ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗ & NOMIKH ΣΧΟΛΗ TMHMATA ΟΔΟΝΤΙΑΤΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ:

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗ & NOMIKH ΣΧΟΛΗ TMHMATA ΟΔΟΝΤΙΑΤΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ: «ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΙΑΤΡΙΚΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ: ΔΙΚΑΙΙΚΗ ΡΥΘΜΙΣΗ ΚΑΙ ΒΙΟΗΘΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ» ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΣΤΗΝ ΙΑΤΡΙΚΩΣ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ Η ΓΟΝΕΪΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΑ ΠΑΣΧΟΝΤΩΝ: ΝΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΗΘΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΘΕΟΔΩΡΑ Δ. ΜΠΑΚΙΡΤΖΗ ΨΥΧΟΛΟΓΟΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Κ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΧΑΤΖΗΚΩΣΤΑΣ ΜΕΛΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ: Κ. ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΕΤΡΟΥ - Κ. ΧΡΥΣΑΝΘΗ ΣΑΡΔΕΛΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΙΟΥΝΙΟΣ 2017

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ σελ. 4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. 1. Η ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και οι μέθοδοί της i. Εισαγωγικά σελ. 8 ii. Οι μέθοδοι της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής σελ Η σημασία της ανθρώπινης αναπαραγωγής νομική αξιολόγηση και συνταγματική θεμελίωση του δικαιώματος i. Η σημασία της αναπαραγωγής για τον άνθρωπο σελ. 14 ii. Η νομική αξιολόγηση της ανθρώπινης αναπαραγωγής σελ. 16 iii. Η νομική θεμελίωση του δικαιώματος στην αναπαραγωγή σελ. 18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. 3. Ψυχική υγεία ασθένεια i. Ορολογία σελ. 23 ii. Ταξινόμηση και κατηγοριοποίηση των ψυχικών ασθενειών σελ Παράγοντες ανάπτυξης και επιδημιολογία των ψυχικών ασθενειών i. Η βιολογική μεταβίβαση στην ψυχική ασθένεια σελ. 27 ii. Τα μοντέλα απόδοσης των ψυχικών ασθενειών σελ. 28 iii. Επιδημιολογικά στοιχεία των ψυχικών ασθενειών σελ Ψυχική ασθένεια και παράγοντες κινδύνου κατά την απόκτηση απογόνων i. Εισαγωγή στα ηθικά ζητήματα σελ. 36 ii. Ζητήματα κατά την εγκυμοσύνη, τον τοκετό, το θηλασμό και τη λοχεία α) Η εγκυμοσύνη σελ. 37 β) Ο τοκετός σελ. 40 γ) Ο θηλασμός και η λοχεία σελ. 41 iii. Γονεϊκότητα και επιδράσεις στο αποκτηθέν τέκνο σελ Ψυχιατρική γενετική σελ. 46 1

3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. 7. Ζητήματα συναίνεσης και δικαιοπρακτικής ικανότητας i. Εισαγωγικά σελ. 50 ii. Δικαιοπρακτική ικανότητα και ελεύθερη συναίνεση σελ. 51 iii. Η συναίνεση στην ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή σελ Η ψυχολογική αξιολόγηση στην ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή i. Εισαγωγικά σελ. 62 ii. Η διαδικασία αξιολόγησης της ψυχικής υγείας σελ. 64 iii. Η κριτική της ψυχολογικής αξιολόγησης σελ. 67 ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV 11. Ανασκόπηση του νομοθετικού πλαισίου της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής Πρακτικές για την αξιολόγηση της ψυχικής υγείας i. Εισαγωγικά σελ. 71 ii. Η περίπτωση της Σουηδίας σελ. 74 iii. Η περίπτωση της Γερμανίας σελ. 77 iv. Η περίπτωση του Ηνωμένου Βασιλείου σελ. 79 v. Η περίπτωση της Γαλλίας σελ. 82 vi. Η περίπτωση της Ιταλίας σελ. 84 vii. Η περίπτωση της Ιρλανδίας σελ Το ελληνικό νομοθετικό πλαίσιο της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής i. Εισαγωγικά σελ. 88 ii. Οι όροι πρόσβασης στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή σελ. 90 iii. Οι γενικές προϋποθέσεις πρόσβασης στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή σελ Ηθικά ζητήματα - Συμπεράσματα σελ. 96 ΕΠΙΛΟΓΟΣ σελ

4 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ i. Ελληνική βιβλιογραφία σελ. 103 ii. Ξενόγλωσση βιβλιογραφία σελ. 105 iii. Ελληνόγλωσσα άρθρα σελ. 106 iv. Ξενόγλωσσα άρθρα σελ. 106 v. Ηλεκτρονικές πηγές σελ. 107 vi. Νομοθεσία σελ

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ραγδαία εξέλιξη της ιατρικής επιστήμης και των βιοτεχνολογικών εφαρμογών, η οποία συντελέστηκε, κατά κύριο λόγο, στα τέλη του 20 ου και στις αρχές του 21 ου αιώνα, ανέδειξαν το νεοσύστατο κλάδο της βιοηθικής, ως θεμέλιο του ιατρικού δικαίου και της βιοτεχνολογίας. Επιπλέον και συνεπεία της εν λόγω εξέλιξης, κατέστη επιτακτική και η ανάγκη για νομοθετική ρύθμιση του συνόλου των συναφών με τη βιοτεχνολογική πρόοδο προβλημάτων, τα περισσότερα από τα οποία χαρακτηρίζονται, από αδιαμφισβήτητη κοινωνική και ηθική βαρύτητα. Ένα εκ των ευρύτερων και πολυπλοκότερων ηθικά και νομικά ζητημάτων που συμπεριλαμβάνεται στο ραγδαία αναπτυσσόμενο βιοϊατρικό επιστημονικό πεδίο, είναι εκείνο της ιατρικής υποβοήθησης κατά την ανθρώπινη αναπαραγωγή. Από τις πρώτες κιόλας εφαρμογές των συγκεκριμένων ιατρικών πράξεων, το γενικότερο ζήτημα υπόκειται σε συνεχή διεπιστημονική διεργασία και συζήτηση. Καθώς η τεχνητή μορφή αναπαραγωγής συμπεριλαμβάνει πράξεις παρέμβασης κατά την αρχή της ανθρώπινης ζωής, προεξάρχει, όχι μόνο ανάμεσα στις άλλες πράξεις των επιστημών της γυναικολογίας και της μαιευτικής, αλλά αποτελεί ταυτόχρονα κύριο πεδίο ενασχόλησης του νεόδμητου κλάδου της βιοηθικής. Χωρίς αμφιβολία, η ιατρική υποβοήθηση στην αναπαραγωγή αποτελεί ζήτημα που βρίθει ηθικών, ιατρικών και νομικών διλημμάτων, όπου μεταξύ άλλων, συντρέχουν τα ζητήματα της βιολογικής αυτονομίας του ανθρώπου, του δικαιώματος στην ιδιωτική ζωή, της ενημερωμένης συναίνεσης, του συμφέροντος του παιδιού που πρόκειται να γεννηθεί, της κληρονομικότητας, του δικαιώματος στη γνώση της βιολογικής καταγωγής και πολλών άλλων παραμέτρων, οι οποίες, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, θίγονται στην παρούσα εργασία. Καθώς η ηθική διατρέχει το δίκαιο, με το οποίο βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση, ο Έλληνας νομοθέτης με τα δύο νομοθετήματα, τα οποία αφορούν την ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή, μέσα σε διάστημα μόλις δύο ετών, επιχειρεί να ρυθμίσει, αν και καθυστερημένα σε σχέση με τις άλλες δυτικές χώρες, τα θέματα που άπτονται των πράξεων της τεχνητής 4

6 γονιμοποίησης επιδεικνύοντας, σε μεγάλο βαθμό, φιλελεύθερο χαρακτήρα (νόμοι 3089/2002 και 3305/2005) 1. Αμφότερα τα προαναφερθέντα νομοθετήματα κινούνται εντός των αρχών και των αξιών που θέτει αφ ενός, η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ - Ρώμη, 1950) και αφ ετέρου, αναφορικά στα ζητήματα της βιοϊατρικής, η Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και τη Βιοϊατρική (Oviedo 1997), η οποία κυρώθηκε με το νόμο 2619/1998 και διαθέτει αυξημένη τυπική ισχύ στο ελληνικό δίκαιο 2. Επιπλέον, λαμβάνεται ιδιαίτερα υπ όψιν το συμφέρον του παιδιού, το οποίο προστατεύεται από τη Διεθνή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού (1989) και το Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2000) 3. H παρούσα διπλωματική εργασία πραγματεύεται κυρίως το ζήτημα της αξιολόγησης της ψυχικής υγείας κατά την πρόσβαση των υποβοηθούμενων προσώπων στην ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή. Με απώτερο σκοπό να καταδειχθεί, στην πορεία του κειμένου, η αναγκαιότητα της εγκαθίδρυσης ενός τέτοιου ελέγχου, γίνεται εκτενής λόγος για την ιδιαίτερη κοινωνική ομάδα των ψυχικά πασχόντων και ιδίως για τα ζητήματα που αφορούν στη δική τους αναπαραγωγική διαδικασία και απόκτηση απογόνων. Πιο συγκεκριμένα, στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας, αναλύεται από ιατρική, αρχικά, σκοπιά το ζήτημα της υποβοήθησης στην αναπαραγωγή με μια σύντομη μνεία στις εφαρμοζόμενες μεθόδους της. Στη συνέχεια, γίνεται αναφορά στην ανθρωπολογικής / ψυχολογικής σημασίας επιθυμία του ανθρώπου για απόκτηση απογόνων. Το μέρος αυτό κλείνει με τα υποκεφάλαια περί της νομικής αξιολόγησης και της νομικής θεμελίωσης της ανθρώπινης αναπαραγωγής, όπως και με μια σύντομη αναφορά στην παράμετρο του συμφέροντος του παιδιού που διαπνέει τον ελληνικό νόμο. Στο δεύτερο μέρος της εργασίας, προσεγγίζεται το ζήτημα της ψυχικής νόσου, με αποσαφήνιση βασικών εννοιών, έκθεση των κατηγοριών, των 1 Βλ. Ψαρούλη Δ. & Βούλτσο Π. «Ιατρικό δίκαιο στοιχεία βιοηθικής», εκδόσεις University Studio Press, 2010, σελ Βλ. Παπαζήση Θ. «Κριτική προσέγγιση στους όρους πρόσβασης στην ιατρικά υποβοηθούμενη αναπαραγωγή» στο «Ιατρικά υποβοηθούμενη αναπαραγωγή: προς μια ενιαία ευρωπαϊκή πολιτική;», εκδόσεις Σάκκουλα 2015, σελ Βλ. Μητροσύλη Μ. «Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή, παρουσίαση και παρατηρήσεις στο νόμο 3305/2005 εφαρμογή της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής», Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 2007, 24(6): , σελ

