Πλαίσιο αξιολόγησης της μακροοικονομικής πολιτικής στην Ελλάδα κατά τη δεκαετία του Νίκου Ζόνζηλου και Σαράντη Λώλου.

Transcript

1 Τράπεζα της Ελλάδος Ερευνητικό Δοκίμιο, Οκτώβριος 1993 Πλαίσιο αξιολόγησης της μακροοικονομικής πολιτικής στην Ελλάδα κατά τη δεκαετία του των Νίκου Ζόνζηλου και Σαράντη Λώλου Διεύθυνση Οικονομικών Μελετών Τράπεζα της Ελλάδος Οκτώβριος Εισαγωγή Οι σύγχρονες τάσεις στο σχεδιασμό της οικονομικής πολιτικής επικεντρώνονται σε ζητήματα αρίστου σχεδιασμού της πολιτικής, αξιολόγησης και μετάβασης από ένα κανόνα πολιτικής σε άλλο, καθώς και σε διερευνήσεις της λειτουργίας των κανόνων για διαφορετικά θεσμικά πλαίσια (regimes). Πιστεύεται ότι η ανάλυση της οικονομικής πολιτικής αντιμετωπίζεται κατά ρεαλιστικότερο τρόπο με τη μελέτη της συμπεριφοράς των κανόνων αντιδράσεων των αρχών στις εξωγενείς μεταβολές που δέχεται το οικονομικό σύστημα, παρά με τη μελέτη των επιπτώσεων των εξωγενών μεταβολών των μέσων πολιτικής στην οικονομία. Για τα ζητήματα αυτά ενδιαφέρουσες είναι οι πρόσφατες εργασίες των Frenkel, Goldstein και Masson (1990 και 1991) καθώς και του Taylor (1993). Η αλλαγή αυτή οπτικής στην ανάλυση της οικονομικής πολιτικής, η σημασία και η εγκυρότητα της οποίας μπορεί να αξιολογηθεί μόνον εμπειρικά, είχαν ως αποτέλεσμα την διατύπωση νέου τύπου στατιστικών υποδειγμάτων καθώς και τεχνικών ποσοτικής αξιολόγησης της οικονομικής πολιτικής. Έτσι, μπορούμε να διακρίνουμε τουλάχιστον τρείς νέες κατηγορίες τέτοιων εμπειρικών υποδειγμάτων: (α) Τα δυναμικά υποδείγματα που προέκυψαν από την ανάπτυξη της νεοκλασικής σύνθεσης και τη θεωρία του ορθολογικού σχηματισμού των προσδοκιών. Τα υποδείγματα αυτά επικεντρώνονται κυρίως σε ζητήματα αρίστου σχεδιασμού και αξιοπιστίας της οικονομικής πολιτικής. Τυπικές εργασίες είναι το υπόδειγμα MULTIMOD του IMF (1990) καθώς και το υπόδειγμα του Taylor (1993), (β) Τα δυναμικά υποδείγματα γενικής ισορροπίας που περιλαμβάνουν νομισματικό τομέα, τα οποία επιτρέπουν και βραχυχρόνιες μεταβολές στο βαθμό χρησιμοποίησης του απασχολούμενου δυναμικού (McKibbin και Sachs 1991) και (γ) Τα υποδείγματα του πραγματικού οικονομικού κύκλου (Cooley 1993). Στην ελληνική οικονομία, κατά την περίοδο που διανύουμε, εφαρμόζεται ένας συνδυασμός μέτρων οικονομικής πολιτικής τα οποία περιλαμβάνουν αφ ενός μικροοικονομικές παρεμβάσεις, όπως η απελευθέρωση των αγορών και οι ιδιωτικοποιήσεις με στόχο την αύξηση της αποτελεσματικότητας της οικονομίας, αφ ετέρου, δε, ακολουθείται ένα σταθεροποιητικό πρόγραμμα που αποσκοπεί στην 1 Ορισμένα από τα αποτελέσματα της εργασίας αυτής δημοσιεύθηκαν επίσης στο Ν. Ζόνζηλος και Σ. Λώλος Οδηγούμεθα προς μια παρατεταμένη ύφεση: Αξιολόγηση της οικονομικής πολιτικής κατά τη δεκαετία του 1990, (εφημ.) Το Βήμα, 21 Νοεμβρίου

2 Ν. Ζόνζηλος και Σ. Λώλος Πλαίσιο αξιολόγησης της μακροοικονομικής πολιτικής στην Ελλάδα κατά τη δεκαετία του 1990 αποκατάσταση των βασικών μακροοικονομικών ανισορροπιών για τη σύγκλιση της οικονομίας στους στόχους που έθεσε η Συνθήκη του Maastricht. Παράλληλα, βρίσκεται σε εξέλιξη ένα πρόγραμμα διαρθρωτικής προσαρμογής που στοχεύει κυρίως στην ενίσχυση της πλευράς της προσφοράς και γενικότερα της υποδομής της χώρας. Το πρόγραμμα αυτό χρηματοδοτείται κυρίως από κοινοτικές ενισχύσεις (από το λεγόμενο Δεύτερο Πακέτο Delors ). Ο στόχος της εργασίας αυτής είναι η διατύπωση ενός εμπειρικού υποδείγματος για την ελληνική οικονομία το οποίο να κινείται στο πνεύμα των υποδειγμάτων που σκιαγραφήσαμε. Ταυτόχρονα στοχεύει να συμβάλει αποτελεσματικά στην αξιολόγηση των ακολουθούμενων πολιτικών και στον ορθολογικό μεσοπρόθεσμο σχεδιασμό τους. Με δεδομένη την τρέχουσα οικονομική και πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα, κρίθηκε ότι ένα εφηρμοσμένο υπόδειγμα γενικής ισορροπίας είναι το πλέον κατάλληλο εργαλείο για την ανάλυση της οικονομικής πολιτικής. Πράγματι, τα υποδείγματα αυτά λόγω της μεγάλης διαρθρωτικής τους ευκαμψίας μπορούν ταυτοχρόνως να προσομοιώσουν και να εξετάσουν επιτυχώς τις επιπτώσεις των μικροοικονομικών μεταρρυθμιστικών πολιτικών που συνοδεύουν τα σταθεροποιητικά προγράμματα και τα διαρθρωτικά προγράμματα ενίσχυσης προσφοράς (βλ., για παράδειγμα, Bourguign on και Morrisson 1992). Στην εργασία αυτή παρουσιάζουμε το εφηρμοσμένο υπόδειγμα γενικής ισορροπίας που προσδιορίσαμε για την ελληνική οικονομία. Παράλληλα, δίδεται και ένα σενάριο μακροοικονομικών εξελίξεων της ελληνικής οικονομίας για την περίοδο , το οποίο διατυπώθηκε με τη βοήθεια του υποδείγματος αυτού. Το σενάριο αυτό κατασκευάσθηκε προβάλλοντας τρέχουσες πολιτικές και τάσεις και αποτελεί ένα σενάριο αναφοράς που πρόκειται να χρησιμοποιηθεί στην αξιολόγηση εναλλακτικών πολιτικών. Η αρχική διατύπωση και εφαρμογή του διευρυμένου υποδείγματος γενικής ισορροπίας οφείλεται στους Bourgignon, Branson και De Melo (1989) και έγινε στο πλαίσιο ερευνητικού προγράμματος του ΟΟΣΑ (OECD Develpment Centre), που αποσκοπούσε στην ποσοτική αποτίμηση των σταθεροποιητικών προγραμμάτων που εφαρμόσθηκαν σε διάφορες χώρες. Η δική μας εφαρμογή βασίζεται σε μια νεότερη έκδοση του υποδείγματος που πραγματοποιήσαμε μεταγενέστερα, στο πλαίσιο της αξιολόγησης των επιπτώσεων του Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης στην ελληνική οικονομία (Lolos και Zonzilos 1992). Το υπόδειγμα είναι ένα πολυκλαδικό μίκρο-μάκρο υπόδειγμα προσομοιώσεων που προσθέτει στη τυπική μικροοικονομική συμπεριφορά αριστοποίησης του εμπειρικού υποδείγματος της γενικής ισορροπίας (Dervis, Robinson και De Melo 1982) μακροοικονομικές συμπεριφορές, σε ένα πλήρως διαρθρωμένο μακροοικονομικό πλαίσιο με νομισματικό τομέα. Η διαμόρφωση του νομισματικού τομέα βασίζεται στη θεωρία επιλογής χαρτοφυλακίου του Tobin (1969), με τη διατύπωση συναρτήσεων ζητήσεως για τα χρηματικά και φυσικά περιουσιακά στοιχεία καθώς και για τίτλους του εξωτερικού. Έτσι, το υπόδειγμα δεν περιορίζεται μόνο στη μελέτη ζητημάτων που σχετίζονται με την ανακατανομή των πόρων που προκύπτουν από τις μεταβολές των σχετικών τιμών, αλλά είναι επίσης δυνατό να εξετάσει γενικότερα μακροοικονομικά ζητήματα με την εισαγωγή μηχανισμών 2

