Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Ι

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Ι Σημασιολογία Διδάσκοντες: Επίκ. Καθ. Μαρία Λεκάκου, Λέκτορας Μαρία Μαστροπαύλου

2 Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς.

3 Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Σημασιολογία ΙΙ Διδάσκουσα: Μαρίκα Λεκάκου Τμήμα Φιλολογίας Υποχρεωτικό Α Εξαμήνου Ακαδημαϊκό έτος

4 Σχέσεις μεταξύ λεξημάτων Οι λέξεις τα σημεία του γλωσσικού κώδικα είναι αυθαίρετες συζεύξεις σημαίνοντος (μορφής) και σημαινομένου (σημασίας). Οι λέξεις σχετίζονται με άλλες λέξεις βάσει της ομοιότητας και αντίθεσης ως προς τη σημασία: τα ώνυμα. Πρβλ τις παραδειγματικές σχέσεις (δομισμός): σχέσεις ομοιότητας και αντίθεσης με άλλα σημεία, οι οποίες αναδεικνύουν τη λειτουργία των σημείων και τη δομή του κώδικα. 2

5 Ομωνυμία Η σχέση μεταξύ λέξεων που συμπίπτουν ως προς τη μορφή, αλλά διαφέρουν ως προς τη σημασία. Προσοχή: εννοούμε τη μορφή ως ήχο, όχι ως γραφή. Η ομωνυμία ονομάζεται ομοηχία. Διακρίνουμε ανάμεσα σε μερική και απόλυτη ομωνυμία. 3

6 Ομωνυμία Μερική ομωνυμία: οι λέξεις ταυτίζονται σε μερικούς μόνο γραμματικούς τύπους: αυτί και αυτή [a fti] λείπει και λύπη [ lipi] έξι και έξη [ eksi] 4

7 Ομωνυμία Πλήρης / απόλυτη ομωνυμία: οι λέξεις ταυτίζονται σε όλους τους γραμματικούς τύπους τους: λύρα και λίρα [ lira] κενός και καινός [ke nos] τόνος (=ψάρι) και τόνος (=σημάδι τονισμού) [ tonos] 5

8 Ομωνυμία Υπάρχουν ομώνυμες λέξεις που ταυτίζονται και ορθογραφικά. Αυτές ονομάζονται και ομόγραφες λέξεις: π.χ. οι λέξεις παραμάνα (=τροφός) και παραμάνα (=είδος καρφίτσας με την οποία στερεώνουμε υφάσματα). Για να είναι ομόγραφες, δυο λέξεις πρέπει να απόλυτα ομώνυμες, αλλά δεν ισχύει το αντίστροφο: δεν είναι όλες οι απόλυτα ομώνυμες λέξεις ομόγραφες. 6

9 Ασκηση για ομωνυμία Για κάθε ορισμό γράψτε στο πρώτο κενό τη λέξη που έχει αυτή τη σημασία και στο δεύτερο (και αν υπάρχει και στο τρίτο) ένα ομώνυμο. Παράδειγμα: «όχι πολλοί» λίγοι λίγη λήγει 7

10 Ασκηση για ομωνυμία 1. «λέγε» μ μ 2. «ομοιοκαταληξία» ρ ρ 3. «στενοχώρια» λ λ λ 4. «χαζή» κ κ κ 5. «καθυστερεί» α α α 6. «όχι χαλαρή» σ σ σ 7. «λέξη σε λεξικό» λ λ λ 8. «ζευγάρι» δ δ 9. «κάστρα» τ τ τ 10. «όχι σπιτική» α α α 8

11 Πολυσημία Οταν μια λέξη έχει πολλαπλές σημασίες, οι οποίες σχετίζονται μεταξύ τους (εννοιολογικά ή ιστορικά), τότε αυτή ονομάζεται πολύσημη. φύλλο (του δέντρου) - φύλλο (χαρτί) - φύλλο (τράπουλας) - φύλλο (πίτας). φούρνος (οικιακή ηλεκτρική συσκευή) - φούρνος (κατάστημα). Θυμηθείτε και την περίπτωση (1): 1. Αυτός ο πίνακας είναι παλιός. 9

