Ετερόλογη τεχνητή γονιμοποίηση & Παρένθετη Μητρότητα».

Transcript

1 Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Σχολή Νομικών Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών Τμήμα Νομικής Μεταπτυχιακό Τμήμα στον τομέα Αστικού, Αστικού Δικονομικού και Εργατικού Δικαίου «Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή και Συμμετοχή Τρίτων. Ετερόλογη τεχνητή γονιμοποίηση & Παρένθετη Μητρότητα». Διπλωματική Εργασία - τομέας Αστικού Δικαίου Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: κα Έ. Κουνουγέρη Μανωλεδάκη Εισηγήτρια: Πολυξένη Δεβλιώτη (Α.Ε.Μ. 364) Θεσσαλονίκη, Δεκέμβριος 2006

2 Περιεχόμενα Ι. Εισαγωγικά Προλεγόμενα Κεφάλαιο Α ΙΙ. Διάκριση μεθόδων ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής (Ι.Υ.Α.) ΙΙΙ. Νομοθετικό πλαίσιο ρύθμισης και προστασίας των μεθόδων Ι.Υ.Α. Ν. 3089/2002 και Ν. 3305/2005. Α. Ν. 3089/2002 Β. Ν. 3305/2005 Κεφάλαιο Β IV. Ετερόλογη τεχνητή γονιμοποίηση Α. Προσδιορισμός της έννοιας της ετερόλογης τεχνητής γονιμοποίησης Β. Το ζήτημα του επιτρεπτού της ετερόλογης τεχνητής γονιμοποίησης. 1. Ο προβληματισμός αναφορικά με το επιτρεπτό της ετερόλογης τεχνητής γονιμοποίησης 2. Προϋποθέσεις επιτρεπτού της ετερόλογης τεχνητής γονιμοποίησης δυνάμει του ν.3089/2002 Γ. Οι απαιτούμενες συναινέσεις Δ. Νομική φύση του γεννητικού υλικού. Ε. Νομική φύση της παραχώρησης του γεννητικού υλικού από τρίτους δότες. ΣΤ. Θεμελίωση της πατρότητας 2

3 1. Παιδιά γεννημένα σε γάμο 2. Παιδιά γεννημένα εκτός γάμου Ζ. Αρχή ανωνυμίας τρίτων δοτών Κεφάλαιο Γ V. Παρένθετη Μητρότητα Α. Έννοια παρένθετης μητρότητας Β. Διάκριση από συγγενείς έννοιες Γ. Το επιτρεπτό της παρένθετης μητρότητας. Δ. Προϋποθέσεις επιτρεπτού προσφυγής στη μέθοδο της παρένθετης μητρότητας. 1. Γενικές προϋποθέσεις επιτρεπτού για την προσφυγή σε οποιαδήποτε μέθοδο Ι.Υ.Α. 2. Ειδικές προϋποθέσεις επιτρεπτού στην περίπτωση της παρένθετης μητρότητας. Ε. Ίδρυση της συγγένειας με τη μητέρα Ανατροπή του αμάχητου, μέχρι πρότινος, τεκμηρίου μητρότητας που είχε ως κριτήριο τη γέννηση («βιολογικό κριτήριο») ΣΤ. Νομολογία σχετική με το ζήτημα της παρένθετης μητρότητας. VI. Τελικές Παρατηρήσεις Βιβλιογραφία 3

4 Ι. Εισαγωγικά Προλεγόμενα 20 Ιανουαρίου Το πρώτο παιδί, θήλυ στο γένος, από εξωσωματική γονιμοποίηση (in vitro), η οποία διενεργήθηκε στην Αγγλία από τους πρωτεργάτες στον τομέα αυτό Άγγλους, τον γυναικολόγο Patrick Steptoe και τον βιολόγο Robert Edwards 1, γεννιέται στην Ελλάδα (Αθήνα, Μαρούσι, μαιευτήριο «Μητέρα»), όντας και το 13 ο στον κόσμο που γεννιέται με τη μέθοδο αυτή. Γίνεται πρώτη είδηση σε όλα τα μέσα μαζικής ενημέρωσης εκείνη την εποχή και αφιερώνονται αμέτρητα πρωτοσέλιδα 2 για το πρώτο μωρό της τεχνητής γονιμοποίησης. Σύσσωμος ο ιατρικός κι εν γένει ο επιστημονικός κόσμος ενδιαφέρονται να δουν από κοντά το νεογέννητο, το θαύμα της βιοτεχνολογίας, έχοντας συνάμα την περιέργεια / απορία μήπως «αυτό» είναι διαφορετικό από τα υπόλοιπα, των οποίων η σύλληψη γίνεται φυσιολογικά, μέσα στη γυναικεία μήτρα, ως αποτέλεσμα της ερωτικής πράξης. Κάθε χρόνο δε, την μέρα αυτή (20ή Ιανουαρίου), εκφωνείται ως είδηση στα ραδιόφωνα, ενώ στις περισσότερες μεγάλης κυκλοφορίας εφημερίδες αφιερώνεται πάντα μία στήλη για την «επέτειο» της έλευσης της τεχνητής αναπαραγωγής στην χώρα μας. 1 Οι Βρετανοί R. Edwards - βιολόγος και P. Steptoe μαιευτήρας-γυναικολόγος είναι αυτοί που έφεραν στον κόσμο και το πρώτο παγκοσμίως παιδί με τη μέθοδο της εξωσωματικής γονιμοποίησης εν έτει 1978, την Luise Brown. Από τότε, 28 χρόνια μετά, έχουν γεννηθεί με την υποστήριξη της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής παιδιά σε όλο τον κόσμο. Τα στατιστικά αυτά στοιχεία επιβεβαιώνει ο κ. Βασίλης Ταρλατζής, καθηγητής Μαιευτικής Γυναικολογίας και Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Βλ. άρθρο / δημοσίευμα «Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή. Οι ξένοι επιμένουν ελληνικά. Έρχονται στη χώρα μας λόγω υψηλών ποσοστών επιτυχίας», σε εφημερίδα Ελεύθερο Τύπο, φύλλο της 21 ης Μαρτίου 2006, σ Βλ. ενδεικτικά στις εφημερίδες Μακεδονία, φύλλο της 21 ης Ιανουαρίου 1982, σελ. 1, Ελευθεροτυπία, φύλλο της 22 ης Ιανουαρίου 1982, σ. 3, Θεσσαλονίκη, φύλλο της 21 ης Ιανουαρίου 1982, σ. 1, 11, Ελληνικός Βορράς, φύλλο της 28 ης Ιανουαρίου 1982, σ. 1, 3 και στα περιοδικά Ταχυδρόμος τεύχ. 4 της 28 ης Ιανουαρίου 1982, άρθρο της Λ. Κανέλλη «Η Ελληνοπούλα του σωλήνα», σ , Επίκαιρα, τεύχ. 704 της εβδομάδας 28 ης Ιανουαρίου 3 ης Φεβρουαρίου 1982, Έρευνα / Γενετική «Παιδί του σωλήνα. Από κει και πέρα όλα είναι φυσιολογικά!», σ , Πάνθεον, τεύχ. 744 του 15μερου από , άρθρο της Φ. Πιπιλή «Όταν η γυναίκα επιμένει Το πρώτο μωρό του Σωλήνα στην Ελλάδα», σ Οι ανωτέρω πληροφορίες προέρχονται από την προσωπική μαρτυρία και από το προσωπικό αρχείο της πρώτης Ελληνίδας που γεννήθηκε με in vitro γονιμοποίηση, Χριστίνας Ιορδανίδου και της μητέρας της, Στέλλας Ιορδανίδου. 4

5 Έκτοτε, η γενετική τεχνολογία και οι βιοϊατρικές μέθοδοι σημείωσαν ραγδαία εξέλιξη, καθιστώντας, 24 χρόνια μετά, άκρως καθημερινό και σύνηθες φαινόμενο την προσφυγή σε κάποια από τις πολλές μεθόδους ιατρικά υποβοηθούμενης αναπαραγωγής (στο εξής, Ι.Υ.Α.). Απόδειξη, ο αριθμός των παιδιών (περίπου ) που γεννιούνται ετησίως στην Ελλάδα χάρη στη χρήση κάποιας μεθόδου Ι.Υ.Α., όπως επίσης και η λειτουργία στη χώρα μας περίπου εξειδικευμένων Μονάδων Υποβοηθούμενων Αναπαραγωγής με ποσοστά επιτυχίας που ανέρχονται σε 30% έως 35% ανά προσπάθεια και φτάνουν στο 70%, αθροιστικά, ύστερα από 3-4 κύκλους θεραπείας 3. Σε διεθνές επίπεδο, σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία από την εφαρμογή μεθόδων τεχνητής αναπαραγωγής διεθνώς, που ανακοινώθηκαν 4 στο ετήσιο συνέδριο της ESHRE στην Πράγα, ενώ το 1989 είχαν γεννηθεί περίπου παιδιά με εξωσωματική γονιμοποίηση (αρχίζοντας από τη γέννηση της Louise Brown το 1978), σήμερα ο αριθμός αυξήθηκε σε πάνω από 3 εκατομμύρια. Εκτιμάται ότι ο ρυθμός σήμερα είναι περίπου 200 χιλιάδες γεννήσεις τον χρόνο. Οι γεννήσεις αυτές αντιστοιχούν σε περίπου 1 εκατομμύριο κύκλους θεραπείας (5 κύκλοι ανά γέννηση). Στα στοιχεία δεν περιλαμβάνεται πληροφόρηση από τις περισσότερες αφρικανικές και πολλές ασιατικές χώρες. Η μεγαλύτερη ζήτηση για IVF εμφανίζεται στο Ισραήλ (3260 κύκλοι, ανά εκατομμύριο του πληθυσμού) και στη Δανία (2031 κύκλοι, ανά εκατομμύριο). Ενώ επιπλέον, τα στοιχεία δείχνουν μια γενική τάση προσανατολισμού στη μεταφορά ενός μόνο εμβρύου στη μήτρα, ώστε να αποφεύγονται οι πολύδυμες κυήσεις. Η Ι.Υ.Α. περιλαμβάνει όλες τις μεθόδους τεχνητής γονιμοποίησης, οι οποίες χρησιμοποιούνται και αξιοποιούνται (αυτός άλλωστε είναι ο προορισμός τους) σε περιπτώσεις αδυναμίας φυσικής αναπαραγωγής. Μάλιστα, με τους ν. 3089/2002 και 3305/2005 οι μέθοδοι Ι.Υ.Α. νομοθετήθηκαν, αναγνωρίστηκαν και θεσπίστηκαν οι προϋποθέσεις 3 Οι σχετικές πληροφορίες αντλήθηκαν από δημοσιεύματα / άρθρα στις εφημερίδες Το Βήμα της Κυριακής, φύλλο της 16 ης Ιανουαρίου 2005, σ. Α28 Α29 και Ελεύθερος Τύπος στο φύλλο της 21 ης Μαρτίου 2006, σ Τα στατιστικά αυτά στοιχεία δημοσιεύτηκαν στην ιστοσελίδα με ημερομηνία δημοσίευσης την

