Αντίληψη του τρίτου προσώπου και κοινωνική επιρροή: Η πρόσληψη της πλειοψηφικής και µειονοτικής επιρροής. Αντώνης Γαρδικιώτης

Transcript

1 Αντίληψη του τρίτου προσώπου και κοινωνική επιρροή: Η πρόσληψη της πλειοψηφικής και µειονοτικής επιρροής Αντώνης Γαρδικιώτης Αντώνης Γαρδικιώτης Τµήµα Δηµοσιογραφίας και Μ.Μ.Ε. Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης Εγνατίας 46, Θεσσαλονίκη, 54625,

2 Α. Γαρδικιώτης: Αντίληψη 3ου προσώπου και κοινωνική επιρροή 1 Εισαγωγή Το παρόν κεφάλαιο πραγµατεύεται το ζήτηµα της πρόσληψης της επιρροής της επικοινωνίας, η οποία ορίζεται στη σχετική βιβλιογραφία ως αντίληψη του τρίτου προσώπου, µελετώντας το σε ένα πλαίσιο κοινωνικής επιρροής. Η µελέτη της πρόσληψης της επιρροής έχει προσελκύσει µεγάλο ερευνητικό ενδιαφέρον, κυρίως στην έρευνα της µαζικής επικοινωνίας (Perloff, 2009), και αφορά σε µία ασυµµετρία στην πρόσληψη της πιθανής επιρροής ενός µηνύµατος από τους αποδέκτες του: οι άνθρωποι πιστεύουν ότι η επιρροή του µηνύµατος θα είναι µεγαλύτερη στους άλλους παρά στους ίδιους. Όµως τι γίνεται όταν οι άλλοι είναι µια κοινωνική πλειοψηφία ή µειοψηφία, ή τι γίνεται όταν οι άνθρωποι εκτιµούν την επιρροή που µπορεί να έχει ένα πλειονοτικό ή µειονοτικό κείµενο επιρροής στους ίδιους και τους άλλους; Το κεφάλαιο αυτό λοιπόν θα εξετάσει την πρόσληψη της επιρροής σε ένα πλαίσιο κοινωνικής σύγκρουσης και θα διερευνήσει πώς η αντίληψη του τρίτου προσώπου διαµορφώνεται στα πλαίσια της επιρροής µιας πλειοψηφικής ή µειοψηφικής πηγής. Με αυτόν τον τρόπο προτείνεται µια κοινωνιοψυχολογική προσέγγιση για την εξήγηση της αντίληψης του τρίτου προσώπου. Το κεφάλαιο χωρίζεται σε τρία µέρη. Στο πρώτο µέρος θα εκτεθούν οι θεωρητικές απόπειρες ερµηνείας της αντίληψης του τρίτου προσώπου που προέρχονται από τη βιβλιογραφία της µελέτης των φαινοµένων επικοινωνίας. Στο δεύτερο µέρος θα παρουσιαστούν οι σχετικές κοινωνιοψυχολογικές θεωρίες της κοινωνικής επιρροής που µπορούν να χρησιµεύσουν για να εξηγήσουµε τα φαινόµενα της αντίληψης του τρίτου προσώπου. Στο τρίτο µέρος θα παρουσιαστεί µια σχετική εµπειρική µελέτη. Α ΜΕΡΟΣ Πρόσληψη της επιρροής: Η αντίληψη του τρίτου προσώπου Υπάρχουν αρκετά παραδείγµατα της σηµασίας που δίνουν οι άνθρωποι στην επιρροή που υποθέτουν ότι θα έχει ένα µήνυµα στο κοινό του. Για παράδειγµα, κοινωνικές οµάδες έχουν διαδηλώσει ενάντια στο περιεχόµενο µιας κινηµατογραφικής ταινίας για την πιθανή επιρροή που εκτιµούν ότι µπορεί να έχει στις θρησκευτικές πεποιθήσεις του κοινού. Ή οι γονείς µικρών παιδιών ανησυχούν για την πιθανή επιρροή που µπορεί να έχει το περιεχόµενο της τηλεόρασης στη διαµόρφωση των αντιλήψεων των παιδιών τους. Ή κάποιοι άλλοι ανησυχούν για την επιρροή του πορνογραφικού περιεχοµένου σε σηµείο που να προτείνουν λογοκρισία στα µέσα (Gunther, 1995). Από την άλλη, οι άνθρωποι, εάν ρωτηθούν, εκτιµούν συχνά ότι τα µέσα µαζικής επικοινωνίας επηρεάζουν τις αντιλήψεις του γενικού κοινού αλλά πως οι ίδιοι µπορούν και αντιστέκονται στην πειθώ των µέσων. Η αντίληψη του τρίτου προσώπου (third-person perception) επινοήθηκε ως όρος από τον κοινωνιολόγο W. Davison (1983) και περιγράφει την τάση που έχουν οι άνθρωποι να θεωρούν ότι ένα µήνυµα ασκεί µεγαλύτερη επιρροή στους άλλους παρά στους ίδιους. Ο όρος τρίτο-πρόσωπο προέρχεται από την πρόβλεψη ότι το µήνυµα επιρροής δεν θα επηρεάσει περισσότερο εµένα (το πρώτο πρόσωπο) ή εσένα (το δεύτερο πρόσωπο) αλλά αυτούς το τρίτο πρόσωπο. Παρακάτω παρουσιάζονται δεδοµένα εµπειρικών ερευνών που έχουν διερευνήσει τις µορφές που έχει πάρει η αντίληψη του τρίτου προσώπου. Ερευνητικά δεδοµένα

3 Α. Γαρδικιώτης: Αντίληψη 3ου προσώπου και κοινωνική επιρροή 2 Η αντίληψη του τρίτου προσώπου είναι ένα φαινόµενο µε ευρεία εµπειρική τεκµηρίωση. Μία πρόσφατη µετα-ανάλυση αξιολογώντας την ισχύ του φαινοµένου έδειξε ότι το µέγεθος της διαφοροποιηµένης αντίληψης (της διαφοράς µεταξύ της εκτίµησης της επιρροής στον εαυτό και τους άλλους) ήταν r =.50 σηµαντικά µεγαλύτερο, για παράδειγµα, από την επιρροή της τηλεοπτικής βίας στην αντικοινωνική συµπεριφορά (r =.31, Paul, Salwen, & Dupagne, 2000). Η αντίληψη του τρίτου προσώπου παρουσιάζεται συστηµατικά σε ένα ευρύ φάσµα περιεχοµένων επικοινωνίας: όταν οι άνθρωποι καλούνται να εκτιµήσουν την επιρροή της πολιτικής επικοινωνίας, την επιρροή των δηµοσκοπήσεων, ή της αρνητικής πολιτικής διαφήµισης σε µία προεκλογική καµπάνια (Cohen, & Davis, 1991 Duck, Terry, & Hogg, 1998 Gardikiotis, 2008 Meirick, 2004 Rucinski & Salmon, 1990 Salwen, 1998). Επίσης, οι άνθρωποι πιστεύουν ότι οι διαφηµίσεις για διάφορα προϊόντα (π.χ. ποτά και τσιγάρα) επηρεάζουν περισσότερο τους άλλους παρά τους ίδιους (Gunther & Thorson, 1992), το ίδιο πιστεύουν για το πορνογραφικό περιεχόµενο (Gunther, 1995), τους στίχους της ραπ µουσικής και την τηλεοπτική βία (McLeod, Eveland, & Nathanson, 1997 Scharrer, 2002). Μία σηµαντική µεταβλητή της επικοινωνιακής κατάστασης που επηρεάζει την αντίληψη του τρίτου προσώπου είναι το σθένος του περιεχοµένου της επικοινωνίας. Για παράδειγµα, η αντίληψη του τρίτου προσώπου εκδηλώνεται όταν τα µηνύµατα έχουν κάποια αρνητική υποδήλωση (π.χ. διαφηµίσεις, ή ειδήσεις για ένα χάπι που λιώνει το πάχος καθώς κοιµάστε ή πολιτικές απόψεις της άκρας δεξιάς, κλπ., Gunther & Mundy, 1993 Hoorens & Ruiter, 1996). Το ενδιαφέρον είναι ότι στις περιπτώσεις που τα µηνύµατα έχουν θετικό περιεχόµενο (π.χ. ενηµερωτικές εκστρατείες για τη χρήση ζωνών ασφαλείας και ασφαλούς οδήγησης) συχνά εµφανίζεται αυτό που ονοµάζεται αντίληψη του πρώτου προσώπου (first-person perception), δηλαδή οι άνθρωποι εκτιµούν ότι το περιεχόµενο επηρεάζει περισσότερο τους ίδιους παρά τους άλλους, πρόκειται δηλαδή για µια αντιστροφή του κλασσικού φαινοµένου του τρίτου προσώπου (Duck & Mullin, 1995). Για την εξήγηση της αντίληψης του τρίτου προσώπου έχουν προταθεί διάφορες ερµηνείες µε ποικίλες θεωρητικές καταβολές. Θεωρητικές ερµηνείες του φαινοµένου Η διαφορά στην εκτίµηση της επιρροής µιας επικοινωνίας πειθούς έχει συχνά περιγραφεί µε όρους κοινωνιογνωστικών µεροληψιών (π.χ. το να είναι κανείς ανεδαφικά αισιόδοξος για µελλοντικά γεγονότα της ζωής του, Weinstein, 1980). Οι άνθρωποι φαίνεται να θεωρούν ότι οι άλλοι είναι περισσότερο πιθανό να πέσουν θύµατα ατυχιών συγκριτικά µε τους ίδιους. Για παράδειγµα, πιστεύουν ότι είναι σχετικά άτρωτοι στον καρκίνο, τις καρδιακές προσβολές, την πνευµονία, τον αλκοολισµό και τις σεξουαλικά µεταδιδόµενες ασθένειες (Weinstein, 1980). Σχετικό µε το φαινόµενο της ανεδαφικής αισιοδοξίας είναι και το φαινόµενο του καλύτεροςαπό-τον-µέσο όρο ( better-than-average effect, Alicke, Klotz, Breitenbrecher, Yurak, & Vredenburg, 1995), την τάση να αξιολογεί κανείς τον εαυτό του περισσότερο θετικά από τους άλλους. Πολλοί ερευνητές αποδέχονται ότι αυτές τις κοινωνιογνωστικές µεροληψίες, και την αντίληψη του τρίτου προσώπου, εξηγούνται από το κίνητρο της αυτοπροαγωγής (self-enhancement), σύµφωνα µε το οποίο οι άνθρωποι έχουν την ανάγκη να βλέπουν τον εαυτό τους µε θετικό τρόπο και να βελτιώνουν την αυτο-εικόνα τους. Επειδή η αποδοχή της επιρροής από ένα (κυρίως αρνητικό) περιεχόµενο επικοινωνίας

