ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΥ ΤΟΜΕΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ: ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ : Ν. Ο. Π. Ε. ΤΟΥ Α. Π. Θ.

Transcript

1 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΥ ΤΟΜΕΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ: ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ : Ν. Ο. Π. Ε. ΤΟΥ Α. Π. Θ. ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ «H ΙΑΤΡΙΚΗ ΥΠΟΒΟΗΘΗΣΗ ΣΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ - ΕΝΑ ΠΟΛΥΔΙΑΣΤΑΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ». Διπλωματική εργασία της Μιστάρα Βικτωρίας του Στεφάνου. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α Μέρος :Αντί Εισαγωγής... Ι. Νέες κοινωνικές εξελίξεις και υπογεννητικότητα. 5-8 II. Ανάπτυξη της ιατρικής επιστήμης στην ανθρώπινη αναπαραγωγή IΙΙ. Ο ρόλος της «Βιοηθικής» και του «Βιοδικαίου» IV. Ισχύον καθεστώς προ των νεότερων ειδικών νομοθετημάτων Β Μέρος : Νομοθετήματα για την Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή. Ι. 1 η ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ : Νόμος υπ αριθμ. 3089/2002 «Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή». Ια. Ένταξη του νόμου στην ελληνική έννομη τάξη Ιβ. Γενικές διατάξεις του νόμου για την Ι.Υ.Α.Α Ιγ. Ειδική ρύθμιση για τη μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση Ιδ. Ειδική ρύθμιση για την παρένθετη μητρότητα Ιε. Συνέπειες στο δίκαιο της συγγένειας Ιστ. Σύγκριση με ξένα νομοθετήματα

3 ΙΙ. 2 η ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ : Νόμος υπ αριθμ. 3305/2005 «Εφαρμογή της Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής». ΙΙα. Πρόσθετες προϋποθέσεις εφαρμογής των μεθόδων της Ι.Υ.Α ΙΙβ. Διάθεση και διακίνηση γεννητικού υλικού ΙΙγ. Μονάδες Ι.Υ.Α. - Τράπεζες Κρυοσυντήρησης και Εθνική Αρχή Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής ΙΙδ. Ποινικές και διοικητικές κυρώσεις Γ Μέρος : Αντί Συμπεράσματος

4 ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ ΑΚ = Αστικός Κώδικας. Αρμ. = Αρμενόπουλος (περιοδικό). Δ.Ε.Κ = Δικαστήριο Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. ΕισΝΑΚ = Εισαγωγικός Νόμος Αστικού Δικαίου. ΕλλΔνη = Ελληνική Δικαιοσύνη (περιοδικό). ΕΣ = Ευρωπαϊκή σύμβαση. ΚΝοΒ = Κώδικας Νομικού Βήματος (περιοδικό). Κριτ.Ε= Κριτική Επιθεώρηση (περιοδικό). ΚΠολΔ = Κώδικας Πολιτικής Δικαιοσύνης. ν. = νόμος. ΝοΒ = Νομικό Βήμα (περιοδικό). Π.Δ. = Προεδρικό Διάταγμα. ΠοινΔικ = Ποινική Δικαιοσύνη (περιοδικό). ΠΚ = Ποινικός Κώδικας. Σ. = Σύνταγμα. ΣυνθΕΚ = Συνθήκη Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. ΧρΙΔ = Χρονικά Ιδιωτικού Δικαίου (περιοδικό). 4

5 Α Μέρος :Αντί Εισαγωγής... Ι. Νέες κοινωνικές εξελίξεις και υπογεννητικότητα. Οικογένεια και συγγένεια απεικονίζουν αναμφίβολα τη σπουδαιότερη μορφή της ανθρωπότητας, καθώς η προέλευση της οικογένειας είναι, πιθανόν, παλαιότερη από αυτή σε τοπική βάση, δηλαδή της κοινότητας. Κατά συνέπεια, η οικογένεια ανήκει στα πιο διαδεδομένα φαινόμενα της κοινωνικής ζωής. Το μέγεθος, η σύνθεση, η κυρίαρχη δομή, η σταθερότητα και η απόδοσή της, καθώς και η κοινωνική θέση και η σημασία της αποτελούν μέρη μιας μεταβλητής κοινωνικής συνάρτησης, βρίσκονται σε εξάρτηση προς τις εκάστοτε μορφές οικονομίας, κουλτούρας, ηθικής κ.λ.π. και αλλάζουν με την πάροδο του χρόνου και σύμφωνα με ορισμένους φυσικούς και νομικούς νόμους. Η συστηματική κοινωνιολογία εκλαμβάνει την οικογένεια «ως ένα κοινωνικό σύστημα», «ως μια σύνθεση αλληλεπιδρώντων ατόμων» 1. Έτσι, η παραδοσιακή οικογένεια των πολλών ατομικών μονάδων, μετατράπηκε σε πυρηνική οικογένεια μεταξύ των συζύγων, ενώ τα τελευταία χρόνια κάνει την εμφάνιση της και μια σύγχρονη μορφή οικογένειας, η μονογονεϊκή, η οποία βασίζεται στο συνταγματικό ατομικό δικαίωμα της απόκτησης τέκνων και έξω από τα θεσμικά πλαίσια του γάμου. Η μονογονεϊκή οικογένεια στηρίζεται στην επιθυμία της άγαμης μητέρας να αποκτήσει ένα ή περισσότερα παιδιά, ανεξάρτητα από το γεγονός ποιος είναι ο βιολογικός τους πατέρας. Με την τροποποίηση του αναχρονιστικού νομοθετικού πλαισίου των ρυθμίσεων του παλιού Οικογενειακού Δικαίου (ν.1250/1982, ν.1329/1983 και ν.2447/1996) εκτός 1 Μοριχοβίτης Γ.: «Κοινωνιολογία της σύγχρονης οικογένειας», τόμος Ι, Φλώρινα-Αριστείδου Ι., 2001, σελ.24. 5

6 των άλλων, εξαλείφεται πλέον οριστικά η βαρύτατη νομικά και κοινωνιολογικά ρατσιστική διάκριση μεταξύ τέκνων εντός γάμου και εξώγαμων τέκνων και σε συνδυασμό με μια γενική πολιτιστική, οικονομική και πνευματική εξέλιξη της ελληνικής κοινωνίας ενισχύεται καθοριστικά το δικαίωμα στη μητρότητα. Μπορούμε λοιπόν, να επισημάνουμε μια ενδυνάμωση της αρχέτυπης κοινωνικής σχέσης μεταξύ μητέρας και παιδιού (μητριαρχία) στις σύγχρονες κοινωνίες. Ωστόσο, ταυτόχρονα προβάλλει ένα άλλο σύνθετο κοινωνικό, δημογραφικό, αλλά και εθνικού χαρακτήρα φαινόμενο, αυτό της υπογεννητικότητας. Είναι γνωστή η επιθυμία των περισσοτέρων έγγαμων προσώπων, αλλά και πολλών άγαμων να αποκτήσουν δικούς τους απογόνους. Εξίσου γνωστή όμως, είναι κι η παρουσιαζόμενη σε πολλές περιπτώσεις αδυναμίας τεκνοποιίας για διάφορους λόγους. Η ατεκνία αναδεικνύεται σε σοβαρή απειλή για πολλές κοινωνίες συμπεριλαμβανομένης και της ελληνικής. Η ανθρώπινη γονιμότητα, συγκρινόμενη με τα αλλά είδη του ζωικού βασιλείου είναι χαμηλή. Στα πλέον γόνιμα ζευγάρια ηλικίας ετών με κανονικές σεξουαλικές σχέσεις τα ποσοστά εγκυμοσύνης κυμαίνονται περίπου 20 25% για κάθε μήνα. Στη χώρα μας η υπογονιμότητα πλήττει το 15% των ζευγαριών της αναπαραγωγικής ηλικίας. Δηλαδή, αφορά άμεσα ζευγάρια. Το 35% των προβλημάτων αφορούν στη γυναίκα, το 35% στον άνδρα και το υπόλοιπο 30% και στους δύο 2. Εντοπίζονται πολλοί παράγοντες που συντελούν στην υπογονιμότητα. Κυρίαρχο ρόλο παίζει η ηλικία. Η σχέση γονιμότητας και ηλικίας της γυναίκας είναι μία σχέση καθαρά αντίστροφη δηλαδή, όσο μεγαλώνει ηλικιακά μία γυναίκα, τόσο μικραίνει η γονιμότητά της και μετά τα 40 έτη πέφτει κάτω από το 20%. Η μητρότητα λίγο πριν και λίγο μετά τα 40 είναι ένα φαινόμενο της τελευταίας 30ετίας, όπου την τελευταία δεκαετία στις περισσότερες δυτικές χώρες παρατηρείται όλο και περισσότερο η βαθμιαία αύξηση της ηλικίας 2 Βλέπε σχετικά άρθρο της Πεδιαδίτη Ε., στην εφημερίδα Λαρίσης «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ» στις 10/5/