6 εφαρμογής τους (και τέθηκαν έτσι σε λειτουργία κανονικά και νόμιμα πλέον). Μάλιστα, σύμφωνα με το άρθρο 3 1 του Ν.3305/2005, ως ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή προσδιορίζεται κάθε περίπτωση κυοφορίας και τεκνοποίησης που επιτυγχάνεται με μεθόδους πλην της φυσιολογικής ένωσης άνδρα και γυναίκας και οι οποίες εφαρμόζονται σε ειδικά οργανωμένες μονάδες ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής (Μ.Ι.Υ.Α.) Ωστόσο, πριν από τις δύο αυτές νομοθετικές δυνατότητες, στις περιπτώσεις αδυναμίας φυσικής αναπαραγωγής αναγνωρίζονταν η υιοθεσία και η αναδοχή ανηλίκων ως εναλλακτικοί / κοινωνικοί θεσμοί / τρόποι ίδρυσης και δημιουργίας οικογένειας με φυσικό τρόπο. Δεν μπορεί, όμως, να μην παρατηρήσει κανείς ότι αυτοί οι δύο θεσμοί αποτελούν θεσμούς εμπλοκής του κράτους στην οικογενειακή σχέση, της οποίας πρώτιστο «χαρακτηριστικό» είναι η αυτονομία της και η «εξάρτησή» της μόνο από την ελευθερία της βούλησης κάθε υποκειμένου. Κι αυτό γιατί η ίδρυση οικογένειας μέσω κάποιου από τους δύο αυτούς θεσμούς εξαρτάται από την ικανοποίηση ορισμένων προϋποθέσεων «καταλληλότητας» των ενδιαφερομένων που προβλέπει η νομοθεσία, με κριτήριο ιδίως παραμέτρους του «συμφέροντος του τέκνου». Λογικό είναι, λοιπόν, να μην πληρούν πάντα όλοι οι ενδιαφερόμενοι τους όρους που θέτει ο νόμος σε ό,τι αφορά την ίδρυση οικογένειας μέσω υιοθεσίας ή αναδοχής ανηλίκων, και, επομένως, να στερούνται τα πρόσωπα αυτά τη δυνατότητα απόλαυσης του δικαιώματος ίδρυσης οικογένειας. Αυτό ακριβώς το ενδεχόμενο να εξακολουθούν να στερούνται ορισμένοι ένα θεμελιώδες δικαίωμα, επειδή οι υπάρχοντες εναλλακτικοί / «κοινωνικοί» τρόποι ίδρυσης οικογένειας εξαρτώνται μοιραία από τον έλεγχο του κράτους αντιμετωπίζεται σε μεγάλο βαθμό (αν όχι απόλυτα) με τις μεθόδους της τεχνητής αναπαραγωγής. 5 Ίσως ο πυρήνας του όλου προβληματισμού και της έντονης συζήτησης αρθρογραφίας διαλόγου και αντιλόγου απέναντι στις δύο ρυθμίσεις (ν.3089/2002 και 3305/2005) για την Ι.Υ.Α. να έγκειται τελικά στο εξής: στο 5 Βιδάλης Τ., Το πρόταγμα της οικογένειας: η συνταγματικότητα του νόμου για την «ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή», ΝοΒ 51 (2003)

7 ότι οι εξελίξεις που λαμβάνουν χώρα στον τομέα της βιοτεχνολογίας σηματοδοτούν αλλαγές ή καλύτερα δίνουν την αφορμή για επαναπροσδιορισμό των ως τότε υφιστάμενων φιλοσοφικών, ηθικών και θρησκευτικών αντιλήψεων, προκαταλήψεων και κοινωνικών στερεοτύπων. Συνέπεια τούτου είναι η εκ των πραγμάτων αδυναμία εύρεσης ομόφωνα αποδεκτών νομικών επιλογών, ήτοι νομικών λύσεων που θα χαίρουν της μέγιστης δυνατής κοινωνικής συναίνεσης. Και να μην ξεχνάμε ότι ομιλούμε για «νομικές» λύσεις, «νομικές» επιλογές, διότι ακριβώς το δίκαιο (ο νομοθέτης) θα αποτελέσει και πρέπει να αποτελεί το πρώτιστο και κύριο εργαλείο ελέγχου (κοινωνικού, ηθικού κλπ.) των νέων βιοτεχνολογιών. 6 Αναγκαία και σκόπιμη κρίνεται στην αφετηρία μας η διασαφήνιση των εννοιών «ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή» ή «εξωσωματική γονιμοποίηση» μέσω των ακόλουθων ορισμών. Ως εξωσωματική γονιμοποίηση γενικά ορίζεται το σύνολο των μεθόδων εκείνων που επιτρέπουν τη σύλληψη ενός παιδιού με ιατρική βοήθεια χωρίς σεξουαλική επαφή. Ως τεχνητή γονιμοποίηση ειδικότερα ορίζεται η έγχυση ανθρωπίνου σπέρματος στα θηλυκά γεννητικά όργανα, με την πρόθεση να επιτευχθεί η σύλληψη ενός παιδιού. 7 Σύμφωνα με άλλον ορισμό, τεχνητή γονιμοποίηση υπάρχει σε κάθε περίπτωση κατά την οποία επιχειρείται και επιτυγχάνεται η σύλληψη και κυοφορία παιδιού με οποιονδήποτε άλλον τρόπο, εκτός από τη σεξουαλική πράξη, αποδεσμεύοντας έτσι την αναπαραγωγική διαδικασία από την σεξουαλική πράξη 8. Κεφάλαιο Α 6 Κουνουγέρη Μανωλεδάκη Ε., Το δίκαιο ως εργαλείο κοινωνικού ελέγχου της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, Ίνδικτος 2001, σ Για τους ορισμούς βλ. Κοτζάμπαση Α., Η ανωνυμία του δότη σπέρματος στην τεχνητή γονιμοποίηση ως νομικό και ηθικό ζήτημα, Αρμ υποσημ.2 με περαιτέρω παραπομπές σε J. Bernard, Η Βιοηθική, Dominos, εκδ. Π. Τραυλός Ε. Κωσταράκη, 1996, σ Παπαδοπούλου Κλαμαρή Δ., σχόλια σε Γεωργιάδη Απ. Σταθόπουλο Μ., ΕρμΑΚ, άρθρα , τόμ. VII, αρ. 83, σ. 526, εκδ. Σάκκουλα,

8 II. Διάκριση των μεθόδων Ι.Υ.Α. Ο όρος ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, ή ο πιο πρόσφατος ιατρική υποβοήθηση στην αναπαραγωγή, αναφέρεται σε μια προσέγγιση της υπογονιμότητας, η οποία εφαρμόζει, σε ένα ιατρικό πλαίσιο, μηχανικές τεχνικές γονιμοποίησης. Ένας γιατρός, αντιμέτωπος με την αναποτελεσματικότητα της θεραπείας της υπογονιμότητας του ή της ασθενούς του, μπορεί να προτείνει μια λύση που δεν στοχεύει στην αιτία, αλλά τείνει ν απαντήσει στη συνέπειά της, την υπογονιμότητα του ζευγαριού. Ο γιατρός απευθύνεται στο εγχείρημά του αυτό, όχι πλέον στην παθολογία, αλλά στο σύμπτωμά της. Βασική διάκριση της τεχνητής γονιμοποίησης, ανεξαρτήτως τεχνικής, είναι η ομόλογη και η ετερόλογη. Στην ομόλογη τεχνητή γονιμοποίηση χρησιμοποιείται σπέρμα του συζύγου ή του συντρόφου ή ωάριο γονιμοποιημένο με σπέρμα του συζύγου ή του συντρόφου. Στην ετερόλογη τεχνητή γονιμοποίηση χρησιμοποιείται γεννητικό υλικό τρίτου δότη. Οι δύο κύριες μέθοδοι της Ι.Υ.Α., έτσι όπως έχουν καθιερωθεί και εφαρμόζονται διεθνώς και σύμφωνα με τα άρθρα 2 1 του ν.3305/2005 είναι οι εξής 9 : α) Τεχνητή σπερματέγχυση Είναι η απλούστερη μέθοδος Ι.Υ.Α. Συνίσταται στην εισαγωγή σπερματοζωαρίων στο γυναικείο γεννητικό σύστημα συνήθως στη μήτρα Εισηγητική Έκθεση ν. 3305/2005, ΚΝοΒ 53 (2005), σ , Ταρλατζής Β., Τεχνικές υποβοηθούμενης αναπαραγωγής: Ιατρικοί και δεοντολογικοί προβληματισμοί, σε (ΕΝΟΒΕ) Εταιρία Νομικών Βορείου Ελλάδας, 48, 2003, σ. 17 επ. 10 Ταρλατζής Β., Οι σύγχρονες μέθοδοι υποβοηθούμενης αναπαραγωγής στη θεραπεία της ανδρικής υπογονιμότητας, τόμος «Ανθρώπινη αναπαραγωγή» του Χειρουργικού Τομέα του Τμήματος Ιατρικής του ΑΠΘ, 1997, σ