3 Τράπεζα της Ελλάδος Ερευνητικό Δοκίμιο, Οκτώβριος 1993 ισορροπίας ή ανισορροπίας στις αγορές αγαθών, υπηρεσιών, εργασίας, χρήματος, συναλλάγματος και φυσικών και χρηματικών περιουσιακών στοιχείων. Το υπόδειγμα διακρίνει το εργατικό δυναμικό σε κοινωνικοοικονομικές ομάδες, οι οποίες διαφοροποιούνται ως προς την καταναλωτική συμπεριφορά και τη διάρθρωση του χαρτοφυλακίου τους. Επιπλέον, αναγνωρίζεται η κατάτμηση της αγοράς εργασίας και η ύπαρξη διαφορετικού μηχανισμού διαμόρφωσης των αμοιβών και των εισοδημάτων σε κάθε αγορά εργασίας. Η ενσωμάτωση στο υπόδειγμα των βασικών αυτών χαρακτηριστικών της ελληνικής οικονομίας είναι κεντρικής σημασίας στην αξιολόγηση και ανάλυση των προγραμμάτων σταθεροποίησης και προσαρμογής. Τα παραπάνω χαρακτηριστικά του υποδείγματος συνιστούν καινοτομία στην ποσοτική ανάλυση της οικονομικής πολιτικής και συμβάλλουν ουσιαστικά στη γνώση μας για την αποτελεσματικότητα των πολιτικών και την εμπειρική εγκυρότητα των προτεινομένων μέτρων. Παράλληλα, μας δίδεται η δυνατότητα διερεύνησης των επιπτώσεων των πολιτικών αυτών στην κατανομή του εισοδήματος με τη διατύπωση ποσοτικών δεικτών. Η διάρθρωση της εργασίας είναι η εξής: Στο Τμήμα 2 γίνεται μια παρουσίαση του διευρυμένου υποδείγματος γενικής ισορροπίας. Στο Τμήμα 3 εκτιμάται το υπόδειγμα για την ελληνική οικονομία κατά το έτος 1991, ενώ στο Τμήμα 4 περιγράφεται το σενάριο οικονομικών εξελίξεων για την Ελλάδα κατά τη δεκαετία του 1990 ( ). Τέλος, στο Τμήμα 5 αναδεικνύονται ορισμένα βασικές συμπεριφορές των οικονομικών εξελίξεων στην Ελλάδα κατά τη δεκαετία του Το Εφηρμοσμένο Υπόδειγμα Γενικής Ισορροπίας Όπως ήδη αναφέραμε, το Εφηρμοσμένο Υπόδειγμα Γενικής Ισορροπίας που παρουσιάζουμε στοχεύει στο να συμβάλει στην ανάλυση και αξιολόγηση της οικονομικής πολιτικής στην Ελλάδα. Ο σκοπός αυτός προσδιορίζει και τη μορφή του υποδείγματος. Έτσι, διατυπώνουμε ένα υπόδειγμα που πιστεύουμε ότι περιγράφει με λεπτομέρεια και με σχετική ακρίβεια τις βασικές διασυνδέσεις και ιδιαιτερότητες της ελληνικής οικονομίας. Ουσιαστικά, εκείνο που επιδιώκεται είναι η διαμόρφωση εναλλακτικών μακροοικονομικών σεναρίων, μέσω του υποδείγματος, για την αποτίμηση διαφορετικών οικονομικών πολιτικών. Η βασική αρχή που ακολουθείται στον προσδιορισμό του υποδείγματος είναι η διασύνδεση του μικροοικονομικού νεοκλασικού υποδείγματος γενικής ισορροπίας, που περιγράφει λεπτομερώς την κλαδική παραγωγική διαδικασία, τις τιμές και τα εισοδήματα, με ένα πλήρες μακροοικονομικό πλαίσιο, ώστε να μπορούν να αναλυθούν τα βασικά στοιχεία σταθεροποιητικών και διαρθρωτικών πολιτικών. Το μακροοικονομικό πλαίσιο βασίζεται σε ένα υπόδειγμα IS-LM της οικονομίας, στο οποίο για ένα δεδομένο επίπεδο τιμών, η ισορροπία αποταμιεύσεων και επενδύσεων εξασφαλίζεται μέσω του επιτοκίου. Το υπόδειγμα κάνει διάκριση μεταξύ πέντε οικονομικών μονάδων: Το Δημόσιο, τα νοικοκυριά, τις επιχειρήσεις, το ενοποιημένο τραπεζικό σύστημα και τον εξωτερικό τομέα. Επίσης, προβλέπονται τέσσερις διαφορετικές αγορές: αγορά αγαθών και υπηρεσιών, αγορά εργασίας, χρήματος και συναλλάγματος. Τέλος, γίνεται διάκριση μεταξύ κοινωνικοοικονομικών ομάδων ανάλογα με τη θέση τους στη 3

4 Ν. Ζόνζηλος και Σ. Λώλος Πλαίσιο αξιολόγησης της μακροοικονομικής πολιτικής στην Ελλάδα κατά τη δεκαετία του 1990 παραγωγική διαδικασία και τη μορφή των εργασιακών σχέσεων. Η αναλυτική εξειδίκευση του υποδείγματος παρουσιάζεται στο Παράρτημα. Αρχίζουμε την παρουσίαση του εμπειρικού υποδείγματος για την ελληνική οικονομία από το μικροοικονομικό υπόδειγμα, το οποίο ακολουθεί το τυπικό υπολογιστικό υπόδειγμα γενικής ισορροπίας (βλ. Dervis, Robinson και De Melo 1982). Η οικονομία χωρίζεται σε κλάδους που παράγουν τα αντίστοιχα αγαθά. Το θεωρητικό υπόβαθρο του υποδείγματος είναι το Βαλρασιανό σύστημα της γενικής ισορροπίας. Στο σύστημα αυτό η υπόθεση του πλήρους και τέλειου ανταγωνισμού εξασφαλίζει την ύπαρξη ενός διανύσματος τιμών που συμβιβάζει τις ανταγωνιστικές αποφάσεις των αριστοποιούντων οικονομικών μονάδων που συνιστούν την οικονομία. Ωστόσο, το εφηρμοσμένο υπόδειγμα που παρουσιάζουμε έχει πολύ μεγαλύτερη ευκαμψία, παρέχοντας τη δυνατότητα ώστε η εκκαθάριση κάθε αγοράς να μπορεί να γίνει κάτω από εναλλακτικές υποθέσεις. Έτσι μπορούμε να υποθέσουμε ατελείς αγορές αγαθών, τιμολόγηση με βάση ένα σταθερό περιθώριο κέρδους, δυσκαμψίες στις αγορές περιουσιακών στοιχείων κλπ. Η επιλογή του τρόπου εκκαθάρισης κάθε αγοράς αντανακλά το θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας της οικονομίας και προσδιορίζει την ισορροπία για κάθε χρονική περίοδο. Στην αγορά αγαθών η εκκαθάριση μπορεί να γίνει σε ένα ευρύ φάσμα λειτουργιών της αγοράς, από την ακραία περίπτωση της Βαλρασιανής ισορροπίας πλήρους ευκαμψίας μέχρι την Κεϋνσιανή ισορροπία με ποσοτική προσαρμογή, στην οποία βέβαια, ο βαθμός χρησιμοποίησης του παραγωγικού δυναμικού θα είναι ενδογενής. Στη δεύτερη περίπτωση, βραχυχρόνια οι αγορές εκκαθαρίζονται με ποσοτική προσαρμογή, ενώ μακροχρόνια υπάρχει πλήρης ευκαμψία. Το καθεστώς λειτουργίας των αγορών μπορεί να διαφέρει από κλάδο σε κλάδο. Η αντιπροσωπευτική επιχείρηση κάθε κλάδου αποφασίζει για την προσφορά του προϊόντος μεγιστοποιώντας τα κέρδη της και καθορίζει τη ζήτηση επενδύσεων. Το εγκατεστημένο κεφάλαιο μεταβάλλεται διαχρονικά μέσω των επενδύσεων και των αποσβέσεων. Η τεχνολογία για την παραγωγή του ακαθάριστου προϊόντος δίδεται (α) από μια νεοκλασική συνάρτηση για την παραγωγή της προστιθέμενης αξίας και (β) από μια συνάρτηση παραγωγής τύπου Leontief για τη σχέση ανάμεσα στην προστιθέμενη αξία και την ενδιάμεση ζήτηση, καθώς και για τις ενδοκλαδικές σχέσεις. Τέλος, για τις εισαγωγές υιοθετήθηκε η προσέγγιση του Armington (1969), όπου τα εγχωρίως παραγόμενα αγαθά μπορούν να υποκατασταθούν μερικώς από εισαγόμενα, σύμφωνα με μια συνάρτηση σταθερής ελαστικότητας υποκατάστασης. Η αγορά εργασίας δεν είναι ενιαία στο υπόδειγμα, αλλά προβλέπονται διαφορετικές αγορές εργασίας με κριτήριο την εργασιακή σχέση. Η προσφορά εργασίας είναι εξωγενής, σε κάθε χρονική περίοδο, και διακρίνεται κατά κοινωνικοοικονομική ομάδα. Η ζήτηση εργασίας των παραγωγικών κλάδων είναι παράγωγος ζήτησης συντελεστών παραγωγής, η οποία προκύπτει από τη διαδικασία αριστοποίησης της αντιπροσωπευτικής επιχείρησης του κλάδου και εξαρτάται από την καθαρή τιμή του προϊόντος και τους μισθούς. Οι αγορές εργασίας λειτουργούν κατά διαφορετικό τρόπο, είτε με νεοκλασικές υποθέσεις πλήρους ευκαμψίας των ονομαστικών μισθών, είτε με κάποια μορφή σχέσης Phillips με αποτέλεσμα τη δημιουργία ανεργίας. Ο τρόπος εκκαθάρισης των αγορών συνδέεται με το ισχύον 4