7 απόκτησης παιδιού. Κι αυτή η καθυστέρηση τεκνοποιίας οφείλεται εν μέρει στη καταξίωση της γυναίκας στην σύγχρονη κοινωνία. Η γυναίκα Ελληνίδα έχει καταφέρει με τη μόρφωσή της και το δυναμισμό της να κάνει έντονη την παρουσία της στο δημόσιο και ιδιωτικό τομέα εργασίας, στις τέχνες και στα γράμματα, στην πολιτική και την κοινωνική ζωή της χώρας. Αυτή η καταξίωση όμως, δημιουργεί μια καθυστέρηση στην οργάνωση της οικογένειάς της και κατ επέκταση στη γέννηση των παιδιών της. Εργαζόμενη και μητέρα είναι δύο σχέσεις συγκρουόμενες στην Ελλάδα, μια χώρα που γερνάει, καθώς τα ζευγάρια δεν μπορούν να αποκτήσουν, όσα παιδιά θα επιθυμούσαν. Οι σημερινές κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες αναγκάζουν τη γυναίκα να παρατείνει όλο και περισσότερο μία εγκυμοσύνη, αλλά και το ζευγάρι να μειώνει σε όλο και πιο αραιές τις επαφές του. Οι συνθήκες εργασίας, ο ανταγωνισμός, η ανεργία και γενικά όλες οι δυσκολίες σε μία εργασία, τόσο για τους άνδρες, όσο και για τις γυναίκες με την είσοδό τους στον εργασιακό τομέα για μία επαγγελματική και συγχρόνως οικονομική αποκατάσταση, η οποία αποτελεί πολλές φορές κυρίαρχο στόχο και προτεραιότητα για καλύτερη ζωή και κοινωνική καταξίωση, στερούν τελικά τη γυναίκα του δικαιώματός της στη μητρότητα. Επίσης μια γυναίκα που γίνεται μητέρα στα 40, καλείται να αντιμετωπίσει περισσότερες από μια μεταβάσεις μετάβαση στη μητρότητα, μετάβαση στη δεκαετία των 40, μετάβαση στη φροντίδα των γονέων, οι οποίοι μεγαλώνουν, με αποτέλεσμα να είναι μπλεγμένες σε πολλούς ρόλους. Στατιστικά μπορούμε να αναφέρουμε πως μία στις πέντε γυναίκες σήμερα στη χώρα μας κάνει το πρώτο της παιδί μετά τα 35 έτη. Το 1975 το 5% των γυναικών άνω των 30 ετών ήταν εγκυμονούσες. Σήμερα το ποσοστό φτάνει το 25% 3. Στη συνέχεια, ο τρόπος ζωής και οι περιβαλλοντικοί παράγοντες συμβάλλουν στη δυσκολία της σύλληψης και για τα δύο φύλα. Ο κακός τρόπος 3 Βλ. σχετικό άρθρο στην εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ» στις 23/8/2008, σελ.17, 32. 7

8 διαβίωσης γενικά (κάπνισμα, αλκοόλ, άγχος 4, διατροφή, παχυσαρκία, φάρμακα κ.λ.π.), αλλά και η βιομηχανική ρύπανση παντός είδους αποτελούν βασικές αιτίες κακού. Η στειρότητα στον άνδρα αποτελεί καίριο ζήτημα στην ιατρική επιστήμη. Τις τελευταίες δεκαετίες το σπέρμα έχει υποστεί μια καθίζηση, κι αν συνεχισθεί αυτή η δυσοίωνη κατάσταση, έπειτα από χρόνια θα είναι πολύ δύσκολο να επιτευχθεί μια φυσιολογική εγκυμοσύνη. Η στειρότητα οφείλεται σε άγνωστους λόγους σε ποσοστό 30% και σε λόγους, που έχουν να κάνουν με γενετικές ανωμαλίες, λοιμώξεις και γενικά, σχετικά προβλήματα του ανθρώπινου οργανισμού 5. Επιπλέον, εκτός από τα διάφορα προβλήματα σωματικής υγείας του συζύγου ή/και της συζύγου 6 κι ο ψυχολογικός παράγοντας είναι πολύ σημαντικός για το υπογόνιμο ζευγάρι, καθότι υπάρχει η επιβάρυνση της κοινωνίας, των διαπροσωπικών σχέσεων του ζευγαριού μέσα στο γάμο και των σχέσεων του με τους συγγενείς και τα άλλα άτομα του περιβάλλοντός του. Η πίεση της υπογονιμότητας σε κάθε ένα από τα δύο άτομα του ζευγαριού, καθώς και η ψυχολογική πίεση, όταν το ζευγάρι αυτό βρίσκεται μέσα στη διαδικασία προσπαθειών γονιμοποίησης, επιβαρύνουν τελικά την επίτευξή της. 4 Βλέπε άρθρο του Χάρη Χηνιάδη, μαιευτήρα χειρούργου γυναικολόγου στην ειδική έκδοση, εις υγείαν της εφημερίδας «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ», την Κυριακή 13 Ιανουαρίου 2008, που αναφέρεται στο ρόλο του στρες στην υπογονιμότητα. Συγκεκριμένα, το άγχος επηρεάζει τη γονιμότητα τόσο της γυναίκας όσο και του άνδρα. Ό, τι αφορά στις γυναίκες, το στρες επιδρά αρνητικά στην ορμονική ισορροπία του γυναικείου αναπαραγωγικού συστήματος προκαλώντας ακόμη και αμηνόρροια. Σε ό, τι αφορά στους άνδρες, είναι δύσκολο να εξακριβωθεί η επίδραση του στρες στην ποιότητα των σπερματοζωαρίων, καθώς τα αποτελέσματα μίας στρεσογόνου καταστάσεως θα φανούν με καθυστέρηση δύο ή τριών μηνών. 5 Βλ. παραπάνω σημ.3. 6 όπως απόφραξη των σαλπίγγων μετά συνήθως από φλεγμονές και λοιμώξεις, ενδομητρίωση, παθήσεις της μήτρας κ.λ.π. 8

9 II. Ανάπτυξη της ιατρικής επιστήμης στην ανθρώπινη αναπαραγωγή. Αντιμέτωπη με όλα αυτά τα προβλήματα ήρθε η ιατρική επιστήμη, η οποία με δυναμικές μεθόδους κατάφερε να δώσει λύσεις σε πολλά άτεκνα ζευγάρια. Η ευρύτατη εξάπλωση των ιατρικών μεθόδων για την επίτευξη της αναπαραγωγής με τεχνητά μέσα οδήγησε σε μία αλματώδη ανάπτυξη της Βιοτεχνολογίας. Η σύγκλιση της Ιατρικής και της Βιολογίας προς τη Βιοϊατρική προσφέρει τη δυνατότητα εφαρμογής στην Ιατρική των πληροφοριών, που οι Βιολόγοι εκμαιεύουν από τη φύση. Συγχρόνως, τα προβλήματα της ιατρικής πράξης γίνονται έναυσμα μελέτης και έρευνας για τη Βιολογία 7. Τα εκπληκτικά επιτεύγματα τόσο της Μοριακής Βιολογίας όσο και της Μοριακής Γενετικής οδήγησαν σε νέες εφαρμογές της σύγχρονης «Βιοτεχνολογίας» με απίστευτες προοπτικές 8. Η Βιολογία των νατουραλιστών του 19 ου αιώνα, η οποία μετατράπηκε τάχιστα από περιγραφική σε πειραματική, οδήγησε στην ανάπτυξη της Σύγχρονης Βιολογίας. Η Γενετική αναπτύχθηκε επίσης, με ιλιγγιώδη ρυθμό από τα μέσα του περασμένου αιώνα και η βιολογική μας αυτογνωσία διήνυσε έτη φωτός τα τελευταία λίγα χρόνια. Οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές κι η πληροφορική μπήκαν στην υπηρεσία προσέγγισης βιοϊατρικών προβλημάτων κι ένας νέος κλάδος με μεγάλη προοπτική προσφοράς, η Βιοπληροφορική, έχει ήδη δημιουργηθεί. Παρόλα αυτά, θα πρέπει να τονιστεί πως οι ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις που παρατηρούνται στο χώρο των βιολογικών επιστημών δεν κινούνται ακόμη μέσα στο πλαίσιο μιας κεντρικής υπόθεσης, 7. Πέρος Γ.: «Η πρόοδος των βιολογικών επιστημών βιοηθική και δεοντολογία», στην 7 η σειρά αυτοτελή έκδοση του πνευματικού ομίλου Κώων, «Ο Φίλητας», με θέμα «Η πρόοδος των βιολογικών επιστημών βιοηθική και δεοντολογία», Κως 2003, σελ Βλ. σχετικά Καράσης Μ.: «Βιοηθική και Βιονομία στην Ελληνική Έννομη τάξη», Αθήνα Κομοτηνή: εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2006, σελ.28. 9

10 αλλά στη συγκέντρωση αξιόλογων ευρημάτων, τα οποία θα πρέπει να υποβληθούν σε επιστημονική σύνθεση, για να διαμορφωθεί η αναζητούμενη κεντρική θέση της μεταμοντέρνας βιολογίας. 9 Όσον αφορά ειδικότερα, στο καίριο ζήτημα της αδυναμίας τεκνοποιίας, η αντιμετώπιση της από πλευράς ιατρικής επιστήμης καταλαμβάνει έναν ευρύ κύκλο επιστημονικών ερευνών για την εύρεση μεθόδων υποβοηθήσεως της αναπαραγωγής. Η εφαρμογή της Γενετικής στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή ορίζεται πιο απλά ως «εξωσωματική γονιμοποίηση». Η δεκαετία του 1950 ήταν ορόσημο για την ανάπτυξη της «τεχνητής γονιμοποίησης», όπου έγιναν οι πρώτες τεχνητές γονιμοποιήσεις με σπερματέγχυση, είτε με σπέρμα του συζύγου, είτε με σπέρμα ενός τρίτου. Αλλά, η πραγματική επανάσταση ξεκίνησε με τη γέννηση του πρώτου παιδιού, που η σύλληψη του πραγματοποιήθηκε σε εργαστήριο στη Μ. Βρετανία το 1978, όταν η επιστημονική ομάδα των R. Edwards και R. Steptoe πέτυχε την πρώτη εξωσωματική γονιμοποίηση, που κατέληξε στη γέννηση ενός παιδιού, της Louise Brawn. Το 1984 ακολούθησε η γέννηση του πρώτου παιδιού και στην Αυστραλία με κρυοσυντηρημένο γεννητικό υλικό. Εξάλλου, στις Η.Π.Α., ήδη από τη δεκαετία του 1970 εμφανίσθηκαν οι πρώτες γυναίκες πρόθυμες να κυοφορήσουν για λογαριασμό ζευγαριού, που δεν μπορούσε να αποκτήσει παιδιά λόγω αδυναμίας της γυναίκας 10. Έτσι λοιπόν, με τον όρο «τεχνητή γονιμοποίηση» αποδίδεται κάθε περίπτωση τεκνοποιίας όχι με φυσικό τρόπο, αλλά με διάφορες τεχνητές ιατρικές μεθόδους, είτε αυτές είναι γνωστές σήμερα, είτε πρόκειται στο μέλλον να αναπτυχθούν 11. Οι όροι «υποβοηθουμένη αναπαραγωγή», «τεχνητή αναπαραγωγή» και «τεχνητή γονιμοποίηση» δηλώνουν τη δημιουργία απογόνων με ιατρική βοήθεια χωρίς σεξουαλική επαφή και συνιστούν όρους ταυτόσημους. Ανάλογα 9 Αλαχιώτης Στ.: «Σύγχρονη Γενετική και Βιοηθική κρίση», στην 7 η έκδοση του πνευματικού ομίλου Κώων, «Ο Φίλητας», με θέμα «Η πρόοδος των βιολογικών επιστημών», ό. π., σελ Παπαχρίστος Θ.: «Η τεχνητή αναπαραγωγή στον αστικό κώδικα», Αθήνα: εκδόσεις Σάκκουλα, 2003, σελ Σπυριδάκης Ι. Σ.: «Η νέα ρύθμιση της τεχνητής γονιμοποιήσεως και της συγγένειας»,(επιμ./συνεργ. Σπυριδάκη Μ. Ι.), Αθήνα: εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2003, σελ