9 Συνήθως σήμερα η μέθοδος εφαρμόζεται με εισαγωγή στην ενδομήτρια κοιλότητα, μέσω ενός ειδικού καθετήρα, κατεργασμένου πληθυσμού σπερματοζωαρίων εντός μικρού όγκου καλλιεργητικού μέσου (ενδομήτριος σπερματέγχυση). Εκεί γονιμοποιείται φυσιολογικά με το ωάριο, ενώ το σπέρμα μπορεί να είναι νωπό ή κρυοσυντηρημένο. Και όπως προαναφέρθηκε, αν χρησιμοποιείται το σπέρμα του συζύγου ή μόνιμου συντρόφου της γυναίκας, μιλούμε για ομόλογη σπερματέγχυση, ενώ αν χρησιμοποιηθεί σπέρμα τρίτου δότη, μιλούμε για ετερόλογη σπερματέγχυση. Είναι δυνατόν επίσης να εφαρμοσθεί περιτραχηλική ή ενδοτραχηλική σπερματέγχυση, μέθοδος όμως που τείνει πλέον να καταργηθεί. β) Εξωσωματική γονιμοποίηση (in vitro) Πρόκειται για την πλέον διαδεδομένη μέθοδο Ι.Υ.Α, η οποία παρακάμπτει τις σάλπιγγες όπου γίνεται φυσιολογικά η συνένωση των γαμετών (ωαρίου και σπερματοζωαρίου) και τις υποκαθιστά με τον εργαστηριακό σωλήνα. Για τον σκοπό αυτό γίνεται: επεμβατική συλλογή των ωαρίων από τις ωοθήκες (ωοληψία), καλλιέργεια και έκθεσή τους in vitro σε κατεργασμένο πληθυσμό σπερματοζωαρίων προκειμένου να επέλθει γονιμοποίηση, καλλιέργεια των γονιμοποιημένων ωαρίων in vitro επί 2-6 ημέρες, και επιλογή εκείνου/ων που εκδηλώνει/ουν τα καλύτερα μορφολογικά χαρακτηριστικά για μεταφορά, μέσω ενός ειδικού καθετήρα, στην κοιλότητα της μήτρας, όπου εμφυτεύεται/ονται και κυοφορείται/ούνται φυσιολογικά. Υπάρχει δε και μία τρίτη ειδική περίπτωση τεχνητής γονιμοποίησης, η μεταφορά γαμετών στις σάλπιγγες, που έχει επικρατήσει με την ονομασία «μέθοδος G.I.F.T (Gamete intrafallopian 11 transfer)». Συγκεκριμένα, λαμβάνονται σπερματοζωάρια από τον σύζυγο ή τον μόνιμο σύντροφο ή ακόμη και από τρίτο δότη, καθώς και ωάρια της συζύγου, τα οποία τοποθετούνται με άμεση λαπαροσκόπηση μέσα στις σάλπιγγες, ενώ έπειτα η 11 Ο όρος «intrafallopian» προέρχεται από το όνομα του ιταλού χειρούργου και ανατόμου του 16 ου αιώνα, Gabrielle Fallope. 9

10 κυοφορία και η γέννηση του παιδιού γίνονται φυσιολογικά 12. Με τη μέθοδο αυτή η γονιμοποίηση γίνεται μέσα στο φυσικό περιβάλλον γυναίκας, που είναι οι σάλπιγγες. Τεχνικές συναφείς προς τις ανωτέρω δύο μεθόδους είναι ιδίως, σύμφωνα με το άρθρο 2 2 του ν.3305/2005: i) η ενδοσαλπιγγική μεταφορά γαμετών ii) η ενδοσαλπιγγική μεταφορά ζυγωτών ή γονιμοποιημένων ωαρίων iii) η ενδοωαριακή έγχυση σπερματοζωαρίων. Πρόκειται για μία παραλλαγή της εξωσωματικής γονιμοποίησης, η οποία εφαρμόζεται σε περιπτώσεις βαριάς ολιγοασθενοτερατοσπερμίας (ελάττωση του αριθμού της κινητικότητας ή της μορφολογίας των σπερματοζωαρίων) ή αζωοσπερμίας (απουσία σπερματοζωαρίων). Η τεχνική αυτή πραγματοποιείται με μικροεπέμβαση στα ωάρια, τοποθετείται δηλαδή ένα σπερματοζωάριο στο εσωτερικό κάθε ωαρίου, κι έτσι επιτυγχάνεται η γονιμοποίηση. Η εφαρμογή μάλιστα της εν λόγω τεχνικής έχει οδηγήσει σε σημαντικό περιορισμό της χρησιμοποίησης σπέρματος τρίτου δότη. iv) η κρυοσυντήρηση 13. Η τεχνική της κρυοσυντήρησης επιτρέπει τη διαφύλαξη του γεννητικού υλικού για μεγάλο χρονικό διάστημα, διευρύνοντας έτσι το πεδίο εφαρμογής των περισσότερων από τις πρακτικές της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής 14. Συγκεκριμένα, το γεννητικό υλικό 15 καταψύχεται στους -196 C με υγρό 12 Δανέζης Ι., Παιδιά υψηλής τεχνολογίας (νομικά, δεοντολογικά και ηθικά προβλήματα), Ιατρική, 49/1986, σ Ο ν. 3305/2005 αφιερώνει ειδικό άρθρο, το άρθρο 7, που ρυθμίζει τους όρους και τις προϋποθέσεις, τη διάρκεια και άλλες νομικές πτυχές της κρυοσυντήρησης. 14 Κουνουγέρη Μανωλεδάκη Έ., Υποβοηθούμενη αναπαραγωγή με κρυοσυντηρημένο γεννητικό υλικό, ΧρΙΔ Α/2001, σ Ως προς το σπέρμα και το γονιμοποιημένο ωάριο δεν υπάρχουν ιδιαίτερα τεχνικά προβλήματα κατά τη διαδικασία της κρυοσυντήρησης, γι αυτό και σ αυτά πραγματοποιείται σε μεγάλο βαθμό. Αντιθέτως, το απλό ωάριο είναι πιο ευπαθές και είναι δύσκολο να καταψυχθεί χωρίς βλάβες, καθώς έχει παρατηρηθεί ότι η κατάψυξη των ωαρίων αυξάνει την πιθανότητα πρόκλησης χρωμοσωματικών ανωμαλιών, γι αυτό και διεθνώς αποφεύγεται. Αναλυτικότερα για το θέμα αυτό βλ. Ταρλατζή Β., Εξωσωματική γονιμοποίηση (Σημειώσεις της Α Μαιευτικής και Γυναικολογικής Κλινικής του ΑΠΘ), 10

11 άζωτο, ενώ χρησιμοποιούνται παράλληλα και κρυοπροστατευτικές ουσίες, που προκαλούν αφυδάτωση των κυττάρων, ώστε να μη σχηματίζονται σ αυτά κρύσταλλα πάγου, που μπορούν να προκαλέσουν βλάβη στις ενδοκυτταρικές δομές και στη μεμβράνη 16. Όταν μάλιστα αναθερμαίνεται το γεννητικό υλικό, επιχειρείται και η προοδευτική διάλυση των κρυοπροστατευτικών ουσιών, η οποία επιτρέπει την επανυδάτωση των κυττάρων, ώστε αυτά να ξαναβρούν τα αρχικά χαρακτηριστικά τους 17. Η χρήση της τεχνικής της κρυοσυντήρησης παρουσιάζει πολλά πλεονεκτήματα. Για παράδειγμα, στην περίπτωση των γονιμοποιημένων ωαρίων, παρέχει τη δυνατότητα πραγματοποίησης πολλαπλών μεταφορών με γονιμοποιημένα ωάρια από μία και μόνον ωοληψία, με στόχο την αύξηση των πιθανοτήτων της επίτευξης της εγκυμοσύνης 18. Εξάλλου, με την τεχνική αυτή δίνεται η δυνατότητα διαφύλαξης του αναπαραγωγικού δυναμικού σε περιπτώσεις εφαρμογής θεραπείας άλλου προβλήματος υγείας (λ.χ. χημειοθεραπείας ή ακτινοθεραπείας για την αντιμετώπιση νεοπλασιών, οι οποίες είναι δυνατόν να προκαλέσουν στειρότητα). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η μέθοδος αυτή στην περίπτωση νεαρών ατόμων που δεν έχουν ακόμη τεκνοποιήσει και τα οποία, μετά την αποθεραπεία τους, είναι δυνατόν να τεκνοποιήσουν με το γεννητικό τους υλικό, που έχει κρυοσυντηρηθεί προ της χημειοθεραπείας. Επιπλέον, με την κρυοσυντήρηση γαμετών και γονιμοποιημένων ωαρίων εξασφαλίζεται η δυνατότητα επίτευξης εγκυμοσύνης μετά τον θάνατο του συζύγου 19 ή μόνιμου συντρόφου, υπό τους όρους του νέου άρθρου 1457 ΑΚ που ρυθμίζει την λεγόμενη «μεταθανάτια (post mortem) γονιμοποίηση. v) Δωρεά ωαρίων / εμβρύων και σπερματοζωαρίων σ. 5, The Ethics Committee of the American Fertility Society, Ethical Considerations of the New Reproductive Technologies, σε «Fertility and Sterility» (Official Journal of the American Fertility Society), June 1990, σ Τεστάρ Ζ., Το διάφανο αυγό Η εξωσωματική γονιμοποίηση, μετάφρ. Γ. Κρητικού, εκδ. Ράππα, 1987, σ Τεστάρ Ζ., ό.π., σ Κουνουγέρη Μανωλεδάκη Έ., ό.π., ΧρΙΔ Α/2001, σ Ενδιαφέρον παρουσιάζει ενταύθα η μελέτη της Παϊσίδου Ν., Κρυοσυντηρημένο έμβρυο: ένα πολυδιάστατο νομικό ζήτημα της βιοτεχνολογίας, ΕλλΔνη 35 (1994), σ επ. 11