5 Τράπεζα της Ελλάδος Ερευνητικό Δοκίμιο, Οκτώβριος 1993 θεσμικό πλαίσιο και την ακολουθούμενη εισοδηματική πολιτική. Οι αμοιβές στο δημόσιο τομέα καθορίζονται εξωγενώς. Όσον αφορά στη δημιουργία και κατανομή των εισοδημάτων, το εισόδημα των νοικοκυριών προέρχεται από την αμοιβή της προσφερόμενης εργασίας, τα διανεμόμενα κέρδη των επιχειρήσεων και από τις αποδόσεις των περιουσιακών στοιχείων που διακρατούν στο χαρτοφυλάκιό τους. Η προέλευση των εισοδημάτων από διαφορετικές πηγές, μαζί με την διάκριση κατά κοινωνικοοικονομική ομάδα, μας επιτρέπει να εξετάσουμε ζητήματα κατανομής του εισοδήματος. Για το κλείσιμο του υποδείγματος απαιτείται, τέλος, ο προσδιορισμός της τελικής ζήτησης. Η κλαδική καταναλωτική δαπάνη των κοινωνικοοικονομικών ομάδων εξαρτάται από το διαθέσιμο εισόδημα, τις τιμές των αγαθών και την αναπροσαρμογή της αξίας του πλούτου. Η αποταμιευτική συμπεριφορά από την οποία προσδιορίζεται το διαθέσιμο εισόδημα αναλύεται πιο κάτω. Ο προσδιορισμός των συναρτήσεων ζήτησης ακολουθεί το γραμμικό σύστημα ζήτησης. Η εξειδίκευση της συνάρτησης επενδύσεων βασίζεται στο υπόδειγμα καθορισμού της επενδυτικής ζήτησης από την κερδοφορία, ενώ παράλληλα αναγνωρίζεται και η ύπαρξη του κόστους προσαρμογής. Έτσι, η ζήτηση ιδιωτικών επενδύσεων εξαρτάται θετικά από το βαθμό χρησιμοποίησης του παραγωγικού δυναμικού και το οριακό έσοδο του συντελεστή κεφάλαιο του κλάδου και είναι αρνητική συνάρτηση της τιμής του κεφαλαίου και του κόστους δανεισμού. Ο ρόλος της συνάρτησης επενδύσεων στο υπόδειγμα είναι κεντρικός και οι μεταβολές της επενδυτικής συμπεριφοράς στις παρεμβάσεις πολιτικής μπορεί να είναι καθοριστικές στην αξιολόγηση των προγραμμάτων σταθεροποίησης και προσαρμογής. Για το σκοπό αυτό έγινε προσπάθεια για τον, κατά το δυνατόν, ακριβέστερο καθορισμό των παραμέτρων της. Τέλος, η μορφή της συνάρτησης που επελέγη -τετραγωνικήαμβλύνει την ευαισθησία των επενδύσεων στις μεταβολές των επιτοκίων και των προσδοκιών που καθορίζουν τη σχετική κερδοφορία. Η δημόσια κατανάλωση και επένδυση είναι εξωγενείς μεταβλητές του συστήματος. Ο προσδιορισμός του νομισματικού τομέα του υποδείγματος ακολουθεί την πρακτική του IMF, όπου ενοποιείται όλο το τραπεζικό σύστημα (Κεντρική Τράπεζα και εμπορικές τράπεζες) σε ένα ενιαίο σύνολο. Με τον τρόπο αυτό αποφεύγεται η λεπτομερής εξειδίκευση της πολύπλοκης διαδικασίας προσφοράς χρήματος, χωρίς να υποβαθμίζεται ο μηχανισμός αλληλεπίδρασης νομισματικού και πραγματικού τομέα της οικονομίας. Το υπόδειγμα επιτρέπει την διακράτηση από τα νοικοκυριά και τις επιχειρήσεις τεσσάρων τύπων χρηματικών περιουσιακών στοιχείων: χρήμα, τίτλοι εγχώριοι, τίτλοι εξωτερικού και μετοχές. Η διάρθρωση των περιουσιακών στοιχείων των οικονομικών μονάδων έχει ως εξής: Το ενεργητικό του λογαριασμού του ενοποιημένου τραπεζικού συστήματος περιλαμβάνει τα συναλλαγματικά αποθέματα και τα δάνεια προς τον ιδιωτικό τομέα (επιχειρήσεις) και το Δημόσιο. Στο παθητικό αναγράφεται η προσφορά χρήματος που διακρατείται από τα νοικοκυριά και τις επιχειρήσεις ως κεφάλαιο κίνησης. Οι επιχειρήσεις διακρατούν χρήμα και δανείζονται από τις τράπεζες και το εξωτερικό. Ο πλούτος των νοικοκυριών κατανέμεται μεταξύ χρήματος, τίτλων του δημοσίου, μετοχών και τίτλων του εξωτερικού. Υποθέτουμε επιπλέον, ότι τα νοικοκυριά δεν 5