4 Α. Γαρδικιώτης: Αντίληψη 3ου προσώπου και κοινωνική επιρροή 3 µπορεί να υπονοµεύσει την αυτο-αξιολόγηση τους, οι άνθρωποι πιστεύουν ότι επηρεάζονται λιγότερο από τους άλλους, διατηρώντας µε αυτόν τον τρόπο µια θετική εικόνα του εαυτού τους (Gunther & Mundy, 1993 βλ. Perloff, 1999). Παρόµοια, βλέπουν τους εαυτούς τους περισσότερο ανθεκτικούς στην πειθώ και λιγότερο ευάλωτους σε αρνητικά αποτελέσµατα (Hoorens & Ruiter, 1996). Με το να πιστεύουν οι άνθρωποι ότι οι ίδιοι είναι απρόσβλητοι στις προσπάθειες πειθούς ενώ οι άλλοι είναι ευάλωτοι σε αυτές, διατηρούν µια θετική εικόνα για τον εαυτό τους και επιβεβαιώνουν την πεποίθησή τους ότι είναι ανώτεροι των άλλων. Το κίνητρο της αυτο-προαγωγής λέγεται ότι είναι και η υποκείµενη διαδικασία που εξηγεί και το φαινόµενο του πρώτου προσώπου, όταν δηλαδή οι άνθρωποι θεωρούν ότι επηρεάζονται από περιεχόµενα τα οποία προωθούν θετικές κοινωνικές συµπεριφορές (π.χ. Duck & Mullin, 1995). Άλλες ερµηνείες του φαινοµένου δίνουν έµφαση στις γνωστικές διαδικασίες που χρησιµοποιούν οι άνθρωποι για να εκτιµήσουν την επιρροή της πειστικής επικοινωνίας. Μία τέτοια εξήγηση του φαινοµένου του τρίτου προσώπου επικεντρώνεται στις κοινωνικές αποδόσεις που κάνουν οι άνθρωποι προσπαθώντας να εξηγήσουν τις συµπεριφορές των άλλων αλλά και τις δικές τους. Στη βάση του θεµελιώδους σφάλµατος απόδοσης (δηλαδή την τάση των ανθρώπων να εξηγούν τη συµπεριφορά των άλλων µε εσωτερικά αίτια ενώ τη δική τους µε εξωτερικά αίτια, Ross & Fletcher, 1985) ο Gunther (1991) προτείνει ότι οι άνθρωποι πιστεύουν ότι οι άλλοι επηρεάζονται ευκολότερα από τα µέσα µαζικής επικοινωνίας επειδή εξηγούν την επιρροή των µέσων στους άλλους µε εσωτερικούς, προδιαθεσιακούς παράγοντες (π.χ. την τρωτότητά τους). Η ερµηνεία του φαινοµένου του τρίτου προσώπου µε όρους κοινωνικής απόδοσης έχει δεχτεί κριτική για την αδυναµία της να εξηγήσει γιατί, για παράδειγµα, εάν οι άνθρωποι θεωρούν ότι οι άλλοι δίνουν µικρότερη σηµασία σε χαρακτηριστικά του πλαισίου συγκριτικά µε τους ίδιους, θα έπρεπε ταυτόχρονα να θεωρούν ότι οι άλλοι επηρεάζονται λιγότερο από παράγοντες του επικοινωνιακού πλαισίου όπως το µήνυµα των µέσων (Hoorens & Ruiter, 1996). Δύο άλλες ερµηνείες της αντίληψης του τρίτου προσώπου µπορούν να περιγραφούν ως άρρητες θεωρίες της επιρροής των µέσων. Η πρώτη εξήγηση του φαινοµένου περιγράφει ένα πιθανό γνωστικό σχήµα για τις επιδράσεις των µέσων που έχουν οι άνθρωποι υιοθετώντας ένα µοντέλο υποδόριας βελόνας για την επιρροή των µέσων στο κοινό (Perloff, 1993). Σύµφωνα µε αυτήν την οπτική τα µέσα είναι πανίσχυρα και µπορούν να έχουν άµεσες και µαζικές επιδράσεις στη σκέψη και τη συµπεριφορά του κοινού τους (βλ. το µοντέλο του Lasswell, 1927 για την δύναµη της προπαγάνδας). Η ερµηνεία αυτή έχει λάβει έως τώρα περιορισµένη εµπειρική υποστήριξη (Perloff, 1999). Η δεύτερη ερµηνεία δίνει έµφαση στην προσλαµβανόµενη επιρροή της έκθεσης στα µέσα µαζικής επικοινωνίας. Σύµφωνα µε αυτήν οι άνθρωποι υποθέτουν ότι το κοινό που είναι περισσότερο ευάλωτο στην επιρροή των µέσων είναι αυτό µε τη µεγαλύτερη έκθεση στο περιεχόµενο των µέσων. Έτσι, η αντίληψη του τρίτου προσώπου βασίζεται στον συνδυασµό των πεποιθήσεων ότι το κοινό εκτίθεται στο περιεχόµενο των µέσων και ότι η µεγαλύτερη έκθεση συνδέεται µε µεγαλύτερη επιρροή (Eveland, Nathanson, Detenber, & McLeod, 1999). Πέρα από τα κίνητρα, τις γνωστικές διαδικασίες, ή τις θεωρίες του ατόµου κάποιοι ερευνητές για να εξηγήσουν την αντίληψη του τρίτου προσώπου ενδιαφέρθηκαν για το ποιοι είναι αυτοί οι άλλοι (το τρίτο πρόσωπο) µε τους οποίους συγκρίνει τον εαυτό του ο αποδέκτης ενός µηνύµατος επιρροής. Ένα συχνό εύρηµα είναι ότι η προσλαµβανόµενη επιρροή στους άλλους ποικίλει ανάλογα µε τη γενικότητα της περιγραφής των άλλων, η συνέπεια της κοινωνικής απόστασης

