Εισαγωγή στη Γλωσσολογία ΙΙ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Εισαγωγή στη Γλωσσολογία ΙΙ Ιστορική Γλωσσολογία Διδάσκοντες: Επίκ. Καθ. Μαρία Λεκάκου, Λέκτορας Μαρία Μαστροπαύλου

2 Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς.

3 Εισαγωγή στη Γλωσσολογία ΙΙ Τµήµα Φιλολογίας, Τοµέας Γλωσσολογίας Εαρινό εξάµηνο Υποχρεωτικό Β εξαµήνου Διδάσκουσα: Μ. Λεκάκου

4 Εισαγωγή στη Γλωσσολογία ΙΙ n Κλειδί για πρόσβαση στις σηµειώσεις (πλατφόρµα ασύγχρονης τηλεκπαίδευσης): INTRO2 n Προτεινόµενο σύγγραµµα: Fromkin, Rodman & Hyams. 2003/2008. Εισαγωγή στη Μελέτη της Γλώσσας. Αθήνα:Πατάκης.

5 Εισαγωγή στη Γλωσσολογία ΙΙ n Κοινωνιογλωσσολογία (ΚΓ): µελέτη της γλώσσας µέσα στην κοινωνία. n Στο επίκεντρο: η γλωσσική ποικιλότητα. n Ποικιλότητα σε επίπεδο οµάδων: Γεωγραφικές διάλεκτοι Κοινωνικές διάλεκτοι (κοινωνιόλεκτοι) n Ποικιλότητα σε επίπεδο ατόµου: Ιδιόλεκτος, επίπεδα ύφους 3

6 Κοινωνιογλωσσολογία n Η Κοινωνιογλωσσολογία µελετά τις συστηµατικές συναρτήσεις της ποικιλότητας µε κοινωνικούς παράγοντες. n Η γλωσσική ποικιλότητα είναι πολύ σηµαντική και για το φαινόµενο της γλωσσικής αλλαγής. Κεφάλαιο 11 του συγγράµµατος n Η αλλαγή προϋποθέτει την ποικιλότητα. Σχέσεις Κοινωνιογλωσσολογίας/Διαλεκτολογίας και Ιστορικής Γλωσσολογίας. 4

7 Γλωσσική αλλαγή και ποικιλότητα n Η γλωσσολογική έρευνα (π.χ. µελέτες του Labov, Martha s Vineyard) ανέδειξε ότι η γλωσσική αλλαγή τροφοδοτείται από τη γλωσσική ποικιλότητα. n Η σταδιακή επικράτηση ενός γραµµατικού τύπου έναντι ενός άλλου προϋποθέτει τη συνύπαρξη, σε κάποια χρονική περίοδο, των δυο διαφορετικών τύπων, δηλ. τη γλωσσική ποικιλότητα. n Είναι φυσιολογική η γλωσσική αλλαγή; 5

8 Γλωσσική αλλαγή n Όλες οι γλώσσες αλλάζουν µε την πάροδο του χρόνου. n Η γλώσσα µιας γενιάς δεν ταυτίζεται ποτέ απολύτως µε τη γλώσσα της προηγούµενης ή της επόµενης. n Ωστόσο, µεταξύ διαδοχικών γενεών οι δ ι α φ ο ρ έ ς ε ί ν α ι µ ι κ ρ έ ς κ α ι δ ε ν διαταράσσουν την επικοινωνία. 6

9 Γλωσσική αλλαγή n Η γλωσσική αλλαγή, δηλαδή, επέρχεται σχετικά αργά, αν συγκριθεί µε το πόσο διαρκεί η ζωή του ανθρώπου. n Ευτυχώς. n Θα ήταν µάλλον παράδοξο (και αρκετά ασύµφορο) να χρειαζόταν να ξαναµάθουµε τη γλώσσα µας κάθε 20 ή 30 χρόνια! 7