6 Ν. Ζόνζηλος και Σ. Λώλος Πλαίσιο αξιολόγησης της μακροοικονομικής πολιτικής στην Ελλάδα κατά τη δεκαετία του 1990 δανείζονται. Τέλος, το Δημόσιο για την κάλυψη των ελλειμμάτων του δανείζεται από το τραπεζικό σύστημα, από τα νοικοκυριά (έντοκα γραμμάτια) και από το εξωτερικό. Η ζήτηση των περιουσιακών στοιχείων των νοικοκυριών τυποποιείται από το υπόδειγμα επιλογής χαρτοφυλακίου του Tobin (1969). Ετσι, μέσα σε ένα πλαίσιο γενικής ισορροπίας και με δεδομένο τον συνολικό πλούτο, η ζήτηση του κάθε περιουσιακού στοιχείου εξαρτάται από τις πραγματικές αποδόσεις όλων των περιουσιακών στοιχείων. Η διατύπωση και λειτουργία του νομισματικού τομέα περιγράφεται από μια διαδικασία δένδρου αποφάσεων, όπου σε κάθε στάδιο της διαδικασίας λαμβάνεται μια απόφαση μεταξύ δύο εναλλακτικών επιλογών, η οποία εξαρτάται από τις πραγματικές αποδόσεις των δύο ανταγωνιστικών περιουσιακών στοιχείων. Συγκεκριμένα, οι αποταμιεύσεις των νοικοκυριών κατανέμονται κατ αρχήν σε χρήμα μέσω μιας τυπικής συνάρτησης ζήτησης χρήματος, που εξαρτάται από το πραγματικό εισόδημα, το επιτόκιο και τον αναμενόμενο πληθωρισμό. Το υπόλοιπο της αποταμίευσης κατανέμεται μεταξύ φυσικού κεφαλαίου (μετοχές) και χρηματικού κεφαλαίου. Τέλος, το χρηματικό κεφάλαιο κατανέμεται μεταξύ εγχωρίων και ξένων τίτλων. Όσον αφορά στις επιχειρήσεις, αυτές έχουν ανάγκη δανειακών κεφαλαίων για την εκτέλεση του επενδυτικού τους προγράμματος, για κεφάλαιο κίνησης και πόρους για την αποπληρωμή τοκοχρεολυσίων παρελθόντων δανείων. Η χρηματοδότηση των αναγκών αυτών προέρχεται από την έκδοση μετοχών, από κέρδη και από δανεισμό μέσω του τραπεζικού συστήματος ή από το εξωτερικό, ανάλογα με το σχετικό κόστος του κεφαλαίου. Στις δανειοδοτήσεις από το εξωτερικό δεν υπάρχουν συναλλαγματικοί περιορισμοί στην κίνηση κεφαλαίων. Ο καθορισμός του επιτοκίου στο υπόδειγμα είναι ενδογενής. Είναι, ωστόσο, δυνατόν να επιβληθούν ανώτατα όρια στις διακυμάνσεις του επιτοκίου, ως αποτέλεσμα διοικητικών παρεμβάσεων. Στην περίπτωση αυτή η ισορροπία στην αγορά χρήματος επιτυγχάνεται με ποσοτική προσαρμογή. Το δημόσιο συγκεντρώνει έμμεσους φόρους από εγχωρίως παραγόμενα και εισαγόμενα αγαθά και υπηρεσίες. Επιβάλλει άμεσους φόρους στα φυσικά πρόσωπα και στις επιχειρήσεις και συγκεντρώνει εισφορές από κοινωνική ασφάλιση. Οι δημόσιες δαπάνες είναι εξωγενείς στο υπόδειγμα και περιλαμβάνουν τις δαπάνες για μισθούς του δημοσίου, τις λοιπές καταναλωτικές δαπάνες για αγαθά και υπηρεσίες, τις δημόσιες επενδύσεις και ένα σύνολο μεταβιβαστικών πληρωμών στον ιδιωτικό τομέα. Οι τόκοι του εσωτερικού και εξωτερικού δημόσιου χρέους προσδιορίζονται ενδογενώς. Το υπόδειγμα παρέχει δύο δυνατότητες για τον καθορισμό της συναλλαγματικής ισοτιμίας. Στην πρώτη, η συναλλαγματική ισοτιμία είναι προκαθορισμένη και κατά συνέπεια ο δανεισμός του δημοσίου προσδιορίζεται ενδογενώς. Στη δεύτερη, ο δανεισμός του δημοσίου προσδιορίζεται εξωγενώς και ακολούθως η ισοτιμία προσαρμόζεται έτσι ώστε το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών πλέον την κίνηση των ιδιωτικών κεφαλαίων να εξισώνονται με τον καθαρό δανεισμό του δημοσίου από το εξωτερικό. Τέλος, η δυναμική του υποδείγματος είναι μια ακολουθία ετησίων ισορροπιών. Το υπόδειγμα δεν αριστοποιεί διαχρονικά. Η συσσώρευση κεφαλαίου 6

7 Τράπεζα της Ελλάδος Ερευνητικό Δοκίμιο, Οκτώβριος 1993 και η αύξηση του εργατικού δυναμικού είναι οι κύριοι προωθητικοί παράγοντες της δυναμικής διαδικασίας. 3. Εκτίμηση του υποδείγματος της ελληνικής οικονομίας 3.1 Πίνακας Κοινωνικής Λογιστικής Όπως είναι γνωστό, η εκτίμηση του υποδείγματος βασίζεται στη χρησιμοποίηση ενός Πίνακα Κοινωνικής Λογιστικής (Π.Κ.Λ.). Ο ΠΚΛ είναι ένας διευρυμένος πίνακας εισροών-εκροών που καταγράφει με συνεπή τρόπο τις χρηματικές μεταβιβάσεις των οικονομικών μονάδων. Τυποποιημένη μορφή ΠΚΛ δεν υπάρχει. Η μορφή του εξαρτάται από τους στόχους της εργασίας στην οποία θα χρησιμοποιηθεί. Το γεγονός αυτό μας υποχρέωσε στην κατασκευή ενός τέτοιου πίνακα. Η εργασία κατασκευής του ΠΚΛ στηρίχθηκε στον πιο πρόσφατο Πίνακα Εισροών-Εκροών της ελληνικής οικονομίας που είναι του έτους 1985 (Λίβας 1992). Στον πίνακα του 1985 έγιναν ορισμένες προσαρμογές στα στοιχεία της προστιθέμενης αξίας και της τελικής ζήτησης, με βάση τα εθνικολογιστικά στοιχεία του έτους Τα στοιχεία των ενδοκλαδικών σχέσεων παρέμειναν ως έχουν, δεδομένου ότι δεν μεταβάλλονται μεσοπρόθεσμα. Με τις προσαρμογές αυτές ο πίνακας αυτός θεωρήθηκε ότι αντανακλά την ελληνική οικονομία στο έτος Ο Πίνακας Εισροών-Εκροών της ελληνικής οικονομίας κάνει διάκριση μεταξύ 53 κλάδων. Στην εφαρμογή του υποδείγματος, επιλέξαμε την διάκριση της οικονομίας σε εννέα παραγωγικούς κλάδους, με την ομαδοποίηση των αρχικών κλάδων. Ετσι, διατηρούνται τα βασικά κλαδικά χαρακτηριστικά της ελληνικής οικονομίας τα οποία επηρεάζουν την ασκούμενη πολιτική, χωρίς να εμπλεκόμαστε σε εξαντλητική κλαδική παρουσίαση η οποία θα δυσχέραινε υπέρμετρα τους υπολογισμούς και την επίλυση του υποδείγματος. Άλλωστε, το αντικείμενο της έρευνας δεν είναι η λεπτομερειακή διερεύνηση των επιπτώσεων των μέτρων οικονομικής πολιτικής σε κλαδικό επίπεδο. Η επιλογή των κλάδων είναι η ακόλουθη: Αγροτικός τομέας, ενέργεια-ορυχεία, βιομηχανία τροφίμων, καταναλωτικοί βιομηχανικοί κλάδοι, ενδιάμεσοι βιομηχανικοί κλάδοι, κατασκευές, εμπόριο, μεταφορές-επικοινωνίες, λοιπές υπηρεσίες. Επίσης, επιλέξαμε το διάκριση του ενεργού πληθυσμού σε τέσσερις κοινωνικοοικονομικές ομάδες ως εξής: Επιχειρηματίες, αυτοαπασχολούμενοι, μισθωτοί και εργαζόμενοι με άτυπες σχέσεις εργασίας (περιλαμβανομένων των αγροτών). Υποθέτουμε, έτσι, διαφοροποιήσεις στα εισοδήματα, την καταναλωτική και αποταμιευτική συμπεριφορά ανάμεσα στις κοινωνικοοικονομικές ομάδες και μπορούμε να διερευνήσουμε τις επιπτώσεις της ακολουθούμενης πολιτικής στην κατανομή του εισοδήματος. Όσον αφορά στα χαρακτηριστικά της αγοράς εργασίας, κάνουμε το διαχωρισμό μεταξύ τριών κατηγοριών αγοράς εργασίας: Την αγορά εξηρτημένης εργασίας, την αγορά εργασίας με μη εξηρτημένες σχέσεις εργασίας, η οποία αφορά σε επιχειρηματίες και αυτοαπασχολούμενους, και την άτυπη αγορά εργασίας. Μας δίδεται, έτσι, η δυνατότητα να προσδιορίσουμε διαφορετικό μηχανισμό διαμόρφωσης των αμοιβών στην κάθε αγορά εργασίας. Η ομαδοποίηση αυτή είναι απαραίτητη γιατί αντανακλά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας. Πράγματι, η ελληνική 7

