Ανάπτυξη του λεξιλογίου μέσα από την ανάγνωση των ιστοριών. Ελισσάβετ Χλαπάνα. Ε.ΔΙ.Π. Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης Πανεπιστήμιο Κρήτης

Transcript

1 Ανάπτυξη του λεξιλογίου μέσα από την ανάγνωση των ιστοριών Ελισσάβετ Χλαπάνα Ε.ΔΙ.Π. Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης Πανεπιστήμιο Κρήτης

2 Η σημασία της διδασκαλίας του λεξιλογίου Η ανάπτυξη του λεξιλογίου είναι σημαντική για την: Γνωστική ανάπτυξη Κατανόηση προφορικού λόγου και την ενίσχυση της επικοινωνιακής δεξιότητας Βελτίωση της ικανότητας της ανάγνωσης αποκωδικοποίηση Κατανόηση κειμένου γραπτού λόγου

3 Η σημασία της διδασκαλίας του λεξιλογίου Η διδασκαλία του λεξιλογίου είναι ιδιαίτερα σημαντική για τα παιδιά προσχολικής ηλικίας, τα οποία προέρχονται από χαμηλά κοινων/οικομικά στρώματα και η μητρική τους γλώσσα διαφέρει από τη γλώσσα διδασκαλίας στο σχολείο. Τα παιδιά αυτά βρίσκονται σε ομάδα κινδύνου για την αντιμετώπιση πρώιμων δυσκολιών στην ανάγνωση εξαιτίας του χαμηλού επιπέδου τους στο λεξιλόγιο.

4 Είδη λεξιλογίου Δεκτικό λεξιλόγιο: το σύνολο των λέξεων που κατανοεί το παιδί. Παραγωγικό λεξιλόγιο: το σύνολο των λέξεων που χρησιμοποιεί το παιδί.

5 Διαδικασία εκμάθησης του λεξιλογίου Κωδικοποιώ και διατηρώ τη φωνολογική αναπαράσταση της λέξης στη μνήμη. Αντλώ στοιχεία από το σημασιολογικό, συντακτικό και εικονογραφικό πλαίσιο για την αναζήτηση του πιθανού νοήματος της νέας λέξης. Επιλέγω και διαμορφώνω ένα πιθανό και δυνατό νόημα για τη νέα λέξη. Συσχετίζω την πιθανή σημασία της νέας λέξης με τη φωνολογική της αναπαράσταση. Ενσωματώνω και αποθηκεύω τη νέα γνώση στην υπάρχουσα γνωσιολογική βάση.

6 Ο διττός σκοπός της διδασκαλίας του λεξιλογίου Να αυξήσουμε το μέγεθος του λεξιλογίου. Να ενισχύσουμε τη σε βάθος γνώση του λεξιλογίου.

7 Τα παιδιά μαθαίνουν το λεξιλόγιο μέσα από δύο βασικές διδακτικές προσεγγίσεις την: άμεση ή διεξοδική διδασκαλία (direct / explicit instruction) και την έμμεση ή «υποκρυπτόμενη» διδασκαλία (implicit instruction). Η άμεση διδασκαλία στοχεύει στην άμεση εκμάθηση του λεξιλογίου και δίνει έμφαση σε τεχνικές, οι οποίες διδάσκουν άμεσα και με σαφήνεια το λεξιλόγιο στα παιδιά. Η έμμεση διδασκαλία στοχεύει στη συμπτωματική μάθηση και επιτυγχάνεται στο πλαίσιο μιας δραστηριότητας, χωρίς όμως να παρατηρείται εσκεμμένη διακοπή της δραστηριότητας για την προμελετημένη διδασκαλία της σημασίας των λέξεων.

8 Πρακτικές για την ενίσχυση της συμπτωματικής εκμάθησης του λεξιλογίου (incidental learning) Η έμμεση διδασκαλία του λεξιλογίου εφαρμόζει τεχνικές οι οποίες αποσκοπούν στην πραγματοποίηση δραστηριοτήτων που έχουν ως στόχο να δραστηριοποιηθούν τα παιδιά σε ένα περιβάλλον που είναι πλούσιο σε γλωσσικά ερεθίσματα.