12 Συνωνυμία Συνώνυμες είναι δύο λέξεις που μοιάζουν ως προς τη σημασία αλλά διαφέρουν ως προς τη μορφή: π.χ. σταχτοδοχείο και τασάκι. Αν είναι συνώνυμες, δύο λέξεις μπορούν να εναλλάσονται ελεύθερα σε όλα τα περιβάλλοντα: Μου δίνεις ένα τασάκι / σταχτοδοχείο; Δεν έχω τασάκι / σταχτοδοχείο δεν καπνίζει κανείς μας

13 Συνωνυμία Ωστόσο, οι περισσότεροι μελετητές θεωρούν ότι απόλυτη συνωνυμία δεν υπάρχει: Υφολογικές διαστάσεις των λέξεων Διάκριση μεταξύ κυριολεκτικής και μεταφορικής ή ιδιωματικής σημασίας π.χ. λευκός - άσπρος v Είναι μάλλον αδύνατον δύο λέξεις να είναι ελεύθερα εναλλασόμενες σε όλα τα περιβάλλοντα. Εχεις τασάκι; Χρησιμοποίησε το μεγάλο (τασάκι / #σταχτοδοχείο). 11

14 Αντωνυμία/αντίθεση: τρία είδη Ορισμένες φορές η σημασία μιας λέξης μπορεί να οριστεί όχι θετικά, σε σχέση με το τι είναι, αλλά αρνητικά, δηλαδή με το τι δεν είναι. Π.χ. νεκρός είναι αυτός που δεν είναι ζωντανός, αρσενικός είναι αυτός που δεν είναι θηλυκός, κ.ο.κ. Τα μέλη αυτών των ζευγών ονομάζονται αντώνυμα. 12

15 Συμπληρωματικά αντώνυμα Τα ακόλουθα ζεύγη αντωνύμων ονομάζονται συμπληρωματικά: νεκρός- ζωντανός, παρών- απών, ξύπνιος- κοιμισμένος Η άρνηση της μιας λέξης ισοδυναμεί σημασιολογικά με την κατάφαση της άλλης. νεκρός = μη- ζωντανός ζωντανός = μη- νεκρός 13

16 Διαβαθμίσιμα αντώνυμα Μια δεύτερη κατηγορία αντωνύμων είναι τα διαβαθμίσιμα ζεύγη, π.χ.: μεγάλος- μικρός, ζεστό- κρύο, γρήγορο- αργό, χαρούμενος- λυπημένος Η αρνητική σημασία μιας λέξης δεν είναι συνώνυμη με την αντίθετή της: Κάποιος που δεν είναι χαρούμενος δεν είναι απαραίτητα λυπημένος. Πρόκειται για λέξεις που επιμερίζουν ένα συνεχές: μικροσκοπικός- μικρός- μεσαίος- μεγάλος- τεράστιος- γιγάντιος 14

17 Διαβαθμίσιμα αντώνυμα Ø Η ακριβής σημασία των διαβαθμίσιμων επιθέτων σχετίζεται με το αντικείμενο που προσδιορίζουν. Ενας μικρός ελέφαντας είναι πολύ μεγαλύτερος από ένα μικρό ποντίκι. Ενα γρήγορο αεροπλάνο είναι πολύ πιο γρήγορο από ένα γρήγορο αυτοκίνητο. 15

18 Συσχετιστικά αντώνυμα Τέλος, τα συσχετιστικά αντίθετα/αντώνυμα περιλαμβάνουν ζεύγη όπως: δίνω- παίρνω, αγοράζω- πουλώ, καθηγητής- μαθητής Οι λέξεις αυτές χαρακτηρίζονται από ασυμμετρία στη σημασία τους: αν ο Χ είναι καθηγητής του Ψ, τότε ο Ψ είναι μαθητής του Χ, κ.ο.κ. Περιγράφουν το ίδιο γεγονός ή την ίδια κατάσταση από διαφορετικές (αντίθετες) οπτικές. 16