5 Α. Γαρδικιώτης: Αντίληψη 3ου προσώπου και κοινωνική επιρροή 4 (social distance corollary, Cohen, Mutz, Price, & Gunther, 1988). Καθώς η οµάδα σύγκρισης γίνεται προοδευτικά ευρύτερη (π.χ. οι συµφοιτητές του τµήµατος, οι συµφοιτητές του πανεπιστηµίου, οι κάτοικοι του νοµού, το γενικό κοινό, Cohen et al., 1988) τόσο περισσότερο εντείνεται και η αντίληψη του τρίτου προσώπου. Ο Perloff (1993) προτείνει ότι είναι η οµοιότητα µεταξύ του εαυτού και των άλλων που µπορεί να εξηγεί τις διαφορές στην προσλαµβανόµενη επιρροή των µέσων (βλ. επίσης Duck & Mullin, 1995). Οι άνθρωποι εκτείνουν τη µεροληπτική τους αντίληψη έτσι ώστε να συµπεριλάβει και τους ψυχολογικά κοντινούς άλλους επειδή η αξιολόγηση των άλλων αντανακλά στην αυτo-εικόνα τους (Brown, 1986). Στο ίδιο πλαίσιο διερεύνησης της σχέσης του εαυτού µε τον συγκρινόµενο άλλο οι κοινωνιοψυχολογικές θεωρίες προσφέρουν σηµαντικά ερµηνευτικά εργαλεία. Σε µία σειρά πειραµατικών µελετών και µελετών πεδίου η Duck και οι συνεργάτες της (Duck, Hogg, & Terry, 1995 Duck & Mullin, 1995 Duck, Terry, & Hogg, 1998 βλ. επίσης Reid & Hogg, 2005) εφαρµόζοντας τη θεωρία της αυτο-κατηγοριοποίησης (Turner, Hogg, Oakes, Reicher, & Wetherell, βλ. Hogg, & Reid, 2006) υποστηρίζουν ότι οι διαφορές στην πρόσληψη της επιρροής που ασκούν τα µέσα, αντανακλούν τις σχέσεις του εαυτού και των άλλων. Έτσι οι άνθρωποι θεωρούν ότι τα µέσα επηρεάζουν λιγότερο τον εαυτό τους και τα µέλη της ενδο-οµάδας τους (π.χ. τους ψηφοφόρους του ίδιου κόµµατος που ψηφίζουν και οι ίδιοι) σε σύγκριση µε τα µέλη της εξω-οµάδας (π.χ. τους ψηφοφόρους του αντίπαλου κόµµατος). Όσο περισσότερο ταυτίζονται µε την ενδο -οµάδα τους τόσο εντονότερη είναι και η αντίληψη του τρίτου προσώπου. Το ενδιαφέρον σε αυτές τις έρευνες είναι ότι αν και η αντίληψη της επιρροής στην εξω-οµάδα ήταν µεγαλύτερη από την ενδο-οµάδα και τον εαυτό, οι συµµετέχοντες εκτιµούσαν ότι η ενδο-οµάδα επηρεάζεται περισσότερο από τον εαυτό. Η διαφορά µεταξύ εαυτού και ενδο-οµάδας εξαλείφεται σε µία µελέτη όπου λαµβάνεται υπόψη η διακριτότητα της οµάδας στα πλαίσια της θεωρίας της βέλτιστης διακριτότητας (optimal distinctiveness theory, Brewer, 1991) σύµφωνα µε την οποία οι οµάδες που ικανοποιούν ταυτόχρονα της ανάγκες για διακριτότητα και κατηγοριοποίηση οδηγούν σε µεγαλύτερου βαθµού αφοµοίωση του ατόµου στην ενδο-οµάδα (Gardikiotis, 2008). Στο πλαίσιο εφαρµογής κοινωνιοψυχολογικών θεωριών για την εξήγηση της αντίληψης του τρίτου προσώπου προτείνεται ότι οι διαδικασίες της κοινωνικής επιρροής µπορούν να φωτίσουν περαιτέρω τα σχετικά φαινόµενα και να εξηγήσουν διαφορετικές µορφές αυτής της αντίληψης. Στη συνέχεια του κεφαλαίου ακολουθεί µια θεωρητική επισκόπηση των θεωριών της κοινωνικής επιρροής και µετά η παρουσίαση µιας σχετικής εµπειρικής µελέτης. Β ΜΕΡΟΣ Κοινωνιοψυχολογικές θεωρίες της κοινωνικής επιρροής Η έρευνα στην κοινωνική επιρροή έχει εκτεταµένα διερευνήσει τις ψυχολογικές διαδικασίες που συνδέονται µε την πλειοψηφική και µειοψηφική επιρροή (για επισκοπήσεις δες Γαρδικιώτης, 2008 Kruglanski & Mackie, 1990 Martin & Hewstone, 2008 Παπαστάµου & Μιούνυ, 1983 Παπαστάµου, Προδροµίτης, & Γαρδικιώτης, υπό έκδοση Wood, Lundgren, Ouellette, Buscene & Blackstone, 1994). Από τις πιο σηµαντικές θεωρίες στο χώρο είναι η θεωρία της µεταστροφής (conversion theory, Moscovici, 1980). Σύµφωνα µε τη θεωρία αυτή τα άτοµα

6 Α. Γαρδικιώτης: Αντίληψη 3ου προσώπου και κοινωνική επιρροή 5 αντιδρούν µε διαφορετικό τρόπο στη ψυχολογική σύγκρουση που προκαλούν οι διαφορετικές µορφές κοινωνικής επιρροής. Ο τρόπος όµως µε τον οποίο επιλύουν τη σύγκρουση εξαρτάται από τη φύση της πηγής επιρροής. Όταν η πηγή είναι µια πλειονότητα, τότε τα άτοµα εµπλέκονται σε µια διαδικασία σύγκρισης, συγκρίνουν τις απόψεις τους µε αυτές της πλειονότητας χωρίς να δίνουν µεγάλη προσοχή στο περιεχόµενο της θέσης αυτής. Ως αποτέλεσµα, και εφόσον η ταύτιση µε µια πλειονότητα είναι επιθυµητή, το άτοµο συµµορφώνεται στην πλειονοτική θέση σε δηµόσιο επίπεδο (ενδοτικότητα). Από την άλλη µεριά, µια µειονότητα οδηγεί τα άτοµα σε µια διαδικασία επικύρωσης, όπου τα άτοµα εξετάζουν µε προσοχή τις απόψεις της µειονότητας, κάτι το οποίο µπορεί να φέρει αλλαγή όχι σε δηµόσιο επίπεδο, αλλά σε ιδιωτικό και έµµεσο, εξαιτίας του φόβου να ταυτιστεί κανείς φανερά µε µια µειονότητα (Mugny, 1982). Ενώ λοιπόν µια πλειονότητα, η οποία είναι αντίθετη στις στάσεις του δέκτη του µηνύµατος, ασκεί κοινωνική πίεση και οδηγεί σε ενδοτικότητα (δηλαδή σε δηµόσια αποδοχή, χωρίς να συνοδεύεται και από ιδιωτική αποδοχή της θέσης της πλειονότητας), µια αντίθετη στις στάσεις του δέκτη µειονότητα οδηγεί σε µια διαδικασία γνωστικής επικύρωσης και σε ιδιωτική αλλαγή των στάσεων (βλ. Παπαστάµου & Μιούνυ,1983). Μια άλλη θεωρία, η οποία κάνει παρόµοιες υποθέσεις µε τη θεωρία της µεταστροφής, είναι η θεωρία επεξεργασίας της σύγκρουσης (ΘΕΣ, conflict elaboration theory Mugny, Butera, Sanchez-Mazas & Perez, Perez & Mugny, 1996). Η ΘΕΣ προτείνει ότι επιρροή είναι «µια συνέπεια της διαφοράς από σχετικούς άλλους (δηλαδή την πηγή επιρροής). Η έννοια της επεξεργασίας της σύγκρουσης αναφέρεται στο τρόπο που οι άνθρωποι δίνουν νόηµα σε αυτήν τη διαφορά» (Mugny et al., 1995, σελ. 161). Η ΘΕΣ γενικά υποστηρίζει ότι η πλειονότητα οδηγεί σε κανονιστική επιρροή, χωρίς λεπτοµερή επεξεργασία του µηνύµατος, (διαδικασία παρόµοια µε αυτή της σύγκρισης του Moscovici), ενώ η µειονότητα οδηγεί σε άδηλη επιρροή µέσω µιας διαδικασίας αποσύνδεσης της κοινωνικής σύγκρισης και της επικύρωσης (διαδικασία παρόµοια µε αυτή της επικύρωσης της θεωρίας της µεταστροφής). Από την άλλη πλευρά, η Mackie (1987) µε τη προσέγγιση της αντικειµενικής συναίνεσης (objective consensus approach) διατυπώνει υποθέσεις αντίθετες µε αυτές της θεωρίας της µεταστροφής. Σύµφωνα µε την προσέγγιση αντικειµενικής συναίνεσης, η πλειοψηφική πηγή οδηγεί σε µεγαλύτερη γνωστική επεξεργασία σε σύγκριση µε την µειονοτική πηγή. Η υπόθεση αυτή βασίζεται στο ότι οι άνθρωποι θεωρούν ότι οι απόψεις της πλειοψηφίας αντανακλούν την πραγµατικότητα (δηλαδή περιγράφουν τα πράγµατα όπως είναι) και για αυτό το λόγο δαπανούν περισσότερη γνωστική επεξεργασία για να επικυρώσουν τις απόψεις τους. Επίσης, µία αντίθετη στις απόψεις τους πλειοψηφία δηµιουργεί έκπληξη γιατί οι άνθρωποι προσδοκούν ότι οι περισσότεροι άνθρωποι (η πλειοψηφία) έχει παρόµοιες απόψεις µε τις δικές τους ( φαινόµενο της απατηλής συναίνεσης false consensus effect, Ross, Greene, & House, 1977) και, όταν αυτή η προσδοκία δεν εκπληρώνεται, τότε οι άνθρωποι οδηγούνται να κατανοήσουν τις απόψεις της πλειοψηφίας. Επειδή όµως µια αντίθετη στις στάσεις τους µειοψηφία δεν παραβιάζει το ευρετικό σχήµα της συναίνεσης (consensus heuristic) και δεν προκαλεί έκπληξη, τα άτοµα δεν έχουν λόγο να επεξεργαστούν σε βάθος το περιεχόµενο των απόψεών της. Η προσέγγιση της αντικειµενικής συναίνεσης προβλέπει λοιπόν ότι µόνο η πλειοψηφική πηγή θα οδηγήσει σε συστηµατική επεξεργασία του µηνύµατος κυρίως λόγω της έκπληξης που προκαλεί µε την αντίθεσή της προς τις απόψεις των συµµετεχόντων.

