι Κύπρος, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, Αθήνα, σ ) Φώρ Πώλ, Η Καθημερινή Ζωή στην Κρήτη τη Μινωϊκή Εποχή, μετάφρ. Έλλη Ι. Αγγέλου, Αθήνα, Παπαδήμα,