10 Γλωσσική αλλαγή Στο πέρασµα των χρόνων, δηλαδή, µόλις και µετά βίας παρατηρούµε κάποια αλλαγή στη γλώσσα µας. Ωστόσο, ιδωµένες στο πέρασµα αιώνων ή δεκαετιών, οι αλλαγές σε ένα γλωσσικό σύστηµα µπορούν να είναι ραγδαίες. 8

11 Γλωσσική αλλαγή n Χαρακτηριστικό παράδειγµα η Ελληνική: Ένας οµιλητής της Νέας Ελληνικής χρειάζεται (εντατική) διδασκαλία και άσκηση προκειµένου να είναι σε θέση να κατανοήσει λ.χ. τα οµηρικά έπη. n Το ίδιο ισχύει για όλες τις γλώσσες µε µακρά ιστορία. 9

12 Γλωσσική αλλαγή Ο κλάδος της γλωσσολογίας που µελετά τη γλωσσική αλλαγή, ή αλλιώς την εξέλιξη των γλωσσών στο πέρασµα του χρόνου, ονοµάζεται ιστορική (ή ιστορικοσυγκριτική) γλωσσολογία. Ερωτήµατα που τίθενται: Ποιες αλλαγές εµφανίζονται στις γλώσσες; Υπάρχουν γενικοί µηχανισµοί αλλαγής; Για ποιο λόγο επέρχεται γλωσσική αλλαγή; 10

13 Γλωσσική αλλαγή n n n Γλωσσική αλλαγή = διαχρονική εξέλιξη Οι έννοιες «συγχρονία» και «διαχρονία» ανάγονται στον Ελβετό γλωσσολόγο Φερντινάντ ντε Σωσσύρ (Ferdinand de Saussure). Ο ντε Σωσσύρ εισήγαγε τις δυο κύριες χρονικές διαστάστεις της γλωσσολογικής µελέτης: τη συγχρονική και τη διαχρονική. 11

14 Συγχρονία και διαχρονία n Συγχρονική είναι η οπτική µας όταν µελετάµε τη γλώσσα ως (στατικό) σύστηµα, ως κατάσταση: εξετάζουµε τα γλωσσικά στοιχεία στις σχέσεις τους µε τα άλλα χρονικώς συνυπάρχοντα στοιχεία του ίδιου συστήµατος. Π.χ. συγχρονική µελέτη της Ελληνιστικής Κοινής, της κρητικής διαλέκτου του 14 ου αι, της Οµηρικής Ελληνικής, της Κοινής Νέας Ελληνικής, κλπ. n Η γλωσσολογική έρευνα είναι συγχρονική, εκτός αν δηλωθεί το αντίθετο. 12

15 Συγχρονία και διαχρονία n Διαχρονική είναι η (δυναµική) µελέτη των γλωσσικών συστηµάτων: εξετάζουµε τις διαδοχικές µορφές που έλαβαν τα γλωσσικά στοιχεία στο πλαίσιο του εκάστοτε συστήµατος. n Π.χ. µελέτη των αλλαγών από την Παλαιά στη Νέα Αγγλική, ή µελέτη των αλλαγών από την Αρχαία στη Νέα Ελληνική. Η διαχρονία είναι µια αλληλουχία συγχρονιών. 13

16 Συγχρονία και διαχρονία Δ ΣΥΓΧΡΟΝΙΑ 1 Ι ΣΥΓΧΡΟΝΙΑ 2 Α ΣΥΓΧΡΟΝΙΑ 3 Χ ΣΥΓΧΡΟΝΙΑ 4 Ρ ΣΥΓΧΡΟΝΙΑ 5 Ο ΣΥΓΧΡΟΝΙΑ 6 Ν... Ι ΣΥΓΧΡΟΝΙΑ n Α ΣΥΓΧΡΟΝΙΑ n+1 14