7 Α. Γαρδικιώτης: Αντίληψη 3ου προσώπου και κοινωνική επιρροή 6 Πρόσφατα έχουν αναπτυχθεί θεωρητικά µοντέλα που προτείνουν ότι τόσο η πλειοψηφία όσο και η µειοψηφία µπορούν να οδηγήσουν στις ίδιες ή και διαφορετικές ψυχολογικές διαδικασίες κάτι που εξαρτάται από διάφορους παράγοντες του πλαισίου επιρροής (για µία επισκόπηση βλ. Martin & Hewstone, 2008). Οι Baker και Petty (1994) ανέπτυξαν το µοντέλο σύµπτωσης πηγής/θέσης (source/position congruency), επεκτείνοντας τις αρχές της προσέγγισης της αντικειµενικής συναίνεσης, και προτείνουν ότι δεν είναι η πλειοψηφική πηγή αυτή καθ εαυτή που οδηγεί σε µεγαλύτερου βαθµού επεξεργασία, αλλά η παραβίαση της απατηλής συναίνεσης που δηµιουργεί µια πλειοψηφική θέση αντίθετη στις απόψεις των συµµετεχόντων (δες όµως Γαρδικιώτης, 2005 Martin & Hewstone, 2003). Ένα άλλο µοντέλο που επίσης προσδιορίζει µια σειρά από παράγοντες του πλαισίου επιρροής που καθορίζουν τις διαδικασίες που συνδέονται µε την πλειοψηφική και µειοψηφική επιρροή είναι το µοντέλο πλαισίου/σύγκρισης (context/comparison model, ή το συµβόλαιο επιείκειας the leniency contract, Crano & Alvaro, βλ. επίσης Alvaro & Crano, 1997 Crano & Chen, 1998). Εάν το µήνυµα επιρροής αφορά σε κεντρικές στάσεις, τα άτοµα διστάζουν τόσο να ταυτιστούν µε τη θέση της µειοψηφίας όσο και να απορρίψουν άλλα µέλη της ενδοοµάδας. Αυτό οδηγεί σε αυτό που οι Crano και Alvaro (1998) ονοµάζουν συµβόλαιο επιείκειας (leniency contract) το οποίο επιτρέπει στον αποδέκτη της επιρροής να επεξεργαστεί µε προσοχή το µήνυµα της ενδο-οµαδικής µειοψηφίας χωρίς να απορρίψει την πηγή, κάτι το οποίο µπορεί να οδηγήσει σε έµµεση αλλαγή στάσεων. Τέλος, οι Martin και Hewstone (2008) ανέπτυξαν πρόσφατα ένα άλλο µοντέλο που λαµβάνει υπόψη µια σειρά από παράγοντες του πλαισίου επιρροής που συνδέονται µε τις διαδικασίες της πλειοψηφικής και µειοψηφικής επιρροής. Το µοντέλο πηγής-πλαισίου-επεξεργασίας (source-context-elaboration model Martin & Hewstone, βλ. επίσης Martin, Hewstone, Martin, & Gardikiotis, 2008) το οποίο αποτελεί µία προσπάθεια σύνθεσης της προσέγγισης της γνωστικής αντίδρασης µε την πλειοψηφική και µειοψηφική επιρροή. Το µοντέλο προτείνει ότι καµία πηγή, πλειοψηφική ή µειοψηφική, δεν οδηγεί αποκλειστικά σε περισσότερη γνωστική επεξεργασία. Η επεξεργασία του µηνύµατος επιρροής εξαρτάται από µία σειρά παραγόντων του πλαισίου επιρροής όπως η φύση του θέµατος (π.χ. εάν απειλεί τα ενδιαφέροντα του ατόµου), ή από παράγοντες γνωστικούς (π.χ. το επίπεδο της γνωστικής επεξεργασίας) ή κινητηριακούς παράγοντες (π.χ. προσωπική εµπλοκή) οι οποίοι επηρεάζουν την ικανότητα και την προσπάθεια για επεξεργασία (Martin & Hewstone, 2008, p. 313). Η υπόθεση που κάνουν είναι ότι η επεξεργασία του µηνύµατος εξαρτάται από την αλληλεπίδραση µεταξύ της πηγής της επιρροής και του συνεχούς επεξεργασίας (elaboration continuum, δηλαδή την έκταση κατά την οποία η περίσταση επιρροής επιτρέπει και ενισχύει την επεξεργασία του µηνύµατος επιρροής). Όταν οι απαιτήσεις επεξεργασίας είναι χαµηλές (π.χ. το θέµα του µηνύµατος δεν ενδιαφέρει προσωπικά τους αποδέκτες ή τους ζητείται να εντοπίσουν τα ορθογραφικά λάθη στο µήνυµα), οι αποδέκτες του µηνύµατος δεν έχουν ούτε το κίνητρο ούτε τους γνωστικούς πόρους να επεξεργαστούν σε βάθος τα επιχειρήµατα της πηγής και οι στάσεις µπορεί να επηρεάζονται από απλά ευρετικά σχήµατα (όπως το ότι η πλειοψηφία είναι περισσότερο πιθανό να έχει δίκιο). Όταν οι απαιτήσεις για επεξεργασία είναι υψηλές (π.χ. το θέµα του µηνύµατος ενδιαφέρει προσωπικά τον αποδέκτη ή το πλαίσιο ενισχύει την προσοχή στα επιχειρήµατα του µηνύµατος), τότε οι αποδέκτες θα έχουν το κίνητρο ή τους γνωστικούς πόρους και θα δώσουν προσοχή, θα επεξεργαστούν και τα επιχειρήµατα της πλειοψηφίας και της µειοψηφίας και θα υπάρξει αλλαγή στάσεων και στις δύο περιπτώσεις. Ωστόσο, οι περισσότερες

8 Α. Γαρδικιώτης: Αντίληψη 3ου προσώπου και κοινωνική επιρροή 7 περιστάσεις επιρροής κατά τις οποίες οι άνθρωποι εκτίθενται σε µηνύµατα επιρροής δεν χαρακτηρίζονται από πολύ υψηλές ή πολύ χαµηλές απαιτήσεις επεξεργασίας αλλά, µάλλον, βρίσκονται σε µια µέση κατάσταση. Στη µέση κατάσταση, κατά την οποία συµβαίνουν οι περισσότερες προσπάθειες πειθούς (cf. Petty, Fleming, White, 1999), ένα πλήθος θεωριών κοινωνικής επιρροής µπορούν να µελετηθούν. Σε αυτήν την περίπτωση, οι Martin και Hewstone προτείνουν ότι η θεωρία της µεταστροφής εξηγεί καλύτερα τα σχετικά φαινόµενα, δηλαδή είναι η µειοψηφική, και όχι η πλειοψηφική, επιρροή που οδηγεί σε συστηµατική επεξεργασία του µηνύµατος επιρροής (π.χ. Γαρδικιώτης, 2005 Gardikiotis, Martin, & Hewstone, 2005 Martin, Gardikiotis & Hewstone, 2002 Martin & Hewstone, 2003 Martin, Hewstone, & Martin, 2007). Μάλιστα, βρέθηκε ότι η µειοψηφία οδηγεί σε συστηµατική επεξεργασία του µηνύµατος επιρροής όταν χαρακτηρίζεται από διακριτότητα, δηλαδή όταν ορίζεται ως µικρή σε µέγεθος (π.χ. µειοψηφία του 18% έναντι µειοψηφίας του 48%, Martin et al., 2002) ή όταν περιγράφεται ως µικρή (π.χ. µικρή µειοψηφία έναντι µιας µεγάλης µειοψηφίας Gardikiotis, et al., 2005 βλ. επίσης Maass, Clark, & Haberkorn, 1982). Επεξεργασία µηνύµατος και κοινωνική επιρροή Για να προσδιορίσουν οι ερευνητές τις ψυχολογικές διαδικασίες που συνδέονται µε την κοινωνική επιρροή έχουν στραφεί, κυρίως στα πλαίσια της κοινωνικής νόησης, στη µελέτη της γνωστικής επεξεργασίας. Ο βαθµός της γνωστικής επεξεργασίας ενός µηνύµατος αποτελεί ένα από τα κεντρικότερα ερωτήµατα στη µελέτη διαδικασιών πειθούς, κυρίως στα µοντέλα διπλής διαδικασίας (dual-process models), όπως το µοντέλο πιθανότητας λεπτοµερούς επεξεργασίας (Elaboration Likelihood Model, Petty & Cacioppo, 1981, 1986) και το ευρετικό / συστηµατικό µοντέλο (Heuristic Systematic Model, Eagly & Chaiken, 1993). Τα δύο αυτά µοντέλα περιγράφουν δύο οδούς επεξεργασίας ενός µηνύµατος. Η πρώτη οδός (κεντρική ή συστηµατική) ενεργοποιείται όταν οι άνθρωποι έχουν το κίνητρο αλλά και την ικανότητα να επεξεργαστούν σε βάθος το περιεχόµενο ενός µηνύµατος. Η δεύτερη οδός (περιφερειακή ή ευρετική) χρησιµοποιεί απλούς κανόνες ή ευρετικά σχήµατα (π.χ. οι ειδικοί γνωρίζουν καλύτερα ή οι πολλοί έχουν δίκαιο ) χωρίς ιδιαίτερη διερεύνηση του περιεχοµένου του µηνύµατος. Για να εξακριβωθεί ο βαθµός γνωστικής επεξεργασίας ενός µηνύµατος επιρροής έχει εφαρµοστεί µία τεχνική που περιλαµβάνει το χειρισµό της ποιότητας των επιχειρηµάτων στο µήνυµα επιρροής (Petty, Wells, & Brock, βλ. Petty & Cacioppo, 1986). Εάν οι αποδέκτες επεξεργάζονται το µήνυµα συστηµατικά, τότε θα επηρεαστούν περισσότερο από τα ισχυρά παρά από τα ασθενή επιχειρήµατα. Από την άλλη, εάν οι αποδέκτες δεν επεξεργάζονται συστηµατικά το µήνυµα (δηλαδή εάν ακολουθήσουν την περιφερειακή ή ευρετική οδό), τότε η ποιότητα των επιχειρηµάτων θα έχει µικρή (ή ανύπαρκτη) επίδραση στις στάσεις. Ένας τρόπος για να εξακριβωθεί ο ρόλος µιας µεταβλητής σε ένα πλαίσιο πειθούς είναι να συνδυαστεί µε την ποιότητα των επιχειρηµάτων. Έτσι, εάν στην παρουσία της µεταβλητής αυτής η ποιότητα των επιχειρηµάτων επηρεάζει τις στάσεις, τότε η µεταβλητή θεωρείται ότι οδηγεί σε συστηµατική επεξεργασία του µηνύµατος. Αρκετές µελέτες έχουν συµπεριλάβει στον ίδιο πειραµατικό σχεδιασµό την πηγή επιρροής (πλειοψηφία µειοψηφία) και την ποιότητα των επιχειρηµάτων (ισχυρά ασθενή), µε σκοπό να εξακριβώσουν ποια πηγή οδηγεί σε συστηµατική