19 Ασκηση για τα αντώνυμα Σημειώνοντας ΣΥΜΠ, ΔΙΑΒ, ή ΣΥΣΧ στη στήλη Γ, δείξτε αν τα ζεύγη στις στήλες Α και Β είναι συμπληρωματικά, διαβαθμίσιμα ή συσχετιστικά αντώνυμα. Α Β Γ καλός κακός ακριβός φτηνός γονείς τέκνα όμορφος άσχημος ψευδής αληθής εκμισθωτής ενοικιαστής περνάω κόβομαι κρύος ζεστός 17

20 Ασκηση για τα αντώνυμα (συν.) Σημειώνοντας ΣΥΜΠ, ΔΙΑΒ, ή ΣΥΣΧ στη στήλη Γ, δείξτε αν τα ζεύγη στις στήλες Α και Β είναι συμπληρωματικά, διαβαθμίσιμα ή συσχετιστικά αντώνυμα. Α Β Γ νόμιμος παράνομος μικρότερος μεγαλύτερος φτωχός πλούσιος γρήγορος αργός κοιμισμένος ξυπνητός άντρας γυναίκα αγενής ευγενής 18

21 Φραστική/Προτασιακή Σημασιολογία Σημασία φράσεων: η ΟΦ («ονοματοκεντρική σημασία»). Κατηγοριοποίηση των ΟΦ με βάση τη σημασία τους. Σημασία προτάσεων: θεωρία των συνθηκών αληθείας.

22 Λεξική και Φραστική/Προτασιακή Σημασιολογία Σημασιολογία: μελέτη της γνώσης της γλωσσικής σημασίας. Σημασία: λέξεων à Λεξική Σημασιολογία φράσεων & προτάσεων à Φραστική & Προτασιακή Σημασιολογία Πώς περνάμε από τη σημασία των λέξεων στη σημασία των φράσεων στη σημασία των προτάσεων;

23 Φραστική και Προτασιακή σημασία Η σημασιολογική ικανότητα των φυσικών ομιλητών μιας γλώσσας αποτελείται μόνο από τη γνώση της σημασίας των λέξεων; Η σημασία μιας πρότασης προκύπτει αποκλειστικά από τη σημασία των λέξεων που την αποτελούν;

24 Φραστική και Προτασιακή σημασία Αν η σημασία μιας πρότασης απορρέει αποκλειστικά από τη σημασία των λέξεων που αυτή περιέχει,τότε προτάσεις που περιέχουν τις ίδιες λέξεις προβλέπεται ότι θα έχουν την ίδια σημασία (θα είναι παραφράσεις η μια της άλλης). Ισχύει αυτό;

25 Φραστική και Προτασιακή σημασία Για παράδειγμα, συγκρίνετε τις (1) και (2): 1. Το σκυλί τρόμαξε το παιδί. 2. Το παιδί τρόμαξε το σκυλί. Η διαφορά στη σημασία απορρέει από διαφορά στη σύνταξη. Ø Στην (1) το σκυλί είναι το υποκείμενο της πρότασης, ενώ στη (2) είναι το αντικείμενο. Ø Ερμηνεύουμε το συντακτικό υποκείμενο ως Δράστη της ενέργειας που δηλώνει το ρήμα, και το αντικείμενο ως Δέκτη.

26 Φραστική και Προτασιακή σημασία Δηλαδή, συντακτικές λειτουργίες (Υποκείμενο) αντιστοιχούν σε σημασιολογικές σχέσεις (Δράστης της ενέργειας). Αυτό είναι μέρος της υποσυνείδητης γνώσης της γλώσσας που διαθέτουμε για τις σχέσεις σύνταξης και σημασιολογίας.

27 Φραστική και Προτασιακή σημασία Η συντακτική δομή συν- διαμορφώνει τη φραστική και προτασιακή σημασία. Δηλαδή, η φραστική και η προτασιακή σημασία είναι συνάρτηση: 1. της σημασίας των λέξεων και 2. του δομικού συνδυασμού τους. Αυτή είναι η Αρχή της Συνθετικότητας.