12 α) Δωρεά ωαρίων - εμβρύων. Εφαρμόζεται σε γυναίκες που δεν έχουν ωοκύτταρα (π.χ. χειρουργική αφαίρεση ωοθηκών ή γυναίκες με πρόωρη εμμηνόπαυση). Τα ωάρια που προορίζονται για δωρεά είναι συνήθως τα υπεράριθμα ωάρια από γυναίκες που υποβάλλονται σε εξωσωματική γονιμοποίηση κι επιθυμούν να βοηθήσουν άλλα ζευγάρια με πρόβλημα στειρότητας. Ωστόσο, η διαθεσιμότητα αυτών των ωαρίων - εμβρύων περιορίζεται από την ανάπτυξη προγραμμάτων κατάψυξης κρυοσυντήρησης εμβρύων που επιτρέπουν στη γυναίκα να χρησιμοποιήσει όλα τα δικά της έμβρυα. β) Δωρεά σπερματοζωαρίων. Εφαρμόζεται κατά κύριο λόγο σε περιπτώσεις απουσίας σπερματοζωαρίων ή σοβαρών διαταραχών του σπέρματος του συζύγου ή συντρόφου. Η χρήση όμως αυτής της μεθόδου έχει περιοριστεί σημαντικά λόγω της ανάπτυξης της ενδοωαριακής έγχυσης σπερματοζωαρίων που περιγράφεται παραπάνω. vi) Δανεισμός μήτρας 20. Εφαρμόζεται σε περιπτώσεις απουσίας μήτρας ή και ωοθηκών καθώς και ανωμαλιών της μήτρας που εμποδίζουν την κυοφορία. Με αυτή τη μέθοδο μεταφέρονται στη μήτρα τρίτης γυναίκας γονιμοποιημένα ωάρια ή μόνο σπερματοζωάρια από ζευγάρι, το οποίο έχει συμφωνήσει με τη γυναίκα να κυοφορήσει αντί της γυναίκας του ζευγαριού, και να τους παραδώσει το παιδί μετά τη γέννησή του. vii) Γονιμοποίηση in vivo 21 Πρόκειται για περίπτωση δανεισμού μήτρας. Μέσα στο σώμα της μίας γυναίκας γονιμοποιείται ωάριό της φυσιολογικά ή με σπερματέγχυση. Στη συνέχεια, εξάγεται τεχνητά από τη μήτρα της πρώτης με αναρρόφηση και 20 Η μέθοδος του δανεισμού μήτρας, με όλα τα ζητήματα που ανακύπτουν, αποτελεί αντικείμενο ξεχωριστής μελέτης στο κεφάλαιο V της παρούσας. 21 Ανδρουλιδάκη Δημητριάδη Ισμ., Νομικά προβλήματα από την τεχνητή γονιμοποίηση (προβλήματα Αστικού Δικαίου), ΝοΒ 34 (1986)

13 εισάγεται τεχνητά στη μήτρα της άλλης γυναίκας, όπου συλλαμβάνεται και κυοφορείται φυσιολογικά. viii) Κλωνοποίηση Είναι μία μέθοδος που επιτρέπει την παραγωγή ίδιων ή περίπου ίδιων οργανισμών και γίνεται είτε με τη σχάση ενός εμβρύου στα δύο (όπως γίνεται αυτόματα στη φύση και προκύπτουν μονοωογενείς δίδυμοι) είτε με τη μεταφορά του πυρήνα ενός σωματικού κυττάρου σε ένα ωάριο που του έχει αφαιρεθεί ο πυρήνας (όπως έγινε το 1996 με την Dolly, το πρόβατο που κλωνοποιήθηκε). Ανάλογα με τη χρήση της διακρίνεται σε αναπαραγωγική και θεραπευτική 22. Η πρώτη μορφή κλωνοποίησης, η αναπαραγωγική, απαγορεύεται ρητά σε όλες σχεδόν τις νομοθεσίες διεθνώς, όπως και στη δική μας, με τη σύμφωνη γνώμη και της ESHRE (Ευρωπαϊκή Εταιρεία Ανθρώπινης Αναπαραγωγής και Εμβρυολογίας) και άλλων επιστημονικών επιτροπών, εν αντιθέσει με την θεραπευτική, οι εφαρμογές της οποίας μπορούν να οδηγήσουν στην διερεύνηση και θεραπεία σοβαρών ασθενειών και για το λόγο αυτό αναγνωρίζεται και νομοθετικά στις περισσότερες χώρες. ΙΙΙ. Νομοθετικό πλαίσιο προστασίας των νέων μεθόδων ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Ν.3089/2002 & Ν.3305/2005. Α. Ν.3089/2002 Ο ν.3089/2002 για την «ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή» 23 καταρτίστηκε με βασικό στόχο να προσαρμοστεί και να συγχρονιστεί το αστικό δίκαιο, και κυρίως το οικογενειακό και το κληρονομικό δίκαιο, στην/ με την αλματώδη ανάπτυξη και εφαρμογή των 22 Για τις τεχνικές της ανθρώπινης κλωνοποίησης και τη διάκριση μεταξύ αναπαραγωγικής και μη παραγωγικής ή θεραπευτικής κλωνοποίησης βλ. τα κατατοπιστικά άρθρα των : Ανρί Ατλάν, «Βιολογικές δυνατότητες. Κοινωνικές αδυναμίες» σε «Η ανθρώπινη κλωνοποίηση, (διευθ. Ανρί Ατλάν, Μ. Οζέ, Μιρέιλ Ντελμά-Μαρτύ), εκδ. Καστανιώτης, 2000 (ελληνική μετάφραση του γαλλικού Le clonage humain, Seuil, 1999), σ , καθώς και Jean-Paul Renard, «Le clonage» σε «La vie», Université de tous les savoirs, éd. Odile Jacob, Paris, 2002, σ. 141 επ. και ΦΕΚ τεύχ. Α 327/

14 ιατρικών μεθόδων που υποβοηθούν την ανθρώπινη αναπαραγωγή. 24 Κι αυτό γιατί ορισμένες, ιδίως, από τις βιοϊατρικές αυτές μεθόδους δημιουργούν καθημερινά νέες προκλήσεις για το δίκαιο και την κοινωνία, καθιστώντας έτσι αναγκαία τη διαμόρφωση ενός νομικού πλαισίου που να ρυθμίζει την εφαρμογή τους. 25 Με το νομοθέτημα αυτό, λοιπόν, προστέθηκαν αλλά και αναθεωρήθηκαν σημαντικές διατάξεις του κεφαλαίου του Αστικού Κώδικα για τη συγγένεια, αφού, όμως, προηγουμένως εισήχθη ένα καινούριο κεφάλαιο (κεφάλαιο όγδοο) για τους όρους του επιτρεπτού των επιμέρους ιατρικών αναπαραγωγικών μεθόδων, όπως επίσης και για τα ζητήματα που συνδέονται με αυτές. 26 Τρεις βασικές καινοτομίες εισήγαγε ο ν. 3089/2002, οι οποίες συνιστούν και τις βασικές ιδεολογικές κατευθύνσεις του νέου νομοθετικού κειμένου. Η πρώτη μεγάλη καινοτομία συνίσταται σε μια νομοτεχνική αλλαγή, η οποία, όμως, παράλληλα αποτελεί και ουσιαστική αλλαγή. Πρόκειται για την ένταξη στο βιβλίο του Οικογενειακού Δικαίου του Αστικού Κώδικα του νέου κεφαλαίου για το επιτρεπτό 27 (ή μη) των επιμέρους ιατρικών αναπαραγωγικών μεθόδων. Καθώς, όμως, οι μέθοδοι ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής δημιουργούν συγγενικές σχέσεις όπως ακριβώς και η φυσική αναπαραγωγή, επιβάλλεται νέα ρύθμιση σχετική με την ίδρυση της συγγένειας, η οποία άμεσα και αναπόφευκτα συμπαρασύρει και τις ρυθμίσεις για το επιτρεπτό των ιατρικών μεθόδων που την (την συγγένεια) δημιουργούν. Αναδεικνύεται, λοιπόν, η αλλαγή αυτή όχι μόνο ως νομοτεχνικού χαρακτήρα αλλά και ως αλλαγή ουσίας. 24 Εισηγητική Έκθεση Ν.3089/2002, Ι. 2, σ Εισηγητική Έκθεση Ν.3305/2005, Α., ΚΝοΒ (53) 2005, σ Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη Έ., Ο νέος Ν.3305/2005 για την «εφαρμογή της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής»: ζητήματα από το συσχετισμό των διατάξεών του μεταξύ τους και με τις ρυθμίσεις του Ν.3089/2002, Αρμ2005 (59). 669, Παπαχρίστου Θ., Η τεχνητή αναπαραγωγή στον Αστικό Κώδικα, σειρά «Κοινωνία και Δίκαιο στον 21 ο αιώνα 4, εκδ. Σάκκουλα 2003, σ Κυρίως εδώ περιλαμβάνονται οι ρυθμίσεις των άρθρων ΑΚ, που αναφέρονται στο όριο ηλικίας προσφυγής στην Ι.Υ.Α., στην απαγόρευση της αναπαραγωγικής κλωνοποίησης και της επιλογής φύλου, στον έγγραφο ή συμβολαιογραφικό τύπο των συναινέσεων των εγγάμων ή αγάμων που καταφεύγουν από ιατρική αναγκαιότητα στις μεθόδους της Ι.Υ.Α., στην αρχή της ανωνυμίας των τρίτων δοτών και στις αυστηρές προϋποθέσεις που τίθενται για την μεταθανάτια γονιμοποίηση, όπως επίσης και την παρένθετη μητρότητα «δανεισμό μήτρας». 14