8 Ν. Ζόνζηλος και Σ. Λώλος Πλαίσιο αξιολόγησης της μακροοικονομικής πολιτικής στην Ελλάδα κατά τη δεκαετία του 1990 οικονομία παρουσιάζει ορισμένες ιδιαιτερότητες, έτσι για παράδειγμα, οι μισθωτοί αποτελούν το 50% περίπου του εργατικού δυναμικού, σε αντίθεση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες όπου το ποσοστό αυτό κυμαίνεται γύρω στο 90%. Η συγκεκριμένη διάρθρωση της απασχόλησης στην Ελλάδα έχει ως συνέπεια τη σημαντική παρουσία τόσο της αυτοαπασχόλησης όσο και των ανεπίσημων-άτυπων-μορφών απασχόλησης (Λώλος 1991). Τα χαρακτηριστικά αυτά έχουν κεντρική σημασία και πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπ όψιν στο σχεδιασμό και στην αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας των προγραμμάτων σταθεροποίησης που έχουν ως κύριο μέσο παρέμβασης τον περιορισμό της ζήτησης. Με βάση τις παραπάνω ομαδοποιήσεις και διακρίσεις καταλήξαμε στην κατασκευή ενός λεπτομερούς Πίνακα Κοινωνικής Λογιστικής που είναι απαραίτητος για την εργασία αυτή. Συγκεκριμένα, ο αρχικός πίνακας επεκτάθηκε με την κατασκευή ενός αναλυτικού πίνακα στον οποίον περιλαμβάνεται η δημιουργία εισοδημάτων, όχι μόνο κατά κλάδο και παραγωγικό συντελεστή, αλλά και κατά κοινωνικοοικονομική ομάδα. Η κατασκευή του πίνακα αυτού έγινε με βάση τη διάρθρωση της απασχόλησης κατά κλάδο και κατά αγορά εργασίας καθώς και τη μισθολογική διαφοροποίηση που παρατηρείται μεταξύ των διαφόρων κατηγοριών αγοράς εργασίας σε κάθε παραγωγικό κλάδο. Όσον αφορά στην κατανάλωση, η καταναλωτική δαπάνη κατά κλάδο αναλύθηκε και κατά κοινωνικοοικονομική ομάδα. Οι εκτιμήσεις αυτές στηρίχθηκαν στα στοιχεία των απογραφών πληθυσμού, στις έρευνες εργατικού δυναμικού καθώς και στις πρόσφατες έρευνες των οικογενειακών προϋπολογισμών της ΕΣΥΕ (ΕΣΥΕ 1990, 1992, 1993). Ακολούθως, προστέθηκε στον πίνακα ένας λογαριασμός κεφαλαίου στον οποίο συγκεντρώνονται οι συνολικές αποταμιεύσεις της οικονομίας, δηλαδή τα μη διανεμόμενα κέρδη των επιχειρήσεων, η αποταμίευση των νοικοκυριών και του δημοσίου καθώς και η καθαρή εισροή κεφαλαίων από το εξωτερικό. Οι αποταμιεύσεις αυτές χρησιμοποιούνται για την αγορά των κεφαλαιακών αγαθών για επενδύσεις. Τέλος, ο ΠΚΛ κλείνει με την προσθήκη ενός λογαριασμού συναλλαγών με το εξωτερικό που καταδεικνύει τις πηγές προέλευσης των συναλλαγματικών διαθεσίμων και την κατανομή τους μεταξύ των οικονομικών μονάδων. Ο προσδιορισμός του υποδείγματος της ελληνικής οικονομίας συμπληρώνεται με τις βασικές υποθέσεις που αφορούν στη διάρθρωση του χαρτοφυλακίου των κοινωνικοοικονομικών ομάδων και των επιχειρήσεων. Υποθέτουμε ότι οι επιχειρηματίες και σε μικρότερο βαθμό οι αυτοαπασχολούμενοι διακρατούν ένα μέρος των χρηματικών περιουσιακών στοιχείων σε τίτλους του εξωτερικού, ενώ αντίθετα η διακράτηση χρήματος είναι το μόνο περιουσιακό στοιχείο των εργαζομένων με άτυπες σχέσεις εργασίας. Η χρηματοδότηση των επιχειρήσεων προέρχεται εν μέρει από διανεμόμενα κέρδη και από την έκδοση μετοχών. Η περιορισμένη αγορά κεφαλαίων στην Ελλάδα, μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι η άντληση κεφαλαίων των επιχειρήσεων προέρχεται απευθείας από τα νοικοκυριά και όχι μέσω του χρηματιστηρίου. Οι υπόλοιπες χρηματοδοτικές ανάγκες καλύπτονται από δανεισμό μέσω του τραπεζικού συστήματος και σε μικρότερο βαθμό από το εξωτερικό. 8

9 Τράπεζα της Ελλάδος Ερευνητικό Δοκίμιο, Οκτώβριος Εκτίμηση (Calibration) Μετά την ολοκλήρωση του ΠΚΛ το επόμενο βήμα είναι η εκτίμηση του υποδείγματος με τη μέθοδο της calibration για το έτος βάσης Με τον όρο calibration εννοούμε την ικανότητα του υποδείγματος να αναπαράγει τα δεδομένα του έτους βάσης ως λύση του υποδείγματος για μια συγκεκριμένη επιλογή των παραμέτρων του. Η μέθοδος της calibration αποτελεί κοινή πρακτική στην εκτίμηση των εφηρμοσμένων υποδειγμάτων γενικής ισορροπίας, αντί των κλασικών οικονομετρικών τεχνικών. Για την επιλογή της μεθόδου της calibration στα υποδείγματα αυτά και ειδικότερα τη σχέση της με τις οικονομετρικές μεθόδους υπάρχει συζήτηση στη διεθνή βιβλιογραφία (βλ. την ενδιαφέρουσα επισκόπηση των Mansur και Walley 1984). Στη δική μας εφαρμογή, η εκτίμηση μέσω calibration υπαγορεύθηκε επίσης από τον τρόπο λειτουργίας του νομισματικού τομέα της ελληνικής οικονομίας, όπου το θεσμικό πλαίσιο είναι ραγδαία μεταβαλλόμενο και δεν υπάρχουν στατιστικά δεδομένα που να καλύπτουν ομοιογενή καθεστώτα λειτουργίας ώστε να εξαχθούν κάποιες σταθερές σχέσεις. Η διαδικασία εκτίμησης έγινε με τη βοήθεια του υπολογιστικού προγράμματος που ανέπτυξαν για το σκοπό αυτό οι Bourguignon, Sastre-Descals και Suwa (1989) και περιγράφεται ως εξής: Γίνεται κατ αρχήν η επιλογή της μορφής των συναρτήσεων παραγωγής και ζήτησης. Για τη συνάρτηση παραγωγής επιλέχθηκε η μορφή Cobb-Douglas, ενώ η καταναλωτική ζήτηση των κοινωνικών ομάδων κατά προϊόν δεχθήκαμε ότι περιγράφεται από το γραμμικό σύστημα ζήτησης. Στη συνέχεια, γίνεται η επιλογή των ελαστικοτήτων για τις συναρτήσεις αυτές, καθώς και για τις συναρτήσεις ζήτησης χρήματος και των λοιπών συναρτήσεων ζήτησης περιουσιακών στοιχείων των χαρτοφυλακίων. Στον Πίνακα 1 παρουσιάζονται συνοπτικά οι πιο σημαντικές από τις ελαστικότητες που επιλέχθηκαν. < Πίνακας 1 > H επιλογή των ελαστικοτήτων του υποδείγματος στηρίχθηκε, κατά κύριο λόγο, σε εκτιμήσεις από προγενέστερες εμπειρικές μελέτες (βλ., inter alia, Halikias 1978, Brissimis και Leventakis 1981, Prodromidis και Anastassakou 1983, Sapounas 1984, Zonzilos 1985, Kintis 1985, Λιανός, Ντόγκας και Γαγλία 1990, Kaskarelis 1993). Για τις παραμέτρους για τις οποίες δεν υπάρχουν -ή είναι ενδεχομένως πολύ δύσκολο να υπάρξουν- εκτιμήσεις, όπως είναι οι ελαστικότητες για το arbitrage ανάμεσα στα διάφορα περιουσιακά στοιχεία, δεχθήκαμε αρχικές τιμές στη διαδικασία εκτίμησης από συναφείς μελέτες άλλων χωρών (πχ Bourguignon, Branson και de Melo 1989). Η διαδικασία εκτίμησης είναι το λεπτότερο και δυσκολότερο σημείο των υποδειγμάτων γενικής ισορροπίας, γιατί είναι εξαιρετικά χρονοβόρα και προϋποθέτει αίσθηση των μεγεθών και της λειτουργίας της οικονομίας που εξετάζεται. Μια μηχανιστική προσέγγιση επίλυσης του υποδείγματος είναι πολύ δύσκολο να οδηγήσει σε αποτέλεσμα, δεδομένου ότι απαιτείται εκτενής πειραματισμός με ένα εύρος τιμών αλληλοεξαρτώμενων παραμέτρων και ελαστικοτήτων. Επιπλέον, το πρόβλημα περιπλέκεται ακόμη περισσότερο γιατί το υπόδειγμα προβλέπει τη δημιουργία εισοδημάτων από την κατοχή χρηματικών περιουσιακών στοιχείων. 9