17 Συγχρονία και διαχρονία n Ένα γλωσσικό στοιχείο ή φαινόµενο µπορεί να µελετηθεί συγχρονικά ή διαχρονικά αλλά όχι ταυτόχρονα! n Π.χ. οι αρχαίες ελληνικές δίφθογγοι αι [ai], ει [ei], οι [oi], κλπ. µπορούν να µελετηθούν: Συγχρονικά, στο πλαίσιο µελέτης του φωνεντικού συστήµατος της ΑΕ. Διαχρονικά, στο πλαίσιο µελέτης της εξέλιξης του φωνηεντικού συστήµατος της ελληνικής γλώσσας. 15

18 Συγχρονία και διαχρονία n Στην ΚΝΕ οι αίµα, οικείος προφέρονται [ ema], [i kios]. Κατά τη διαχρονική εξέλιξη της Ελληνικής, οι ΑΕ δίφθογγοι υπέστησαν µονοφθογγοποίηση. n Είναι προϊόν σύγχυσης της διάκρισης συγχρονία-διαχρονία το να µιλάµε για ΝΕ διφθόγγους σε τέτοιες περιπτώσεις! 16

19 Γλωσσική αλλαγή n Γλωσσική αλλαγή συντελείται σε όλα τα επίπεδα γραµµατικής και στο λεξικό. n Η γλωσσική αλλαγή διέπεται από κανονικότητα: π.χ. µια φωνολογική αλλαγή αφορά όλους τους σχετικούς φθόγγους κι όχι µόνο συγκεκριµένη λέξη. n Αλλαγή σε ένα επίπεδο αλλαγή σε άλλο επίπεδο. n Απλοποίηση σε ένα επίπεδο περιορισµοί σε άλλο. 17

20 Γλωσσική αλλαγή Η αλλαγή σε κάποιους τοµείς, π.χ σε σχέση µε τους φυσικούς οργανισµούς, νοείται συχνά ως φθορά. Είναι η γλωσσική αλλαγή δείγµα φθοράς; Οι γλωσσολόγοι υπογραµµίζουν ότι δεν έχει νόηµα να συνδέουµε τη γλωσσική αλλαγή µε έννοιες όπως φθορά και πρόοδος (βλ. Θεοφανοπούλου 1996). v Δεν υπάρχει επιστηµονική τεκµηρίωση για τη θεώρηση της γλωσσικής αλλαγής ως φθοράς. 18

21 Γλωσσική αλλαγή φθορά! Αν η γλωσσική αλλαγή είναι φθορά, τότε κάποιες γλωσσικές µορφές (οι νεότερες) είναι χειρότερες από άλλες (τις αρχαιότερες). Ωστόσο, δεν υπάρχουν επιστηµονικά κριτήρια για την ανωτερότητα κάποιας γλωσσικής µορφής ή ποικιλίας έναντι κάποιας άλλης. Αυτό το είδαµε ήδη στο πλαίσιο του µαθήµατος για την Κοινωνιογλωσσολογία. 19

22 Γλωσσική αλλαγή και ρύθµιση n Οι υπερασπιστές της ρυθµιστικής γραµµατικής, (ή καθαρολόγοι της γλώσσας) υποστηρίζουν ότι η γλωσσική αλλαγή ισοδυναµεί µε φθορά. n Οι καθαρολόγοι υιοθετούν την πρότυπη γλώσσα ως τον απόλυτο κανόνα. n Οποιαδήποτε απόκλιση διαχρονική ή διατοπική από την πρότυπη γλώσσα συνιστά, γι αυτούς, γλωσσική κρίση. n Διάκριση µεταξύ περιγραφικής και ρυθµιστικής γλωσσολογίας! 20