7 ποσοστών βιολογικής μεταβίβασης και των μοντέλων απόδοσης των ψυχικών ασθενειών. Στη συνέχεια, παρατίθενται πληροφορίες σχετικά με την επιδημιολογία και τα γενικά χαρακτηριστικά των σοβαρότερων ψυχιατρικών καταστάσεων, οπότε και εισάγεται το ζήτημα της απόκτησης απογόνων από τους νοσούντες, αρχικά με έκθεση του γενικότερου ηθικού προβληματισμού. Έπειτα, ακολουθούν τα υποκεφάλαια στα οποία παρατίθενται πληροφορίες που αφορούν στην εγκυμοσύνη, στον τοκετό, το θηλασμό και τη λοχεία των γυναικών με ψυχιατρικές διαταραχές. Επιπρόσθετα, θίγεται το γενικότερο ζήτημα της γονεϊκότητας των ατόμων αυτών, μέσω των επιδράσεών τους στο παιδί που θα έχουν πλέον αποκτήσει. Στο τέλος του συγκεκριμένου κεφαλαίου μελετάται, εν συντομία, η συμβολή του πολλά υποσχόμενου κλάδου της ψυχιατρικής γενετικής, στη διάγνωση των προδιαθεσιακών παραγόντων των ψυχικών νοσημάτων που καταγράφονται στο ανθρώπινο γονιδίωμα. Στο τρίτο μέρος της εργασίας, γίνεται εκτενής λόγος για θέματα που αφορούν τη συναίνεση στις ιατρικές πράξεις, στην ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή ειδικότερα, αλλά και σε σχέση με τη συναίνεση των ψυχικά ασθενών. Έπειτα, εισάγεται το κύριο θέμα της ψυχολογικής αξιολόγησης των υποβοηθούμενων προσώπων ως αναπόσπαστο κομμάτι για την παροχή της αναπαραγωγικής φροντίδας, παράμετρος η οποία αναλύεται ως διαδικασία και στη συνέχεια, αξιολογείται από ηθική και νομική σκοπιά. Στο τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο της εργασίας, παρατίθενται στοιχεία που αφορούν, μεταξύ άλλων, στους όρους πρόσβασης στην τεχνητή γονιμοποίηση και κυρίως, στον έλεγχο της υγείας των υποβοηθούμενων προσώπων από τα νομοθετικά κείμενα και τις εφαρμοζόμενες πρακτικές αλλοδαπών ευρωπαϊκών συστημάτων, τα οποία αλληλεπιδρούν με την ανάλογη ελληνική νομοθεσία, σε μια προσπάθεια διαμόρφωσης ενός περισσότερο ενιαίου ευρωπαϊκού νομικού πλαισίου για την υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή. Φυσικά, στο σημείο αυτό, παρατίθεται και μια γενική ανασκόπηση του ελληνικού νομοθετικού πλαισίου για την τεχνητή γονιμοποίηση. Η εργασία κλείνει με αναφορά σε ειδικότερα ηθικά ζητήματα και συμπεράσματα, τα οποία βεβαίως διατρέχουν το σύνολο του κειμένου, και αφορούν κυρίως στην αξιολόγηση της δικαϊκής παρέμβασης στην 6

8 υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, όπως και στον ίδιο τον παράγοντα της ψυχολογικής αξιολόγησης και της αξιοποίησής του στην τεχνητή αναπαραγωγή. 7

9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΙΑΤΡΙΚΩΣ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΟΙ ΜΕΘΟΔΟΙ ΤΗΣ i. Εισαγωγικά Χάρη στις δυνατότητες που παρέχονται πλέον από τη ραγδαία εξέλιξη της ιατρικής, της γενετικής και της μοριακής βιολογίας, με την ανακάλυψη προηγμένων διαγνωστικών και θεραπευτικών τεχνικών, το φαινόμενο που ονομάζεται «βιολογική αυτονομία» του ανθρώπου φαίνεται να διευρύνεται συνεχώς. Ο όρος «βιολογική αυτονομία» αναφέρεται στην ικανότητα του προσώπου να ελέγχει τα δεδομένα και τις λειτουργίες του οργανισμού του, ως τέτοιου, δηλαδή ως απλής βιολογικής υπόστασης 4. Πέρα από ορισμένους φυσικούς περιορισμούς της (καθώς ορισμένες λειτουργίες του οργανισμού παραμένουν άγνωστες), ο έλεγχος του σώματος ανήκει στο πεδίο του ελεύθερου από καταναγκασμούς αυτοκαθορισμού του ανθρώπου. Αποτελεί, δηλαδή, μέρος της συνολικής του αυτονομίας, αφού κάθε εκδήλωση της βούλησής του φαίνεται να προϋποθέτει το συγκεκριμένο έλεγχο. Ως έκφραση της συνολικής αυτονομίας, η βιολογική αυτονομία οριοθετείται από την «αρχή» και το «τέλος» του φυσικού προσώπου, όπως ορίζεται σχετικά στο άρθρο 35 του Αστικού Κώδικα 5. Αναφορικά στη χρονολογική τοποθέτηση της αρχής της ανθρώπινης ζωής, έχουν διατυπωθεί ποικίλες και αντικρουόμενες μεταξύ τους απόψεις. Η αναπαραγωγή, η οποία συνδέεται άρρηκτα με την αρχή της ζωής, αποτελεί ίσως την πιο εμφανή διεύρυνση της βιολογικής αυτονομίας του ανθρώπου, κυρίως στην τεχνητή μορφή της, χάρη στη σύγχρονη βιοτεχνολογία 6. Πρόκειται για την ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, οι διαδικασίες της οποίας αποτέλεσαν την αδιαμφισβήτητη τομή προς την περαιτέρω διεύρυνση του βιολογικού αυτοκαθορισμού του ανθρώπου, ο 4 Βλ. Βιδάλη Τ. «Βιοδίκαιο, πρώτος τόμος: το πρόσωπο», εκδόσεις Σάκκουλα 2007, σελ Άρθρο 35 Αστικού Κώδικα: «Το πρόσωπο αρχίζει να υπάρχει μόλις γεννηθεί ζωντανό και παύει να υπάρχει με το θάνατό του». 6 Βλ. Βιδάλη Τ. «Βιοδίκαιο, πρώτος τόμος: το πρόσωπο», σελ