10 Ν. Ζόνζηλος και Σ. Λώλος Πλαίσιο αξιολόγησης της μακροοικονομικής πολιτικής στην Ελλάδα κατά τη δεκαετία του 1990 Η εκτίμηση του υποδείγματος που πραγματοποιήσαμε κρίνεται ως εξαιρετικά επιτυχής. Ο συνδυασμός των εξωγενών μεταβλητών, παραμέτρων και ελαστικοτήτων που επιλέξαμε είναι τέτοιος ώστε οι ενδογενείς μεταβλητές του υποδείγματος να προσεγγίζουν σχεδόν πλήρως τα αντίστοιχα μεγέθη της ελληνικής οικονομίας για το Έτσι, η λύση του υποδείγματος για το 1991 μπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαράγει πιστά την ελληνική οικονομία και μπορεί να αποτελέσει το σημείο εκκίνησης της δυναμικής ανάλυσης η οποία παρουσιάζεται στο επόμενο τμήμα. 4. Σενάριο οικονομικών εξελίξεων της περιόδου Μετά την εμπειρική εκτίμηση του υποδείγματος για το 1991, προχωρούμε στον προσδιορισμό ενός σεναρίου μεσοπροθέσμων εξελίξεων της ελληνικής οικονομίας το οποίο ενσωματώνει τις κατευθύνσεις της οικονομικής πολιτικής στη δεκαετία του Όπως προαναφέρθηκε, η κατεύθυνση της οικονομικής πολιτικής περιστρέφεται γύρω από τρείς άξονες. Περιλαμβάνει (α) μια σειρά μικροοικονομικών παρεμβάσεων, όπως η απελευθέρωση των αγορών και οι ιδιωτικοποιήσεις με στόχο την αύξηση της αποτελεσματικότητας της οικονομίας, (β) ένα -κατά τα φαινόμενα κυλιόμενο-σταθεροποιητικό πρόγραμμα που αποβλέπει στην αποκατάσταση των βασικών μακροοικονομικών ισορροπιών για τη σύγκλιση της οικονομίας στους στόχους που έθεσε η συνθήκη του Maastricht και (γ) ένα πρόγραμμα διαρθρωτικής προσαρμογής που στοχεύει κυρίως στην ενίσχυση της πλευράς της προσφοράς της οικονομίας και γενικότερα στη βελτίωση της υποδομής της χώρας, το οποίο χρηματοδοτείται κυρίως από κοινοτικές ενισχύσεις. Το σενάριο μεσοπροθέσμων εξελίξεων της ελληνικής οικονομίας αποτελεί καθαρή προβολή. Είναι ένα σενάριο πιθανών εξελίξεων και σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί μακροοικονομική πρόβλεψη. Άλλωστε, τα υποδείγματα γενικής ισορροπίας είναι τα πλέον κατάλληλα εργαλεία για τη διερεύνηση των μεσοπροθέσμων οικονομικών τάσεων και αλληλεξαρτήσεων παρά για βραχυχρόνιες προβλέψεις. Με αυτή την έννοια λειτουργούν συμπληρωματικά προς τα κλασικά οικονομετρικά υποδείγματα. Το σενάριο αυτό δεν έχει κανονιστική φύση, δηλαδή η οικονομική πολιτική δεν προσαρμόζεται διαχρονικά για την επίτευξη συγκεκριμένων στόχων. Για παράδειγμα, το σενάριο δεν ενσωματώνει πολιτικές που η εφαρμογή τους να οδηγεί στους στόχους που προβλέπει η συνθήκη του Maastricht. Είναι ένα σενάριο σταθερής πολιτικής (constant policy scenario) με την έννοια ότι προβάλλει τις σημερινές πολιτικές και τάσεις που διαμορφώνονται χωρίς καμία επιπλέον παρέμβαση έως το έτος Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται ένα σταθερό πλαίσιο αναφοράς, σε σχέση με το οποίο τα εναλλακτικά σενάρια και οι διαφοροποιήσεις στην οικονομική πολιτική μπορούν να αξιολογηθούν. Το διεθνές περιβάλλον θεωρήθηκε ουδέτερο στην προβολή μας και οι διεθνείς μεταβλητές του υποδείγματος εκτιμήθηκαν με βάση τις προβλέψεις των διεθνών οργανισμών (EC, OECD). Οι βασικές υποθέσεις του σεναρίου αναφοράς παρουσιάζονται στον Πίνακα 2, ενώ τα κυριότερα αποτελέσματα που καλύπτουν τη χρονική περίοδο , παρουσιάζονται στον Πίνακα 3. 10

11 Τράπεζα της Ελλάδος Ερευνητικό Δοκίμιο, Οκτώβριος 1993 Στο σημείο αυτό πρέπει να σημειωθεί ότι η προσομοίωση του υποδείγματος διακρίνεται σε δύο περιόδους, (α) στην προσομοίωση της περιόδου , στην οποία έχουν επιβληθεί οι επίσημες εκτιμήσεις για την ελληνική οικονομία και (β) στην προσομοίωση της περιόδου , η οποία αποτελεί προβολή της τρέχουσας πολιτικής. Όπως φαίνεται και στον Πίνακα 3, το υπόδειγμα έχει την ικανότητα να αναπαράγει ικανοποιητικά τη δυναμική συμπεριφορά της ελληνικής οικονομίας στην ιστορική περίοδο , πράγμα που το καθιστά αξιόπιστο για την ανάλυση της οικονομικής πολιτικής. < Πίνακας 2 > Όπως προκύπτει από την εξέλιξη των μεγεθών που αναφέρονται στον Πίνακα 2, έχουμε υποθέσει μηδενική αύξηση της απασχόλησης στο δημόσιο και μικρή αύξηση των πραγματικών μισθών του δημοσίου (περίπου 1% το χρόνο). Περιορισμένη είναι και η αύξηση των λοιπών καταναλωτικών δαπανών του δημοσίου (1% το χρόνο), ενώ αντίθετα υποθέτουμε αύξηση των δημόσιων επενδύσεων κατά 10% το χρόνο ως αποτέλεσμα των ενισχύσεων μέσω των κοινοτικών ταμείων. Οι φορολογικοί συντελεστές (άμεσων, έμμεσων φόρων και κοινωνικών εισφορών) παραμένουν αμετάβλητοι σε όλη την περίοδο Επίσης, έχουμε υποθέσει μέση ετήσια αύξηση της προσφοράς χρήματος της τάξεως του 14%, ενώ τα επιτόκια διαμορφώνονται ελεύθερα από την αγορά, χωρίς να υπάρχουν πιστωτικοί περιορισμοί. Στη συναλλαγματική πολιτική ακολουθείται μια λογική πολιτική διολίσθησης της δραχμής. Τέλος, γίνεται η υπόθεση ότι η ακολουθούμενη πολιτική στη πενταετία έχει μάλλον περιορισμένη αξιοπιστία για να μπορέσει να κάμψει ουσιαστικά τις πληθωριστικές προσδοκίες καθώς και τις προσδοκίες για την αναμενόμενη διολίσθηση. Ετσι, παρατηρείται απόκλιση μεταξύ προσδοκιών και πραγματικών τιμών. Ο τρόπος εκκαθάρισης της αγοράς αγαθών και υπηρεσιών, που αντανακλά το θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας του, επιτυγχάνεται στο ενδιάμεσο μεταξύ Βαλρασιανής ισορροπίας πλήρους ευκαμψίας και Κεϋνσιανής ισορροπίας. Το καθεστώς προσαρμογής διαφέρει από κλάδο σε κλάδο και η ευκαμψία αυξάνει διαχρονικά, πράγμα που εκφράζει τη διαδικασία απελευθέρωσης των αγορών. Ο αγροτικός τομέας παρουσιάζει μεγαλύτερη ευκαμψία στον προσδιορισμό των τιμών, ενώ οι υπόλοιποι κλάδοι δείχνουν σχετική ακαμψία. Όσον αφορά τη λειτουργία της αγοράς εργασίας, οι αμοιβές των εργοδοτών και αυτοαπασχολουμένων (σχέσεις μη εξηρτημένης εργασίας) ακολουθούν τον πληθωρισμό. Η διαμόρφωση των αμοιβών των απασχολουμένων με σχέσεις εξηρτημένης εργασίας προσδιορίζονται από ένα σύστημα τιμαριθμικής προσαρμογής, όπου οι αμοιβές των μισθωτών προσαρμόζονται μερικώς στον πληθωρισμό, ενώ αναγνωρίζεται, επιπλέον, μια μικρή αύξηση λόγω ωρίμανσης. Τέλος, στις αμοιβές των εργαζομένων με άτυπες σχέσεις εργασίας θεωρούμε ότι υπάρχει σχετικά μεγάλη ευκαμψία. Όπως προκύπτει από την εξέλιξη των βασικών οικονομικών μεγεθών του Πίνακα 3, το σενάριο αναφοράς της πενταετίας είναι ένα σενάριο χαμηλών ρυθμών οικονομικής ανάπτυξης. Η ετήσια μεγέθυνση του ΑΕΠ κυμαίνεται στο 1,5% περίπου. Όσον αφορά τα επιμέρους στοιχεία της ζήτησης, η καταναλωτική δαπάνη αυξάνεται με ρυθμούς χαμηλότερους του 1%, ενώ αντίθετα οι συνολικές επενδύσεις 11