9 Οι «Διδακτικές συζητήσεις» (Instructional conversations) Οι «Σταθμοί συζήτησης» (Conversation stations) Η επαναλαμβανόμενη ανάγνωση κειμένων και η εντατική, και κυρίως η εκτενής, ανάγνωση βιβλίων από τα ίδια τα παιδιά Η παρακολούθηση τηλεοπτικών προγραμμάτων και βίντεο

10 Χαρακτηριστικά γνωρίσματα της άμεσης διδασκαλίας του λεξιλογίου Η αποτελεσματική διδασκαλία: 1. Περιλαμβάνει πληροφορίες σχετικά με τον ορισμό και τα διαφορετικά πλαίσια χρήσης και εμφάνισης της λέξης. Το γλωσσικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εμφανίζεται μια λέξη μπορεί να αλλάξει δραστικά το νόημα μιας λέξης όσο απλή και να είναι η λέξη αυτή. 2. Απαιτεί τα παιδιά να επεξεργάζονται σε βάθος τη σημασία της νέας λέξης αλλά και να συνδέουν τις νέες πληροφορίες με αυτά που ήδη γνωρίζουν. 3. Προϋποθέτει πολλαπλές εκθέσεις του παιδιού στη νέα λέξη και την ενεργητική του συμμετοχή στη διδακτική διαδικασία. 4. Στηρίζεται στο συνδυασμό των κατάλληλων τεχνικών.

11 ανάγνωση ιστοριών αποτελεσματικός τρόπος για την ενίσχυση του λεξιλογίου

12 Διδασκαλία του λεξιλογίου μέσα στο πλαίσιο της ανάγνωσης των ιστοριών Η εκμάθηση του λεξιλογίου διεξάγεται σε ένα πλαίσιο που είναι ιδιαίτερα ευχάριστο και έχει νόημα για τα παιδιά. Τα παιδιά συμμετέχουν σε συζητήσεις σχετικά με το περιεχόμενο μιας ιστορίας και μαθαίνουν να επεξεργάζονται τη σημασία μιας νέας λέξης σε σχέση με το κείμενο και σε σχέση με αυτά που ήδη γνωρίζουν.

13 Σημαντικές παράμετροι σχετικά με τη διδασκαλία του λεξιλογίου μέσα στο πλαίσιο της ανάγνωσης των ιστοριών Προσεχτική επιλογή κειμένων. Προεπιλογή λέξεων. Βήμα προς βήμα σχεδιασμός των γλωσσικών δραστηριοτήτων με επίκεντρο την ανάπτυξη του λεξιλογίου. Διδασκαλία περιορισμένου αριθμού λέξεων σε κάθε δραστηριότητα. Επαναλαμβανόμενη ανάγνωση των ιστοριών.

14 Επιλογή κειμένων Κριτήρια επιλογής κειμένων: Το θέμα της ιστορίας να κινητοποιεί το ενδιαφέρον των παιδιών (αγωνία, έκπληξη, χιούμορ). Το κείμενο να εμπεριέχει αρκετά εκλεπτυσμένο λεξιλόγιο και να παρέχει τη δυνατότητα για τη διεξαγωγή συζητήσεων υψηλής γνωστικής απαίτησης. Η πλούσια εικονογράφηση: οι εικόνες να συνοδεύουν την πλοκή της ιστορίας και να απεικονίζουν τις λέξεις-στόχους. Η ξεκάθαρη η δομή της ιστορίας.

15 Επιλογή λέξεων Λέξεις που αντικατοπτρίζουν τις ανάγκες της ομάδας στην οποία απευθυνόμαστε. Λέξεις σημαντικές για την κατανόηση του κειμένου. Λέξεις που οι φυσικοί ομιλητές της γλώσσας χρησιμοποιούν συχνά στον προφορικό και γραπτό λόγο. Λέξεις που αντιπροσωπεύουν πιο ακριβές ή πιο σύνθετο νόημα των λέξεων που ήδη γνωρίζουν τα παιδιά. π.χ. λυπημένος μελαγχολικός Λέξεις που ανήκουν σε μεγάλες σημασιολογικές οικογένειες.