10 οποίος, αρχικά, εντοπίζεται στην εφαρμογή των μεθόδων αντισύλληψης, όπως και στη δυνατότητα για διακοπή της εκάστοτε κύησης. Αναμφίβολα, καθώς τα ζητήματα της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής γίνονται ολοένα και περισσότερο αντικείμενο νομικής ρύθμισης, καθιστώντας σαφή τον ιδιαίτερό τους αντίκτυπο για την κοινωνία εν γένει, είναι δυνατό να γίνει πλέον λόγος για την αναγνώριση ορισμένων «βιολογικών δικαιωμάτων» του ανθρώπου. Μέχρι το έτος 1978 και τη γέννηση του πρώτου «παιδιού του σωλήνα», μετά την επιτυχή εφαρμογή της μεθόδου της εξωσωματικής γονιμοποίησης, η ανθρώπινη αναπαραγωγή αποτελούσε ένα «ζήτημα της φύσης», ένα φυσικό επακόλουθο της ένωσης δύο ατόμων διαφορετικού φύλου. Στη σημερινή, όμως, εποχή, με τις όλο και εξελισσόμενες δυνατότητες της βιοτεχνολογίας και της βιοϊατρικής, η αναπαραγωγή τείνει να διαφοροποιείται σημαντικά από τη φυσική διαδικασία, προσλαμβάνοντας τη μορφή ιατρικής πράξης, η οποία σκιαγραφείται με τον όρο «ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή». Οι ποικίλες μέθοδοι αυτής, προσφέρουν πλέον τη δυνατότητα μιας νέας «α σεξουαλικής» μορφής πολλαπλασιασμού του ανθρωπίνου γένους, ενώ παράλληλα παρέχουν, από την αρχή σχεδόν της εφαρμογής τους, πρόσφορο έδαφος για έντονες συζητήσεις γύρω από πληθώρα ζητημάτων νομικής υφής, τα οποία συνδέονται άρρηκτα με το εν λόγω ζήτημα, όπως αυτό της ίδρυσης της συγγένειας, των ορίων της προσωπικής ελευθερίας, της προστασίας της ιδιωτικής σφαίρας και άλλων. Ωστόσο, η ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και οι μέθοδοί της δεν αποτελούν ιατρικές πράξεις με τη συμβατική έννοια του όρου, αλλά πρόκειται, κατά κοινή διαπίστωση, για ένα είδος προσπάθειας παράκαμψης ή αντιμετώπισης κάποιας αρνητικής κατάστασης, η οποία καθιστά ανέφικτη την τεκνοποίηση μέσω της φυσικής διαδικασίας 7. Τα ζητήματα της ανθρώπινης στειρότητας και της υπογονιμότητας αποτέλεσαν αναμφισβήτητα τη βάση για την ανάπτυξη και την εξέλιξη των μεθόδων της τεχνητής γονιμοποίησης, καθώς αποτελούσαν, διαχρονικά, καταστάσεις με μείζονες κοινωνικές και ψυχολογικές προεκτάσεις, ενώ μέχρι το πρόσφατο παρελθόν, λειτουργούσαν, σε μεγάλο βαθμό, με στιγματιστικό 7 Βλ. Μηλαπίδου Μ. «Σωματική ακεραιότητα & υποβοηθούμενη αναπαραγωγή: η ποινική ευθύνη στο πλαίσιο της θεραπευτικής αγωγής», εκδόσεις Σάκκουλα 2011, σελ. 19 9

11 τρόπο για το στείρο ή για το υπογόνιμο άτομο. Κατά κύριο λόγο, η προσπάθεια της επιστήμης να υπερκεράσει τα εν λόγω φαινόμενα προβαίνοντας στην εξεύρεση των κατάλληλων λύσεων, ώστε να καταστεί εφικτή και για τα άτομα με τα συγκεκριμένα ζητήματα η απόκτηση απογόνων, αποτέλεσε το έναυσμα για την περαιτέρω εξέλιξη των βιοτεχνολογικών μεθόδων της υποβοηθούμενης τεκνοποίησης 8. Η όλο και ευρύτερη, διάδοση των σύγχρονων μεθόδων της τεχνητής αναπαραγωγής στον άνθρωπο αποτελεί στη σημερινή εποχή μια πραγματικότητα που δεν επιδέχεται αμφισβήτηση. Ανεξάρτητα από το εάν ο νομοθέτης επεμβαίνει ή όχι για να ρυθμίσει τα ζητήματα που άπτονται του εν λόγω ζητήματος, η εφαρμογή των συγκεκριμένων μεθόδων ανταποκρίνεται σε ένα προφανές κοινωνικό ενδιαφέρον καθιστώντας την παρέμβαση του νομοθέτη αναγκαία, κατά το μέτρο που εγγυάται την ασφάλεια του δικαίου σε έναν τομέα όπου, εξ αντικειμένου, δημιουργούνται σύνθετες βιοτικές σχέσεις 9. Στην παρούσα εργασία γίνεται, κατ αρχάς, λόγος για τα ιδιαίτερα διλήμματα που γεννά η πρόσβαση στην ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή ατόμων με ψυχικές διαταραχές, τόσο για τα ίδια τα υποβοηθούμενα πρόσωπα, όσο και για το αποκτηθέν από τη διαδικασία τέκνο και, δεύτερον, για την αναγκαιότητα της εφαρμογής του μέτρου της ψυχολογικής αξιολόγησης των ατόμων που επιθυμούν να τεκνοποιήσουν με τεχνητό τρόπο, σύμφωνα με τα πρότυπα αλλοδαπών νομικών συστημάτων. Στην περίπτωση της φυσικής αναπαραγωγής, ως γνωστόν, δε δύναται να τεθεί κάποιος περιορισμός εκ των πραγμάτων και σύμφωνα με κάποιες απόψεις, κάθε νομοθετική παρέμβαση θα κρινόταν εκ των πραγμάτων απαράδεκτη 10. Σε αντιδιαστολή, η τεχνητή μορφή αυτής υπόκειται σε πολλαπλές κρατικές παρεμβάσεις και ρυθμίζεται από πληθώρα ειδικών νομοθετημάτων. 8 Το σχετικό ποσοστό για το ανθρώπινο είδος κυμαίνεται στο 20% (Βλ. Μπόντη Ι. «Βασικές έννοιες Μαιευτικής και Γυναικολογίας», εκδόσεις University Studio Press 2007, σελ. 244) 9 Βλ. Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής. Εισήγηση για το σχέδιο νόμου «Iατρικη υποβοηθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή, η ανάγκη μιας νομοθεσίας για την τεχνητή αναπαραγωγή» (Ανάκτηση 26/04/2017) 10 Βλ. Φουντεδάκη Κ. «Ανθρώπινη αναπαραγωγή και αστική ιατρική ευθύνη», εκδόσεις Σάκκουλα 2007, σελ

12 Αναγκαία ωστόσο καθίσταται, κατ αρχάς, η ακροθιγής αναφορά σε ορισμένες βασικές πληροφορίες σχετικά με το συγκεκριμένο επιστημονικό επίτευγμα της βιοτεχνολογίας και τις ποικίλες επιμέρους μεθόδους που βρίσκουν τα τελευταία χρόνια εφαρμογή στα πλαίσια της ιατρικής υποβοήθησης. ii. Οι μέθοδοι της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής Στη σύγχρονη ιατρική επιστήμη, ο όρος «υποβοηθούμενη αναπαραγωγή» χρησιμοποιείται, ώστε να δηλωθούν όλες οι μέθοδοι μέσω των οποίων επιτυγχάνεται η σύλληψη και η κυοφορία του εμβρύου χωρίς σεξουαλική επαφή, αλλά με τη συνδρομή της επιστήμης. Ο όρος αποτελεί μετάφραση αντίστοιχων ξενόγλωσσων όρων, όπως assisted reproduction, procreation medicalement assistee, assistierte Fortpflanzung 11. Πραγματοποιώντας μια σύντομη επισκόπηση των επιμέρους μεθόδων με τις οποίες επιτυγχάνεται η τεχνητή γονιμοποίηση, ως βασικότερη μέθοδος υποβοήθησης στην αναπαραγωγή, εντοπίζεται η εξωσωματική γονιμοποίηση, η οποία στη συνέχεια ακολουθείται από τη μεταφορά γονιμοποιημένων ωαρίων. Η συγκεκριμένη μέθοδος διακρίνεται, αφ ενός σε ομόλογη και αφ ετέρου σε ετερόλογη, αναλόγως με το εάν χρησιμοποιείται το σπέρμα του συζύγου / συντρόφου της γυναίκας (ομόλογη γονιμοποίηση) ή αυτό κάποιου επιλεγμένου τρίτου δότη (ετερόλογη γονιμοποίηση). Έπειτα, γονιμοποιούνται νωπά ή κατεψυγμένα ωάρια της συζύγου / συντρόφου ή άλλης γυναίκας, εκτός του μητρικού σώματος και, εν συνεχεία, μετά από περίπου 72 ώρες από το πέρας της διαδικασίας, το γονιμοποιημένο ωάριο μεταφέρεται στη μήτρα της γυναίκας, η οποία πρόκειται να το κυοφορήσει. Η εν λόγω μέθοδος διενεργείται, είτε με κλασσική γονιμοποίηση (in vitro fertilization IVF), είτε με μικρογονιμοποίηση (intra - cytoplasmic sperm injection - ICSI) 12. Τεχνικές συναφείς προς την ως άνω μέθοδο, αποτελούν ιδίως η ενδοσαλπιγγική μεταφορά γαμετών (Gamete Intrafallopian Transfer - GIFT) 11 Βλ. Κριάρη Κατράνη.Ι. «Βιοϊατρικές εξελίξεις και συνταγματικό δίκαιο (Συνταγματικά θέματα σχετικά με τις μεθόδους υποβοηθούμενης αναπαραγωγής και τις μεθόδους της γενετικής)», εκδόσεις Σάκκουλα 1994, σελ Βλ. Ταρλατζή Β. «Τεχνικές υποβοηθούμενης αναπαραγωγής», στο «Τεχνητή γονιμοποίηση και γενετική τεχνολογία: η ηθικονομική διάσταση, εκδόσεις Σάκκουλα 2003, σελ. 15 επ. 11