11 λοιπόν, με την εκάστοτε προβληματική περίπτωση του ζευγαριού, η ιατρική επιστήμη έχει προχωρήσει προοδευτικά σε ποικίλες τεχνικές, ώστε να επιτευχθεί το πολυπόθητο όνειρο τεκνοποίησης του εκάστοτε ζευγαριού, μερικές εκ των οποίων αναπτύσσονται συνοπτικά παρακάτω: 1. Τεχνητή Σπερματέγχυση. Στις περιπτώσεις ανδρικής υπογονιμότητας, όπου το σπέρμα είτε παρουσιάζει σοβαρά προβλήματα, όπως σημαντική ελάττωση του αριθμού, της κινητικότητας και της μορφολογίας των σπερματοζωαρίων, είτε απουσιάζουν πλήρως τα σπερματοζωάρια, οι πιθανότητες επίτευξης εγκυμοσύνης μέσω του φυσικού τρόπου γονιμοποίησης είναι σημαντικά ελαττωμένες έως και ανύπαρκτες. Τότε προτείνεται ένα είδος μικροεπέμβασης στα ωάρια, με την οποία τοποθετείται ένα σπερματοζωάριο στο εσωτερικό κάθε ωαρίου για να γονιμοποιηθεί, εκεί δηλαδή που δεν μπορεί να μπει από μόνο του. Η μέθοδος αυτή ονομάζεται ενδοωαριακή έγχυση σπερματοζωαρίων 12 ή ενδοσωματική τεχνητή σπερματέγχυση (in vivo). Το σπέρμα μπορεί να προέρχεται από το σύζυγο ή σύντροφο της γυναίκας, οπότε γίνεται λόγος για ομόλογη τεχνητή σπερματέγχυση ή από τρίτο δότη (ετερόλογη τεχνητή σπερματέγχυση). Το σπέρμα που χρησιμοποιείται είναι νωπό 13, αλλά μπορεί να είναι και κρυοσυντηρημένο. 12 Ταρλατζής Β.: «Τεχνικές υποβοηθούμενης αναπαραγωγής : Ιατρικοί και δεοντολογικοί προβληματισμοί», στην Εταιρία Νομικών Βορείου Ελλάδος: «Τεχνητή γονιμοποίηση και γενετική τεχνολογία : η ηθικονομική διάσταση», (επιμ. Κουνουγέρη Μανωλεδάκη Ε.), Αθήνα Θεσσαλονίκη: εκδόσεις Σάκκουλα, 2003., σελ Παπαχρίστος Θ., ό. π., σελ

12 2. Εξωσωματική Γονιμοποίηση. 1α. ομόλογη εξωσωματική γονιμοποίηση. Η εξωσωματική γονιμοποίηση (in vitro fertilization - ΙVF), είναι μία μέθοδος που παρακάμπτει τις σάλπιγγες, όπου γίνεται φυσιολογικά η γονιμοποίηση και τις υποκαθιστά με το εργαστήριο. Έτσι τα ωάρια της γυναίκας που αναρροφώνται από τις ωοθήκες της, τοποθετούνται μαζί με τα σπερματοζωάρια του συζύγου ή συντρόφου της σε δοκιμαστικό σωλήνα με θρεπτικό υλικό, ώστε να γίνει η γονιμοποίηση και να αρχίσει η εμβρυϊκή ανάπτυξη. Κατόπιν, τα έμβρυα μεταφέρονται στη μήτρα της γυναίκας, εκεί όπου γίνεται η εμφύτευση, για να αρχίσει η εγκυμοσύνη 14. Αυτή η τεχνική είναι η λεγόμενη ομόλογη εξωσωματική γονιμοποίηση, εφόσον εφαρμόζεται με γαμέτες του ζευγαριού, με γεννητικό υλικό δηλαδή και των δύο συζύγων και έτσι δε δημιουργεί σοβαρούς ηθικο-κοινωνικούς προβληματισμούς, είναι πλέον ευρέως γνωστή και αποτελεί εδώ κι αρκετά χρόνια μία συνηθισμένη πρακτική στην Ελλάδα β. ετερόλογη εξωσωματική γονιμοποίηση. Ως ετερόλογη έχει επικρατήσει να ορίζεται η τεχνητή γονιμοποίηση, για την οποία χρησιμοποιείται σπέρμα τρίτου δότη. Ο ορισμός αυτός ανταποκρίνεται στο συνήθως συμβαίνον, που είναι η αναζήτηση και χρησιμοποίηση ξένου ανδρικού γεννητικού υλικού 16. Η μέθοδος αυτή, κατά κύριο λόγο, χρησιμοποιείται σε περιπτώσεις απουσίας σπερματοζωαρίων ή σοβαρών διαταραχών του σπέρματος του συντρόφου/συζύγου, όπου δε 14 Ταρλατζής Β.: «Τεχνικές υποβοηθούμενης αναπαραγωγής», στην Εταιρία Νομικών Βορείου Ελλάδος : «Τεχνητή γονιμοποίηση και γενετική τεχνολογία : η ηθικονομική διάσταση», ό. π.,σελ καθώς πραγματοποιούνται κάθε χρόνο περίπου επεμβάσεις εξωσωματικής γονιμοποίησης. 16 Βλ. σχετικά Κουνουγέρη Μανωλεδάκη Ε.: «Οικογενειακό Δίκαιο», Τεύχος ΙΙα, Αθήνα: εκδόσεις Σάκκουλα, 2003 (γ έκδοση), σελ

13 δύναται να εφαρμοστεί η ενδοωαριακή έγχυση σπερματοζωαρίων, καθώς και σε γυναίκες χωρίς σύντροφο ή σύζυγο. Ουσιαστικά, πρόκειται για δωρεά σπερματοζωαρίων. Αντίστοιχα, υπάρχει κι η περίπτωση της χρησιμοποίησης ξένων ωαρίων (και γονιμοποιημένων), η οποία είναι πολύ σπανιότερη, οπότε έχουμε να κάνουμε με δωρεά ωαρίων. Η μέθοδος αυτή εφαρμόζεται σε γυναίκες που δεν έχουν ωοκύτταρα, δηλαδή γυναίκες με πρόωρη εμμηνόπαυση, ωοθηκική δυσγενεσία, χειρουργική αφαίρεση ωοθηκών, καθώς και σε αυτές που έχουν ήδη μπει σε προκλιμακτηριακή ή κλιμακτηριακή φάση. Επιπλέον, μπορεί να εφαρμοσθεί σε γυναίκες που έχουν μεν ωοθηκική λειτουργία, πάσχουν δε από σοβαρές γεννητικές νόσους. Η κύρια δυσκολία που συνδέεται με ένα πρόγραμμα δωρεάς, είναι η διαθεσιμότητα των ωαρίων. Συνήθης πηγή ωαρίων είναι γυναίκες που έχουν ήδη υποβληθεί σε εξωσωματική γονιμοποίηση και επιθυμούν να βοηθήσουν κι άλλα ζευγάρια με προβλήματα στειρότητας. Εναλλακτικές πηγές ωαρίων είναι κι οι συγγενείς ή φιλικά πρόσωπα του ζευγαριού Μεταφορά γαμετών στις σάλπιγγες. Πρόκειται για την μέθοδο G.I.F.T, (Gamete Intra Fallopian transfer), η οποία συνίσταται στη λήψη σπέρματος από το σύζυγο ή σύντροφο και ωαρίων από τη γυναίκα ή σύντροφο και τοποθέτηση με άμεση λαπαροσκόπηση στις δύο σάλπιγγες. Το σπέρμα είναι δυνατό να προέρχεται κι από τρίτο δότη. Με τη μέθοδο αυτή η γονιμοποίηση δεν γίνεται έξω από το σώμα της γυναίκας, αλλά μέσα στο φυσικό περιβάλλον της, που είναι οι σάλπιγγες. 17 Ταρλατζής Β.: «Τεχνικές υποβοηθούμενης αναπαραγωγής», ό. π., σελίδες 23,