9 Α. Γαρδικιώτης: Αντίληψη 3ου προσώπου και κοινωνική επιρροή 8 επεξεργασία του µηνύµατος (για µία κριτική επισκόπηση των µελετών δες Martin & Hewstone, 2008). Γ ΜΕΡΟΣ Εµπειρική διερεύνηση της προσλαµβανόµενης πλειοψηφικής και µειονοτικής επιρροής Η παρούσα µελέτη αποτελεί την πρώτη απόπειρα στη βιβλιογραφία να µελετηθεί πώς οι συµµετέχοντες αντιλαµβάνονται την επιρροή ενός µηνύµατος µιας πλειοψηφικής ή µειοψηφικής πηγής στον εαυτό τους και σε άλλους αποδέκτες και κατά πόσο παρατηρείται η διαφοροποιηµένη αντίληψη του τρίτου προσώπου. Σύµφωνα µε τη βιβλιογραφία της αντίληψης του τρίτου προσώπου οι αποδέκτες ενός µηνύµατος εκτιµούν ότι η επιρροή του µηνύµατος θα είναι µεγαλύτερη για τους άλλους συγκριτικά µε τους ίδιους (Perloff, 2009). Η διαφοροποιηµένη αυτή αντίληψη είναι, όπως είδαµε, µια καλά τεκµηριωµένη υπόθεση. Από την άλλη πλευρά, παρουσιάζεται στη βιβλιογραφία και το αντίστροφο φαινόµενο, η αντίληψη του πρώτου προσώπου, κυρίως όταν το περιεχόµενο του µηνύµατος έχει κάποια θετική συνδήλωση (π.χ. Duck & Mullin, 1995). Από την άλλη πλευρά, οι σχετικές θεωρίες της κοινωνικής επιρροής δεν έχουν διαµορφώσει σαφείς υποθέσεις για το πώς µια πλειοψηφική ή µειοψηφική πηγή επηρεάζει την πρόσληψη της επιρροής τους από τους αποδέκτες των µηνυµάτων τους. Παρόλα αυτά υπάρχει πληθώρα ερµηνειών των ψυχολογικών διαδικασιών που συνδέονται µε την πλειοψηφική ή µειοψηφική επιρροή. Έτσι, µπορεί να υποθέσει κανείς ότι η επιρροή των πλειοψηφικών ή µειοψηφικών µηνυµάτων στην πρόσληψή τους από τους συµµετέχοντες εξαρτάται από τη σκέψη που εστιάζουν στο περιεχόµενο του µηνύµατος επιρροής. Η παρούσα µελέτη διερευνά όλες τις παραπάνω υποθέσεις. Μέθοδος Δείγµα και πειραµατικό σχέδιο Σε αυτή τη µελέτη συµµετείχαν τριακόσιοι δεκαπέντε εκπαιδευτικοί της πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης (179 γυναίκες και 136 άντρες, µεταξύ 35 και 56 ετών) οι οποίοι συµµετείχαν σε πρόγραµµα µετεκπαίδευσης του Αριστοτέλειου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης. Κατανεµήθηκαν µε τυχαίο τρόπο σε µια από τις τέσσερις συνθήκες ενός 2 (πηγή επιρροής: πλειοψηφία - µειοψηφία) Χ 2 (ποιότητα των επιχειρηµάτων: ισχυρά - ασθενή) µεταξύ των συµµετεχόντων παραγοντικού σχεδίου. Δέκα άτοµα αποκλείστηκαν από την ανάλυση επειδή είχαν ελλιπή δεδοµένα, µειώνοντας τον τελικό αριθµό των συµµετεχόντων σε τριακοσίους πέντε. Υλικό Το θέµα επιρροής που επιλέχτηκε για την έρευνα ήταν η νοµιµοποίηση της εθελοντικής ευθανασίας, το οποίο έχει χρησιµοποιηθεί σε προηγούµενες πειραµατικές µελέτες της κοινωνικής επιρροής (π.χ., Γαρδικιώτης, Gardikiotis, Martin, & Hewstone, 2005). Το κείµενο περιλαµβάνει έξι επιχειρήµατα κατά της εθελοντικής ευθανασίας. Ανεξάρτητες µεταβλητές

10 Α. Γαρδικιώτης: Αντίληψη 3ου προσώπου και κοινωνική επιρροή 9 Πηγή επιρροής: πλειοψηφία µειοψηφία. Ο χειρισµός της πηγής επιρροής γίνεται στην εισαγωγή του κειµένου. Για την πλειοψηφική συνθήκη οι συµµετέχοντες πληροφορούνται ότι το 82% των κατοίκων της βόρειας Ελλάδας είναι κατά της εθελοντικής ευθανασίας. Για τη µειοψηφική συνθήκη ο τίτλος πληροφορεί ότι το 18% των κατοίκων είναι κατά της εθελοντικής ευθανασίας. Ποιότητα των επιχειρηµάτων: ισχυρά ασθενή. Χρησιµοποιούνται ισχυρά επιχειρήµατα (π.χ. «Οι γιατροί δεν έχουν πάντοτε δίκιο σχετικά µε τις διαγνώσεις τους. Οι άνθρωποι συχνά βελτιώνονται παρ όλες τις προβλέψεις») και ασθενή επιχειρήµατα (π.χ. «Οι ερωτηθέντες ανέφεραν ότι η ευθανασία είναι µία µη αποδεκτή λύση για τη χρηµατοδότηση του Συστήµατος Υγείας») κατά της εθελοντικής εργασίας (Γαρδικιώτης, Gardikiotis, et al., Martin, et al., Martin & Hewstone, Martin, et al., 2007). Η δηµιουργία των επιχειρηµάτων έγινε σύµφωνα µε τα κριτήρια των Petty και Cacioppo (1986). 1 Διαδικασία Οι συµµετέχοντες εξετάστηκαν σε οµάδες των περίπου ατόµων και συµπλήρωσαν τρία φυλλάδια µε τη σειρά χωρίς να έχουν τη δυνατότητα να επανέλθουν στο προηγούµενο. Το πρώτο φυλλάδιο περιείχε τις οδηγίες και την ερώτηση-κριτήριο. Οι συµµετέχοντες δήλωναν τις στάσεις τους σε πέντε ζητήµατα (σε 5-βάθµιες κλίµακες Likert από 1= Δεν συµφωνώ καθόλου έως 5= Συµφωνώ απόλυτα) ανάµεσα στα οποία βρισκόταν το ζήτηµα στόχος («Η νοµιµοποίηση της εθελοντικής ευθανασίας, δηλαδή, το δικαίωµα να τερµατίσει κανείς τη ζωή του, εάν υποφέρει από ανίατη ασθένεια»). Κατόπιν, δινόταν στους συµµετέχοντες το δεύτερο φυλλάδιο, το οποίο περιείχε το κείµενο επιρροής και τους πειραµατικούς χειρισµούς της πηγής και της ποιότητας των επιχειρηµάτων. Το κείµενο τους πληροφορούσε ότι σύµφωνα µε µια δηµοσκόπηση που έγινε στη βόρεια Ελλάδα, η πλειοψηφία (82%) ή η µειοψηφία (18%) των κατοίκων είναι κατά της νοµιµοποίησης της εθελοντικής ευθανασίας. Κατόπιν τους δινόταν το τρίτο φυλλάδιο, το οποίο περιείχε τις εξαρτηµένες µεταβλητές (σκέψεις, προσλαµβανόµενη επιρροή στον εαυτό και προσλαµβανόµενη επιρροή σε αυτούς που συµφωνούν µε την εθελοντική ευθανασία) και ζητούσε να δηλώσουν το ποσοστό των κατοίκων στην ευρύτερη περιοχή τους που πίστευαν ότι ήταν κατά της εθελοντικής ευθανασίας (ως έλεγχος χειρισµού της πηγής επιρροής). Οι συµµετέχοντες δήλωναν το φύλο και την ηλικία τους. Στο τέλος της έρευνας ο ερευνητής ευχαριστούσε τους συµµετέχοντες και τους εξηγούσε το σκοπό της µελέτης. Εξαρτηµένες Μεταβλητές Λίστα σκέψεων. Οι συµµετέχοντες καταγράφουν τις σκέψεις που έκαναν σχετικά µε το θέµα που διάβασαν στο κείµενο. Μπορούν να καταγράψουν τις σκέψεις τους σε έναν αριθµό κουτιών ιδεών (µια σκέψη σε κάθε κουτί) (βλ. Petty & Cacioppo, 1986). Στο τέλος του φυλλαδίου οι συµµετέχοντες γυρνούν στη λίστα των σκέψεων και τις χαρακτηρίζουν ως υπέρ, κατά ή ουδέτερες προς την εθελοντική ευθανασία. Προσλαµβανόµενη επιρροή στον εαυτό και τους άλλους. Οι συµµετέχοντες καλούνται να εκτιµήσουν σε ποιο βαθµό τα επιχειρήµατα που διάβασαν στο κείµενο θα µπορούσαν να επηρεάσουν τις θέσεις τους για το θέµα (ή τις θέσεις άλλων που συµφωνούν µε την εθελοντική ευθανασία, σε µια 5-βάθµια κλίµακα Likert, από 1= καθόλου έως 5= απόλυτα).