13 και η ενδοσαλπιγγική μεταφορά ζυγωτών (Zygote Intrafallopian Transfer - ZIFT) ενδοσαλπιγγική μεταφορά εμβρύων (Tubal Embryo Transfer TET). Η πρώτη δύναται να διενεργηθεί, εφόσον υπάρχει στη γυναίκα μία λειτουργική σάλπιγγα, ενώ η γονιμοποίηση και έπειτα η εμβρυϊκή ανάπτυξη λαμβάνουν χώρα στο φυσικό περιβάλλον του ωαγωγού 13. Στη δεύτερη μέθοδο, η οποία επίσης προϋποθέτει την ύπαρξη μίας λειτουργικής σάλπιγγας, η γονιμοποίηση λαμβάνει χώρα στο εργαστήριο, ενώ η ανάπτυξη του εμβρύου διενεργείται και σε αυτή την περίπτωση σε φυσικό περιβάλλον 14. Η ενδοωαριακή έγχυση σπερματοζωαρίων και η ενδομητρική σπερματέγχυση αποτελούν τις παλαιότερες, αλλά και ευρύτερα εφαρμοζόμενες μεθόδους της υποβοηθούμενης γονιμοποίησης. 15 Πρόκειται για μεθόδους, οι οποίες εφαρμόζονται στις περιπτώσεις όπου ενυπάρχει υπογόνιμο σπέρμα, της ανδρικής δηλαδή υπογονιμότητας, και δύνανται να λειτουργήσουν ακόμη και συνδυαστικά με τη μέθοδο της εξωσωματικής γονιμοποίησης. Η περίπτωση της δανεικής μήτρας ή, όπως είναι ευρύτερα γνωστή, η μέθοδος της παρένθετης μητρότητας, αποτελεί επίσης μια εκ των πλέον ρηξικέλευθων μεθόδων απόκτησης απογόνων από υπογόνιμα ζευγάρια, κατά την οποία το γονιμοποιημένο ωάριο κυοφορείται από δάνεια μήτρα, αλλά περιέχει το γενετικό υλικό αμφοτέρων των μελών του υποβοηθούμενου ζεύγους. Η ως άνω μέθοδος, ωστόσο, έχει εγείρει παγκοσμίως ποικίλα ηθικά διλήμματα και για το λόγο αυτό υπόκειται σε πληθώρα νομοθετικών ρυθμίσεων και περιορισμών, 16 ενώ δεν εφαρμόζεται με την ίδια ευρύτητα, σε αντίθεση με τις προαναφερθείσες μεθόδους ιατρικής υποβοήθησης, οι οποίες θεωρούνται περισσότερο αποδεκτές ακόμη και από διαφορετικούς μεταξύ τους πολιτισμούς. 13 Βλ. Ταρλατζή Β. «Εξωσωματική γονιμοποίηση», σημειώσεις της Α Μαιευτικής και Γυναικολογικής Κλινικής του Α.Π.Θ, σελ Βλ. Ταρλατζή Β. «Εξωσωματική γονιμοποίηση», σελ Βλ. Ταρλατζής Β. «Οι σύγχρονες μέθοδοι υποβοηθούμενης αναπαραγωγής στη θεραπεία της ανδρικής υπογονιμότητας», στο «Ανθρώπινη αναπαραγωγή» του Χειρουργικού Τομέα του Τμήματος Ιατρικής του Α.Π.Θ 1997, σ Άρθρο 13 νόμου 3305/2005: «Εφαρμογή της Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής», Παρένθετη μητρότητα 12

14 Στη συνέχεια της ανασκόπησης που αφορά στις εν λόγω μεθόδους, εντοπίζεται εκείνη της μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης, η οποία, γενικά, ορίζεται ως η δημιουργία απογόνων με ιατρική βοήθεια και με τη χρήση κρυοσυντηρημένου γεννητικού υλικού, δηλαδή σπέρματος και ωαρίου ή με τη χρήση γονιμοποιημένου ωαρίου, μετά το θάνατο ενός από τους ενδιαφερόμενους συζύγους ή συντρόφους. Ως τεχνητή γονιμοποίηση μετά το θάνατο νοείται, αφ ενός, η κατά κυριολεξία (εν στενή έννοια) μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση, δηλαδή η χρήση γεννητικού υλικού θανόντος προσώπου για την εξωσωματική (in vitro) γονιμοποίηση του ωαρίου και, εν συνεχεία, η εμφύτευσή του στην μήτρα ή την απευθείας, με σπερματέγχυση στη γυναίκα (in vivo) γονιμοποίηση και αφ ετέρου, η εν ευρεία έννοια post mortem γονιμοποίηση, δηλαδή η μεταθανάτια μεταφορά στην γυναικεία μήτρα ωαρίου που γονιμοποιήθηκε στο εργαστήριο πριν από το θάνατο του δότη του γεννητικού υλικού 17. Τέλος, η κρυοσυντήρηση γεννητικού υλικού και γονιμοποιημένων ωαρίων, η δωρεά σπερματοζωαρίων, ωαρίων και εμβρύων, καθώς και η προεμφυτευτική διάγνωση γενετικών νοσημάτων (Preimplantation Genetic Diagnosis PGD), νοούνται ως πράξεις υποστηρικτικές ως προς τις μεθόδους υποβοήθησης της αναπαραγωγής, οι οποίες όμως δεν σχετίζονται περαιτέρω με τα ειδικά ζητήματα, τα οποία πραγματεύεται η παρούσα εργασία. Όπως θα αναφερθεί λεπτομερέστερα σε επόμενο κεφάλαιο, οι πράξεις της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής υπόκεινται σε ορισμένες προϋποθέσεις, οι οποίες ορίζονται από το αντίστοιχο νομικό πλαίσιο. Από τις μεθόδους που προαναφέρθηκαν, υπό γενικές προϋποθέσεις διενεργούνται η ομόλογη και ετερόλογη τεχνητή γονιμοποίηση σε συζύγους ή συντρόφους, όπως και σε γυναίκα χωρίς σύζυγο ή σύντροφο. Στη συνέχεια, η παρένθετη μητρότητα, η μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση, η κρυοσυντήρηση γεννητικού υλικού και γονιμοποιημένων ωαρίων, η προεμφυτευτική γενετική διάγνωση και η χρήση γεννητικού υλικού για ερευνητικούς / θεραπευτικούς σκοπούς αποτελούν πράξεις υποβοήθησης με πρόσθετες προϋποθέσεις. Τέλος, ως απαγορευμένες πράξεις νοούνται η κλωνοποίηση και η επιλογή 17 Βλ. Ταρλατζή Β. «Τεχνικές υποβοηθούμενης αναπαραγωγής: Ιατρικοί και δεοντολογικοί προβληματισμοί», σελ

15 φύλου του εμβρύου, όταν αυτή δεν αποσκοπεί στην αποφυγή της μετάδοσης κάποιας φυλοσύνδετης ασθένειας 18. Κλείνοντας το παρόν κεφάλαιο, δέον είναι να αναφερθεί ότι η ιατρική υποβοήθηση στην αναπαραγωγή στο σύνολό της, όπως και οι μέθοδοι που προαναφέρθηκαν συνοπτικά, στις σύγχρονες κυρίως κοινωνίες όπου εφαρμόζονται ευρύτερα, ρυθμίζονται και οριοθετούνται από νομικής πλευράς, όχι μόνο εξαιτίας της ανάγκης για ασφάλεια δικαίου, αλλά και της αμηχανίας που επικρατεί μπροστά στην ανάγκη για ύπαρξη ασφάλειας στη εφαρμογής των μεθόδων 19. Δεν πρέπει, επιπλέον, να παραβλέψει κανείς, ότι σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της ειδικής αυτής νομοθεσίας, διαδραματίζει το γεγονός πως η συγκεκριμένη μορφή αναπαραγωγής συνδέεται και με την αξιοποίηση του γεννητικού υλικού. Κατά συνέπεια, υπάρχει η ανάγκη να ρυθμίζονται οι έννομες σχέσεις μεταξύ των δοτών, των κέντρων φύλαξης και των υποβοηθούμενων προσώπων 20. Παρακάτω, αναλύονται οι συνταγματικές προεκτάσεις του ζητήματος της φυσικής και της τεχνητής αναπαραγωγής, ενώ παράλληλα, εκτίθεται η νομική θεμελίωση του βιολογικού δικαιώματος της ανθρώπινης αναπαραγωγής στο ελληνικό δικαιϊκό σύστημα. Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΝΟΜΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ i. Η σημασία της αναπαραγωγής για τον άνθρωπο Η σημασία η οποία προσδίδεται στο γεγονός της αναπαραγωγής και στην απόκτηση απογόνων, διαφέρει σημαντικά από άτομο σε άτομο, ποικίλλοντας ανάλογα με το αξιακό σύστημα του καθενός και τις προσωπικές προσδοκίες 18 Κληρονομούμενες με το Χ φυλοσύνδετο χαρακτήρα ασθένειες, όπως για παράδειγμα η αιμορροφιλία, η μυϊκή δυστροφία Duchenne, αριθμητικές χρωμοσωμικές ανωμαλίες (ανευπλοειδίες), η έλλειψη ή η περίσσεια, δηλαδή, ενός ή περισσότερων χρωμοσωμάτων, όπως το Σύνδρομο Down. 19 Βλ. Γαβρίδου Γ. «Η ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή ως πεδίο δημοσίου ελέγχου», στο «Δημόσιο δίκαιο και πολιτικές στη βιοϊατρική: μεταμοσχεύσεις, υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, βλαστοκύτταρα», εκδόσεις Σάκκουλα 2007, σελ Βλ. Συμεωνίδου Καστανίδου Ε. «Το ποινικό δίκαιο ως εργαλείο ρύθμισης της Ι.Υ.Α» στο «Ιατρικά Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή: Προς μια ενιαία ευρωπαϊκή πολιτική;», εκδόσεις Σάκκουλα 2015, σελ