12 Ν. Ζόνζηλος και Σ. Λώλος Πλαίσιο αξιολόγησης της μακροοικονομικής πολιτικής στην Ελλάδα κατά τη δεκαετία του 1990 αυξάνονται με ετήσιο ρυθμό 5-6%. Αποτέλεσμα της εξέλιξης αυτής είναι η σημαντική διεύρυνση του λόγου επενδύσεων προς ΑΕΠ και τελικά η αύξουσα συμβολή των επενδύσεων στην μεγέθυνση του ΑΕΠ. Οι εξαγωγές και οι εισαγωγές αγαθών και υπηρεσιών διαγράφουν ετήσιους ρυθμούς αύξησης της τάξεως του 4-5%, με αποτέλεσμα ο εξωτερικός τομέας να μη συμβάλλει ουσιαστικά στη μεγέθυνση του ΑΕΠ. Από την εξέλιξη της πραγματικής συναλλαγματικής ισοτιμίας καταγράφεται μείωση της ανταγωνιστικής θέσης της οικονομίας. < Πίνακας 3 > Η ασκούμενη πολιτική δεν καταφέρνει να περιορίσει, παρά μόνον οριακά, τον πληθωρισμό αλλά σε μεγάλο βαθμό επιτυγχάνει να διατηρήσει χαμηλά επίπεδα ανεργίας. Η ακολουθούμενη νομισματική πολιτική επιτυγχάνει μια μικρή μείωση των επιτοκίων, κατά δύο ποσοστιαίες μονάδες, γεγονός που διευκολύνει τη λειτουργία των επιχειρήσεων, οι οποίες με την πάροδο του χρόνου προσφεύγουν λιγότερο στον εξωτερικό δανεισμό. Οι μισθοί και τα εισοδήματα βελτιώνονται με ρυθμούς κατά τι υψηλότερους από τον πληθωρισμό, ενώ στα λοιπά εισοδήματα καταγράφονται μεγαλύτερες αυξήσεις. Έτσι, διευρύνεται η ανισοκατανομή του εισοδήματος ανάμεσα στις κοινωνικοοικονομικές ομάδες. Όσον αφορά την εξέλιξη του ελλείμματος του δημόσιου τομέα, διακρίνεται μια μικρή βελτίωση, η οποία, ωστόσο, δεν είναι επαρκής για να περιορίσει σημαντικά το δημόσιο χρέος. 5. Πρώτα συμπεράσματα Όπως προαναφέρθηκε, το σενάριο αναφοράς που παρουσιάσθηκε αποτελεί τη βάση για την ποσοτική αξιολόγηση εναλλακτικών πολιτικών, με βάση διαφορετικές υποθέσεις. Η διαδικασία αυτή θα αποτελέσει το επόμενο στάδιο της εργασίας αυτής. Ωστόσο, η διαμόρφωση του σεναρίου αναφοράς, όπως παρουσιάσθηκε παραπάνω, μας οδηγεί στη διατύπωση ορισμένων προκαταρκτικών παρατηρήσεων από τις οποίες αναδεικνύονται συμπεριφορές σχετικά με τις εξελίξεις της ελληνικής οικονομίας: Από το σενάριο αναφοράς προκύπτει το κεντρικό συμπέρασμα, ότι η συνέχιση της ακολουθουμένης πολιτικής οδηγεί την ελληνική οικονομία σε μια παρατεταμένη ύφεση, χωρίς ουσιαστική βελτίωση των μακροοικονομικών ανισορροπιών. Η ετήσια μεγέθυνση του ΑΕΠ κυμαίνεται στο 1,5% περίπου. Η καταναλωτική δαπάνη αυξάνεται με ρυθμούς χαμηλότερους του 1%, ενώ αντίθετα οι συνολικές επενδύσεις αυξάνονται με ετήσιο ρυθμό 5-6%. Αποτέλεσμα της εξέλιξης αυτής είναι η αύξουσα συμβολή των επενδύσεων στην μεγέθυνση του ΑΕΠ. Οι εξαγωγές και οι εισαγωγές αγαθών και υπηρεσιών διαγράφουν ετήσιους ρυθμούς αύξησης της τάξεως του 4-5%, με αποτέλεσμα ο εξωτερικός τομέας να μη συμβάλλει ουσιαστικά στη μεγέθυνση του ΑΕΠ. Από την εξέλιξη της πραγματικής συναλλαγματικής ισοτιμίας καταγράφεται μείωση της ανταγωνιστικής θέσης της οικονομίας. Παρά τη στασιμότητα της τελικής ζήτησης, ο πληθωρισμός δεν δείχνει εμφανή σημεία ανάσχεσης. Η ανεργία διατηρείται στα ίδια επίπεδα, τουλάχιστον αν 12