15 Η δεύτερη μεγάλη καινοτομία (του ν.3089/2002) είναι η ρητή έκφραση της αποδοχής των εναλλακτικών οικογενειακών σχημάτων, και συγκεκριμένα της μονογονεϊκής οικογένειας (άγαμη μοναχική γυναίκα) και της οικογένειας των μόνιμων ελεύθερων συντρόφων (ελεύθερη ένωση). 28 Υιοθετώντας ο Έλληνας νομοθέτης και αναγνωρίζοντας τα προαναφερθέντα εναλλακτικά οικογενειακά σχήματα, (συνεχίζει να) εκπληρώνει αποτελεσματικά τον πρωταρχικό και κύριο σκοπό του αυτόν της προστασίας του συμφέροντος του παιδιού που θα γεννηθεί, ανεξαρτήτως του αν γεννιέται σε παραδοσιακό ή μη οικογενειακό σχήμα, διατηρώντας έτσι και εξασφαλίζοντας τον παιδοκεντρικό χαρακτήρα του Οικογενειακού Δικαίου. Η τρίτη και τελευταία σημαντική τομή που έφερε ο ν.3089/2002 βρίσκεται στο επίπεδο της ίδρυσης της συγγένειας, με την επικράτηση και το προβάδισμα της αρχής της «κοινωνικοσυναισθηματικής» συγγένειας. 29 Σύμφωνα με την αρχή αυτή, λόγω ακριβώς της συμμετοχής στη διαδικασία της τεχνητής αναπαραγωγής και τρίτων προσώπων (λ.χ. των τρίτων δοτών ή της κυοφόρου γυναίκας στην παρένθετη μητρότητα), χάνεται σταδιακά η έννοια του γονέα δυνάμει του βιολογικού κριτηρίου, της βιολογικής καταγωγής, με αποτέλεσμα η ίδρυση της νομικής συγγένειας να μην στηρίζεται σε όλες τις περιπτώσεις στην βιολογική αλήθεια, την γενετική καταγωγή. Αντίθετα, υπερτερεί το κριτήριο της βούλησης των μερών, ήτοι της ιδιωτικής αυτονομίας, δυνάμει του οποίου η νομική συγγένεια ιδρύεται εν τέλει όχι απαραίτητα με τους γενετικούς βιολογικούς γονείς του παιδιού που θα γεννηθεί αλλά με αυτούς που το επιθυμούν, δηλαδή με τους «κοινωνικούς» του γονείς. 30 Και η αρχή αυτή έχει ως αφετηρία της την αρχή της προστασίας του συμφέροντος του τέκνου, καθώς είναι εύλογο να είναι 28 Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη Έ., Τεχνητή γονιμοποίηση και Οικογενειακό Δίκαιο, Β έκδ., εκδ. Σάκκουλα, 2005, σ Ο πρώτος Έλληνας νομικός που εντόπισε στην ξένη βιβλιογραφία και έκανε γνωστή την έννοια της κοινωνικοσυναισθηματικής συγγένειας στην ελληνική νομική επιστήμη ήταν ο Ιωάννης Δεληγιάννης και συγκεκριμένα στο πρώτο συνέδριο της Ένωσης Αστικολόγων στη Ναύπακτο το Αναλυτικότερα για την αρχή της κοινωνικοσυναισθηματικής συγγένειας βλ. Δεληγιάννη Ιω., Η επίδραση των νέων μεθόδων τεχνητής αναπαραγωγής του ανθρώπου στη διαμόρφωση του ελληνικού δικαίου της συγγένειας, Αρμ 49 (1995) σ. 281, του ιδίου, Το Οικογενειακό Δίκαιο του μέλλοντος, τόμ. «Πέντε χρόνια εφαρμογής του νέου Οικογενειακού Δικαίου», 1989, σ. 309 επ., του ιδίου, Ίδρυση και αμφισβήτηση της συγγένειας κατά το ελληνικό δίκαιο, ΕλλΔνη 33 (1992), σ. 4 επ., 9 επ., 15 επ. 30 Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη Έ., Τεχνητή γονιμοποίηση και Οικογενειακό Δίκαιο, Β έκδ., ό.π., σ

16 καλύτερο για το παιδί να είναι με αυτούς που το θέλησαν και το επιθυμούν και όχι με αυτούς από τους οποίους απλά κατάγεται βιολογικά. 31 Β. Ν.3305/2005 Με δεδομένο, λοιπόν, τις ανωτέρω τρεις βασικές και γενικές κατευθυντήριες γραμμές του ν. 3089/2002, ο μεταγενέστερος ν.3305/2005 ήρθε για να τον συμπληρώσει, να τον ερμηνεύσει και να τον εξειδικεύσει σε ορισμένα σημεία / διατάξεις του, όπως επίσης και να ρυθμίσει κάποια θέματα που δεν αντιμετώπισε ο ν Κι αυτό γιατί η εφαρμογή των μεθόδων Ι.Υ.Α., εκτός των συνεπειών που έχει στο πεδίο του οικογενειακού και του κληρονομικού δικαίου, άπτεται και του ευαίσθητου τομέα της Δημόσιας Υγείας και της κοινωνικής πρόνοιας, η προστασία και η προαγωγή των οποίων απαιτεί ένα εξειδικευμένο νομοθέτημα, αυτό του ν.3305/2005. Ειδικότερα 33, ο δεύτερος κατά χρονολογική σειρά νόμος 3305: i) εξειδικεύει τις διατάξεις του ν.3089/2002 προσδίδοντάς τους την απαραίτητη βιοϊατρική διάσταση ii) προσδιορίζει τους ειδικούς όρους προσφυγής στις μεθόδους Ι.Υ.Α. iii) θέτει το πλαίσιο για την έρευνα σε γαμέτες και γονιμοποιημένα ωάρια iv) καθορίζει τους όρους ίδρυσης και λειτουργίας των Μονάδων Ι.Υ.Α. και των Τραπεζών Κρυοσυντήρησης v) προβλέπει την ίδρυση ανεξάρτητης Εθνικής Αρχής Ι.Υ.Α. και τους όρους λειτουργίας της, κατά το πρότυπο αυτών που ήδη 31 Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη Έ., ό.π., σ Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη Έ., Ο νέος ν.3305/2005 για την «εφαρμογή της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής»: ζητήματα από το συσχετισμό των διατάξεων μεταξύ τους και με τις ρυθμίσεις του ν.3089/2002, Αρμ (59) 2005, σ Εισηγητική Έκθεση ν.3305/2005, Α., ΚΝοΒ (53) 2005, σ. 24, Καράσης Μ., Το νέο σχέδιο νόμου για την «εφαρμογή των μεθόδων της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής», Αρμ (59) , Σκορίνη-Παπαρρηγοπούλου Φ., Ο νέος Ν.3305/2005 για την εφαρμογή της Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής και η σχέση του με τον Ν.3089/2002, Συνήγορος (48)

17 λειτουργούν, με αρμοδιότητες αποφασιστικές, εποπτικές, γνωμοδοτικές και ελεγκτικές vi) θεσπίζει ποινικές και διοικητικές κυρώσεις για τις παραβάσεις των διατάξεων του ν.3089/2002 και των διατάξεων αυτού του ίδιου του νόμου, όπως επίσης και διατάξεις σχετικές με την ασφαλιστική κάλυψη των υποβοηθούμενων προσώπων. Όλα αυτά, όμως, πάντα υπό την απόλυτη ταύτιση του καινούριου νόμου με τη φιλοσοφία και το όλο πνεύμα του προηγούμενου. (Θα μπορούσε κανείς να χαρακτηρίσει τον ν.3089 ως νόμο βάση). Η συνύπαρξη των δύο νομοθετικών κειμένων, τελικά, αποδίδει ένα ιδιαίτερα ικανοποιητικό αποτέλεσμα, αφού συνθέτουν ένα ολοκληρωμένο νομοθετικό-νομικό σύνολο, και μάλιστα ίσως το πιο ολοκληρωμένο / πλήρες σε σχέση / συγκριτικά με τις λοιπές ευρωπαϊκές νομοθεσίες. 34 Στο πλαίσιο των δύο ανωτέρω νομοθετικών κειμένων 35, όπως αυτά παρουσιάστηκαν, η προσοχή μας θα εστιαστεί στην ετερόλογη τεχνητή γονιμοποίηση και στην παρένθετη μητρότητα, στις δύο δηλαδή μεθόδους ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής που από ορισμένους θεωρητικούς χαρακτηρίζονται ως προβληματικές μέθοδοι της Ι.Υ.Α 36. IV. Ετερόλογη Γονιμοποίηση Α. Έννοια της ετερόλογης τεχνητής γονιμοποίησης Όπως αναφέρθηκε ανωτέρω, η γενικότερη διάκριση της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής επιχειρείται με κριτήριο την προέλευση των 34 Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη Έ., ό.π., σ Αξίζει να σημειωθεί ότι ο ν. 3089/2002 έχει αναμφισβήτητα πρωτοποριακό χαρακτήρα, διότι με το νόμο αυτό η Ελλάδα έγινε η 2 η ευρωπαϊκή χώρα (μετά την Αγγλία) που επιτρέπει την παρένθετη μητρότητα και η 3 η ευρωπαϊκή χώρα (μετά την Ισπανία και την Αγγλία) που επιτρέπει τη μεταθανάτια γονιμοποίηση. 36 Καράσης Μ., Το νέο σχέδιο νόμου για την εφαρμογή των μεθόδων της Ι.Υ.Α., Αρμ 59 (2005), σ