16 Επιλογή λέξεων Χαμηλό επίπεδο δυσκολίας (Tier 1 words): λέξεις που απαρτίζουν το βασικό λεξιλόγιο της ηλικιακής ομάδας στην οποία απευθυνόμαστε π.χ. καρέκλα, τραπέζι, βιβλίο. Μεσαίο επίπεδο δυσκολίας (Tier 2 words): λέξεις που εκτείνονται πέρα από το βασικό λεξιλόγιο και χρησιμοποιούνται συχνά στον προφορικό και γραπτό λόγο π.χ βιβλιοπωλείο. Υψηλό επίπεδο δυσκολίας (Tier 3 words): εξειδικευμένο λεξιλόγιο που συνδέεται συχνά με το περιεχόμενο μιας επιστημονικής περιοχής π.χ. εξαέρωση π.χ βιβλιοστάσιο, μεταξωτυπία.

17 Επιλογή λέξεων Προτείνονται προς διδασκαλία λέξεις που είναι άγνωστες από το 30%-70% των παιδιών της ομάδας στην οποία απευθυνόμαστε. Επιλέγουμε λέξεις τις οποίες τα παιδιά είναι σε θέση να περιγράψουν έως κάποιο βαθμό με δικά τους λόγια τη σημασία τους. Δίνουμε έμφαση σε λέξεις τις οποίες μπορούμε να επεξηγήσουμε με ποικίλους τρόπους.

18 Επιλογή λέξεων Δεν χρειάζεται οι λέξεις να είναι τελείως άγνωστες για να αξίζουν διδακτικής προσοχής. Κατάλληλες προς διδασκαλία λέξεις είναι εκείνες τις οποίες μπορούμε να επεξηγήσουμε με απλά λόγια και μπορούν τα παιδιά να τις χρησιμοποιήσουν στον προφορικό και τον γραπτό λόγο.

19 Παράγοντες που σχετίζονται με την εκμάθηση των λέξεων από τα παιδιά Η αναπαράσταση της σημασίας των λέξεων στις εικόνες του βιβλίου. Ο αριθμός που η κάθε λέξη εμφανίζεται μέσα στο κείμενο μιας ιστορίας. Η δυνατότητα που έχει το παιδί να οπτικοποιήσει τη σημασία της λέξης, π.χ. λέξεις με συγκεκριμένο νόημα (κασέλα) λέξεις που αντιπροσωπεύουν αφηρημένες έννοιες (ελευθερία).

20 Τεχνικές για τη διδασκαλία του λεξιλογίου

21 Παροχή ορισμών Η παροχή του ορισμού της λέξης ως μοναδικής τεχνικής για τη διδασκαλία του λεξιλογίου περιγράφεται ως το «σύνδρομο του αριθμού του τηλεφώνου» (phone number syndrome). Υπάρχουν τρία βασικά ζητήματα, τα οποία πρέπει να λαμβάνονται υπόψη, όταν ο ορισμός επιλέγεται ως βασική τεχνική για τη διδασκαλία του λεξιλογίου: το νόημα μιας λέξης εξαρτάται πάντα σε κάποιο βαθμό από το πλαίσιο στο οποίο εμφανίζεται η λέξη, οι ορισμοί δεν παρέχουν πληροφορίες σχετικά με τον τρόπο που χρησιμοποιείται μια λέξη, και τα παιδιά πολλές φορές δυσκολεύονται να κατανοήσουν τη γλωσσική διατύπωση των ορισμών.

22 Δημιουργία φιλικών προς το παιδί ορισμών Ο ορισμός πρέπει να περιγράφει τη λέξη δίνοντας έμφαση σε συγκεκριμένες όψεις/διαστάσεις του νοήματός της και όχι να παρέχει μια γενική εικόνα της σημασίας της. Ο ορισμός πρέπει να αποτελείται από λέξεις οι οποίες αποτελούν μέρος του καθημερινού λεξιλογίου που τα παιδιά χρησιμοποιούν ώστε να αναφερθούν σε διάφορες εννοιολογικές διαστάσεις της λέξης. Αναδιατύπωση των ορισμών από τα ίδια τα παιδιά. Παράδειγμα: Ορισμός λεξικού: Όστρακο ονομάζουμε το σκληρό οστεώδες περίβλημα διάφορων ζώων, ιδίως μαλακίων. Προσαρμοσμένος ορισμός: Όστρακο ονομάζουμε αυτό το σκληρό κομμάτι που κλείνει μέσα του και προστατεύει το μαλακό μέρος κάποιων ζώων.