16 του αναφορικά με την εξέλιξη της προσωπικής του ζωής, ενώ παράλληλα, φαίνεται να σχετίζεται άμεσα με την κοινωνική και πολιτισμική επίδραση του γεγονότος της αναπαραγωγής συνολικά. Είναι επιπροσθέτως γνωστό, ότι οι λόγοι που ωθούν τους ανθρώπους να επιθυμούν την αναπαραγωγή τους ή τη δημιουργία οικογένειας, άλλοτε εξωτερικεύονται, ενώ άλλοτε παραμένουν απλά εσωτερικά ελατήρια της βούλησής τους. Σε σχετική μελέτη που διεξήχθη αναφορικά στα κίνητρα της γονεϊκότητας που ενυπάρχουν στο ανθρώπινο είδος, από την ψυχολογική σκοπιά, αυτά τείνουν να διαχωρίζονται στις κατηγορίες των κοινωνικών γονεϊκών κινήτρων και των διαπροσωπικών γονεϊκών κινήτρων 21. Στο κοινωνικό σκέλος συμπεριλαμβάνονται ορισμένοι λόγοι επιθυμίας για τεκνοποίηση που σχετίζονται πρωτίστως με το κύρος (κοινωνικό στάτους, στάτους ενηλίκων), με τη συνέχεια του ανθρώπινου γένους (την επιθυμία αθανασίας και συνέχισης του οικογενειακού ονόματος), με την κοινωνική επιταγή (ρητές ή άρρητες προσδοκίες απόκτησης παιδιών) και με κίνητρα οικονομικής φύσεως (στη συμβολή των παιδιών, κυρίως σε πιο αναχρονιστικές κοινωνίες, στην επιβίωση της οικογένειας μέσω της εργασίας ή της φροντίδας των γονιών). Τα διαπροσωπικά κίνητρα, από την άλλη, αναφέρονται κυρίως στη χαρά που φέρνει η μοναδική σχέση με ένα παιδί και στο σύντροφο. Στους ως άνω λόγους φαίνεται, εν ολίγοις, να σκιαγραφείται, αφ ενός η επιθυμία δημιουργίας απογόνων με την ελπίδα διαιώνισης του εαυτού, αφ ετέρου η εμπειρία της εγκυμοσύνης και του τοκετού για τη γυναίκα και της ανατροφής ενός παιδιού για τον άνδρα και τη γυναίκα, όπως επίσης και η έμπρακτη εκδήλωση αμοιβαίας αγάπης και συναισθηματικής εγγύτητας μεταξύ δύο προσώπων. Συμπερασματικά, μπορεί κανείς να εντοπίσει, πέρα από τους ψυχολογικούς και συναισθηματικούς λόγους, την ύπαρξη και δευτερευόντων αιτίων, τα οποία, ενδεχομένως, προκαλούν την επιθυμία για αναπαραγωγή στο κάθε άτομο, όπως λόγοι θρησκευτικής και ιατρικής φύσεως, αλλά και 21 Βλ. Van Balen F. & Inhorn, M. C. «Interpreting infertility: a view from the social sciences Interpreting infertility. Childlessness, gender, and reproductive technologies in global perspective», σελ

17 ορισμένες περισσότερο εγωκεντρικές θεωρήσεις, στις οποίες πιθανόν συμπεριλαμβάνονται η σύναψη ή η διατήρηση ενός γάμου, η διασφάλιση της ύπαρξης ενός κληρονόμου και παρόμοιες. Όλοι οι προαναφερθέντες λόγοι, όπως επίσης και πολλοί άλλοι, οι οποίοι πιθανώς συντρέχουν επιπρόσθετα, εντάσσονται στο επονομαζόμενο «σχέδιο οικογενειακού προγραμματισμού» ( project parental, Familienplannung ) του εκάστοτε ατόμου και αποτελούν μια μορφή εκδήλωσης της ιδιωτικής αυτονομίας των συζύγων ή των συντρόφων 22. ii. Η νομική αξιολόγηση της ανθρώπινης αναπαραγωγής Στο σημείο αυτό γεννάται το εύλογο ερώτημα, σχετικά με το εάν η ανθρώπινη επιθυμία για αναπαραγωγή μπορεί να χαρακτηριστεί, από νομικής πλευράς, ως μια «φυσική ελευθερία» απέναντι στην οποία το δίκαιο οφείλει να αδιαφορεί ή αποτελεί ένα είδος «δικαιώματος» το οποίο συνοδεύεται από ενδεχόμενους κρατικούς περιορισμούς. Το ως άνω ερώτημα εμπίπτει σε έναν γενικότερο, νομικής φύσης προβληματισμό σχετικά με το διαχωρισμό μεταξύ των εννοιών της «ελευθερίας» και του «δικαιώματος», με τον πρώτο όρο να υποδηλώνει την ελευθερία δράσης του υποκειμένου, παρεχόμενη από το οργανωμένο κοινωνικό σύνολο, σε αντίθεση με τον δεύτερο όρο, όπου ενέχει τη θετική διάσταση της εξουσίας του δικαίου προς το υποκείμενο, υποδηλώνοντας την έννομη ρύθμιση 23. Είναι γεγονός, πάντως, ότι η φυσική αναπαραγωγή δεν συνδέεται με την επιστήμη του δικαίου με τον τρόπο που το τελευταίο ρυθμίζει την υποβοηθούμενη μορφή της. Η σχέση φυσικής αναπαραγωγής και δικαίου εντοπίζεται, κατά κανόνα, στη νομική αναγνώριση της βιολογικής σύνδεσης γεννήτορα απογόνου, με βασικό σκοπό τον καθορισμό της γονικής σχέσης. Η έννοια του γονέα, δηλαδή, μπορεί να είναι πρωτίστως βιολογική, αλλά στη συνέχεια αποκτά και νομική υπόσταση. Υπό αυτή την οπτική, μπορεί να γίνει λόγος για «δικαίωμα στην αναπαραγωγή», καθώς το υπό επισκόπηση 22 Βλ. Τροκάνα Θ. «Ανθρώπινη αναπαραγωγή, η ιδιωτική αυτονομία και τα όριά της», εκδόσεις Σάκκουλα 2011, σελ Βλ. Μανιτάκη Α. «Το υποκείμενον των συνταγματικών δικαιωμάτων», εκδόσεις Σάκκουλα 1981, σελ

18 ζήτημα, υπόκειται σε έννομη ρύθμιση και οριοθέτηση εκ μέρους του εκάστοτε δικαιϊκού συστήματος. Εκ πρώτης, βέβαια, όψεως, όπως προαναφέρθηκε, η φυσική αναπαραγωγή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως «φυσική ελευθερία» στο χώρο της οποίας το δίκαιο δεν πρέπει να επεμβαίνει καθόλου. Είναι, ωστόσο, γεγονός ότι ιστορικά υπήρξε έντονο και διαχρονικό το ενδιαφέρον της εκάστοτε κρατικής εξουσίας αναφορικά στη φυσική αναπαραγωγή των πολιτών. Το εν λόγω ενδιαφέρον εκδηλώθηκε στον ρου της ιστορίας με την εφαρμογή ποικίλων πολιτικών σχετικών με την ανθρώπινη αναπαραγωγή, όπως η υιοθέτηση ή η απόρριψη ευγονικών πρακτικών, η διάδοση ή ο περιορισμός της αντισύλληψης, η νομιμοποίηση ή η απαγόρευση των αμβλώσεων. Πρόκειται για πρακτικές εφαρμοζόμενες σε διάφορες εκφάνσεις της ιδιωτικής ζωής των ανθρώπων, χρονολογούμενες ιστορικά από την αρχαιότητα, οι οποίες περιλαμβάνουν ακραίες πρακτικές, όπως την απόρριψη της «ελαττωματικής» ανθρώπινης ζωής στον Καιάδα, μέχρι τη σημερινή εποχή και την ηπιότερου τύπου κρατική παρέμβαση στον αριθμό των γεννήσεων στην Κίνα. Πρόκειται για παρεμβάσεις που έλαβαν την πλέον ακραία μορφή τους στο ναζιστικό κράτος του απόλυτου ολοκληρωτισμού, όπου οι ευγονικές μέθοδοι εφαρμόστηκαν με ιδιαίτερη ευρύτητα, περιλαμβάνοντας μαζικές εξοντώσεις πνευματικώς νοσούντων και «φυλετικά κατωτέρων» ατόμων, προγράμματα στειρώσεων και επιχειρήσεις ευθανασίας, πρακτικές οι οποίες αποτέλεσαν το έναυσμα για τη θέσπιση οικουμενικών κανόνων περί προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Είναι συνεπώς φανερό, ότι ο χαρακτηρισμός της φυσικής μορφής της αναπαραγωγής αποκλειστικά ως «ελευθερίας» προφανώς δεν είναι απολύτως ορθός, εφόσον η φυσική αναπαραγωγή υπόκειται, όπως και η τεχνητή, έως και σήμερα, σε ορισμένες κρατικές παρεμβάσεις. Θα ήταν ενδεχομένως συνεπέστερο, να γίνεται λόγος για «δικαίωμα στη φυσική αναπαραγωγή». Αντίθετα, όμως, με τη φυσική της μορφή, η τεχνητή αναπαραγωγή φαίνεται ότι αποτελεί ένα αυστηρότερα νομοθετημένο δικαίωμα, η απόλαυση 17