18 γαμετών, με άλλα λόγια τη χρησιμοποίηση ή μη γεννητικού υλικού των ενδιαφερομένων / υποβοηθούμενων προσώπων. Στις περιπτώσεις που για την επίτευξη γονιμοποίησης, ανεξαρτήτως της ειδικότερης μεθόδου που εκάστοτε ακολουθείται, υπάρχει προσφυγή σε ξένο δότη 37, δηλαδή χρησιμοποιείται σπέρμα τρίτου δότη ή ωάριο τρίτης δότριας ή γονιμοποιημένο ωάριο που προέρχεται από σπέρμα και ωάριο τρίτων δοτών, πρόκειται για ετερόλογη τεχνητή γονιμοποίηση, ακριβώς γιατί το γεννητικό υλικό των ενδιαφερόμενων να αποκτήσουν τέκνο προσώπων δεν ταυτίζεται στο σύνολό του με αυτό που χρησιμοποιείται τελικά για την δημιουργία του γονιμοποιημένου ωαρίου. Β. Το ζήτημα του επιτρεπτού της ετερόλογης γονιμοποίησης 1. Ο προβληματισμός αναφορικά με το επιτρεπτό της ετερόλογης γονιμοποίησης. Από την πρώτη κιόλας στιγμή της εμφάνισης και της εφαρμογής της, η ετερόλογη τεχνητή γονιμοποίηση βρίσκεται στο επίκεντρο της κριτικής μεγάλης μερίδας του νομικού κόσμου, σύσσωμης σχεδόν της Εκκλησίας καθώς και εκπροσώπων του ιατρικού κόσμου. Είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικοί οι προσδιορισμοί που της έχουν αποδοθεί, όπως εκμαυλισμός της γυναικείας φύσης ή παρύβριση της μητρότητας 38, αφού έχει υποστηριχθεί από πολλούς μελετητές ότι η τεχνητή γονιμοποίηση με σπέρμα ή ωάριο ή γονιμοποιημένο ωάριο τρίτου δότη, ξένου προς τα ενδιαφερόμενα να τεκνοποιήσουν πρόσωπα, δημιουργεί νομικά, ηθικά και θεολογικά ζητήματα, τα οποία πολλαπλασιάζονται εάν η γονιμοποίηση αυτή διενεργείται εν αγνοία του συζύγου ή του μόνιμου συντρόφου Κριάρη Ισμ., «Τεχνολογίες υποβοηθούμενης τεκνοποιίας και θεμελιώδη δικαιώματα.» Νομοθετικές και νομολογιακές εξελίξεις στην Ελλάδα και την αλλοδαπή, Ελληνική Δημοκρατία, Η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, Ιωάννου Γενναδίου 14 (115 21), Επιτροπή Βιοηθικής. 38 Gieien D., Die künstliche als ethisches und rechtliches Problem, 1962, σ. 46 επ. 39 Μαρίνος Α., Γενετική Μηχανική και Δίκαιο, ΕλλΔνη 39 (1998), σ

19 Ξεκινώντας από την ελληνική ορθόδοξη εκκλησία, που εκφράζει τις θρησκευτικές πεποιθήσεις της πλειοψηφίας των Ελλήνων πολιτών, έχει διατυπώσει αρκετές επιφυλάξεις ως προς την ετερόλογη τεχνητή γονιμοποίηση, με αφορμή 40 κυρίως και το νομοσχέδιο για την Ι.Υ.Α. όταν αυτό είχε κατατεθεί στη Βουλή το 2002 κι έμελλε να εξελιχθεί στον ν. 3089/2002, χωρίς, όμως, αυτές να αγγίζουν τις ακραίες θέσεις της ρωμαιοκαθολικής 41 εκκλησίας, η στάση της οποίας είναι απόλυτα αρνητική απέναντι σε οποιαδήποτε μέθοδο ιατρικής υποβοήθησης στην ανθρώπινη αναπαραγωγή. Επίσης, μία μερίδα νομικών 42 αποδοκιμάζει έντονα τη μέθοδο της ετερόλογης τεχνητής γονιμοποίησης, και μάλιστα και υπό τις τρεις παραλλαγές της: όταν πραγματοποιείται με σπέρμα τρίτου δότη, για το λόγο ότι οδηγεί σε αυτόματη διάσπαση της πατρότητας, αφού άλλος είναι ο βιολογικός πατέρας (ο τρίτος δότης) και άλλος ο νομικός πατέρας (ο σύζυγος της μητέρας που έδωσε την έγγραφη συναίνεσή του για την διενέργεια της μεθόδου ή ο μόνιμος σύντροφός της, αν ζουν σε καθεστώς ελεύθερης συμβίωσης που, για τον ίδιο σκοπό, έδωσε τη συμβολαιογραφική συναίνεσή του) όταν πραγματοποιείται με ωάριο τρίτης δότριας, για το λόγο ότι οδηγεί σε αυτόματη διάσπαση της μητρότητας, αφού η βιολογική μητέρα είναι η τρίτη δότρια ενώ νομική μητέρα είναι η γυναίκα που επιθυμεί το παιδί και κυοφορεί το ξένο, προς αυτήν, γονιμοποιημένο ωάριο τέλος, όταν πραγματοποιείται με γονιμοποιημένο ωάριο τρίτων δοτών, για το λόγο ότι οδηγεί σε διάσπαση και της μητρότητας και της πατρότητας 43. Σε τελική ανάλυση, δηλαδή, όποια από τις προαναφερθείσες μορφές ετερόλογης τεχνητής γονιμοποίησης και αν λαμβάνει χώρα, ως αποτέλεσμα έχει, σύμφωνα με την άποψη αυτή, την διάσπαση, την προσβολή του σκοπού του 40 Ενδεικτικά είναι τα εξής δύο δημοσιεύματα της 17 ης Σεπτεμβρίου 2002: «Αντιδρά η Ιεραρχία στο νομοσχέδιο για την ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή» στην εφημερίδα Το Βήμα, και «Από την Εκκλησία της Ελλάδος. Αντίδραση για την τεχνητή γονιμοποίηση» στην εφημερίδα Απογευματινή. 41 Η απόλυτα αρνητική στάση της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας απέναντι στην ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή διατυπώνεται και στο άρθρο 6 της Κατήχησής της. 42 Με κυριότερο εκπρόσωπο τον καθηγητή Μ. Καράση. 43 Καράσης Μ., Βιοτεχνολογία και Δίκαιο, «Βιονομία»: Ένας νέος κλάδος δικαίου; Η επιστημολογική διάσταση. Συγχρόνως μία συμβολή στο «δίκαιο του προσώπου», ΕλλΔνη 42 (2001), σ

20 γάμου, ως συνταγματικώς προστατευόμενου θεσμού, κατά το άρθρο 21 1 του Συντάγματος 44. Και ο σκοπός της «θεσμικής εγγύησης 45» του γάμου δεν είναι άλλος από την ενότητα και τη συνοχή της κοινωνίας βίου 46 μεταξύ άνδρα και γυναίκας ως σχέσης ιερής, ηθικής και κοινωνικής, η οποία, όμως, διασαλεύεται όταν με τη μέθοδο της ετερόλογης τεχνητής γονιμοποίησης παρεμβάλλεται τρίτο (ή και τέταρτο) πρόσωπο, ήτοι ο (ή οι) τρίτος δότης. Ουσιαστικά, κατά την άποψη αυτή, με την παρεμβολή τρίτου προσώπου στη διαδικασία της ανθρώπινης αναπαραγωγής προσβάλλονται όλες οι «θεσμικές εγγυήσεις» του άρθρου 21 1 Σ., με το επιχείρημα ότι μπορεί να εξασθενήσει ή και να αμφισβητηθεί η σχέση γονέα και παιδιού, να δημιουργηθεί μη ισοδύναμη σχέση των δύο γονέων με το παιδί (αφού ο ένας από αυτούς θα επέχει θέση μη βιολογικού γονέα), ενώ ελλοχεύει ο κίνδυνος δημιουργίας αδελφών άγνωστων μεταξύ τους και άγνωστων αιμομικτικών σχέσεων 47. Κατά συνέπεια, αποδοκιμαστέα κρίνονται, σύμφωνα με την συγκεκριμένη γνώμη, και τα νομικά μέσα που χρησιμοποιούνται για την ετερόλογη τεχνητή γονιμοποίηση, δηλαδή οι συμβάσεις που έχουν ως αντικείμενο γεννητικό υλικό, ανεξάρτητα από τον επαχθή ή χαριστικό τους χαρακτήρα. Εν προκειμένω, μάλιστα, η αποδοκιμασία προς τις συμβάσεις αυτές, οι οποίες άλλοτε είναι συμβάσεις με τις Τράπεζες Κρυοσυντήρησης γεννητικού υλικού κι άλλοτε συμβάσεις προσφοράς γεννητικού απλών γαμετών, ισοδυναμεί με την θεώρησή τους ως άκυρων λόγω προσβολής των χρηστών ηθών (178 ΑΚ) Του ιδίου, Η κρίση του Οικογενειακού Δικαίου μετά τον ν. 3089/2002 για την «ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή», Αρμ 58 (2004), σ Η «θεσμική εγγύηση» συνίσταται στο ότι το Σύνταγμα, στο άρθρο 21 1, εγγυάται και κατοχυρώνει τον γάμο, όπως επίσης και την οικογένεια, τη μητρότητα και την παιδική ηλικία, ως δικαιικούς θεσμούς έναντι του κοινού νομοθέτη, διασφαλίζοντας τον πυρήνα του θεσμού του γάμου, τα στοιχεία εκείνα που συνθέτουν την ουσιώδη δομή του, όπως αυτά έχουν διαμορφωθεί από τη μακρά πολιτιστική παράδοση κι έχουν καθιερωθεί στη σύγχρονη ηθική και κοινωνική συνείδηση. Αναλυτικά βλ. Καράση Μ., Το Σχέδιο Νόμου για την «Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή», ΧρΙΔ Β/2002, σ Κοινωνία βίου με την έννοια των Βασ. 28, 4, I: «Γάμος εστίν ανδρός και γυναικός συνάφεια και συγκλήρωσις του βίου παντός, θείου τε και ανθρωπίνου δικαίου κοινωνία». 47 Καράσης Μ., Η κρίση του Οικογενειακού Δικαίου μετά τον ν. 3089/2002 για την «ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή», Αρμ 58 (2004), σ. 1236, Μαρίνος Α., Γενετική Μηχανική και Δίκαιο, ΕλλΔνη 39 (1998), σ Του ιδίου, Βιοτεχνολογία και Δίκαιο, «Βιονομία»: Ένας νέος κλάδος δικαίου; Η επιστημολογική διάσταση. Συγχρόνως μία συμβολή στο «δίκαιο του προσώπου», ΕλλΔνη 42 (2001), σ