23 Τεχνικές για την παροχή πληροφοριών σχετικά με τα διαφορετικά πλαίσια εμφάνισης και χρήσης της λέξης Παροχή παραδειγμάτων Δημιουργούμε με τα παιδιά προτάσεις που να περιλαμβάνουν τη νέα λέξη. Συζητάμε το νόημα της ίδιας λέξης σε διαφορετικές προτάσεις. Οι προτάσεις αφορούν σε παραδείγματα σχετικά με τη σημασία της λέξης: μέσα από το πλαίσιο της ιστορίας, έξω από το πλαίσιο της ιστορίας.

24 Παροχή αντιπαραδειγμάτων (nonexamples), τα οποία βοηθούν τα παιδιά να προσδιορίσουν τη σωστή σημασία της λέξης σε προτάσεις που αφορούν στη λανθασμένη σημασιολογικά χρήση των λέξεων. Παράδειγμα: Όταν η μαμά μου χαρίζει ένα ωραίο δώρο, αισθάνομαι ευτυχισμένος. Όταν μου συμβαίνει κάτι άσχημο, αισθάνομαι ευτυχισμένος. Όταν παίζω με τους φίλους μου, αισθάνομαι ευτυχισμένος.

25 Ο πίνακας των τεσσάρων τετραγώνων αποτελεί μια τεχνική, η οποία συνίσταται για την εκτενέστερη διδασκαλία της λέξης και εμπλέκει ενεργητικά τα παιδιά στη διαδικασία της διαμόρφωσης του ορισμού της. 1. Λέξη στόχος Χαλάρωση 2. Παραδείγματα Μπάνιο Απαλή μουσική Ύπνος Γλυκά 4. Ορισμός της λέξης Χαλάρωση είναι κάτι το οποίο σε ηρεμεί 3. Αντίθετα παραδείγματα Τσακωμός Δυνατή μουσική

26 Αξιοποίηση οπτικών μέσων (εικόνες, αντικείμενα) Αξιοποίηση των Νέων Τεχνολογιών για την ενίσχυση του λεξιλογίου. Η διδασκαλία του λεξιλογίου μέσα από την ανάγνωση ιστοριών προβαίνει αποτελεσματικότερη, όταν υποστηρίζεται από σύγχρονα τεχνολογικά μέσα (π.χ. Η.Υ. και βίντεο). Επανάληψη της λέξης, ώστε τα παιδιά να ενισχύσουν τη φωνολογική αναπαράσταση της λέξης στη μνήμη τους. Μίμηση της σημασίας της λέξης με τις κατάλληλες χειρονομίες και εκφράσεις.

27 Διδασκαλία συνώνυμων λέξεων. Οι συνώνυμες λέξεις συντελούν στην πληρέστερη κατανόηση της σημασίας της λέξης-στόχου, ωστόσο διαφέρουν σημασιολογικά σε κάποιο βαθμό από τη λέξη αυτή. Είναι σημαντικό για τα παιδιά να μάθουν να διακρίνουν τις διαφορές των λέξεων τόσο ως προς την κυριολεκτική τους σημασία όσο και ως προς την υποδηλωτική ή υπονοούμενή τους σημασία, η οποία σχετίζεται με τον τρόπο που χρησιμοποιούνται οι λέξεις. Η συζήτηση της διαφοράς που υπάρχει ανάμεσα στη νέα λέξη και τις άλλες σχετικές με αυτή λέξεις.

28 Διδασκαλία αντίθετων λέξεων. Εάν ένα παιδί γνωρίζει ότι μία λέξη έχει το αντίθετο νόημα από κάποια άλλη, τότε είναι ευκολότερο να προσδιορίσει ως προς ποιες διαστάσεις οι δύο αυτές λέξεις διαφέρουν σημασιολογικά.