14 4. «Δανεισμός Μήτρας» ή «Παρένθετη Μητρότητα». Ειδική περίπτωση συνιστά η «δανεική μήτρα», ή όπως αναφέρεται συνήθως ως «δανεισμός μήτρας». Η εξέλιξη της Βιοτεχνολογίας έχει συντελέσει στο να είναι σήμερα δυνατή η διάσπαση της βιολογικής μητρότητας, με την έννοια ότι η γυναίκα που κυοφορεί και γεννά το παιδί να είναι διαφορετική από τη γυναίκα, στην οποία ανήκει το ωάριο που γονιμοποιήθηκε. Η πρώτη γυναίκα ονομάζεται «κυοφόρος μητέρα» και η δεύτερη «γενετική μητέρα». Και οι δύο μαζί, όμως, είναι βιολογικές μητέρες, αφού βιολογικό σύνδεσμο με το παιδί αποτελεί τόσο η χορήγηση γεννητικού υλικού, όσο κι η κυοφορία. Υπάρχουν μάλιστα, δύο περιπτώσεις διπλής βιολογικής μητρότητας: η περίπτωση της χρησιμοποίησης ξένου ωαρίου, όπου αυτή που επιθυμεί να αποκτήσει το παιδί είναι η κυοφόρος μητέρα, που δεν έχει δικά της ωάρια και γι αυτό παίρνει ωάρια από μία άλλη γυναίκα, τη γενετική μητέρα και η περίπτωση της παρένθετης μητρότητας ή του «δανεισμού μήτρας», όπου η γυναίκα που επιθυμεί το παιδί έχει τα δικά της ωάρια, αλλά δεν μπορεί να φέρει εις πέρας την εγκυμοσύνη και τον τοκετό, και γι αυτό το λόγο προσφεύγει σε μια κυοφόρο γυναίκα, στη μήτρα της οποίας εμφυτεύεται το γονιμοποιημένο ωάριο της γενετικής μητέρας. Στην τελευταία περίπτωση γίνεται λόγος και για «υποκατάστατη μητρότητα», αφού η παρένθετη, κυοφόρος μητέρα είναι μια υποκατάστατη μητέρα. Ειδικότερα βέβαια, η περίπτωση αυτή χαρακτηρίζεται ως περίπτωση «μερικής υποκατάστασης», η οποία αντιδιαστέλλεται προς την «πλήρη υποκατάσταση», όπου η κυοφόρος γυναίκα χορηγεί η ίδια και το γεννητικό υλικό. Στην πλήρη υποκατάσταση η γυναίκα που επιθυμεί το παιδί έχει πρόβλημα τόσο με το γεννητικό της υλικό, όσο και με την εγκυμοσύνη και λόγω αυτού καταφεύγει σε μία άλλη γυναίκα, από την οποία ζητά τόσο τα ωάριά της, όσο και τη χρήση της μήτρας της. Επομένως, καθίσταται σαφές 14

15 πως, στην πλήρη υποκατάσταση δεν υπάρχει διπλή μητρότητα, αφού η βιολογική μητέρα είναι μόνο η υποκατάστατη μητέρα 18. Αντίθετα, διπλή βιολογική μητρότητα υπάρχει κι όταν η γυναίκα που επιθυμεί το παιδί έχει μεν συνολικό πρόβλημα (και ωαρίων και εγκυμοσύνης), επιλέγει όμως δύο γυναίκες για να το λύσουν : ήτοι, από τη μία παίρνει τα ωάρια κι από τη δεύτερη «δανείζεται» τη μήτρα, όπου γίνεται η εμφύτευση, αφού προηγουμένως τα ωάρια γονιμοποιηθούν με το σπέρμα του συζύγου ή του μόνιμου συντρόφου της γυναίκας που επιθυμεί να γίνει μητέρα Κρυοσυντήρηση Εμβρύων και Γεννητικού Υλικού. Πρόκειται για την τεχνική, κατά την οποία το γεννητικό υλικό (ωάρια, σπερματοζωάρια, ωοθηκικός κι ορχικός ιστός) καταψύχεται στους -196 C με υγρό άζωτο 20, ενώ χρησιμοποιούνται παράλληλα και κρυοπροστατευτικές ουσίες, που προκαλούν αφυδάτωση των κυττάρων, ώστε να μη σχηματίζονται σε αυτά κρύσταλλα πάγου, που μπορούν να προκαλέσουν βλάβη στις ενδοκυτταρικές δομές και στη μεμβράνη. Όταν, μάλιστα, αναθερμαίνεται το γεννητικό υλικό, επιχειρείται κι η προοδευτική διάλυση των κρυοπροστατευτικών ουσιών, η οποία επιτρέπει την επανυδάτωση των κυττάρων, ώστε αυτά να ξαναβρούν τα αρχικά χαρακτηριστικά τους. Στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή εξάλλου, η τεχνική της κρυοσυντήρησης παίζει ένα σπουδαίο ρόλο, καθώς το γεννητικό υλικό μετά τη λήψη του ή τη δημιουργία του και πριν από τη χρήση του κρυοσυντηρείται πάντοτε σε όλες τις επιμέρους εφαρμογές της για λόγους ασφάλειας, οι οποίοι σχετίζονται με την υποβολή του σε ελέγχους που απαιτούν εκ των πραγμάτων κάποιο χρόνο Όπως θα αναπτυχθεί εκτενώς σε επόμενο β μέρος, η ελληνική νομοθεσία δεν επιτρέπει την περίπτωση της πλήρους υποκατάστασης. 19 Κουνουγέρη Μανωλεδάκη Ε.: «Τεχνητή γονιμοποίηση και Οικογενειακό Δίκαιο», Αθήνα Θεσσαλονίκη: εκδόσεις Σάκκουλα, 2005 (β έκδοση), σελ όπου μπορούν, θεωρητικά, να διατηρηθούν επ άπειρον. 21 Κουνουγέρη Μανωλεδάκη Ε.: «Οικογενειακό Δίκαιο», τ. ΙΙα, γ έκδ., ό. π., σελ

16 Ακόμη παραπέρα, η εξωσωματική γονιμοποίηση συνδέεται και με τις δυνατότητες της επιλογής φύλου, της διενέργειας επιστημονικής έρευνας στο πλεονάζον γεννητικό υλικό καθώς και με την αναπαραγωγική ή θεραπευτική κλωνοποίηση. Ζητήματα που συχνά έχουν απασχολήσει το Διεθνές Δίκαιο. Η εξωσωματική γονιμοποίηση καθιστά δυνατή την επιλογή του φύλου από τους υποψήφιους γονείς. Το Σύνταγμα, ωστόσο, στο άρθρο 2 1, αλλά και το άρθρο 14 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης «για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη βιοϊατρική», που υπογράφηκε στο Οβιέδο της Ισπανίας το 1997 και κυρώθηκε στην Ελλάδα με το νόμο 2619/1998, απαγορεύουν την προεπιλογή του φύλου, με μόνη εξαίρεση της απαγόρευσης αυτής, την αποφυγή σοβαρής κληρονομικής αρρώστιας, όταν πλήττεται συγκεκριμένο φύλο. Επιτρεπτή αντιθέτως, είναι η διενέργεια επιστημονικής έρευνας στο πλεονάζον γεννητικό υλικό. Τέλος, η κλωνοποίηση συνίσταται γενικά στη γονιμοποίηση του ωαρίου, όχι με σπέρμα, αλλά με τον πυρήνα οποιουδήποτε κυττάρου. Κατά τη μέθοδο αυτή αφαιρείται από το ωάριο ο πυρήνας του και στη θέση του εισάγεται ο πυρήνας ενός άλλου κυττάρου, αδιάφορης προέλευσης. Διακρίνεται σε αναπαραγωγική και θεραπευτική. Ως προς την αναπαραγωγική κλωνοποίηση στον άνθρωπο, τόσο η ειδική Διακήρυξη του Ο.Η.Ε. για την κλωνοποίηση του 2005 και της UNESCO για το Ανθρώπινο Γονιδίωμα, όσο και το άρθρο 1 του πρόσθετου Πρωτοκόλλου της Σύμβασης του Οβιέδο 22 την αποκλείουν, καθώς τη θεωρούν αντίθετη με την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και την αξία της διαφορετικότητας. Αντίθετα, στη θεραπευτική κλωνοποίηση δημιουργούνται απλώς βλαστοκύτταρα, που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για αντικατάσταση ανθρώπινων οργάνων με συμβατά μοσχεύματα. Επόμενο είναι λοιπόν, να αντιμετωπίζεται μάλλον ευνοϊκά και να είναι πάντως επιτρεπτή, όπως συνάγεται 23 κι από το περιεχόμενο αυτών. 22 στο οποίο ορίζεται ότι κάθε επέμβαση, που αποσκοπεί στη δημιουργία ανθρώπινων όντων γενετικά όμοιων με άλλα, ζωντανά ή νεκρά, απαγορεύεται. 23 Παπαχρίστος Θ., ό. π., σελίδες 32,

17 IΙΙ. Ο ρόλος της «Βιοηθικής» και του «Βιοδικαίου». Η ραγδαία ανάπτυξη των βιολογικών επιστημών και η δυνατότητα παρέμβασης του ανθρώπου σε διάφορες βιολογικές διαδικασίες έκαναν απαραίτητη την εμφάνιση ενός νέου σχετικά γνωστικού αντικειμένου, αυτού της Βιοηθικής, της Ηθικής του βίου. Οι συγγραφείς συμφωνούν, καταρχήν, στο γεγονός ότι η Βιοηθική «γεννήθηκε» στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής στις αρχές της δεκαετίας του Αναπτύχθηκε, όταν το National Institute of Health, το οποίο είχε αναλάβει να διανείμει τις επιδοτήσεις για την έρευνα στον τομέα της υγείας, έθεσε ένα σύστημα εξέτασης των ηθικών όρων και περιορισμών της έρευνας στον άνθρωπο. Ωστόσο, η ακριβέστερη αλήθεια είναι ότι ο όρος ηθική ως κώδικας συμπεριφοράς (ethics) και όχι ως φρόνημα (morale) προέρχεται από τα Αρχαία Ελληνικά και στη σύγχρονη Ευρώπη επέστρεψε μέσω Αμερικής. Συνεπάγεται μια κριτική σκέψη στην αντιμετώπιση της συμπεριφοράς και, υπ αυτή την έννοια, παραπέμπει στον Αριστοτέλη 24. Ως εκ τούτου, η Βιοηθική ως επιστήμη ασχολείται με τα ηθικά προβλήματα που προέκυψαν από τις νέες ανακαλύψεις της Βιολογίας και τις εφαρμογές της Γενετικής. Ο σκοπός της συνίσταται, εκτός των άλλων, στην προσπάθεια αποφυγής μη αντιστρεπτών καταστάσεων που σχετίζονται με το χειρισμό του γεννητικού υλικού. Από τη φύση της η Βιοηθική είναι το σημείο τομής διαφορετικών επιστημονικών πεδίων της Βιολογίας, που περιλαμβάνουν τη Γενετική, τη Βιοτεχνολογία και τη Βιοϊατρική, ενώ εμπλέκονται και τελείως διαφορετικοί γνωστικοί τομείς, όπως η Νομική και η Θεολογία. 24 Bernard J.: «Η Βιοηθική», (μεταφρ. Σπανού Ε.), Αθήνα: εκδόσεις Π. Τραύλος Ε. Κωσταράκη, 1996, σελ.8, αλλά και Νούτσος Π.: «Προβληματισμοί από τη σκοπία της «γενετικής» του κοινωνικού περιβάλλοντος», στην 7 η έκδ. «Ο Φίλητας», με θέμα «Η πρόοδος των βιολογικών επιστημών», ό. π., σελ.33, όπου η Ηθική κάνει την εμφάνιση της από την αρχαιότητα, καθώς ήδη στα Πολιτικά, Ο Αριστοτέλης αναφέρεται στο «ηθικόν», ήτοι την «Ηθική», το οποίο επρόκειτο για φιλοσοφική «περι τα ήθη πραγματεία» ή τη συζήτηση περί των «ηθικών λόγων» ( Αριστοτέλης Ρητορική Α 2,1356 a 26 και Πολιτικά Η 13, 1332 a 22). 17