21 Ωστόσο, παρά την εκτενή επιχειρηματολογία των μαχόμενων κατά της ετερόλογης τεχνητής γονιμοποίησης, η ελληνική έννομη τάξη την είχε αναγνωρίσει, κατ αρχήν έμμεσα, ήδη από το 1983 ως επιτρεπτή μέθοδο τεχνητής γονιμοποίησης με τη διάταξη του άρθρου περ. 2 ΑΚ, το οποίο τέθηκε με τον ν. 1329/1983. Όριζε η διάταξη αυτή ότι «Η προσβολή (της πατρότητας) ειδικά από το σύζυγο της μητέρας αποκλείεται και: 2. αν (αυτός) συγκατατέθηκε στη σύλληψη του τέκνου από τη σύζυγό του με τεχνητή γονιμοποίηση». Με τον ν. 3089/2002 η ως άνω διάταξη τροποποιήθηκε, προσαρμοζόμενη στις νεότερες βιοϊατρικές εξελίξεις και ανταποκρινόμενη στην ανάγκη πληρέστερης και σαφέστερης ρύθμισης της μεθόδου της ετερόλογης τεχνητής γονιμοποίησης, ορίζοντας ότι «Την πατρότητα αποκλείεται να προσβάλουν: 2. οποιοσδήποτε από τους δικαιούχους που αναφέρονται στο άρθρο 1469, αν ο σύζυγος συγκατατέθηκε στην υποβολή της συζύγου του σε τεχνητή γονιμοποίηση». Με τον τρόπο αυτό, αποδεικνύει έμπρακτα ο Έλληνας νομοθέτης ότι υιοθετεί θετική στάση απέναντι στην ετερόλογη τεχνητή γονιμοποίηση, ακολουθώντας το γενικότερο πνεύμα ότι η αντισυνταγματικότητα που επικαλούνται οι αρνητικά διακείμενοι στην ετερόλογη γονιμοποίηση είναι μόνο φαινομενική, διότι γίνεται δεκτό ότι δεν σείονται τα θεμέλια ούτε της οικογένειας ούτε της απόκτησης απογόνων, ως συνταγματικώς προστατευόμενων εννόμων αγαθών, κάθε φορά που χρησιμοποιείται γεννητικό υλικό τρίτου δότη, ξένου προς τα ενδιαφερόμενα να τεκνοποιήσουν πρόσωπα. Κι αυτό ευλόγως εξηγείται από το γεγονός ότι η «διάσπαση» της βιολογικής καταγωγής στην ετερόλογη τεχνητή γονιμοποίηση δεν επιφέρει ουδεμία αρνητική συνέπεια στην δημιουργία και διατήρηση της θεμελιώδους αρχής της κοινωνικοσυναισθηματικής συγγένειας, όπως αυτή καθιερώνεται στα δύο νέα νομοθετικά κείμενα. Άλλωστε, ούτε ως αβίαστα ανήθικη μπορεί να χαρακτηριστεί η μέθοδος της ετερόλογης τεχνητής γονιμοποίησης λόγω της προαπαιτούμενης διάθεσης γεννητικού υλικού που είναι αναγκαία για τη διενέργειά της, ακριβώς για το λόγο ότι ο ίδιος ο νομοθέτης προβλέπει ρητά (άρθρο α ΑΚ) την διάθεση του γεννητικού υλικού από τρίτους δότες σε άτομα που επιθυμούν να 21

22 αποκτήσουν παιδιά χωρίς αντάλλαγμα, ώστε να εκδιώκεται οιαδήποτε υποψία ανηθικότητας ή ακυρότητας της εν λόγω διάθεσης. 2. Προϋποθέσεις επιτρεπτού ετερόλογης γονιμοποίησης Κατ αρχήν, για τη μέθοδο της ετερόλογης τεχνητής γονιμοποίησης απαιτείται η τήρηση των γενικών προϋποθέσεων προσφυγής σε κάθε μέθοδο Ι.Υ.Α., όπως αυτές ορίζονται στο άρθρο 1455 και 1456 ΑΚ, όπως επίσης και των επιτρεπόμενων ορίων ηλικίας που θέτει το άρθρο 4 1 του ν. 3305/2005. Επίσης, ως προς τις συναινέσεις των ενδιαφερομένων προσώπων για τις οποίες γίνεται λόγος στο άρθρο 1456 ΑΚ, αυτές πρέπει να είναι έγγραφες, αν πρόκειται για έγγαμα ζευγάρια ή να έχουν περιβληθεί τον συμβολαιογραφικό τύπο, αν πρόκειται για άγαμους, προσδίδοντας έτσι τη δυνατότητα ακόμη και σε μία άγαμη μοναχική γυναίκα, η οποία αντιμετωπίζει αδυναμία φυσικής τεκνοποιίας και χρησιμοποιεί σπέρμα ξένου / τρίτου δότη, να ικανοποιήσει το δικαίωμά της στην αναπαραγωγή. Λόγω του ότι αυτές παρατίθενται εκτενώς και διεξοδικά στη συνέχεια της παρούσας, στο κεφάλαιο για την παρένθετη μητρότητα, υπό V ενότητα, κρίνεται προτιμότερη η αποφυγή επανάληψή τους στην παρούσα ενότητα, και η απευθείας παραπομπή του αναγνώστη στο οικείο ανωτέρω κεφάλαιο. Γ. Οι απαιτούμενες συναινέσεις Στην ετερόλογη τεχνητή γονιμοποίηση, πέρα από τις συναινέσεις των προσώπων που επιθυμούν να τεκνοποιήσουν, ενδιαφέρει και το ζήτημα των συναινέσεων των δοτών. Αν μεν πρόκειται για παραχώρηση της προς τρίτους πλεονάζοντος γεννητικού υλικού που προέκυψε σε δότες οι οποίοι θέλησαν να συμμετάσχουν και οι ίδιοι στη διαδικασία της Ι.Υ.Α., εφαρμόζονται ως προς τις συναινέσεις τους τα άρθρα 1459 ΑΚ και 7 6 εδ. ζ του ν. 3305/2005, ενώ στις ίδιες διατάξεις ως προς τους δότες αυτούς παραπέμπει και το άρθρο 8 2 εδ. α ν. 3305/2005, σύμφωνα με την οποία επιτρέπεται η διάθεση 22

23 γαμετών και γονιμοποιημένων ωαρίων με σκοπό την υποβοήθηση στην απόκτηση τέκνου με μεθόδους Ι.Υ.Α. και διενεργείται με τη συναίνεση των δοτών. Η αυτή διάταξη ισχύει και για τους απλούς τρίτους δότες, για τους οποίους απαιτείται ομοίως έγγραφη συναίνεσή τους 49. Τέλος, όσον αφορά την δυνατότητα ανάκλησης των συναινέσεών τους, αυτή είναι δυνατή, όπως και για τους δότες που ενδιαφέρονται οι ίδιοι να χρησιμοποιήσουν ξανά το πλεονάζον γεννητικό του υλικό, υπό την προϋπόθεση υποβολής νέας κοινής έγγραφης δήλωσης, καθώς το άρθρο 8 4 ν. 3305/2005 αφορά και τους απλούς τρίτους δότες 50. Δ. Νομική φύση του γεννητικού υλικού Αν ξεκινήσουμε από μία γενικότερη αναζήτηση στο πεδίο της βιοηθικής, παρατηρούμε ότι το σημαντικότερο ερώτημα που αντιμετωπίζεται από τη σκοπιά αυτής (της βιοηθικής) αφορά το όριο της ωφελιμιστικής μεταχείρισης της φύσης από τον άνθρωπο, εν όψει της αυξανόμενης δυνατότητας ελέγχου των βιολογικών λειτουργιών. Επάνω στη βάση αυτή έχουν αναπτυχθεί, άλλωστε, και εξελίσσονται οι λόγοι και αντίλογοι για ποικίλα προβλήματα, όπως η άμβλωση ή ευθανασία, λόγω των ηθικών (και όχι μόνο) διλημμάτων που αυτά δημιουργούν. Στον χώρο της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, με τις εκτεταμένες πλέον δυνατότητες ελέγχου της δυνάμει των τεχνικών μεθόδων, αναφύεται ένα καινούριο ερώτημα από τη σκοπιά της βιοηθικής, το οποίο συνίσταται στο αν μπορεί να δικαιολογηθεί η χρήση του ανθρώπινου γεννητικού υλικού ή μήπως η ιδιαίτερη φύση του δεν επιτρέπει κάτι τέτοιο. Η ιδιομορφία δε αυτή του ανθρώπινου γεννητικού υλικού εντοπίζεται στο χρονικό σημείο της πορείας προς τη διαμόρφωση ενός ολοκληρωμένου οργανισμού, ιδίως στο στάδιο πριν από τη στιγμή της γέννησης και ειδικότερα (αλλά και κυριότερα) πριν από την στιγμή της εμφύτευσης του γονιμοποιημένου ωαρίου στη μήτρα (δηλαδή, τις πρώτες 14 ημέρες από την γονιμοποίηση). Η χρήση, συνεπώς, του 49 Κουνουγέρη Μανωλεδάκη Έ., Τεχνητή γονιμοποίηση και Οικογενειακό Δίκαιο, ό.π., σ ό.π., σ