19 του οποίου εξαρτάται, κατά κύριο λόγο, από τη βούληση της πολιτείας και η άσκηση του οποίου υπόκειται σε συγκεκριμένους όρους και περιορισμούς 24. Αξίζει να αναφερθεί στο σημείο αυτό, ότι η πρόσβαση στην ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή αποτελεί έναν τρόπο άσκησης της θετικής όψης του συγκεκριμένου δικαιώματος, σε αντίθεση με την αρνητική μορφή αυτού, η οποία ενέχει περισσότερα παράγωγα δικαιώματα, όπως εκείνο της αντισύλληψης, της άμβλωσης, ακόμη και της εκούσιας στείρωσης, χωρίς αυτή η επιλογή της μη απόκτησης απογόνων να επιφέρει κάποια έννομη συνέπεια 25. Σε αντιδιαστολή, στη θετική πλευρά του δικαιώματος στην αναπαραγωγή, συμπεριλαμβάνονται πράξεις όπως η δυνατότητα ανάληψης πρωτοβουλιών ως προς την επιλογή δημιουργίας οικογένειας, η επιλογή του τρόπου λήψης ιατρικής υποβοήθησης, καθώς και η δυνατότητα του εκάστοτε προσώπου, εφόσον το επιθυμεί, να προσφεύγει σε αυτή με την δέουσα κρατική αρωγή 26. iii. Η νομική θεμελίωση του δικαιώματος στην αναπαραγωγή Στην εισηγητική έκθεση του νόμου 3089/2002 «Ιατρική Υποβοήθηση στην Ανθρώπινη Αναπαραγωγή» 27, καθώς και σε εκείνη του νόμου 3305/2005 «Εφαρμογή της Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής» 28, αναφέρεται ότι η αντιμετώπιση της υπογονιμότητας θεωρείται θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα και επισημαίνεται ότι η ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή αποτελεί πράξη η οποία κατοχυρώνεται συνταγματικά, κυρίως δε, στα άρθρα που εκτίθενται παρακάτω. 24 Βλ. Τροκάνα Θ. «Ανθρώπινη αναπαραγωγή, η ιδιωτική αυτονομία και τα όριά της», σελ Βλ. Ψαρούλη Δ. & Βούλτσο Π. «Ιατρικό δίκαιο στοιχεία βιοηθικής», σελ Βλ. Βιδάλη Τ. «Βιοδίκαιο, πρώτος τόμος: το πρόσωπο», σελ Εισηγητική έκθεση στο σχέδιο του νόμου 3305/2005: «Εφαρμογή της Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής», «.η εξασφάλιση αποτελεσματικών τρόπων θεραπευτικής αντιμετώπισης της υπογονιμότητας αποτελεί θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα συνυφασμένο με την προστασία της ανάπτυξης της προσωπικότητας του ατόμου». 28 Εισηγητική έκθεση στο σχέδιο του νόμου 3089/2002 «Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή», «Σε συνταγματικό επίπεδο, το δικαίωμα της αναπαραγωγής βρίσκει την κατοχύρωσή του στο άρθρο 5 παρ. 1 του Συντάγματος. Καθένας έχει το δικαίωμα, με βάση την ανάπτυξη της προσωπικότητάς του, να αποκτήσει απογόνους σύμφωνα με τις επιθυμίες του. Κατά συνέπεια, η προσφυγή στις ιατρικές μεθόδους, προκειμένου να αποκτηθούν τέκνα, εντάσσεται στο προστατευτικό πεδίο του Συντάγματος» 18

20 Η κατοχύρωση του ανθρώπινου δικαιώματος για απόκτηση απογόνων με φυσικό τρόπο κατ αρχάς, όπως και η δυνατότητα πρόσβασης, δευτερευόντως, στις επιτρεπόμενες μεθόδους ιατρικής υποβοήθησης, φαίνεται ότι συνδράμει στην προστασία της ανθρώπινης προσωπικότητας, η οποία θεμελιώνεται στο άρθρο 5 1 του ελληνικού Συντάγματος 29. Από μια γενικότερη βιβλιογραφική επισκόπηση καθίσταται σαφές ότι υπέρ της θεμελίωσης του δικαιώματος της αναπαραγωγής στο δικαίωμα της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας, τάσσεται και η κρατούσα νομική άποψη στην Ελλάδα 30. Οφείλει κανείς να τονίσει στο σημείο αυτό ότι η θεμελίωση του δικαιώματος, κατ αρχάς στη φυσική αναπαραγωγή στο εν λόγω άρθρο συνεπάγεται την αναγνώριση του δικαιώματος περαιτέρω, δηλαδή την αποδοχή προσφυγής στην ιατρική υποβοήθηση από τα πρόσωπα που αντιμετωπίζουν κάποιο πρόβλημα υγείας και αδυνατούν να τεκνοποιήσουν με φυσικό τρόπο. Κατά συνέπεια, η τεχνητή γονιμοποίηση και οι μέθοδοί της αναγνωρίζονται ως θεραπευτικές ιατρικές πράξεις, στις οποίες το εκάστοτε υπογόνιμο άτομο δύναται να προσφύγει προς αντιμετώπιση του προαναφερθέντος ιατρικού προβλήματος της στειρότητας ή της υπογονιμότητας 31. Στη συνέχεια, αξίζει να επισημανθεί, ότι το συγκεκριμένο άρθρο ορίζει ότι η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας του καθενός δε θα πρέπει να προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων και να παραβιάζει το Σύνταγμα ή τα χρηστά ήθη. Στο πλαίσιο της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής έντονο προβληματισμό δημιουργεί ιδίως η οριοθέτηση της άσκησης του δικαιώματος στην αναπαραγωγή με άξονα ακριβώς τους τρεις παραπάνω συνταγματικούς περιορισμούς (τα δικαιώματα των άλλων, το Σύνταγμα, τα 29 Άρθρο 5 1 Σ: «Καθένας έχει δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συμμετέχει στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της Χώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγμα ή τα χρηστά ήθη». Βλ. επίσης Κουνουγέρη Μανωλεδάκη Ε. «Τεχνητή γονιμοποίηση και οικογενειακό δίκαιο: η ειδική ελληνική νομοθεσία: Νόμοι 3089/2002 και 3305/2005», εκδόσεις Σάκκουλα 2005, σελ 8 επ. 30 Βλ. Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη Έ. «Τεχνητή γονιμοποίηση και οικογενειακό δίκαιο: η ειδική ελληνική νομοθεσία: Νόμοι 3089/2002 και 3305/2005», σελ. 8, επίσης, Κριάρη-Κατράνη Ι. «Βιοϊατρικές εξελίξεις και συνταγματικό δίκαιο (Συνταγματικά θέματα σχετικά με τις μεθόδους υποβοηθούμενης αναπαραγωγής και τις μεθόδους της γενετικής)», σελ Βλ. Μηλαπίδου Μ. «Σωματική ακεραιότητα & υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, η ποινική ευθύνη στο πλαίσιο της θεραπευτικής αγωγής», σελ

21 χρηστά ήθη) 32. Εν προκειμένω, ως «προσβολή του δικαιώματος άλλων» θα μπορούσε να νοηθεί η μη προστασία του συμφέροντος του παιδιού που θα γεννηθεί με την εφαρμογή των μεθόδων της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής προς όφελος της άσκησης του δικαιώματος στην αναπαραγωγή από τα πρόσωπα που καταφεύγουν στην τεχνητή γονιμοποίηση. Η αναφορά που πραγματοποιείται ως προς το συμφέρον του παιδιού λαμβάνει χώρα κυρίως λόγω του έντονα παιδοκεντρικού χαρακτήρα της πλειονότητας των σύγχρονων, ευρωπαϊκών δικαιϊκών συστημάτων για την υποβοήθηση στην αναπαραγωγή του ανθρώπου. Πρόκειται για βασική παράμετρο των νομικών πλαισίων, η οποία αποσαφηνίζει την τάση των ειδικότερων νομοθετικών ρυθμίσεων αναφορικά με το υπό μελέτη ζήτημα. Αρχικά, το συμφέρον του παιδιού αποτελεί μια γνωστή γενική ρήτρα του ελληνικού Αστικού Κώδικα, η οποία απαντάται και σε άλλους θεσμούς του οικογενειακού δικαίου πέραν της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, όπως στην υιοθεσία (άρθρα 1542 και 1558 του Αστικού Κώδικα) και στη γονική μέριμνα (άρθρα 1511 και 1536 του ίδιου κώδικα). Συγκεκριμένα, στο νόμο 3305/2005 για την τεχνητή απόκτηση απογόνων αναφέρεται ότι «κατά την εφαρμογή των παραπάνω μεθόδων πρέπει να λαμβάνεται κυρίως υπόψη το συμφέρον του παιδιού που θα γεννηθεί». Ο παιδοκεντρικός, βεβαίως, χαρακτήρας του σύγχρονου οικογενειακού δικαίου δεν αποτυπώθηκε για πρώτη φορά στο νόμο με την ενσωμάτωση της παραπάνω ρήτρας, αλλά διαπνέεται διαχρονικά από τη συγκεκριμένου τύπου αντίληψη για την απόκτηση απογόνου, εκκινώντας μια θεωρητική συζήτηση, γνωστή στο γαλλόφωνο χώρο ως σύγκρουση ανάμεσα στο droit de l enfant («δικαίωμα του παιδιού») και στο droit a l enfant («δικαίωμα στο παιδί»). 33 Στη συνέχεια περί της νομικής κατοχύρωση του δικαιώματος στην αναπαραγωγή, εντοπίζεται επιπλέον σχετικό έρεισμα και στο άρθρο 5 3 του 32 Βλ. Τροκάνα Θ. «Η εφαρμογή των μεθόδων ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής και το συμφέρον του παιδιού που θα γεννηθεί» στο «Το οικογενειακό δίκαιο στον 21 ο αιώνα», σελ Βλ. Τροκάνα Θ. «Η εφαρμογή των μεθόδων ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής και το συμφέρον του παιδιού που θα γεννηθεί», στο «Το οικογενειακό δίκαιο στον 21 ο αιώνα», εκδόσεις Σάκκουλα 2012, σελ