28 Φραστική και Προτασιακή σημασία Αρχή της Συνθετικότητας: «η σημασία μιας φράσης ή πρότασης προκύπτει από τη σημασία των λέξεων που τη συνθέτουν και από τον τρόπο που αυτές συνδυάζονται δομικά». Πρβλ. τη δομική αμφισημία: 3. Είδα το κορίτσι με το τηλεσκόπιο.

29 Φραστική και Προτασιακή σημασία Σημασιολογική αμφισημία: άσκηση 2 από το κεφάλαιο 5 του συγγράμματος (σελ. 299).

30 Φραστική Σημασιολογία: ΟΦ Τυπολογία ΟΦ ΟΦ με ανεξάρτητη αναφορά: Κύρια ονόματα Οριστικές εκφράσεις Αόριστες ΟΦ (αόριστο άρθρο, άναρθρη ΟΦ) ΟΦ χωρίς ανεξάρτητη αναφορά: Αυτοπαθείς αντωνυμίες

31 Φραστική Σημασιολογία: ΟΦ Η σημασία μιας ΟΦ που περιέχει κύριο όνομα είναι το πρόσωπο/η οντότητα στην οποία αναφέρεται το όνομα αυτό. Ο Γιάννης σημαίνει το πρόσωπο που φέρει το όνομα «Γιάννης» στον πραγματικό κόσμο. Τα κύρια ονόματα είναι ΟΦ με ανεξάρτητη αναφορά. Η αναφορά ή δήλωσή τους ονομάζεται και έκταση (extension).

32 Φραστική Σημασιολογία: ΟΦ Εκτός από τα κύρια ονόματα, ανεξάρτητη αναφορά έχουν και οι οριστικές περιγραφές (definite descriptions), δηλ. ΟΦ που περιέχουν οριστικό άρθρο και προσηγορικό όνομα: 1. Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας μού είναι συμπαθής. έκταση = ο Κάρολος Παπούλιας

33 Φραστική Σημασιολογία: ΟΦ Οι οριστικές ΟΦ έχουν και ένταση ή διάταση (intension), η οποία ισοδυναμεί με το νοήμά τους. ένταση = «πρόεδρος της Δημοκρατίας» [ο ανώτατος άρχων κράτους με δημοκρατικό πολίτευμα] Η έκταση τέτοιων εκφράσεων δύναται να αλλάξει, η ένταση/διάταση όμως όχι. Η γνώση της έντασης/διάτασης μας επιτρέπει να ανακαλύψουμε την εκάστοτε έκταση.

34 Φραστική Σημασιολογία: ΟΦ Οι αόριστες ΟΦ περιέχουν αόριστο άρθρο: 1. Η Ελένη θέλει να παντρευτεί έναν καθηγητή πανεπιστημίου. I. Υπάρχει ένας συγκεκριμένος άντρας, π.χ. ο Λάκης, τον οποίο η Μαρία γνωρίζει ήδη και επιθυμεί να τον παντρευτεί. Αυτός διδάσκει σε ανώτατο ίδρυμα. à συγκεκριμένη ερμηνεία II. Η Μαρία δεν έχει συγκεκριμένο πρόσωπο υπόψη της, αλλά η έρευνά της για σύζυγο περιορίζεται σε όσους διδάσκουν σε ανώτατο ίδρυμα. à μη- συγκεκριμένη ερμηνεία

35 Φραστική Σημασιολογία: ΟΦ Αόριστη ΟΦ είναι και η άναρθρη ΟΦ: 2. Η Μαρία θέλει να παντρευτεί καθηγητή πανεπιστημίου. ² Οι άναρθρες ΟΦ έχουν μόνο μη- συγκεκριμένη ερμηνεία! ² Οι άναρθρες ΟΦ σε άλλα περιβάλλοντα δεν αναφέρονται σε πρόσωπο, αλλά σημαίνουν ιδιότητα: 3. Η Μαρία είναι καθηγήτρια.