18 Εξάλλου, η υιοθέτηση των ηθικών κανόνων ήταν κι ένας τρόπος για τον ενδιαφερόμενο ιατρικό κύκλο να θέσει από μόνος του ένα σύστημα αυτορρύθμισης, θεωρώντας και αντιμετωπίζοντας τα ηθικά προβλήματα που ανέκυπταν από την επιστημονική έρευνα ως ζητήματα interna corporis και να αποφύγει με τον τρόπο αυτό έναν πιο δραστικό έλεγχο του κράτους. Πράγματι, οι κανόνες δεοντολογίας κι οι ηθικοί κανόνες διατηρούν με το Δίκαιο μια ιδιαίτερη σχέση. Από τη μία επηρεάζουν το υπό διαμόρφωση Δίκαιο και ενσωματώνονται στη διαδικασία παραγωγής του Δικαίου ενισχύοντας έτσι την αποτελεσματικότητά του μέσω της στήριξής του με θεμελιώδεις αρχές ή αξίες ηθικής σημασίας και από την άλλη το ανταγωνίζονται δημιουργώντας ένα αυτόνομο σύστημα, το οποίο έχει τους δικούς του τρόπους και κώδικες ρύθμισης και προσεγγίζει αυτό που ονομάζεται soft law. Οι υποστηρικτές της θέσης αυτής μπροστά στη δυσκαμψία και τη στατικότητα του Δικαίου αντιπαραθέτουν την ευλυγισία και την προσαρμοστικότητα των δεοντολογικών κα ηθικών κανόνων, οι οποίοι παρουσιάζονται ως οι μόνοι ικανοί κανόνες για να παρακολουθούν τις επιστημονικές και τεχνολογικές εξελίξεις 25. Ωστόσο, σε ορισμένους τομείς, όπως στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, όπου επιστημονικά και βιοτεχνολογικά οι ιατρικές παρεμβάσεις έχουν εφαρμοστεί και τα αποτελέσματα είναι ασφαλή και δοκιμασμένα έχοντας διαμορφωθεί μια στοιχειώδης κοινωνική συναίνεση και αποδοχή, η μέσω της κοινής νομοθεσίας λεπτομερειακή και ακριβής ρύθμιση των έννομων σχέσεων ή καταστάσεων που δημιουργούνται από την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή δεν είναι απλώς αναγκαία αλλά και επωφελής. Το Δίκαιο στην προκείμενη περίπτωση θετικοποιεί τους κανόνες ηθικής, ενώ η βιο-ηθική παρεμβαίνει 25 Μάλλιος Ε.: «Το ανθρώπινο Γονιδίωμα», Αθήνα Κομοτηνή: εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2004, σελίδες

19 συμπληρωματικά, εμπνέοντας και καθοδηγώντας το νομοθέτη και τον εφαρμοστή 26. Έτσι, στη δεκαετία του 1990 ανάλογες Επιτροπές Βιοηθικής άρχισαν να λειτουργούν στα πλαίσια των διεθνών οργανισμών, όπως η Comité Internationale de Bioéthique στο πλαίσιο της UNESCO, καθώς και η European Group on Ethics in Science and New Technologies στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Πλουραλιστικές, πλαισιωμένες από εκπροσώπους διάφορων επιστημονικών τομέων και διαφορετικών κοινωνικο φιλοσοφικών αντιλήψεων, οι επιτροπές βιοηθικής έχουν ένα ρόλο κατά κύριο λόγο συμβουλευτικό. Η δράση των επιτροπών ηθικής είναι πραγματιστική, με κύριο γνώμονα δράσης τους την αναγνώριση τεσσάρων θεμελιωδών αρχών, που πρέπει να διέπουν τις έρευνες: το σεβασμό του ατόμου, το σεβασμό της γνώσης, την άρνηση της κερδοσκοπίας και τη συναίσθηση της ευθύνης εκ μέρους των ερευνητών 27. Τα μέλη των επιτροπών αυτών δεν έχουν ως στόχο να αποφασίσουν μία «επικρατούσα ηθική» ή να επιβάλλουν το δίκαιο. Αντίθετα ο ρόλος τους είναι να αναδείξουν μια λογική πορεία, να «συμβουλεύσουν»,μέσω των γνωμοδοτήσεών του, τη δημόσια εξουσία, αλλά και τους αρμόδιους επαγγελματίες, ανάλογα με την πρόοδο της επιστήμης 28. Πρόκειται δηλαδή για συμβουλευτικά και μόνο σώματα ανεξαρτήτων ειδικών, με διεπιστημονική σύνθεση, στα οποία συχνά συμμετέχουν και μη ειδικοί εκφράζοντας κάποια «μέση» κοινωνική αντίληψη 29. Η ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή αποτελεί πολλά χρόνια τώρα και στη χώρα μας κοινωνικό φαινόμενο και βέβαια, μέσο για την ικανοποίηση της ανθρώπινης βιολογικής ανάγκης για απόκτηση τέκνου. Σε όλες τις σύγχρονες κοινωνίες αυτό είναι ένα αναμφισβήτητο πραγματικό 26 Μανιτάκης Αντ.: «Η νομοθετική απαγόρευση της κλωνοποίησης και το δικαίωμα στην αναπαραγωγή», στην Εταιρία Νομικών Βορείου Ελλάδος: «Τεχνητή γονιμοποίηση και γενετική τεχνολογία : η ηθικονομική διάσταση», (επιμ. Κουνουγέρη Μανωλεδάκη Ε.), Αθήνα Θεσσαλονίκη: εκδόσεις Σάκκουλα, 2003, σελ Bernard J.: «Η Βιοηθική» (μεταφρ. Σπανού Ε.), ό. π., σελ Μάλλιος Ε.: «Το ανθρώπινο Γονιδίωμα», ό. π., σελίδες και Βλ. Βιδάλης Τ. Κ.: «Βιοδίκαιο, πρώτος τόμος : Το πρόσωπο», στα υπό διεύθυνση Καϊάφα Γκμπάντι Μ., Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη Ε. και Συμεωνίδου-Καστανίδου Ε. Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής, Αθήνα Θεσσαλονίκη: εκδόσεις Σάκκουλα, 2007, σελ.3 19

20 δεδομένο. Εντούτοις, η ανθρώπινη τεχνητή αναπαραγωγή παρουσιάζει κομβικά ζητήματα, για τα οποία η Βιοηθική παίρνει τη δική της θέση απέναντι στις πράξεις και τη συμπεριφορά του ανθρώπου σχετικά με τη νέα βιοϊατρική γνώση και την εφαρμογή της. Τα ηθικά και κοινωνικά ζητήματα γύρω από τα όρια της επιτρεπόμενης έρευνας στη γενετική, όπως το επιτρεπτό ή μη της κλωνοποίησης του ανθρώπου και τα όρια της παρεμβατικής ιατρικής στο τομέα της εξωσωματικής γονιμοποίησης, όπως η επιλογή του φύλου αποτελούν αντικείμενο γνωμοδότησης αυτών των Επιτροπών Βιοηθικής. Συγχρόνως, θέμα «αιχμής» αποτελεί και το ζήτημα της ρύθμισης της ανωνυμίας ή μη του δότη σπέρματος στην ετερόλογη τεχνητή γονιμοποίηση. Το θέμα αυτό είναι σημαντικό, επειδή στην ουσία προδιαγράφει τα δικαιώματα του παιδιού που πρόκειται να γεννηθεί και συγκεκριμένα το δικαίωμα να γνωρίζει και ενδεχομένως να αναζητά την καταγωγή του 30. Αντίστοιχα και στην Ελλάδα λειτουργεί η Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής από το 1999, ασκώντας την αρμοδιότητα της με τη μορφή της γνώμης, απευθυνόμενη προς οποιοδήποτε όργανο της Πολιτείας είτε με δική της πρωτοβουλία, είτε εφόσον της ζητηθεί. Εντούτοις, η ανάγκη για πρόβλεψη πρακτικών λύσεων στα κρίσιμα διλλήματα που θέτει η ανάπτυξη των βιολογικών εφαρμογών, οδηγεί βαθμιαία στην ανάδυση ενός νέου κλάδου του δικαίου, για τον οποίο φαίνεται να καθιερώνεται διεθνώς ο όρος «βιοδίκαιο» (biolaw, biodroit) με αντικείμενο την έννομη διαχείριση του φαινομένου της ζωής, που περιλαμβάνει το σύνολο των νομικών κανόνων για τη ρύθμιση κάθε είδους επεμβάσεων στη βιολογική ιδιοσυστασία των ειδών. Ο όρος αυτός θέλει να καλύψει ένα διαρκώς διευρυνόμενο όγκο κανόνων δικαίου και δικαστικών αποφάσεων που αφορούν τη διαχείριση του φαινομένου της ζωής και ουσιαστικά αποτελεί τη φυσική 30 Κοτζάμπαση Α.: «Δικαίωμα στη μητρότητα και τεχνητή γονιμοποίηση», Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής, 2003,σελίδες 33,