22 Συντάγματος 34, περί της προστασίας της προσωπικής ελευθερίας του ατόμου, στο βαθμό που η αναπαραγωγή αποτελεί τρόπο έκφρασης της φυσικής ελευθερίας του ανθρώπου. Δύναται, συνεπώς, η απόκτηση απογόνων να θεωρηθεί ως μία μορφή εκδήλωσης της βούλησης του ανθρώπου, που αναφέρεται στον προγραμματισμό της ζωής του, τον αυτοκαθορισμό και στην ιδιωτική αυτονομία του. Επιπροσθέτως, θεμελίωση του δικαιώματος στην αναπαραγωγή, δύναται να ανιχνευθεί, στο άρθρο 9 1 εδ. β του Συντάγματος 35, αναφορικά στην προστασία της οικογενειακής ζωής. Ο έλεγχος, συγκεκριμένα, των αναπαραγωγικών λειτουργιών θεωρείται πτυχή που ανήκει στο στενό πυρήνα της προσωπικής ζωής του ατόμου, προσδίδοντας στο δικαίωμα στην αναπαραγωγή ακόμη μεγαλύτερο βαθμό ιδιωτικής σύλληψης 36. Τέλος, σύμφωνα με άλλες απόψεις, θεωρείται πως η αναπαραγωγική δυνατότητα κατοχυρώνεται, ως κοινωνικό αυτή τη φορά δικαίωμα, στο άρθρο 21 1 επίσης του Συντάγματος 37, το οποίο αναφέρεται στην προστασία της οικογένειας, της μητρότητας και της παιδικής ηλικίας. Συγκεκριμένα, εδώ θεωρείται ότι το δικαίωμα στην αναπαραγωγή απορρέει από την ίδια τη διάταξη και ό,τι εκείνη καλείται να προστατεύσει και να κατοχυρώσει, ενώ παράλληλα υποχρεώνει τον κρατικό παράγοντα να απόσχει από επεμβάσεις στο πεδίο της αναπαραγωγής, το οποίο καθορίζεται αυτοβούλως από τον εκάστοτε ενδιαφερόμενο 38. Συμπερασματικά, αναφορικά στη νομική θεμελίωση του δικαιώματος στην απόκτηση απογόνων είτε με φυσικό, είτε με την τεχνητό τρόπο, τα ανάλογα ερείσματα εντοπίζονται κατ αρχάς στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας και στην ελευθερία του ατόμου, καθώς και σε άλλα 34 Άρθρο 5 3 Σ: «Η προσωπική ελευθερία είναι απαραβίαστη. Κανένας δεν καταδιώκεται ούτε συλλαμβάνεται ούτε φυλακίζεται ούτε με οποιονδήποτε άλλο τρόπο περιορίζεται, παρά μόνο όταν και όπως ορίζει ο νόμος». Βλ. Κουνουγέρη Μανωλεδάκη Ε. «Τεχνητή γονιμοποίηση και γενετική τεχνολογία: η ηθικονομική διάσταση», εκδόσεις Σάκκουλα 2003, σελ Άρθρο 9 1 εδ. β Σ: «Η ιδιωτική και οικογενειακή ζωή του ατόμου είναι απαραβίαστη». Βλ. Βιδάλη Τ. «Ζωή χωρίς πρόσωπο, το σύνταγμα και η χρήση του ανθρώπινου γεννητικού υλικού», εκδόσεις Σάκκουλα 2003, σελ Βλ. Βιδάλη Τ. «Ζωή χωρίς πρόσωπο, το σύνταγμα και η χρήση του ανθρώπινου γεννητικού υλικού», σελ. 101 και του ιδίου «Βιοδίκαιο», σελ Άρθρο 21 1 Σ: «Η οικογένεια, ως θεμέλιο της συντήρησης και προαγωγής του Έθνους, καθώς και ο γάμος, η μητρότητα και η παιδική ηλικία τελούν υπό την προστασία του Κράτους». Βλ. Χρυσόγονο Κ. «Το ελληνικό Σύνταγμα και η οικογένεια», ΕλλΔ/νη 1997, σελ 738 επ. 38 Βλ. Χρυσόγονο Κ. «Το ελληνικό Σύνταγμα και η οικογένεια», ΕλλΔ/νη 1997, σελ. 738 επ. 21

23 κοινωνικά δικαιώματα τα οποία τελούν υπό συνταγματική προστασία. Άλλωστε, η κατοχύρωση του εν λόγω δικαιώματος στην κοινωνική του διάσταση συνάδει επιπλέον, με το αντίστοιχο άρθρο της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (άρθρο 8 1 ΕΣΔΑ) 39. Επί τη βάση, συνεπώς, του δικαιώματος στην αναπαραγωγή και στη δημιουργία οικογένειας, τα οποία, όπως αναλύθηκε, κατοχυρώνονται συνταγματικά, όπως επίσης και στη θεμελίωση του συμφέροντος του παιδιού που θα γεννηθεί, θα εξεταστεί παρακάτω ενδελεχώς το ζήτημα της τεκνοποίησης από άτομα που αντιμετωπίζουν ιδιαίτερες ψυχιατρικές και ψυχολογικές δυσκολίες, ώστε στη συνέχεια να εισαχθεί το ζήτημα της αξιολόγησης της ψυχικής υγείας των προσώπων που μετέχουν με οποιοδήποτε τρόπο στις διαδικασίες της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Εν κατακλείδι, το δικαίωμα στην απόκτηση απογόνων είναι κατοχυρωμένο συνταγματικά. Ωστόσο κατέστη σαφές, ότι η προστασία αυτή δεν είναι απόλυτη, καθώς υπόκειται σε περιορισμούς, κυρίως όσον αφορά τη μη προσβολή των δικαιωμάτων των άλλων και τη μη παραβίαση του Συντάγματος και των χρηστών ηθών. Η συνταγματική επιταγή για «μη προσβολή των δικαιωμάτων των άλλων» της διάταξης του άρθρου 5 1, εξειδικεύεται στην περίπτωση της εφαρμογής των μεθόδων της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής ως προστασία του συμφέροντος του παιδιού που θα γεννηθεί. 39 Άρθρο 8 1 ΕΣΔΑ: «Παν πρόσωπο δικαιούται εις τον σεβασμόν της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής του, της κατοικίας του και της αλληλογραφίας του». 22

24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ ΚΑΙ ΑΣΘΕΝΕΙΑ i. Ορολογία Προτού γίνει λόγος για την πρόσβαση στην τεχνητή αναπαραγωγή από τα άτομα με ψυχιατρικές ασθένειες και, στη συνέχεια, για το έτερο ζήτημα το οποίο η εργασία πραγματεύεται, δηλαδή το κατά πόσον αξιολογείται τελικά η ψυχική υγεία των υποβοηθούμενων προσώπων κατά την πρόσβασή τους στην ιατρική υποβοήθηση, οφείλει κανείς, κατ αρχάς, να αποσαφηνίσει ορισμένες βασικές έννοιες που άπτονται των παρακάτω θεματικών ενοτήτων του παρόντος κεφαλαίου. Αρχικά, θα πρέπει να οριστεί η έννοια της «ψυχικής υγείας», η οποία αναφέρεται στο σημείο αυτό, ούτως ώστε να διαχωριστεί, στη συνέχεια, από τον περισσότερο σύνθετο όρο της «ψυχικής ασθένειας». Επιπλέον, χρήσιμο είναι να σημειωθεί, ότι περαιτέρω λόγος θα γίνει μόνο για τις συγκεκριμένες ψυχιατρικές διαταραχές και ψυχολογικές καταστάσεις, οι οποίες θα συνδεθούν παρακάτω με την αναγκαιότητα της αξιολόγησης της ψυχικής υγείας κατά την πρόσβαση στην ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή. Ο πληρέστερος ορισμός, που έχει διατυπωθεί σχετικά με την έννοια της «ψυχικής υγείας», σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ), την ορίζει ως «μια κατάσταση ευεξίας, όπου το άτομο αντιλαμβάνεται τις ικανότητές του, μπορεί να αντιμετωπίσει τις συνήθεις δυσκολίες της ζωής, είναι σε θέση να εργάζεται παραγωγικά και είναι ικανό να προσφέρει στην κοινότητα» 40. Θα πρέπει, επίσης, να γίνει σαφές ότι η ψυχική υγεία δε συνίσταται απλώς στην απουσία κάποιας ψυχικής ασθένειας ή μιας σωματικής / πνευματικής αναπηρίας, αλλά προϋποθέτει και τη συνύπαρξη ποικίλων θετικών ψυχικών χαρακτηριστικών. Επιπρόσθετα, στο σημείο αυτό, θα πρέπει να γίνει αναφορά και στην ειδικότερη σημασία του όρου «ψυχική διαταραχή», προς περαιτέρω αποσαφήνιση της έννοιας της «ψυχικής ασθένειας». Ως «ψυχική διαταραχή», 40 World Health Organization. «Mental health: Strengthening our response», Fact sheet no 220, (ανάκτηση ) 23