11 Α. Γαρδικιώτης: Αντίληψη 3ου προσώπου και κοινωνική επιρροή 10 Αποτελέσµατα Όλες οι µεταβλητές αναλύθηκαν µε τη χρησιµοποίηση µιας 2 (πηγή επιρροής: πλειοψηφία -µειοψηφία) Χ 2 (ποιότητα των επιχειρηµάτων: ισχυρά - ασθενή) µεταξύ των υποκειµένων ανάλυσης διακύµανσης. Το φύλο και η ηλικία των συµµετεχόντων δεν είχαν στατιστικά σηµαντικές επιδράσεις και για το λόγο αυτό δεν συνυπολογίστηκαν στις επόµενες αναλύσεις. Οι µέσοι όροι και οι τυπικές αποκλίσεις των εξαρτηµένων µεταβλητών παρουσιάζονται στον Πίνακα 1. <ΠΙΝΑΚΑΣ 1 ΠΕΡΙΠΟΥ ΕΔΩ> Χειρισµός της πηγής επιρροής Η ανάλυση των εκτιµήσεων των συµµετεχόντων για τα ποσοστά των κατοίκων που είναι κατά της εθελοντικής ευθανασίας παρουσιάζει, όπως ήταν αναµενόµενο, µια κύρια επίδραση για την πηγή επιρροής, F(1,302) = 45.02, p <.001, η p 2 =.32, µε την πλειοψηφία (Μ.Ο. = 66.32) να γίνεται αντιληπτή ως σηµαντικά µεγαλύτερη από τη µειοψηφία (Μ.Ο. = 35.38). Προσλαµβανόµενη επιρροή στον εαυτό Η ανάλυση διακύµανσης δείχνει µια κύρια επίδραση της πηγής επιρροής µε την πλειοψηφία να οδηγεί σε µεγαλύτερη προσλαµβανόµενη επιρροή στον εαυτό (Μ.Ο. = 2.80) από τη µειοψηφία (Μ.Ο. = 2.53), F(1,301) = 4.69, p <.04, η p 2 =.02. Σύµφωνα µε αυτά τα δεδοµένα λοιπόν φαίνεται ότι οι συµµετέχοντες εκτιµούν ότι επηρεάζονται περισσότερο από την πλειοψηφική παρά από τη µειοψηφική πηγή. Η ανάλυση επίσης δείχνει µία κύρια επίδραση της ποιότητας των επιχειρηµάτων µε τα ισχυρά να οδηγούν σε µεγαλύτερη προσλαµβανόµενη επιρροή στον εαυτό (Μ.Ο. = 2.79) από τα ασθενή (Μ.Ο. = 2.57), F(1,301) = 4.46, p <.04, η p 2 =.02. Επίσης η αλληλεπίδραση µεταξύ της πηγής επιρροής και της ποιότητας των επιχειρηµάτων είναι στατιστικά σηµαντική, F(1,301) = 5.10, p <.03, η p 2 =.02. Η ανάλυση απλών κύριων επιδράσεων δείχνει, ότι ενώ στην πλειοψηφική συνθήκη δεν υπάρχει καµιά διαφορά µεταξύ ισχυρών (Μ.Ο. = 2.79) και ασθενών επιχειρηµάτων (Μ.Ο. = 2.81 F<1), στη µειοψηφική συνθήκη τα ισχυρά επιχειρήµατα (Μ.Ο. = 2.80) έχουν µεγαλύτερη επίδραση από τα ασθενή (Μ.Ο. = 2.26), F(1,140) = 9.57, p <.01, η p 2 =.06. Η διάκριση µεταξύ ισχυρών και ασθενών επιχειρηµάτων (η οποία παρατηρείται µόνο στη µειοψηφική συνθήκη) είναι ένδειξη συστηµατικής επεξεργασίας του µηνύµατος (Petty & Cacioppo, 1986). Σύµφωνα µε το µοντέλο των Petty και Cacioppo (1986) η µεταβλητή η οποία οδηγεί τους συµµετέχοντες να διαφοροποιούνται µεταξύ ισχυρών και ασθενών επιχειρηµάτων (στην προκειµένη περίπτωση η µειοψηφική συνθήκη) είναι αυτή που συνδέεται µε τη µεγαλύτερη σκέψη για το µήνυµα επιρροής. Τα δεδοµένα αυτά γενικά υποστηρίζουν τις υποθέσεις της θεωρίας της µεταστροφής (Moscovici, 1980) αλλά και αυτών του µοντέλου των Martin και Hewstone (2008) σύµφωνα µε τις οποίες οι µειοψηφικές πηγές οδηγούν σε εκτενέστερη σκέψη για το περιεχόµενο του µηνύµατός τους. Σκέψεις σύµφωνες προς το µήνυµα Ένας γενικός δείκτης των σκέψεων που είχαν οι συµµετέχοντες για το ζήτηµα της εθελοντικής ευθανασίας κατασκευάστηκε διαιρώντας τις σύµφωνες προς το µήνυµα

12 Α. Γαρδικιώτης: Αντίληψη 3ου προσώπου και κοινωνική επιρροή 11 σκέψεις προς το σύνολο των σύµφωνων και αντίθετων προς το µήνυµα σκέψεων (βλ. Baker & Petty, 1994). Όσο µεγαλύτερος είναι ο δείκτης αυτός, τόσο πιο σύµφωνες είναι οι σκέψεις προς το µήνυµα επιρροής. Η ανάλυση δείχνει µια κύρια επίδραση της ποιότητας των επιχειρηµάτων, τα ισχυρά επιχειρήµατα οδηγούν σε περισσότερες σκέψεις (Μ.Ο. =.38) από τα ασθενή επιχειρήµατα (Μ.Ο. =.29), F(1,301) = 3.63, p <.06, η p 2 =.01. Επίσης, η αλληλεπίδραση µεταξύ πηγής επιρροής και ποιότητας των επιχειρηµάτων είναι στατιστικά σηµαντική F(1,301) = 5.85, p <.02, η p 2 =.02. Η ανάλυση απλών κύριων επιδράσεων δείχνει, ότι ενώ στην πλειοψηφική συνθήκη δεν υπάρχει καµία διαφορά µεταξύ ισχυρών (Μ.Ο. =.28) και ασθενών επιχειρηµάτων (Μ.Ο. =.30 F<1), στη µειοψηφική συνθήκη τα ισχυρά επιχειρήµατα (Μ.Ο. =.48) οδηγούν σε περισσότερες σύµφωνες µε το µήνυµα σκέψεις από τα ασθενή (Μ.Ο. =.27), F(1,139) = 8.20, p <.01, η p 2 =.06. Και αυτά τα δεδοµένα των σύµφωνων προς το µήνυµα σκέψεων είναι παρόµοια µε αυτά της προσλαµβανόµενης επιρροής και ενισχύουν περαιτέρω την υπόθεση της σύνδεσης της µειοψηφικής πηγής µε εκτενέστερη γνωστική επεξεργασία του µηνύµατος. Ανάλυση διαµεσολάβησης Με σκοπό την περαιτέρω διερεύνηση του ρόλου των σκέψεων στη σχέση τους µε την προσλαµβανόµενη επιρροή πραγµατοποιήθηκε µια ανάλυση διαµεσολάβησης. Η ανάλυση έγινε µόνο στη µειοψηφική συνθήκη, όπου παρατηρείται µια σηµαντική διαφορά µεταξύ ισχυρών και ασθενών επιχειρηµάτων. 2 Οι αναλύσεις δείχνουν ότι η ανεξάρτητη µεταβλητή (ποιότητα επιχειρηµάτων) επηρεάζει τη διαµεσολαβητική µεταβλητή (σκέψεις) (β =.236, p <.01) και την εξαρτηµένη µεταβλητή (προσλαµβανόµενη επιρροή) (β =.254, p <.01). Η διαµεσολαβητική µεταβλητή επηρεάζει την εξαρτηµένη µεταβλητή ενώ ελεγχόταν η ανεξάρτητη µεταβλητή (β =.349, p <.001) και η σχέση µεταξύ ποιότητας επιχειρηµάτων και προσλαµβανόµενης επιρροής µειώνεται (β =.171, p <.05, η µείωση στον συντελεστή β είναι σηµαντική Sobel test, 1982, z = 1.98, p <.05). Αυτά τα δεδοµένα υποδηλώνουν ότι οι σκέψεις διαµεσολάβησαν µερικώς την επιρροή της ποιότητας των επιχειρηµάτων στην προσλαµβανόµενη επιρροή για τη µειοψηφική συνθήκη. Το εύρηµα αυτό αποτελεί άλλη µία ένδειξη ότι για τα δεδοµένα της προσλαµβανόµενης επιρροής στη µειοψηφική συνθήκη είναι σηµαντικός ο ρόλος της συστηµατικής επεξεργασίας του µηνύµατος (βλ. Martin & Hewstone, 2008 Moscovici, 1980). Προσλαµβανόµενη επιρροή στον εαυτό και τους άλλους Για την αντίληψη του τρίτου προσώπου υπολογίζεται η διαφορά µεταξύ της προσλαµβανόµενης επιρροής στον εαυτό και τους άλλους (µε την αφαίρεση του εαυτού από τους άλλους, βλ. David, Liu, & Myser, 2004). Η ανάλυση δείχνει την αλληλεπίδραση µεταξύ πηγής επιρροής και ποιότητας των επιχειρηµάτων να είναι στατιστικά σηµαντική F(1,301) = 6.47, p <.01, η p 2 =.02. Η ανάλυση απλών κύριων επιδράσεων δείχνει, ότι ενώ στην πλειοψηφική συνθήκη δεν υπάρχει καµία διαφορά µεταξύ ισχυρών (Μ.Ο. =.01) και ασθενών επιχειρηµάτων (Μ.Ο. =.17, F<1), στη µειοψηφική συνθήκη τα ισχυρά επιχειρήµατα (Μ.Ο. =.26) οδηγούν σε εντονότερη αντίληψη του τρίτου προσώπου (Μ.Ο. = -.17), F(1,139) = 7.46, p <.01, η p 2 =.05. Όταν η διαφορά µεταξύ προσλαµβανόµενης επιρροής στον εαυτό και τους άλλους έχει θετικό πρόσηµο τότε πρόκειται για το φαινόµενο του πρώτου προσώπου, δηλαδή η αντίληψη είναι ότι ο εαυτός επηρεάζεται περισσότερο από τους άλλους. Όταν η διαφορά έχει αρνητικό πρόσηµο, αυτό σηµαίνει ότι η αντίληψη είναι ότι οι άλλοι επηρεάζονται περισσότερο από τον εαυτό, το κλασσικό φαινόµενο του τρίτου