21 κατάληξη μιας μάλλον αμήχανης ορολογίας του τύπου, «δίκαιο της βιοτεχνολογίας», «βιοηθική και δίκαιο» κ.ο.κ 31. Οι πηγές του βιοδικαίου στην ελληνική έννομη τάξη είναι το Σύνταγμα μαζί με το Διεθνές Δίκαιο, όπως η Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και τη Βιοϊατρική του 1997 (Σύμβαση Οβιέδο) μαζί με τα Πρωτόκολλα της για την απαγόρευση κλωνοποίησης στον άνθρωπο του 1998, για τις μεταμοσχεύσεις ιστών και οργάνων του 2002 και για τη βιοϊατρική έρευνα του 2005, αλλά και κείμενα soft law, όπως η Διακήρυξη του ΟΗΕ για την κλωνοποίηση του 2005 και οι Διακηρύξεις της UNESCO για το Ανθρώπινο Γονιδίωμα και τα Δικαιώματα του Ανθρώπου του 1997 και για τα Γενετικά Δεδομένα του Επίσης, ακολουθούν το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης λαμβάνοντας συγχρόνως υπόψη όλα τα σχετικά νομοθετήματα του ελληνικού δικαίου με τις αντίστοιχες προβλεπόμενες σε αυτά κανονιστικές διοικητικές πράξεις. Σήμερα, η ανάπτυξη αυτής της ιδιαίτερης νομοθεσίας και νομολογίας, της οποίας ο όγκος αναμένεται αντίστοιχος της επέκτασης των νέων αυτών εφαρμογών ειδικά στο τομέα της υποβοηθουμένης ανθρώπινης αναπαραγωγής σε συνδυασμό με τις συμπληρωματικές επεξεργασίες των επιτροπών βιοηθικής προαναγγέλλει καθαρά πλέον την ανάδυση ενός νέου κλάδου του δικαίου Βλ. Καράσης Μ.: «Βιοηθική και Βιονομία στην Ελληνική Έννομη τάξη», ό. π., σελ.13, όπου χρησιμοποιείται ο αντίστοιχος όρος «Βιονομία» ως ο νέος κλάδος δικαίου που μελετά τις επιπτώσεις της Βιοτεχνολογίας στο δίκαιο και προβλέπει κανόνες, που στόχο έχουν να αποτρέψουν βλαβερές συνέπειες στις βιοτικές σχέσεις. 32 Βλ. Βιδάλης Τ. Κ.: «Βιοδίκαιο, πρώτος τόμος : Το πρόσωπο», ό. π., σελ

22 IV. Ισχύον καθεστώς προ των νεότερων ειδικών νομοθετημάτων. Η ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή είχε εφαρμογή και στη χώρα μας, σύμφωνα με τις προόδους της ιατρικής επιστήμης και κατά το πρότυπο άλλων χωρών. Ήδη το 1960 από την Ελληνική Εταιρία Ευγονικής είχε οργανωθεί δημόσια συζήτηση για το θέμα, όπου εκτέθηκαν διάφορες (σε μερικά σημεία διαμετρικά αντίθετες) γνώμες από ιατρική, βιολογική, κοινωνιολογική, θρησκευτική και νομική πλευρά. Στο αρχικό κείμενο του Αστικού Κώδικα δεν περιεχόταν διάταξη σχετική με την τεχνητή γονιμοποίηση. Κατά την πρώτη μεταρρύθμιση του Οικογενειακού Δικαίου με το ν.1329/1983 ο νομοθέτης περιέλαβε για πρώτη φορά στην ελληνική έννομη τάξη ρύθμιση για την τεχνητή γονιμοποίηση στο τότε νέο άρθρο αρ.2 ΑΚ, κατά το οποίο: «η προσβολή της πατρότητας ειδικά από το σύζυγο της μητέρας αποκλείεται και 2. αν συγκατατέθηκε στη σύλληψη του τέκνου από τη σύζυγο του με τεχνητή γονιμοποίηση» 33. Με αυτόν τον αποκλεισμό του δικαιώματος προσβολής της πατρότητας, όταν ο σύζυγος συναινεί στην τεχνητή γονιμοποίηση, αναγνωρίσθηκε εμμέσως η μέθοδος της ετερόλογης γονιμοποίησης. Πρόκειται στην ουσία για την αναγνώριση μιας νέας μορφής συγγένειας, που έχει προέχοντα κοινωνικό και συναισθηματικό χαρακτήρα, στηρίζεται στην ιδιωτική συμφωνία των συζύγων με τον τρίτο τον δωρητή ή την τράπεζα σπέρματος και τείνει πλέον να υποκαταστήσει το θεσμό της υιοθεσίας 34. Στην πράξη ωστόσο, όποιο ζήτημα ανέκυπτε σχετικά με την ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή αντιμετωπιζόταν με κάποια μορφή 33 Βλέπε Σπυριδάκης Ι. Σ.: «Η τεχνητή γονιμοποίηση», Αθήνα Κομοτηνή: εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2006, σελ.2, Κοτζάμπαση Α.: «Δικαίωμα στη μητρότητα και τεχνητή γονιμοποίηση», ό. π., σελ

23 αυτορρύθμισης, αφού τα ιατρικά κέντρα είχαν διαμορφώσει τυποποιημένα κείμενα συμβάσεων, στους όρους των οποίων προσχωρούσαν οι ενδιαφερόμενοι. Ουσιαστικά η συμβατική πρακτική προσπαθούσε να καλύψει το νομοθετικό κενό και να ακολουθήσει τις ιατρικές εξελίξεις. Οι τυποποιημένες αυτές συμβάσεις, που ως πρότυπο τους ήταν κυρίως το αγγλοσαξονικό, κάλυπταν ολόκληρο το φάσμα των μεθόδων ιατρικής υποβοήθησης 35, περιλαμβάνοντας ενίοτε και ρυθμίσεις για θέματα πατρότητας ή μητρότητας, που βέβαια υπόκεινται σε διατάξεις αστικού δικαίου. Εντούτοις, το ρυθμιστικό αυτό πλαίσιο συμβατικής θεμελίωσης ήταν ανεπαρκές για την αντιμετώπιση των προβλημάτων, που ανέκυπταν από τις εφαρμογές της ιατρικής υποβοήθησης στην ανθρώπινη αναπαραγωγή και η αναγκαιότητα της νομοθετικής παρέμβασης ήταν πλέον εμφανής 36. Επιπλέον, ο νομικός κόσμος άρχιζε να ερευνά το πεδίο της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής μέσα από τα διάφορα συνέδρια 37 που λάμβαναν χώρα, αλλά κι από την πλούσια ήδη ελληνική βιβλιογραφία και νομολογία. Χωρίς καμία αμφιβολία, λοιπόν, η αντίδραση του νομικού κύκλου στην εξέλιξη της Ι.Υ.Α.Α. (Ιατρικά Υποβοηθούμενης Ανθρώπινης Αναπαραγωγής) ήταν άμεση για την κάλυψη του κενού. Όπως ήταν φυσικό, κατά καιρούς ανέκυπταν de facto διάφορα νομικά προβλήματα, ιδίως προβλήματα ως προς την ίδρυση της συγγένειας, τα οποία εμφανίζονταν προς επίλυση στα αρμόδια Δικαστήρια. Χαρακτηριστικό 35 Βλέπε σχετικά Παπαχρίστος Θ., ό. π., σημ.24, σελ. 22, όπου περιγράφεται ένα έντυπο σύμβασης για «συγκατάθεση αποδοχής δανεικής μήτρας» : «Το Κέντρο έχει θέση υπόψιν μας όλα τα στοιχεία που αφορούν την εξωσωματική γονιμοποίηση με το σπέρμα του συζύγου και την εμβρυομεταφορά στην μήτρα τρίτης γυναίκας, η οποία έχει επιλεγεί από εμάς». Ακόμη, σε άλλο έντυπο, που αφορά ετερόλογη τεχνητή σπερματέγχυση σημειώνεται: «Συμφωνώ ότι : 1. Το παιδί που θα συλληφθεί ή θα γεννηθεί, θα είναι το νόμιμο παιδί και κληρονόμος μου. 2. Παραιτούμαι από κάθε δικαίωμα, το οποίο μπορώ να αποκηρύξω το παιδί ή τα παιδιά από νόμιμους κληρονόμους μου». 36 Παπαχρίστος Θ., ό. π., σελ.22, όπως το 1 ο Συνέδριο της ένωσης Αστικολόγων στην Ναύπακτο, Μαΐου 1994, («Σύγχρονα ζητήματα Αστικού Δικαίου πέρα από το σύστημα του ΑΚ», εκδ. Σάκκουλα, 1995, : «Γενετική και Αστικό Δίκαιο», σελ ), το 4 ο Συνέδριο της ίδιας ένωσης θέμα στη Θεσσαλονίκη, 6 7 Οκτωβρίου 2000, με θέμα «Βιοτεχνολογία και Αστικό Δίκαιο», όπου ο τότε Υπουργός Δικαιοσύνης, Μ. Σταθόπουλος είχε εξαγγείλει την πρόθεση του για τη συγκρότηση ειδικής επιτροπής «Ομάδα Εργασίας» για τη θέσπιση νέου σχετικού νομοθετήματος και το Συνέδριο της Εταιρίας δικαστικών επιμελητών και της ένωσης Ελλήνων Ποινικολόγων στην Ερμούπολη της Σύρου, Μαΐου 2000,με θέμα «Νομική προσέγγιση των σύγχρονων προβλημάτων της Βιογενετικής». 23