25 λοιπόν, νοείται ένα κλινικά σημαντικό συμπεριφορικό ή ψυχολογικό σύνδρομο 41 ή πρότυπο που παρατηρείται στο άτομο και που συνδέεται με τρέχουσα δυσφορία ή αναπηρία ή με σημαντικά αυξημένο κίνδυνο θανάτου, πόνου, αναπηρίας ή απώλειας της ελευθερίας. Επιπλέον, το εν λόγω σύνδρομο ή μοτίβο συμπεριφοράς δεν πρέπει να είναι απόρροια ενός συγκεκριμένου γεγονότος (για παράδειγμα της απώλειας αγαπημένου προσώπου), ούτε να αποτελεί επακόλουθο κάποιας ιατρικής κατάστασης 42. Η έννοια της «ψυχικής ασθένειας», αποτελεί μια πολύ περισσότερο σύνθετη κατάσταση, η οποία υποδηλώνει εν συντομία την ύπαρξη στο εκάστοτε άτομο μίας συναισθηματικής διαταραχής ή μιας διαταραχής της σκέψης ή μιας διαταραχής της προσωπικότητας, που επηρεάζει αρνητικά την ψυχική ευεξία, την υγεία και την ασφάλεια του ατόμου 43. Ως νομική έννοια, ο όρος «ψυχική ή διανοητική διαταραχή» υιοθετήθηκε από τη νομοπαρασκευαστική επιτροπή του νόμου 2447/1996 «Υιοθεσία, επιτροπεία και αναδοχή ανηλίκου, δικαστική συμπαράσταση, δικαστική επιμέλεια ξένων υποθέσεων και συναφείς ουσιαστικές, δικονομικές και μεταβατικές διατάξεις», και διατυπώθηκε σε συνεργασία με ειδικούς επιστήμονες ψυχικής υγείας. Σε αυτήν περιλαμβάνονται τόσο οι γνήσιες ψυχώσεις όσο και οι λεγόμενες οργανοψυχικές παθήσεις που οφείλονται σε παθολογοανατομικές αλλοιώσεις του εγκεφάλου ή και σε άλλες εγκεφαλικές διαταραχές. Επίσης, η χρήση του όρου «διαταραχή», αντί του όρου «ασθένεια», καλύπτει και τις καταστάσεις των «διφορούμενων φρενών» του προϊσχύοντος δικαίου Ο όρος «σύνδρομο» αναφέρεται ως το σύνολο των συμπτωμάτων και των κλινικών ευρημάτων, τα οποία συνδέονται με μία κλινική οντότητα (δηλ. μία δεδομένη ασθένεια ή πάθηση). 42 Βλ. Kaplan & Sadock. Synopsis of Psychiatry, εκδόσεις σελ Βλ. Stanford Encyclopedia of Philosophy. Mental illness (Ανάκτηση ) 44 Εισηγητική έκθεση στο σχέδιο νόμου: «Υιοθεσία, επιτροπεία και αναδοχή ανηλίκου, δικαστική συμπαράσταση, δικαστική επιμέλεια ξένων υποθέσεων και συναφείς ουσιαστικές, δικονομικές και μεταβατικές διατάξεις». Ν 2447/1996, ΦΕΚ Α 278 Βλ. Μυλωνόπουλο Δ. «Από το φρενοβλαβή στον ψυχικά ασθενή, ιστορική εξέλιξη της νομικής ορολογίας» Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 2014, 31(6): , σελ. 6 24

26 ii. Ταξινόμηση και κατηγοριοποίηση των ψυχικών ασθενειών Η ταξινόμηση των ψυχικών ασθενειών, σύμφωνα με τα δύο παγκοσμίου εμβέλειας ψυχιατρικά, διαγνωστικά και στατιστικά εργαλεία DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disordes) 45 και ICD (International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems) 46 περιλαμβάνει πληθώρα κατηγοριοποιήσεων, από σοβαρές ψυχιατρικές καταστάσεις (ψυχικές νόσους ή σύνδρομα) έως δομικές θεωρίες που επιχειρούν να περιγράψουν τα παθολογικά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης προσωπικότητας. Αρκετές είναι οι ψυχικές καταστάσεις, οι οποίες παρουσιάζουν ενδιαφέρον ως προς το υπό επισκόπηση ζήτημα της πρόσβασης στην τεχνητή γονιμοποίηση, αναφορικά στις ιδιαιτερότητες της διαβίωσης αλλά, βέβαια, και ως προς τις δυσκολίες στην ανάληψη του γονεϊκού ρόλου από τα συγκεκριμένα πρόσωπα. Λόγος γίνεται, πρωτίστως για τις ψυχωσικές διαταραχές (με κυριότερη και πιο γνωστή τη σχιζοφρένεια, αλλά και την πολύ σοβαρή για την περίπτωση που εξετάζεται, σχιζοσυναισθηματική διαταραχή), οι οποίες κατά βάση χαρακτηρίζονται από διατάραξη της σύνδεσης του ατόμου με την πραγματικότητα και από την αδυναμία για διάκρισή της από το φανταστικό, με επιπλέον χαρακτηριστικό την αδυναμία συναίσθησης των ορίων του εαυτού και των πράξεών τους. Επιπλέον, εδώ εκτίθενται και ορισμένες διαταραχές της διάθεσης, οι οποίες ενδιαφέρουν, και που χαρακτηρίζονται από σφοδρότατες συναισθηματικές εξάρσεις και συχνά επικίνδυνες, κυρίως προς τον εαυτό, εκδηλώσεις. Τέλος, το θέμα της αξιολόγησης της ψυχικής υγείας στην τεχνητή απόκτηση απογόνων αφορά και σε κάποιες ιδιάζουσες και σοβαρές διαταραχές της προσωπικότητας, με συμπτώματα όμοια με αυτά των ψυχώσεων και ως αποτέλεσμα συχνά ανεξέλεγκτες, ακόμη και επικίνδυνες συμπεριφορές American Psychiatric Association. «Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders» 46 World Health Organization. «International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems» 47 Ως «διαταραχή προσωπικότητας» ορίζεται ένα πρότυπο εσωτερικής βιωματικής εμπειρίας και συμπεριφοράς που διαφέρει αισθητά από το προσδοκώμενο, όπως αυτό υπαγορεύεται από το πολιτισμικό υπόβαθρο το ατόμου και το οποίο επηρεάζει τη λειτουργικότητά του σε διάφορους τομείς της ζωής του. 25

27 Πιο συγκεκριμένα, αναλόγως με τον τομέα ο οποίος πλήττεται σε κάθε κατηγορία από τις παραπάνω καταστάσεις, δηλαδή η σκέψη, το συναίσθημα και η εικόνα του εαυτού, ο ψυχικά ασθενής παρουσιάζει στρεβλό τρόπο σκέψης, όπως συμβαίνει στις διάφορες ψυχωσικές διαταραχές, στρεβλή εικόνα ως προς τα συναισθήματά του, κυρίως κατά την εμφάνιση νόσων όπως η κατάθλιψη, η διπολική διαταραχή και άλλων, ενώ στρεβλή έως παθολογική εικόνα για τον εαυτό παρουσιάζεται συνήθως σε κάποιες περιπτώσεις εκ των σοβαροτέρων διαταραχών της προσωπικότητας, καταστάσεις που θα αναλυθούν σε αμέσως παρακάτω κεφάλαιο. Συνοψίζοντας, οι ανωτέρω ψυχικές καταστάσεις είναι κυρίως εκείνες, κατά τις οποίες η δυνατότητα πρόσβασης στην ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, ενδεχομένως θα έπρεπε να εξετάζεται και να αξιολογείται περαιτέρω, καθώς τα άτομα αυτά μπορεί να χαρακτηρίζονται από επικίνδυνη συμπεριφορά σε διάφορα επίπεδα (από την τάση να βλάψουν τον εαυτό τους ή / και τους άλλους, από την άσκηση λεκτικής ή / και σωματικής βίας και λοιπά) και γενικότερα από ασταθή τρόπο διαβίωσης σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο. Επιπλέον, σοβαρή είναι η πιθανότητα για επαναλαμβανόμενη νοσηλεία των ανθρώπων αυτών στο ελεγχόμενο περιβάλλον ενός ψυχιατρικού ιδρύματος, είτε όταν μετέρχονται κάποιες περιόδους «κρίσης», εντονότερης δηλαδή διάσπασής τους από την πραγματικότητα, είτε σε περιόδους κατά τις οποίες παρατηρείται κάποιος αυτοκτονικός ιδεασμός ή μια τάση για βιαιότητα προς τρίτα πρόσωπα. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, ένας στους τέσσερεις ανθρώπους σε κάποια χώρα του κόσμου αναφέρει προβλήματα σε μια πτυχή της ζωής του, τα οποία ταιριάζουν στα κριτήρια διάγνωσης μίας ή περισσότερων από τις πιο συχνές ψυχικές διαταραχές 48, γεγονός το οποίο καθιστά επιτακτική την ανάγκη για περαιτέρω συζήτηση ή εξέταση ορισμένων καταστάσεων στις οποίες εμπλέκονται συχνά οι χρήστες των υπηρεσιών ψυχικής υγείας. Ορισμένα από τα κύρια αυτά ζητήματα, τα οποία άπτονται των προαναφερθέντων και που έχουν κεντρίσει ιδιαιτέρως το ενδιαφέρον πλειάδας επιστημόνων, μεταξύ αυτών ψυχιάτρων, ψυχολόγων, βιολόγων και 48 WORLD HEALTH ORGANIZATION. «World health report» (Ανάκτηση ) 26