13 Α. Γαρδικιώτης: Αντίληψη 3ου προσώπου και κοινωνική επιρροή 12 προσώπου. Έτσι φαίνεται ότι στη µειοψηφική συνθήκη τα ισχυρά επιχειρήµατα οδηγούν σε φαινόµενο του πρώτου προσώπου (ο εαυτός επηρεάζεται περισσότερο από τους άλλους) ενώ τα ασθενή επιχειρήµατα σε φαινόµενο του τρίτου προσώπου (οι άλλοι επηρεάζονται περισσότερο από τον εαυτό). Αυτά τα ευρήµατα παρουσιάζουν ενδιαφέρον γιατί αναδεικνύεται µια διαφοροποιηµένη εικόνα για την αντίληψη του τρίτου προσώπου ανάλογα µε µια πλειοψηφική ή µειοψηφική πηγή επιρροής. Έτσι απέναντι στην πλειοψηφική πηγή εµφανίζεται το φαινόµενο του πρώτου προσώπου, ανεξαρτήτως ποιότητας των επιχειρηµάτων της. Οι συµµετέχοντες εκτιµούν ότι η πλειοψηφική πηγή επηρεάζει περισσότερο τους ίδιους παρά τους άλλους. Επειδή γενικά το φαινόµενο του πρώτου προσώπου εµφανίζεται για περιεχόµενα ή πηγές που έχουν θετικές συνδηλώσεις µπορεί κάποιος να υποθέσει ότι ίσως οι συµµετέχοντες θεωρούν θετικό να επηρεάζεται κανείς από µια πλειοψηφική πηγή. Από την άλλη πλευρά, οι συµµετέχοντες αποδέχονται ότι µπορεί να τους επηρεάσει µια µειοψηφία µόνο όταν τα επιχειρήµατά της είναι ισχυρά. Για να διερευνηθεί ο ρόλος των σκέψεων στη επίδραση της ποιότητας επιχειρηµάτων στην αντίληψη του τρίτου προσώπου πραγµατοποιήθηκε µια ανάλυση διαµεσολάβησης. Οι αναλύσεις δείχνουν ότι η ανεξάρτητη µεταβλητή (ποιότητα επιχειρηµάτων) επηρεάζει τη διαµεσολαβητική µεταβλητή (σκέψεις) (β =.236, p <.01) και την εξαρτηµένη µεταβλητή (αντίληψη του τρίτου προσώπου) (β =.226, p <.01). Η διαµεσολαβητική µεταβλητή επηρεάζει την εξαρτηµένη µεταβλητή ενώ ελέγχεται η ανεξάρτητη µεταβλητή (β =.162, p <.05) και η σχέση µεταξύ ποιότητας επιχειρηµάτων και προσλαµβανόµενης επιρροής µειώνεται (β =.187, p <.05, η µείωση στο συντελεστή β ήταν οριακά σηµαντική Sobel test, 1982, z = 1.78, p <.06). Αυτά τα δεδοµένα υποδηλώνουν ότι οι σκέψεις διαµεσολαβούν µερικώς την επιρροή της ποιότητας των επιχειρηµάτων στην αντίληψη του τρίτου προσώπου. Συζήτηση Η παρούσα έρευνα διερεύνησε για πρώτη φορά τη σηµασία που έχουν για την αντίληψη του τρίτου προσώπου οι διαδικασίες της κοινωνικής επιρροής. Πώς επηρεάζει την αντιλαµβανόµενη επιρροή µια πλειοψηφική ή µειοψηφική πηγή; Ποιες ψυχολογικές διαδικασίες, όπως η γνωστική επεξεργασία του µηνύµατος επιρροής, εµπλέκονται και µε ποιο τρόπο; Οι απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήµατα έχουν συνέπειες για την έρευνα στην αντίληψη του τρίτου προσώπου αλλά θέτουν και ενδιαφέροντα νέα ερωτήµατα στην έρευνα της κοινωνικής επιρροής. Τα δεδοµένα της παρούσας έρευνας επιβεβαιώνουν παλαιότερες υποθέσεις για τις ψυχολογικές διαδικασίες που συνδέονται µε την πλειοψηφική και τη µειοψηφική επιρροή. Έτσι και σε επίπεδο αντίληψης της επιρροής τους φαίνεται η µειοψηφική επιρροή να συνδέεται µε εκτεταµένη σκέψη για το µήνυµά της ενώ δεν συµβαίνει το ίδιο για τη πλειοψηφική επιρροή η οποία φαίνεται να συνδέεται µε περιορισµένη για το περιεχόµενο του µηνύµατος σκέψη (βλ. Moscovici, 1980 Martin & Hewstone, 2008). Ταυτόχρονα, τα ευρήµατα για την αντίληψη της επιρροής παρουσιάζουν ενδιαφέρον γιατί αναδεικνύουν ότι η αντίληψη του τρίτου (ή πρώτου) προσώπου συνδέεται άµεσα µε την κοινωνική πηγή η οποία υποστηρίζει ένα µήνυµα επιρροής. Με αυτό τον τρόπο ενισχύεται η κοινωνιοψυχολογική προσέγγιση της µελέτης της αντίληψης του τρίτου προσώπου (βλ. Hogg & Reid, 2006). Οι συµµετέχοντες αποδέχονται ότι µία πλειοψηφία τους επηρεάζει περισσότερο από τους άλλους, ενώ εκτιµούν ότι επηρεάζονται από µια µειοψηφία µόνο όταν υποστηρίζει ένα µήνυµα µε ισχυρά επιχειρήµατα. Χωρίς να υπάρχουν εµπειρικά δεδοµένα για µια τέτοια

14 Α. Γαρδικιώτης: Αντίληψη 3ου προσώπου και κοινωνική επιρροή 13 υπόθεση, φαίνεται να υπάρχει η αντίληψη ότι είναι λογικό, θετικό, ή αποδεκτό να επηρεάζεται κανείς από µια πλειοψηφία. Από την άλλη πλευρά, ίσως υπάρχει η αντίληψη ότι είναι αποδεκτό να επηρεάζεται κανείς από µία συγκροτηµένη, συνεπή και µε επιχειρήµατα µειοψηφία. Οι συγκεκριµένες υποθέσεις αποτελούν µία οδό µελλοντικής διερεύνησης των διαδικασιών που οδηγούν σε αυτά τα αποτελέσµατα. Τα αποτελέσµατα αυτής της µελέτης αποτελούν ένα πρώτο βήµα για να διερευνηθεί επίσης η σηµασία που έχει η προσλαµβανόµενη επιρροή στην κοινωνική επιρροή. Ένα επόµενο ενδιαφέρον ερώτηµα αφορά στο κατά πόσο η προσλαµβανόµενη επιρροή επηρεάζει την πραγµατική επιρροή, άµεση ή έµµεση. Αποτελεί µήπως προϋπόθεση της πραγµατικής επιρροής; Σύµφωνα µε τους Dillard, Weber και Vail (2007) είναι πιθανό µία προηγούµενη µεταβλητή στην αιτιακή αλυσίδα που οδηγεί στην πραγµατική επιρροή να είναι η αξιολόγηση της πειστικότητας του µηνύµατος αυτού. Μπορεί να υποθέσει κανείς ότι η προσλαµβανόµενη επιρροή ενός µηνύµατος επιρροής συνδέεται µε την προσλαµβανόµενη πειστικότητα του ίδιου µηνύµατος. Ταυτόχρονα τα αποτελέσµατα αυτά αποτελούν µία πρόκληση για την έρευνα στην κοινωνική επιρροή υποδεικνύοντας το σηµαντικό (διαµεσολαβητικό;) ρόλο που παίζουν γενικότερα οι αντιλήψεις του δέκτη της κοινωνικής επιρροής για την πραγµατική επιρροή. Βέβαια αυτή η υπόθεση φαίνεται να συναντάει, από διαφορετική θεωρητική προσέγγιση, άλλες προσεγγίσεις που προσδιορίζουν τις αναπαραστάσεις ή τις άρρητες θεωρίες (που ενεργοποιούνται στους δέκτες της επιρροής) ως τις σηµαντικές κοινωνιοψυχολογικές διαδικασίες για την κοινωνική επιρροή (βλ. Παπαστάµου, κ.α., υπό έκδοση). Η θεωρητική αυτή σύνδεση αποτελεί µία πρόκληση για τη µελλοντική έρευνα. Συνοπτικά, τα ευρήµατα της παρούσας µελέτης αποτελούν µια πρώτη ένδειξη ότι η αντίληψη του τρίτου προσώπου επηρεάζεται από την πλειοψηφική και µειοψηφική επιρροή και τις ψυχολογικές διαδικασίες που τη συνοδεύουν. Έτσι, φαίνεται ότι η προσλαµβανόµενη επιρροή ενός µηνύµατος πειθούς διαµορφώνεται από το πλαίσιο της κοινωνικής σύγκρουσης εντός του οποίου νοηµατοδοτείται. Από την άλλη, στην έρευνα της κοινωνικής επιρροής ανοίγεται ένας δρόµος διερεύνησης του κατά πόσο, και κάτω από ποιες συνθήκες, η αντίληψη της επιρροής προηγείται ή και συνδέεται µε την πραγµατική. Μια τέτοια ερευνητική στόχευση η οποία µπορεί να ενταχθεί στο ευρύτερο ερώτηµα της αναπαράστασης της επιρροής από τους αποδέκτες της µπορεί να συµβάλλει σε µια πληρέστερη κατανόηση των φαινοµένων κοινωνικής επιρροής.