24 παράδειγμα τέτοιας νομολογίας συνιστά η υπ αριθμ.31/1999 απόφαση του Πολυμελούς Πρωτοδικείου Ηρακλείου 38. Το ζεύγος Α-Β ηλικίας 35 και 30 ετών αντίστοιχα, έγγαμοι από το 1991, αδυνατεί να αποκτήσει γνήσιο τέκνο εξαιτίας νεφρικής ανεπάρκειας της συζύγου, που δεν μπορεί να κυοφορήσει. Οι ενδιαφερόμενοι προκρίνουν την πιο ακραία μορφή Ι.Υ.Α.Α., δηλαδή την παρεμβολή τρίτης (κυοφόρου) γυναίκας, που θα φέρει στον κόσμο το παιδί, το οποίο βιολογικά προέρχεται από τους ίδιους. Ουσιαστικά πρόκειται δηλαδή για μια περίπτωση δανεισμού μήτρας. Έτσι λαμβάνεται γεννητικό υλικό (σπέρμα ωάρια) από το ζεύγος Α-Β, γονιμοποιείται in vitro και τα έμβρυα εισάγονται στη μήτρα της Γ, η οποία κυοφορεί κανονικά και γεννά δίδυμα. Η φύση και η ιατρική επιστήμη είχαν λύσει το πρόβλημα της τεκνοποιίας των Α-Β, δημιουργώντας όμως νέο, άμεσο και επείγον πρόβλημα για τους εκπροσώπους της νομικής επιστήμης. Το βασικό θέμα στην περίπτωση αυτή συνίστατο στο πως θα εναρμονιστεί η βιολογική αλήθεια, δηλαδή η καταγωγή του παιδιού από τους γεννήτορες του, με τη διαμορφούμενη νομική κατάσταση. Κατά το κλασικό αστικό μας δίκαιο, πριν δηλαδή τη ψήφιση του ειδικού νόμου για την ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή η κατάσταση είχε ως εξής : Μητέρα των τέκνων ήταν κατά το άρθρο 1463 εδ.1 ΑΚ η Γ. Ο Κώδικας στο σημείο αυτό αποδέχθηκε μια αδιαμφισβήτητη, ήδη από το Ρωμαϊκό Δίκαιο γνωστή αρχή, που στηριζόταν στην κοινή πείρα και φυσικά στο αντίστοιχο επίπεδο επιστημονικών μεθόδων και διατυπώθηκε από τον νομοδιδάσκαλο Παύλο, ότι η μητέρα είναι πάντα βεβαία (mater simper certa est) και η βεβαιότητα αυτή προκύπτει από το αδιαμφισβήτητο γεγονός του τοκετού, ενώ πλήρως αδιάφορο έως αδιανόητο πρόβλημα είναι η προέλευση του ωαρίου. 38 Βλέπε στο περιοδικό «ΝοΒ», 2000, σελ.495 κ επ. 24

25 Πατέρας των τέκνων ήταν κατά το άρθρο 1465 παρ.1 ΑΚ ο σύζυγος της Γ. Και στο σημείο αυτό το Ρωμαϊκό Δίκαιο, που ενέπνευσε τον Έλληνα νομοθέτη, είχε λύση να προτείνει, που βασιζόταν στα διδάγματα της κοινής πείρας, όπου στην περίπτωση αυτή είναι η τεκμαιρόμενη συζυγική πίστη της συζύγου. Σύμφωνα με την προαναφερθείσα διάταξη, το τέκνο που γεννιέται στη διάρκεια του γάμου ή μέσα σε 300 μέρες από τη λύση ή ακύρωσή του, τεκμαίρεται μαχητά βέβαια, πως έχει ως πατέρα το σύζυγο της μητέρας. Οι λύσεις τώρα για την νομική επιβεβαίωση της βιολογικής αλήθειας de lege lata ήταν βασικά δύο : Πρώτη λύση: Προσβολή της τεκμαιρόμενης πατρότητας του συζύγου της Γ, κατά τα άρθρα 1467 επ. ΑΚ και στη συνέχεια, αφού τα τέκνα θα μετέπιπταν στην κατηγορία των τέκνων εκτός γάμου, ήτοι στην κατηγορία των εξώγαμων τέκνων, η εκούσια ή δικαστική αναγνώρισή τους από τον βιολογικό τους πατέρα. Για τη βιολογική, όμως, μητέρα (Β) το πρόβλημα παρέμενε ως έχει, καθώς το δίκαιο μας δεν αναγνώριζε αντίστοιχη προσβολή της μητρότητας, ούτε τη μετέπειτα ακούσια ή δικαστική αναγνώρισή της, αφού όπως προαναφέρθηκε, ο τοκετός θεμελιώνει και αποδεικνύει αμάχητα τη μητρική καταγωγή. Το μόνο που θα μπορούσε να κάνει η αληθινή μητέρα, για να παρακάμψει αυτόν τον νομικό σκόπελο, θα ήταν να υιοθετήσει τα τέκνα του συζύγου της. Δεύτερη λύση: οι νομικοί που χειρίστηκαν την υπόθεση και συμμετείχαν σε αυτή, δηλαδή οι δικηγόροι και το Δικαστήριο στη συνέχεια με την απόφασή του, προέκριναν μια «καθαρότερη», αλλά ξενίζουσα λύση. Οι βιολογικοί γονείς υιοθέτησαν τα ίδια τους τα παιδιά από τους νομικούς 25

26 γονείς, που συνήνεσαν στην υιοθεσία. Το Πολυμελές Πρωτοδικείο επέτρεψε την υιοθεσία, αφού ευτυχώς συνέτρεχαν οι νόμιμες προϋποθέσεις για την υιοθεσία και τελικά έκρινε αιτιολογημένα την υιοθεσία ως την πλέον αρμόζουσα προς το συμφέρον των παιδιών, αφού εκτός των άλλων οι αιτούντες έχουν βιολογική σχέση με τους υιοθετούμενους, γεγονός που εμπεριέχει τα εχέγγυα απεριόριστης αγάπης και φροντίδας 39. Αρκετά ενδιαφέρουσα είναι κι η δεύτερη δικαστική υπόθεση, η υπ αριθμ.6779/2000 του Πολυμελούς Πρωτοδικείου Αθηνών 40, σύμφωνα με το ιστορικό της οποίας η Α παντρεμένη με τον Β αδυνατούσε να αποκτήσει τέκνο λόγω απόφραξης των σαλπίγγων. Εξαιτίας αυτού, κατέφυγε στις υπηρεσίες του ειδικού ιατρού, γυναικολόγου Γ, που ο ίδιος βρισκόταν σε διάσταση με τη σύζυγό του. Η σχέση ιατρού και ασθενούς εξελίχθηκε σε μόνιμο και εμφανή ερωτικό δεσμό, που θα κατέληγε σε γάμο μετά τη λύση των υφισταμένων. Παράλληλα συνεχίζονταν εκ μέρους του Γ οι επιστημονικές προσπάθειες για να αποκτήσει η Α τέκνα. Πράγματι με τρίτο γεννητικό υλικό, με σπέρμα και ωάρια αγνώστων δοτών η Α απέκτησε δίδυμα τέκνα. Η πατρότητα των τέκνων αυτών, η οποία σύμφωνα με το γράμμα του νόμου ήταν αυτή του συζύγου της Β, προσεβλήθη επιτυχώς και τα τέκνα μετέπεσαν στην κατηγορία των εξωγάμων. Ωστόσο η εξώγαμη σχέση των Α-Γ, μετά τη γέννηση των διδύμων τέκνων διεκόπη κι η Α άσκησε αγωγή σύμφωνα με το άρθρο 1479 ΑΚ κατά του θεράποντος ιατρού και συντρόφου της για αναγνώριση της πατρότητας αυτών, αφού κατά το κρίσιμο διάστημα της σύλληψης είχαν ερωτικό δεσμό, βάσει του άρθρου 1481 ΑΚ, το οποίο ορίζει ότι «η πατρότητα τεκμαίρεται, αν αποδειχθεί ότι αυτός για τον οποίο προβάλλεται ο ισχυρισμός ότι είναι 39 Κουτσουράδης Αχ:: «Πρόσφατες Νομοθετικές εξελίξεις και διλήμματα στο πεδίο της ιατρικώς υποβοηθούμενης ανθρώπινης αναπαραγωγής», στην 7 η σε σειρά αυτοτελή έκδοση του πνευματικού ομίλου Κώων, «Ο Φίλητας», με θέμα «Η πρόοδος των βιολογικών επιστημών», ό. π., σελ Βλέπε αναλυτικότερα στα περιοδικά «ΕλλΔνη» 2001, σελ.253 επ, καθώς και «Αρμ». 2001, σελ.57 επ. 26