23 Γλωσσική αλλαγή και ρύθµιση n Παραδείγµατα ρυθµιστικής στάσης n Οι Έλληνες γραµµατικοί στην Αλεξάνδρεια, µεταξύ 200 και 100 π.χ., ανησυχούσαν διότι η Ελληνική που οµιλούνταν στην εποχή τους διέφερε από την Κλασσική Ελληνική. n Πίστευαν ότι οι παλιότεροι τύποι ήταν γνησιότεροι, καλύτεροι, κλπ. n Προσπάθησαν να «διορθώσουν τις ατέλειες» της τρέχουσας γλώσσας, αλλά απέτυχαν. 21

24 Γλωσσική αλλαγή και ρύθµιση n Οι µουσουλµάνοι Άραβες γραµµατικοί που εργάζονταν στην Μπάσρα τον 8ο και 9ο αι µ.χ. Προσπάθησαν µαταίως, να καθαρίσουν την αραβική προκειµένου να την επαναφέρουν στην τελειότητα της αραβικής του Κορανίου. n Για πολλά χρόνια µετά την Αµερικανική Επανάσταση, Βρετανοί συγγραφείς και δηµοσιογράφοι καταφέρονταν εναντίον της αµερικανικής αγγλικής. Η αµερικανική αγγλική σήµερα συνυπάρχει µε τη βρετανική αγγλική. 22

25 Απαγορευµένες γλώσσες n Στο πλαίσιο των διδαγµάτων της ρυθµιστικής γραµµατικής/των καθαρολόγων, γλώσσες και διάλεκτοι έχουν απαγορευτεί εξ ολοκλήρου (για λόγους πολιτικού ελέγχου). n Τα παραδείγµατα αφθονούν (βλ. ενότητα του συγγράµµατος). 23

26 Απαγορευµένες γλώσσες n Η ρωσική γλώσσα ήταν η µόνη νόµιµη γλώσσα που επιτρεπόταν από τους Ρώσους τσάρους. n Η χρήση της ουκρανικής, της λιθουανικής, της γεωργιανής, της αρµενικής, της αζερικής και όλων των άλλων γλωσσών που οµιλούνταν από τις εθνικές οµάδες υπό την κυριαρχία της Ρωσίας είχε απαγορευτεί. 24

27 Απαγορευµένες γλώσσες n Στη Γαλλία η θέση της Ακαδηµίας λογίων ήταν η προώθηση της «επίσηµης γαλλικής γλώσσας»: βάση είναι η αντίληψη ότι η «πρότυπη» γλώσσα είναι ο µόνος σωστός τύπος γλώσσας. Απαγόρευση δια νόµου της χρήσης των «Franglais» (le parking, le weekend, le hotdog). Μη αναγνώριση των εκατοντάδων γεωγραφικών διαλέκτων (πατουά) στο γαλλικό γεωγραφικό χώρο. Περιθωριοποίηση της χρήσης της βρετονικής γλώσσας (κέλτικης καταγωγής). 25

28 Απαγορευµένες γλώσσες n Σε πολλές περιοχές του κόσµου, συµπεριλαµβανοµένων και των Η.Π.Α., η χρήση των νοηµατικών γλωσσών των κωφών ήταν απαγορευµένη. n Τα παιδιά που χρησιµοποιούσαν χειροµορφές, αντί να διαβάζουν τα χείλη ή να παράγουν ήχους αποκλειστικά, τιµωρούνταν. 26

29 Γλωσσική αλλαγή στην Ελληνική

30 Ιστορική εξέλιξη της ελληνικής Προϊστορική περίοδος *Ινδοευρωπαϊκή Ελλην. ;-3000 π.χ. 1. *Πρωτοελληνική π.χ. Ιστορική περίοδος 2. Αρχαία π.χ. 3. Αλεξ & Ρωµ.Κοινή 300 π.χ. 6 ο αι µ.χ 4. Μεσαιωνική 6 ος 18 ος αι µ.χ. α. Πρώιµη Βυζ. 6 ος 12 ος αι β. Βυζαντινή 12 ος 15 ος αι γ. Μεταβυζαντινή 15 ος 18 ος αι (Μπαµπινιώτης 1996) 5. Νεοελληνική 19 ος παρόν 28