29 Διεξαγωγή συζητήσεων και διατύπωση ερωτήσεων που ενεργοποιούν ανώτερες γνωστικές λειτουργίες των παιδιών και προάγουν τη βαθύτερη γνώση του λεξιλογίου. Η συζήτηση διευκολύνει τη λεκτική αλληλεπίδραση μεταξύ του/της εκπαιδευτικού και των παιδιών, την ανταλλαγή απόψεων και την απόρριψη ή την επαλήθευση των προβλέψεων των παιδιών σχετικά με τη σημασία των λέξεων. Eρωτήσεις του τύπου Τι και Πού, οι οποίες ενθαρρύνουν τα παιδιά να περιγράψουν τις εικόνες των βιβλίων και να εντοπίσουν τις λέξεις στόχους σε αυτές. Ανοιχτού τύπου ερωτήσεις μέσω των οποίων τα παιδιά συνδέουν το νόημα των λέξεων και το κείμενο της ιστορίας.

30 Οι σημασιολογικοί χάρτες αποτελούν ένα παιδαγωγικό εργαλείο το οποίο οργανώνει τις πληροφορίες οπτικά και σκιαγραφεί τις σχέσεις ανάμεσα σε μία κεντρική έννοια και σε άλλες δευτερογενείς πληροφορίες Παράδειγμα με λέξη-στόχο την ελιά: λάδι, ελαιόλαδο, ελαιουργείο, λαδοτύρι, ελιόψωμο, λαδόψωμο, λιομαζώχτρες, ραβδί, δίχτυα

31 Το διάγραμμα Venn αποτελεί μία ακόμη βασική τεχνική που χρησιμοποιείται για την ανάδειξη των σημασιολογικών σχέσεων μεταξύ των λέξεων. Εφαρμόζεται κατά κύριο λόγο για τη σύγκριση και την αντιπαράθεση δύο εννοιών. Πόλη πολυκατοικίες λεωφορεία σπίτια αυτοκίνητα κάτοικοι (επικάλυψη εννοιών) Χωριό αγροτόσπιτα τρακτέρ

32 Η μέθοδος σχετικά με τη «λέξη-κλειδί» (The keyword method) είναι μια μνημονική στρατηγική η οποία συμβάλλει σημαντικά στην ανάκληση της σημασίας των νέων λέξεων.

33 Βασικά στάδια για την εφαρμογή αυτής της τεχνικής είναι τα ακόλουθα: (α) ο/η νηπιαγωγός διαβάζει την πρόταση που περιλαμβάνει την άγνωστη λέξη και παρέχει ένα σύντομο ορισμό της, (β) ζητά από τα παιδιά να σκεφτούν μια άλλη λέξη (τη λέξηκλειδί) η οποία είναι σε κάποιο βαθμό παρόμοια φωνολογικά με την προς εκμάθηση λέξη και μπορεί να παρουσιάσει ο/η νηπιαγωγός την αναπαράστασή της σε μια εικόνα (γ) ζητά από τα παιδιά να δημιουργήσουν μια νοητική εικόνα στην οποία περιλαμβάνεται η λέξη-κλειδί και η προς εκμάθηση λέξη, (δ) αναρτά στο φανελοπίνακα της τάξης την εικόνα όπου αναπαριστούνται λειτουργικά και δημιουργικά και οι δύο λέξεις, και (ε) ενθαρρύνει τα παιδιά να σκέφτονται τη λέξη-κλειδί και την εικόνα ώστε συνειρμικά να ανακαλούν τη σημασία της προς εκμάθηση λέξης (για παράδειγμα: λέξη-στόχος: αρχιπέλαγος, λέξη-κλειδί: πελεκάνος, εικόνα: ένας πελεκάνος ο οποίος πετά πάνω από μία συστάδα νησιών.

34 Πρακτικές για την πολλαπλή έκθεση των παιδιών στο διδαγμένο λεξιλόγιο Οι κάρτες λέξεων και η δημιουργία ενός ευρετηρίου ή μιας τράπεζας λέξεων με αυτές είναι μια ιδιαίτερα προσφιλή πρακτική για τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας η οποία προωθεί την εκτενή επαφή τους με το λεξιλόγιο και παρέχει ερεθίσματα ώστε τα παιδιά να το χρησιμοποιούν στη μεταξύ τους επικοινωνία. Η δημιουργία ενός επιτοίχιου λεξικού

35

36

37

38

39

40