36 Φραστική Σημασιολογία: ΟΦ Κάποιες ΟΦ δεν έχουν ανεξάρτητη αναφορά. Για παράδειγμα, οι αυτοπαθείς αντωνυμίες (τον εαυτό του): Ο Γιάννης θαυμάζει τον εαυτό του. τον εαυτό του = ο Γιάννης Ο Δημήτρης θαυμάζει τον εαυτό του. τον εαυτό του = ο Δημήτρης

37 Φραστική Σημασιολογία: ΟΦ Αναφορική δέσμευση: Η αναφορά (= σημασία) του τον εαυτό του προκύπτει από συναναφορά με ένα γλωσσικό ηγούμενο μέσα στην ίδια πρόταση: Ο Δημήτρης είπε ότι ο Γιάννης θαυμάζει τον εαυτό του. Οι αυτοπαθείς αντωνυμίες σημαίνουν ό,τι σημαίνει η πλησιέστερη ΟΦ με ανεξάρτητη αναφορά.

38 Προτασιακή Σημασιολογία Σημασία και αλήθεια Είδη προτάσεων ως προς τη σημασία τους: αναλυτικές και συνθετικές

39 Προτασιακή Σημασιολογία Η σημασία των προτάσεων σχετίζεται με την τιμή αληθείας τους, δηλαδή με το αν ανταποκρίνονται σε κάτι αληθές ή ψευδές στον πραγματικό κόσμο. Η σημασιολογική μας γνώση για τις προτάσεις ταυτίζεται με τη γνώση των συνθηκών αληθείας τους, δηλαδή με τη γνώση του τι χρειάζεται να έχει συμβεί ώστε να κριθούν ως αληθείς.

40 Προτασιακή Σημασιολογία Για παράδειγμα: γνωρίζουμε τη σημασία της πρότασης (1), εφόσον γνωρίζουμε τι χρειάζεται να έχει συμβεί στον κόσμο (ποια γεγονότα κλπ πρέπει να εξετάσουμε), προκειμένου να κρίνουμε αν είναι αληθής ή όχι. 1. Η Συνθήκη του Μααστρίχτ υπογράφτηκε το 1993.

41 Αναλυτικές και συνθετικές προτάσεις Ανάλογα με το πώς προκύπτει η τιμή αληθείας τους οι προτάσεις διακρίνονται σε δύο είδη: συνθετικές και αναλυτικές.

42 Αναλυτικές και συνθετικές προτάσεις Συνθετικές είναι οι προτάσεις των οποίων η τιμή αληθείας προκύπτει από επισκόπηση του εξωτερικού κόσμου. 1. Η Συνθήκη του Μααστρίχτ υπογράφτηκε το (ψευδής) 2. Η Συνθήκη του Μααστρίχτ υπογράφτηκε το (αληθής)

43 Αναλυτικές και συνθετικές προτάσεις Αναλυτικές είναι οι προτάσεις των οποίων η τιμή αληθείας προκύπτει από τη σημασία των ίδιων των γλωσσικών εκφράσεων που περιέχουν. 1. Η φάλαινα είναι θηλαστικό. 2. Οι βασιλιάδες είναι μονάρχες.

44 Αναλυτικές και συνθετικές προτάσεις Οι αναλυτικές προτάσεις που είναι (αναγκαστικά) ψευδείς ονομάζονται αντιφατικές προτάσεις. 1. Ο αδερφός μου είναι μοναχοπαίδι. 2. Το τρίγωνο είναι τετράγωνο.

45 Προτασιακή Σηµασιολογία Ασκήσεις 11 και 12 από το Κεφάλαιο 5 («Οι σημασίες της γλώσσας») του συγγράμματος Εισαγωγή στη Μελέτη της Γλώσσας.

46 Τέλος Ενότητας

47 Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

48 Σημειώματα

49 Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 1.0. Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσεις: Έκδοση 1.0 διαθέσιμη εδώ.

50 Σημείωμα Αναφοράς Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Διδάσκοντες: Επίκ. Καθ. Μαρία Λεκάκου, Λέκτορας Μαρία Μαστροπαύλου. «Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Ι. Σημασιολογία». Έκδοση: 1.0. Ιωάννινα Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση:

51 Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού - Παρόμοια Διανομή, Διεθνής Έκδοση 4.0 [1] ή μεταγενέστερη. [1]