15 Α. Γαρδικιώτης: Αντίληψη 3ου προσώπου και κοινωνική επιρροή 14 Σηµειώσεις 1. Ένα ανεξάρτητο δείγµα συµµετεχόντων εκτιµάει την πειστικότητα ενός µεγάλου συνόλου επιχειρηµάτων κατά της εθελοντικής ευθανασίας (κατασκευασµένων έπειτα από βιβλιογραφικές επισκοπήσεις, συνεντεύξεις και ελεύθερες συζητήσεις). Από αυτά επιλέχθηκαν τα 6 πιο πειστικά (ισχυρά) (Μ.Ο.= 4.91) και τα 6 λιγότερο πειστικά (ασθενή) επιχειρήµατα (Μ.Ο.= 3.54) t(19)= 5.47, p <.001. Ακολουθώντας τα κριτήρια των Petty και Cacioppo (1986) τα ισχυρά επιχειρήµατα οδήγησαν σε περισσότερες θετικές παρά αρνητικές προς το µήνυµα σκέψεις. Επίσης τα επιχειρήµατα δεν διέφεραν στο πόσο πιστευτά, κατανοητά, πολύπλοκα και οικεία ήταν. 2. Η ανάλυση διαµεσολάβησης προϋποθέτει µία σειρά αναλύσεων παλινδρόµησης. Σύµφωνα µε τους Baron και Kenny (1986), για να τεκµηριωθεί διαµεσολάβηση πρέπει να συντρέχουν τρεις συνθήκες. Πρώτον, η ανεξάρτητη µεταβλητή (σε αυτή την περίπτωση η ποιότητα των επιχειρηµάτων) πρέπει να προβλέπει τη διαµεσολαβητική µεταβλητή (τις σύµφωνες µε το µήνυµα σκέψεις). Δεύτερον, η ανεξάρτητη µεταβλητή πρέπει να προβλέπει την εξαρτηµένη (προσλαµβανόµενη επιρροή στον εαυτό). Τρίτον, η διαµεσολαβητική µεταβλητή πρέπει να προβλέπει την εξαρτηµένη µεταβλητή ενώ ελέγχεται η ανεξάρτητη µεταβλητή. Η διαµεσολάβηση συµβαίνει εάν η επίδραση της ανεξάρτητης στην εξαρτηµένη µεταβλητή µειώνεται όταν ελέγχεται η διαµεσολαβητική µεταβλητή

16 Α. Γαρδικιώτης: Αντίληψη 3ου προσώπου και κοινωνική επιρροή 15 Βιβλιογραφία Alicke, M. D., Klotz, M. L., Breitenbrecher, D. L., Yurak, T. J., & Vredenburg, D. S. (1995). Personal contact, individuation and the better-than-average effect. Journal of Personality and Social Psychology, 68, Alvaro, E. M., & Crano, W. D. (1997). Indirect minority influence: Evidence for leniency in source evaluation and counterargumentation. Journal of Personality and Social Psychology, 72, Baker, S.M., & Petty, R.E. (1994). Majority and minority influence: Sourceposition imbalance as a determinant of message scrutiny. Journal of Personality and Social Psychology, 67, Baron, R. M., & Kenny, D. A. (1986). The moderator-mediator variable distinction in social psychological research: Conceptual, strategic, and statistical considerations. Journal of Personality and Social Psychology, 51, Brewer, M. B. (1991). The social self: On being the same and different at the same time. Personality and Social Psychology Bulletin, 17, Brown, J. D. (1986). Evaluation of self and others: Self-enhancement biases in social judgements. Social Cognition, 4, Γαρδικιώτης, Α. (2005). Πλειοψηφική και µειοψηφική πηγή και επεξεργασία του µηνύµατος επιρροής. Ψυχολογία, 12, Γαρδικιώτης, Α. (2008). Κοινωνική επιρροή: Επισκόπηση και αξιολόγηση της έρευνας και των θεωριών. Αθήνα: Δαρδανός. Cohen, J., & Davis, R. G. (1991). Third-person effects and the differential impact in negative political advertising. Journalism Quarterly, 68, Cohen, J., Mutz, D., Price, V., & Gunther, A. (1988). Perceived impact of defamation. Public Opinion Quarterly, 52, Crano, W.D., & Alvaro, E.M. (1998). The context/comparison model of social influence: Mechanisms, structure, and linkages that underlie indirect attitude change. In W. Stroebe & M. Hewstone (Eds.), European review of social psychology (Vol. 8, pp ). Chichester: John Wiley. Crano, W.D., & Chen, X. (1998). The leniency contract and persistence of majority and minority influence. Journal of Personality and Social Psychology, 74, David, P., Liu, K., & Myser, M. (2004). Methodological artifact or persistent bias? Testing the robustness of the third-person and reverse third-person effects for Alcohol Messages. Communication Research, 31, Davison, W. P. (1983). The third-person effect in communication, Public Opinion Quarterly, 47, Dillard, J. P., Weber, K. M., & Vail, R. G. (2007). The relationship between the perceived and actual effectiveness of persuasive messages: A meta- analysis with implications for formative campaign research. Journal of Communication, 57,

17 Α. Γαρδικιώτης: Αντίληψη 3ου προσώπου και κοινωνική επιρροή 16 Duck, J. M., Hogg, M. A., & Terry, D. J. (1995). Me, us and them: Political identification and the third-person effect in the 1993 Australian federal election. European Journal of Social Psychology, 25, Duck, J. M., & Mullin, B. A. (1995). The perceived impact of the mass media: Reconsidering the third-person effect. European Journal of Social Psychology, 25, Duck, J. M., Terry, D. J., Hogg, M. A. (1998). Perceptions of a media campaign: The role of social identity and the changing intergroup context. Personality and Social Psychology Bulletin, 24, Eagly, A. H., & Chaiken, S. (1993). The psychology of attitudes. Fort Worth, TX: Harcourt Brace Jovanovich. Eveland, W. P., Nathanson, A. I., Detenber, B. H,, & McLeod, D. M. (1999). Rethinking the social distance corollary: Perceived likelihood of exposure and the third-person perception. Communication Research, 26, Gardikiotis, A. (2008). Group distinctiveness, political identification, and the thirdperson effect: Perceptions of a political campaign in the 2004 Greek national election. Media Psychology, 11, Gunther, A. C. (1991). What we think others think: Cause and consequence in the third-person effect. Communication Research, 18, Gunther, A. C. (1995). Overrating the X-rating: The third-person perception and support for censorship of pornography. Journal of Communication, 45, Gunther, A. C., & Mundy, P. (1993). Biased optimism and the third-person effect. Journalism Quarterly, 70, Gunther, A. C., & Thorson, E. (1992). Perceived persuasive effects of product commercials and public service announcements: Third-person effects in new domains. Communication Research, 19, Hogg, M. A, & Reid, S. A. (2006). Social identity, self-categorization, and the communication of group norms. Communication Theory, 16, Hoorens, V., & Ruiter, S. (1996). The optimal impact phenomenon: Beyond the third person effect. European Journal of Social Psychology, 26, Kruglanski, A.W., & Mackie, D.M. (1990). Majority and minority influence: A judgmental process analysis. In W. Stroebe & M. Hewstone (Eds.), European Review of Social Psychology (Vol. 1, pp ). Chichester: John Wiley. Lasswell, H. D. (1927). Propaganda technique in the World War.N.Y.: Knopf. Maass, A., Clark, R., & Haberkorn, G. (1982). The effects of differential ascribed category membership and norms on minority influence. European Journal of Social Psychology, 12, Mackie, D. M. (1987). Systematic and nonsystematic processing of majority and minority persuasive communications. Journal of Personality and Social Psychology, 53,