31 Ιστορική εξέλιξη της ελληνικής Ιστορική περίοδος 2. Αρχαία 1400 π.χ.-300 π.χ. 3. Αλεξ.Κοινή 3 ο αι π.χ. 6 ο αι µ.χ n Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους: οι ΑΕ διάλεκτοι υφίστανται διαλεκτικό αναλογικό σχηµατισµό (dialect levelling): τάση για περισσότερη οµοιοµορφία και λιγότερες αποκλίσεις µεταξύ τους. n Η γλώσσα που δηµιουργείται ονοµάζεται Αλεξανδρινή/Ελληνιστική Κοινή. n Βάση της ήταν η αρχαία αττική διάλεκτος. 29

32 Ιστορική εξέλιξη της Ελληνικής n Από την Ελληνιστική Κοινή κατάγονται σχεδόν όλες οι ΝΕ διάλεκτοι, µέσω της Μεσαιωνικής Ελληνικής. n Τη γένεση των ΝΕ διαλέκτων τοποθετούµε κατά την περίοδο 10 ο -12 ο αι µ.χ. n ΔΕΝ κατάγεται από την Ελληνιστική Κοινή (και άρα χρονολογείται πολύ νωρίτερα) η τσακωνική διάλεκτος à απόγονος ΑΕ δωρικής διαλέκτου. 30

33 Γλωσσική αλλαγή στα επίπεδα γραµµατικής: φωνολογία, µορφολογία, σύνταξη, σηµασιολογία και λεξικό

34 Φωνητικές φωνολογικές αλλαγές n Παραδείγµατα φωνολογικών αλλαγών τεσσάρων ειδών: 1. εξασθένηση ή ενίσχυση στοιχείου 2. αποβολή ή ανάπτυξη στοιχείου 3. αφοµοίωση και ανοµοίωση 4. αλλαγή υπερτεµαχιακού στοιχείου 32

35 Εξασθένηση Φωνήεντα: ηµιφωνοποίηση: τροπή ενός φωνήεντος σε ηµίφωνο. Π.χ. από το ΑΕ ελαία > ελιά, καρδία > καρδιά. Σύµφωνα: τριβοποίηση: τροπή ενός κλειστού σε τριβόµενο. Στην ΑΕ η τροπή του ti- σε -si- (συριστικοποίηση): *πλούτι-ος > πλούσιος, *αθανατί-α > αθανασία. 33

36 Ενίσχυση n Προστριβοποίηση: τροπή ενός κλειστού σε προστριβόµενο. Σε διαλέκτους της ΝΕ τα [k, t, g] τρέπονται σε [ts, dz] πριν από [e, i, j], π.χ. Κέα > Τζιά, γυναίκες > γυναίτσες, κέρατο > τσέρατο. n Το συγκεκριµένο φαινόµενο είναι γνωστό και ως τσιτακισµός. 34

37 Αποβολή o Απλολογία: απώλεια συλλαβής δίπλα σε όµοια ή παρεµφερή. Π.χ. ΑΕ αµφιφορεύς > αµφορεύς. ΝΕ αστραποπελέκι > αστροπελέκι. o Ολική απώλεια: διαγραφή από το φωνηµικό κατάλογο της γλώσσας. Π.χ. η απώλεια του F. 35

38 Ανάπτυξη Πρόθεση: προσθήκη φθόγγου στην αρχή λέξης: Στη ΜΣΝ βδέλα > αβδέλα, χελώνα > αχελώνα. Επένθεση: προσθήκη φωνήεντος στο εσωτερικό λέξης. Στην ΑΕ: αττ. Ερµής > Ερεµής, θεσσ. Ασκληπιός > Ασκαλαπιός. Σε πελοποννησιακές διαλέκτους της ΝΕ: καπνός > καπινός, σταθµός > σταθιµός. 36