24 ανθρώπινου γεννητικού υλικού, με την ιδιαιτερότητα που το χαρακτηρίζει ως προς τη νομική του φύση, συνδέεται τελικώς με το κρίσιμο ζήτημα του εντοπισμού του χρονικού σημείου έναρξης της ανθρώπινης ζωής 51, άλλως με το ερώτημα από πότε το τεχνητώς δημιουργημένο φυσικό πρόσωπο αρχίζει να υπάρχει ως υποκείμενο δικαιωμάτων και υποχρεώσεων 52. Δύο, γενικότερα, απόψεις, αντίθετες μεταξύ τους και με ισχυρά η κάθε μία επιχειρήματα, έχουν διατυπωθεί επί του «αιχμηρού» αυτού ζητήματος. Η μία άποψη, η οποία έχει υποστηριχθεί από αρκετούς νομικούς και από την Εκκλησία, που, όμως, δεν υιοθετείται από τον Έλληνα νομοθέτη στα δύο σχετικά νομοθετικά κείμενα (ν. 3089/02 και 3305/05), δέχεται ότι το σύνολο του γεννητικού υλικού, δηλαδή τόσο το σπέρμα και το ωάριο όσο και το γονιμοποιημένο ωάριο που βρίσκονται εκτός του ανθρώπινου σώματος κατά τη διαδικασία των περισσότερων τεχνικών της εξωσωματικής γονιμοποιήσεως, αποτελούν στοιχεία της προσωπικότητας των δοτών τους 53, στο μέτρο που εκφράζουν τη δυνατότητα των δοτών τους να αποκτήσουν φυσικούς απογόνους, και, συνεπώς, να ικανοποιήσουν το δικαίωμά τους στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους, κατά το άρθρο 5 1 του Συντάγματος 54. Με την άποψη αυτή συμβαδίζει και μία άλλη γνώμη 55, αυτή που αναγνωρίζει μικτή νομική φύση στο γεννητικό υλικό, θεωρώντας αυτό και ως πράγμα (αντικείμενο δικαίου) και ως «υπόλειμμα της προσωπικότητας» του δότη του. Ορθότερη, ωστόσο, και σύμφωνη και με τις διαπιστώσεις της ιατρικής επιστήμης, κρίνεται η άποψη ότι το σύνολο του γεννητικού υλικού, δηλαδή 51 Βιδάλης Τ., Ζωή χωρίς πρόσωπο. Το Σύνταγμα και η χρήση του ανθρώπινου γενετικού υλικού, 2 η έκδ., 2003, εκδ. Σάκκουλα, σ. 29, Χριστοδούλου Κ., Γενετική αλήθεια και φαινόμενο δικαίου στη συγγένεια. Προς μία ενοποίηση του δικαίου της συγγένειας: πατρότητας-μητρότητας, Βιβλιοθήκη Κριτικής Επιθεώρησης 1, Ιατρική Υποβοήθηση στην Ανθρώπινη Αναπαραγωγή και Αστικό Δίκαιο, εκδ. Σάκκουλα, 2002, σ Χριστακάκου Φωτιάδη Κ., Γενετική και προστασία της προσωπικότητας [Σκέψεις με αφορμή την απόφαση BGH, VI ZR 62/93, NJW 1994, 127], Βιβλιοθήκη Κριτικής Επιθεώρησης 1, Ιατρική Υποβοήθηση στην Ανθρώπινη Αναπαραγωγή και Αστικό δίκαιο, εκδ. Σάκκουλα 2002, σ. 228, 231, 236, Καράσης Μ., Βιοτεχνολογία και Δίκαιο «Βιονομία»: Ένας νέος κλάδος δικαίου;, Η επιστημολογική διάσταση. Συγχρόνως μία συμβολή στο δίκαιο του προσώπου, ΕλλΔνη 42 (2001), σ επ., ιδίως Κριάρη Κατράνη Ι., Βιοϊατρικές Εξελίξεις και Συνταγματικό Δίκαιο, εκδ. Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη, 1994, σ. 47 επ., 65 επ. 55 Χριστοδούλου Κ., Γενετική αλήθεια και φαινόμενο δικαίου στη συγγένεια, Βιβλιοθήκη Κριτικής Επιθεώρησης 1, εκδ. Σάκκουλα, 2002, σ

25 όχι μόνο οι απλοί γαμέτες αλλά και το (εξωσωματικά) γονιμοποιημένο ωάριο των πρώτων δεκατεσσάρων ημερών και πριν από τη μεταφορά του στη μήτρα, έχουν με βάση το δικαιικό μας σύστημα, διπλή νομική φύση 56. Αφενός αποτελούν πράγματα, καθώς συγκεντρώνουν τα χαρακτηριστικά του πράγματος κατά το Εμπράγματο Δίκαιο, είναι, δηλαδή, ενσώματα, απρόσωπα, αυθύπαρκτα και δεκτικά ανθρώπινης εξουσίασης 57, αφετέρου αποτελούν και στοιχεία της προσωπικότητας των δοτών τους, στο μέτρο που εκφράζουν τη δυνατότητα του δότη ή των δοτών για απόκτηση απογόνων, ως έκφανση του δικαιώματος του ανθρώπου στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς του 58. Συνεπεία τούτων, το γεννητικό υλικό που βρίσκεται εκτός του ανθρωπίνου σώματος είναι αντικείμενο δικαίου, επομένως μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο δικαιοπραξιών, όπως εν προκειμένω της σύμβασης για την κρυοσυντήρηση. Ε. Νομική φύση της παραχώρησης του γεννητικού υλικού από τρίτους δότες. Έχοντας ως αφετηρία μας την ανωτέρω παραδοχή ότι τόσο οι απλοί γαμέτες (σπέρμα, απλό ωάριο) όσο και το γονιμοποιημένο ωάριο των πρώτων δεκατεσσάρων ημερών αποτελούν και πράγματα αλλά και στοιχεία της προσωπικότητας των δοτών τους και επομένως συνιστούν αντικείμενα δικαίου 59, αυτό κατ επέκταση σημαίνει ότι η τύχη τους μπορεί να αποφασίζεται από τους δότες τους. Σύμφωνα, λοιπόν, με το άρθρο ΑΚ, ή τον υπεύθυνο του ιατρικού κέντρου αποφασίζουν για την τύχη του πλεονάζοντος γεννητικού υλικού τους. Μία εκ των επιλογών τους ( α 56 Την διπλή νομική φύση του γεννητικού υλικού αποδέχεται και υποστηρίζει και ο Πατεράκης Σ., Προβλήματα αποκαταστάσεως ηθικής βλάβης στα πλαίσια της σύγχρονης εξελίξεως της επιστήμης και τεχνολογίας, ΕλλΔνη 45 (2004), σ Κουνουγέρη Μανωλεδάκη Έ., Σπέρμα, ωάριο και γονιμοποιημένο ωάριο που βρίσκονται έξω από το ανθρώπινο σώμα Η νομική τους φύση και μεταχείριση κατά το αστικό δίκαιο, Αρμ 53 (1999), σ. 474 επ., Βιδάλης Τ., Ζωή χωρίς πρόσωπο. Το Σύνταγμα και η χρήση του ανθρώπινου γενετικού υλικού, 2 η έκδ. 2003, εκδ. Σάκκουλα, σ. 52 επ. 58 Κουνουγέρη Μανωλεδάκη Έ., Τεχνητή γονιμοποίηση και Οικογενειακό Δίκαιο, Β έκδ. 2005, εκδ. Σάκκουλα, σ. 39, με περαιτέρω παραπομπές στην υποσημ Κουνουγέρη Μανωλεδάκη Έ., Σπέρμα, ωάριο και γονιμοποιημένο ωάριο που βρίσκονται έξω από το ανθρώπινο σώμα, ό.π., σ

26 ΑΚ) είναι η διάθεσή του χωρίς αντάλλαγμα σε άλλα πρόσωπα, καθιστώντας έτσι δυνατή την πραγματοποίηση της ετερόλογης τεχνητής γονιμοποίησης. Σύμφωνα με το άρθρο 8 του ν. 3305/2005, ορίζεται ξεκάθαρα και με σαφήνεια, συμπληρώνοντας την υπάρχουσα διάταξη του άρθρου α ΑΚ, η δυνατότητα διάθεσης γεννητικού υλικού στα πλαίσια Ι.Υ.Α., είτε η διάθεση αφορά τα ίδια τα ενδιαφερόμενα να τεκνοποιήσουν πρόσωπα είτε αφορά τους τρίτους δότες οι οποίοι προσφέρουν χωρίς αντάλλαγμα το γεννητικό τους υλικό προκειμένου να διευκολυνθούν άτεκνα ζευγάρια ή ακόμη και άγαμες μοναχικές γυναίκες με προβλήματα στειρότητας, στην απόκτηση παιδιών. Ρητά, επομένως, τονίζεται, ως προς την έλλειψη ανταλλάγματος, το από γενικές αρχές (178 και 179 ΑΚ) εξαγόμενο: ότι δηλαδή αν συμφωνούνταν αντάλλαγμα, θα ομιλούσαμε πια για πώληση γεννητικού υλικού και όχι για διάθεση, με αποτέλεσμα αυτή να είναι ανήθικη ως αισχροκερδής στις περισσότερες των περιπτώσεων και ειδικότερα λόγω της εκμετάλλευσης από το ισχυρό μέρος της σύμβασης του ανίσχυρου, ήτοι από το δότη που απλώς διαθέτει ένα φυσικό υλικό του και δεν επιτρέπεται να ζητά γι αυτό οικονομικό αντάλλαγμα από το ζευγάρι που επιθυμεί να αποκτήσει παιδιά, προκειμένου να ικανοποιήσει το δικαίωμά του στην αναπαραγωγή 60. Η έλλειψη, συνεπώς, οικονομικού ανταλλάγματος στην παραχώρηση του γεννητικού υλικού σημαίνει ότι η παραχώρηση είναι χαριστική πράξη, η οποία, όμως, δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως «δωρεά» κατ άρθρο 496 ΑΚ, διότι η τελευταία διάταξη προϋποθέτει την παραχώρηση περιουσιακού αντικειμένου. Και είναι μεν αντικείμενο δικαίου το γεννητικό υλικό, αν όμως παραχωρείται δωρεάν, δεν έχει χρηματική αξία κι επομένως δεν μπορεί να θεωρηθεί περιουσιακό αντικείμενο. Επομένως, ορθότερος κρίνεται ο χαρακτηρισμός της παραχώρησης του γεννητικού υλικού ως «ιδιόμορφης ελευθεριότητας 61». Και γίνεται λόγος για ιδιόμορφη ελευθεριότητα διότι από τη μια η παραχώρηση γίνεται προς αόριστους αποδέκτες και οριστικοποιείται με τη μεσολάβηση του ιατρού ή του ιατρικού κέντρου και από την άλλη ισχύει σ 60 Κουνουγέρη Μανωλεδάκη Έ., Τεχνητή γονιμοποίηση και Οικογενειακό Δίκαιο, ό.π., σ Της ιδίας, Εξωσωματική γονιμοποίηση με ξένο γεννητικό υλικό: Ζητήματα βιοηθικής και Αστικού Δικαίου, σε Βιβλιοθήκη Κριτικής Επιθεώρησης 1, 2002, σ