13 Τράπεζα της Ελλάδος Ερευνητικό Δοκίμιο, Οκτώβριος 1993 δεχθούμε απουσία εξωγενών μεταναστευτικών ρευμάτων. Η ακολουθούμενη νομισματική πολιτική επιτυγχάνει μια μικρή μείωση των επιτοκίων, γεγονός που διευκολύνει τη λειτουργία των επιχειρήσεων. Οι μισθοί και τα εισοδήματα βελτιώνονται με ρυθμούς κατά τι υψηλότερους από τον πληθωρισμό, ενώ στα λοιπά εισοδήματα καταγράφονται μεγαλύτερες αυξήσεις. Έτσι, διευρύνεται η ανισοκατανομή του εισοδήματος ανάμεσα στις κοινωνικές ομάδες. Η ενίσχυση του παραγωγικού δυναμικού μέσω των επενδύσεων δεν έχει το πλήρες αποτέλεσμά της βραχυπρόθεσμα, εφόσον το παραγωγικό δυναμικό υποαπασχολείται. Με άλλα λόγια, οι επενδύσεις, ενώ ενισχύουν τη ζήτηση δεν έχουν τις ανάλογες επιπτώσεις στη πλευρά της προσφοράς. Έτσι, η αδυναμία της πολιτικής συγκράτησης της ζήτησης να μειώσει τον πληθωρισμό μπορεί να αποδοθεί στην ανεπάρκεια των επιδράσεων προσφοράς, όπως επίσης και στις υφιστάμενες δυσκαμψίες στην αγορά των προϊόντων και υπηρεσιών, κυρίως στη τιμολόγηση των προϊόντων. Το αποτέλεσμα είναι ότι ο περιορισμός του κόστους παραγωγής, που συνδέεται και με τη συγκρατημένη εισοδηματική πολιτική, δεν μεταφέρεται στις τελικές τιμές. Οι διαπιστώσεις αυτές αναδεικνύονται από την προσέγγιση γενικής ισορροπίας που ακολουθούμε. Με την ισχύουσα απόδοση του φορολογικού συστήματος, το δημοσιονομικό έλλειμμα δεν μπορεί να βελτιωθεί σε σημείο που να αντιστρέψει ουσιαστικά την εξέλιξη του δημοσίου χρέους, ακόμη και με σημαντικά υψηλότερους ρυθμούς ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας. Μια ευρεία φορολογική μεταρρύθμιση φαίνεται ότι είναι αναγκαία για την αποτελεσματική αντιμετώπιση του δημοσιονομικού προβλήματος. Ωστόσο, η σχέση του ρυθμού μεγέθυνσης της οικονομίας με το ύψος του ελλείμματος και του χρέους είναι ένα ζήτημα που απαιτεί εμπειρική διερεύνηση μέσω της τεχνικής εναλλακτικών σεναρίων. Τα αποτελέσματα αυτά είναι ουσιαστικά για την επιλογή του κατάλληλου μίγματος της οικονομικής πολιτικής και δείχνουν ότι απαιτείται μια συνολική παρέμβαση στην οικονομία, τόσο στην πλευρά της ζήτησης, όσο και στην πλευρά της προσφοράς. Η ελεγχόμενη ενίσχυση της ζήτησης και της οικονομικής δραστηριότητας δεν αντιστρατεύεται τον αντιπληθωριστικό χαρακτήρα της πολιτικής, αλλά αντιθέτως αξιοποιεί τους παράγοντες προσφοράς. Από τα αποτελέσματα της πρώτης αυτής μεσοπρόθεσμης αποτίμησης των εξελίξεων γίνεται φανερό ότι απαιτούνται πρόσθετες αναπτυξιακές παρεμβάσεις, μικροοικονομικού κυρίως χαρακτήρα, πολλές από τις οποίες εντάσσονται στη λογική του πακέτου Delors II (συσσώρευση και βελτίωση του ανθρωπίνου κεφαλαίου, on the job training, R&D, βελτίωση ανταγωνισμού) με στόχο τη βελτίωση της παραγωγικότητας. Οι παρεμβάσεις αυτές θα προσδώσουν έναν ενδογενή χαρακτήρα στην παραγωγικότητα και θα δημιουργήσουν έναν μηχανισμό αυτοτροφοδοτούμενης ανάπτυξης της οικονομίας. Οι επιδράσεις αυτές μπορούν να αποτιμηθούν εμπειρικά μέσω του υποδείγματος. Δεδομένου ότι οι διεθνείς, κυρίως ευρωπαϊκές, εξελίξεις επηρεάζουν ολοένα και περισσότερο την ελληνική οικονομία, θα παρουσίαζε ενδιαφέρον η διατύπωση σεναρίων με διαφορετικές υποθέσεις αναφορικά με τις εξελίξεις στο διεθνές περιβάλλον (π.χ. επιτόκια, τιμές, κ.λπ.). 13

14 Ν. Ζόνζηλος και Σ. Λώλος Πλαίσιο αξιολόγησης της μακροοικονομικής πολιτικής στην Ελλάδα κατά τη δεκαετία του Βιβλιογραφικές αναφορές Armington, P. (1969), A Theory of Demand for Products Distinguished by Place of Production, IMF Staff Papers, Vol 16, Bourguignon, F. και C. Morisson (1992), Adjustment and Equity in Developing Countries: A New Approach, OECD Development Centre. Bourguignon, F., Branson, W. και J. de Melo (1989), Macroeconomic Adjustment and Income Distribution: A Micro-Macro Simulation Model, OECD Development Centre, Working Paper 1. Bourguignon, F., Sastre-Descals, J. και A. Suwa (1991), Software MAQM: CSF- Augmented version, mimeo, Delta, Paris. Bourguignon, F., S. Lolos, A. Suwa-Eisenmann και N. Zonzilos (1992), Evaluating the Community Support Framework with an Extended Computable General Equilibrium Model: The Case of Greece ( ), Εισήγηση στο European Economic Association, Seventh Annual Congress, Dublin, August. Brissimis, S. και J. Leventakis (1981), Inflationary Expectations and the Demand for Money: The Greek Experience, Kredit und Kapital. Cooley, T. (1993), Policy Analysis with Modern Business Cycle Models, στο S. Honhapohja και M. Ingberg (eds.), Macro -economic Modelling and Policy Implications, Elsevier Science Publishers. Dervis, K., Robinson, S. και J. De Melo (1982), General Equilibrium Models for Development Policy, World Bank Research Publication. ΕΣΥΕ (1990), Έρευνα Οικογενειακών προϋπολογισμών για το έτος 1987/88, Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Αθήνα. ΕΣΥΕ (1983), Απογραφή πληθυσμού για το έτος 1981, ΕΣΥΕ, Αθήνα. ΕΣΥΕ (1992), Έρευνα εργατικού δυναμικού, ΕΣΥΕ, Αθήνα. ΕΣΥΕ (1993), Εθνικοί Λογαριασμοί της Ελλάδος, ΕΣΥΕ, Αθήνα. Frenkel, J.A., Goldstein, M. και P.R. Masson (1990), The Rationale for, and Effects of, International Economic Policy Coordination, στο W.H. Branson, J.A. Frenkel και M. Goldstein (Eds.), International Policy Coordination and Exchange Rate Fluctuations, NBER, University of Chicago Press. Frenkel, J.A., Goldstein, M. και P.R. Masson (1991), Simulat ing the Effects of Some Simple Coordinated Versus Uncoordinated Policy Rules, στο R.Bryant, D.Currie, J.A. Frenkel, P.R. Masson και J.Portes (Eds.), Macroeconomic Policies in an Interdependent World. Halikias, D. (1978), Money and Credit in a Developing Economy: the Case of Greece, New York University Press. Kaskarelis, I. (1993), The Determinants of Investment in Greek Manufacturing, Applied Economics, Vol 25, 8. 14

15 Τράπεζα της Ελλάδος Ερευνητικό Δοκίμιο, Οκτώβριος 1993 Kintis, A. (1985), Patterns and Sources of Growth in Greek Manufacturing, Greek Economic Review. Λιανός, Θ., Δ. Ντόγκας και E. Γαγλία (1990), Οι διακυμάνσεις της ελληνικής οικονομίας, , ΙΜΜ, Aθήνα. Λίβας, Π. (1992), Αναλυτικοί πίνακες εισροών-εκροών της ελληνικής οικονομίας για το έτος 1985, mimeo, KEΠE, Αθήνα. Lolos, S. και N. Zonzilos (1992), The Economic Impact of the Community Structural Funds on the Greek Economy Using a Computable General Equilibrium Model, mimeo, Commission of the European Community. Λώλος, Σ. (1991), Η ανεπίσημη οικονομία στην μεταπολεμική Ελλάδα: Αίτια, τάσεις, προοπτικές, mimeo. Mansur, A. και J. Walley (1984), Numerical Specification of Applied General Equilibrium Models: Estimation, Calibration and Data, στο H. Scarf και Shoven (Eds.), Applied General Equilibrium Analysis, Cambridge University Press, Chapter 3. Masson, P., Symanshy, S. και G.Meredith (1990), MULTIMOD Mark II: A Revised and Extended Model, IMF, Occasional Paper 71. McKibbin, W. και J. Sachs (1991), Global Linkages: Macroeconomic Interdependence and Cooperation in the Global Economy, Brookings Institute, Washington DC. OECD (1993), OECD Economic Outlook, Paris. OECD (1992), Greece, Economic Surveys, OECD, Paris. Prodromidis, K. and J. Anastassakou (1983), The Determinants of Greece s Commodity Trade, , KEPE, Athens. Sapounas, G. (19 84), Household Expenditure in Greece: The Case of Socioeconomic Groups, Greek Economic Review. Taylor, J.B. (1993), The Use of New Macroeconometrics for Policy Formulations, AER, Papers and Proceedings, pp Tobin, J. (1969), A General Equilibrium Approach to Monetary Theory, Journal of Money Credit and Banking. Zonzilos, N. (1985), The Demand for Money During a Period of Inflationary Expectations: Some FIML Based Estimates, Empirical Economics, Vol. 10, pp

16

17

18

19

20

21

22