27 πατέρας είχε σαρκική συνάφεια με την μητέρα κατά το κρίσιμο διάστημα της σύλληψης». Το δικαστήριο έκανε δεκτή την αγωγή της Α, θεωρώντας αφενός ότι κατά το άρθρο 1481 ΑΚ εκτός από τη σαρκική συνάφεια είναι δυνατή κι η μεταφορά γονιμοποιημένων ωαρίων, ως πραγματικό γεγονός, που αν λάβει χώρα στο κρίσιμο διάστημα της σύλληψης, ενεργοποιεί το τεκμήριο καταγωγής και αφετέρου, κρίνοντας πως η βιολογική αλήθεια πρέπει να υποχωρεί μπροστά στη θέληση του άνδρα να αποκτήσει τέκνο με συγκεκριμένη γυναίκα, η οποία εκφράζεται μέσα από το άρθρο 1471 παρ.2, περ.2 ΑΚ και θα πρέπει να εφαρμόζεται αναλογικά και στην εξώγαμη συμβίωση. Εν τέλει, παρά το αντίθετο αποτέλεσμα της εξέτασης DNA ως βασικού αποδεικτικού μέσου στη δίκη, ότι τα τέκνα δεν κατάγονταν από τον Γ 41, θεωρήθηκε πως οι προσπάθειές του να επιτύχει την τεκνοποιία της Α σε συνδυασμό με το γεγονός πως εμφανώς συζούσαν μόνιμα, παρίστανε μία άτυπη αναγνώριση της πατρότητάς του και η άρνηση του να τα αποδεχθεί ως τέκνα του, συνιστούσε αντιφατική και άρα καταχρηστική συμπεριφορά 42. Μελετώντας τώρα εκτενώς τις παραπάνω δικαστικές αποφάσεις των Ελληνικών Δικαστηρίων, μπορούμε να προβούμε σε κάποια συμπεράσματα ως προς τη νομική σκέψη και την αντίδραση του νομικού κύκλου σε αυτό το τόσο κρίσιμο και ακανθώδες ζήτημα. Οι δικαστικές αρχές προσπαθώντας να ακολουθήσουν την ταχύτατη εξέλιξη της βιολογίας και της ιατρικής επιστήμης, εμφανίζουν αξιόπιστες λύσεις στα νομικά προβλήματα που παρουσιάζονται. Ως προς την πρώτη δικαστική απόφαση, έχουμε να επισημάνουμε πως γίνεται ουσιαστικά μιας μορφής κατάχρηση του θεσμού της υιοθεσίας, η οποία 41 Ούτε, βέβαια, και από την Α, η οποία όμως ικανοποιείται από τη ρύθμιση του ΑΚ ότι η συγγένεια θεμελιώνεται με το τοκετό. 42 Κουτσουράδης Αχ.: «Πρόσφατες Νομοθετικές εξελίξεις και διλλήματα», στην 7 η σε σειρά αυτοτελή έκδοση του πνευματικού ομίλου Κώων, «Ο Φίλητας», με θέμα «Η πρόοδος των βιολογικών επιστημών»,ό. π., σελ

28 διαφέρει σε αρκετά στοιχεία από την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, εντούτοις κρίνουμε πως είναι αναγκαία, για να αποκατασταθεί η βιολογική αλήθεια. Στη δεύτερη δικαστική απόφαση αντίθετα, παραγνωρίζεται η βιολογική αλήθεια, χάριν κάποιας κοινωνικής πραγματικότητας με ερμηνευτικές μεθόδους που παρουσιάζουν κενά και που κινούνται στα έσχατα όρια του νόμου, χωρίς να πείθουν αρκετά για την ορθότητά τους. Είναι λοιπόν, ολοφάνερο ότι κι η Ελλάδα είχε φθάσει πλέον στο σημείο να χρειάζεται για τα συγκεκριμένα θέματα έναν ειδικό νόμο, το οποίο κι έγινε με τη θέσπιση του ν.3089/ Β Μέρος : Νομοθετήματα για την Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή. Ι. 1 η ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: Ο υπ αριθμ.3089/2002 νόμος για την «Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή». Ια. Ένταξη του νόμου στην ελληνική έννομη τάξη. Μπροστά λοιπόν σε αυτή τη νέα κοινωνική πραγματικότητα που συνιστά η τεχνητή γονιμοποίηση υπό την ευρεία έννοια του όρου, ο Έλληνας νομοθέτης καλείται να παρέμβει και να τη ρυθμίσει νομικά και όσο το δυνατόν πιο αποτελεσματικά. Πράγματι, το Νοέμβριο του 2000 συγκροτήθηκε από τον τότε Υπουργό Δικαιοσύνης, τον καθηγητή Μ. Σταθόπουλο, «Ομάδα 43 Κουνουγέρη Μανωλεδάκη Ε.: «Τεχνητή γονιμοποίηση και Αστικό Δίκαιο: Το Σχέδιο Νόμου για την «Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή», στην Εταιρία Νομικών Βορείου Ελλάδος : «Τεχνητή γονιμοποίηση και γενετική τεχνολογία : η ηθικονομική διάσταση», (υπό επιμ. της ιδίας), Θεσσαλονίκη: εκδόσεις Σάκκουλα, 2003, σελ.87,

29 Εργασίας» 44 με αντικείμενο «τη μελέτη των επιπτώσεων της βιογενετικής στο αστικό και ιδίως στο οικογενειακό δίκαιο», η οποία και ολοκλήρωσε το έργο της συντάσσοντας το Σχέδιο Νόμου για την «Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή». Ποιές είναι όμως οι βασικές αρχές του νομικού πολιτισμού, που πρέπει να καθοδηγούν το νομοθέτη ως προς την ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή; Σίγουρα, όπως ισχύει για όλα τα ελληνικά νομοθετήματα, θα πρέπει να μην περιέχουν διατάξεις αντίθετες προς το Σύνταγμα ή το Διεθνές Δίκαιο, το οποίο υπερέχει σε ισχύ παντός νόμου, εφόσον έχει κυρωθεί με ειδικό νόμο 45. Δύο είναι τα κρίσιμα σημεία αναφοράς: Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τη Βιοηθική, γνωστή ως σύμβαση του Οβιέδο (Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και την Βιοϊατρική), που έχει κυρωθεί με το νόμο 2619/1998 και το Σύνταγμα. Η Σύμβαση του Οβιέδο, καθώς και το πρόσθετο Πρωτόκολλο που τη συνοδεύει, λίγη πρακτική σημασία έχουν για το ζήτημα της τεχνητής γονιμοποίησης. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, το ενδιαφέρον τους εστιάζεται στην απαγόρευση αναπαραγωγικού κλωνισμού, επιλογής φύλου και στη δυνατότητα έρευνας σε πλεονάζοντα γονιμοποιημένα ωάρια. Αντίθετα η συνταγματική διάσταση του ζητήματος παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον. Αφετηρία για τη συνταγματική προβληματική αποτελεί η κατοχύρωση από το Σύνταγμα του δικαιώματος αναπαραγωγής. Το δικαίωμα αυτό συνίσταται στην ελευθερία κάθε προσώπου να αποφασίζει για το αν θα αποκτήσει παιδιά, πότε θα τα αποκτήσει, πόσα θα αποκτήσει και πως θα τα αποκτήσει. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το δικαίωμα αυτό αναφέρεται όχι μόνο στη φυσική αναπαραγωγή, αλλά και στην τεχνητή. Το δικαίωμα της 44 Πρόεδρος της οποίας ήταν ο καθηγητής Γ. Κουμάντος και μέλη οι καθηγητές Ε. Κουνουγέρη Μανωλεδάκη, Αθ. Παπαχρίστος, Π. Αγαλλοπούλου, Αχ. Κουτσουράδης, Ξ. Σκορίνη Παπαρρηγοπούλου και οι λέκτορες Δ. Παπαδοπούλου Κλαμαρή, Χρ. Σταμπέλου και Αικ. Φουντεδάκη. 45 Άρθρο 28 παρ.1 του Σ: «Οι γενικά παραδεγμένοι κανόνες του διεθνούς δικαίου, καθώς και οι διεθνείς συμβάσεις, από την επικύρωσή τους με νόμο και τη θέση τους σε ισχύ σύμφωνα με τους όρους καθεμιάς, αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του εσωτερικού ελληνικού δικαίου και υπερισχύουν από κάθε άλλη αντίθετη διάταξη νόμου. Η εφαρμογή των κανόνων του διεθνούς δικαίου και των διεθνών συμβάσεων στους αλλοδαπούς τελεί πάντοτε υπό τον όρο της αμοιβαιότητας». 29

30 αναπαραγωγής θεμελιώνεται κατά την άποψη που επικρατεί, στο άρθρο 5 παρ.1 του Συντάγματος, το οποίο κατοχυρώνει την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας 46. Υποστηρίζεται, όμως, κι η άποψη ότι το δικαίωμα στην αναπαραγωγή συνυφαίνεται με την προστασία της ιδιωτικής ζωής του άρθρου 9 παρ.1 Σ., 47 αφού η απόφαση να αποκτήσει κανείς παιδιά συνιστά ένα ζήτημα στενά συνδεδεμένο με την ιδιωτικότητά του. Η άποψη αυτή καταλήγει στον «ανεπιφύλακτο» χαρακτήρα του δικαιώματος αναπαραγωγής. Η θεμελίωση του δικαιώματος αναπαραγωγής στο άρθρο 5 παρ.1 του Σ. σημαίνει ότι το δικαίωμα αυτό δεν μπορεί να ασκείται εναντίον των χρηστών ηθών ή καταχρηστικά ή κατά τρόπο που να θίγονται άλλα συνταγματικά δικαιώματα. Αυτό είναι και το όριο της νομοθετικής παρέμβασης. Κατά συνέπεια, ο υπ αριθμ.3089/2002 νόμος για την «Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή» οφείλει να κινείται μέσα σε αυτό το συνταγματικό πλαίσιο 48. Από νομοτεχνικής απόψεως ο Έλληνας νομοθέτης ενσωματώνει τη νέα ρύθμιση στον Αστικό Κώδικα, στο Δ Βιβλίο για το Οικογενειακό Δίκαιο και ειδικότερα: 1. Επαναφέρει το (καταργημένο) όγδοο κεφάλαιο, στο οποίο δίνει το τίτλο «Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή» (άρθρα ). 2. Τροποποιεί και συμπληρώνει το ένατο κεφάλαιο με τίτλο «Συγγένεια» (άρθρα ), ώστε να περιλάβει ρυθμίσεις της συγγένειας και των συναφών θεμάτων, που κατέστησαν αναγκαίες μετά τις ρυθμίσεις του νέου ογδόου κεφαλαίου. 46 Άρθρο 5 παρ.1 του Σ: «Καθένας έχει δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συμμετέχει στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της Χώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγμα ή τα χρηστά ήθη». 47 Άρθρο 9 1: «Η κατοικία του καθενός είναι άσυλο. Η ιδιωτική και οικογενειακή ζωή του ατόμου είναι απαραβίαστη. Καμία έρευνα δεν γίνεται σε κατοικία, παρά μόνο όταν και όπως ορίζει ο νόμος και πάντοτε με την παρουσία εκπροσώπων της δικαστικής εξουσίας». 48 Βλ. Παπαχρίστος Θ., ό. π., σελ.17 και