39 Ανάπτυξη n Στην Ελληνιστική Κοινή δηµιουργήθηκε νέα σειρά ηχηρών κλειστών συµφώνων [b d g] Ø µέσω δάνειων λέξεων από τη Λατινική Ø ως κίνηση εξισορρόπησης του συµφωνικού συστήµατος, που είχε ως τότε δύο σειρές διαρκών φθόγγων και µία µόνο σειρά κλειστών: [f θ χ] και [v δ γ] [p t k] και [b d g] 37

40 Αφοµοίωση n Αφοµοίωση: µεταβολή χαρακτηριστικών ενός φθόγγου προκειµένου να καταστεί περισσότερο όµοιος µε κάποιον άλλο. Προκαταβολική αφοµοίωση: ΑΕ ένρινος > έρρινος, *γε-γραφ-µενος > γεγραµµένος. Εµµένουσα αφοµοίωση: ΑΕ *αγγελ-jω > αγγέλλω, θάρσος > θάρρος. 38

41 Αφοµοίωση n Φωνηεντική και συµφωνική αρµονία: η εξ αποστάσεως αφοµοίωση µεταξύ φωνηέντων και συµφώνων. Στην ΑΕ: *Ερχοµενος > Ορχοµενός, *οβελος > οβολός Σε διαλέκτους της ΝΕ: ορφανός > αρφανός, πανωφόρι > παναφόρι. Σε διαλέκτους της ΑΕ: αρκ. Παρθένος > φαρθένος, δυτ. Ιων. Τυφλός > θυφλός. Θεσσ. Θεσµός > θεθµός. 39

42 Ανοµοίωση n Ανοµοίωση: η µεταβολή χαρακτηριστικού δύο φθόγγων, µε στόχο να καταστούν περισσότερο ανόµοιοι: ανοικτός > ανοιχτός πταίω > φταίω σχολείο > σκολιό 40

43 Υπερτεµαχιακή αλλαγή n Τονική αλλαγή: στην εξέλιξη της ελληνικής, ο τόνος από µουσικός (ΑΕ) έγινε δυναµικός (ΝΕ). n Η αλλαγή ξεκινά στα χρόνια της Ελληνιστικής Κοινής. 41

44 Μορφολογική αλλαγή n Ο βασικότερος µηχανισµός µορφολογικής αλλαγής είναι η αναλογία: η χρήση ενός τύπου ως υποδείγµατος βάσει του οποίου άλλοι τύποι σχηµατίζονται µε όµοιο τρόπο. Π.χ. µητέραν < µητέρα κατά το ηµέραν χειµώνας < χειµών κατά το ταµίας 42

45 Μορφολογική αλλαγή: ονόµατα Οι αναλογικοί σχηµατισµοί στην ελληνική οδήγησαν σταδιακά σε αναδόµηση του ονοµατικού συστήµατος: n από συµφωνικά τα θέµατα γίνονται φωνηεντικά (πατερ- γίνεται πατερα-, λεοντγίνεται λεοντα-κλπ) n βάση δόµησης των κλιτικών παραδειγµάτων είναι τώρα το γένος (αρσ, θηλ, ουδ) και όχι ο τύπος του θέµατος (α κλ, β κλ, γ κλ) 43

46 Μορφολογική αλλαγή: ονόµατα n Παράλληλα, το ονοµατικό σύστηµα της ελληνικής απλοποιείται σηµαντικά µε την απώλεια της δοτικής πτώσης και του δυικού αριθµού. n Η απώλεια πτωτικών καταλήξεων είναι πολύ συνήθης µορφολογική αλλαγή, πρβλ Μετάβαση από τα λατινικά στις ροµανικές γλώσσες Μετάβαση από την παλαιά στη νεότερη αγγλική è Επιπτώσεις συντακτικές! 44

47 Μορφοσυντακτική αλλαγή n Μορφολογικές αλλαγές αυτού του είδους συχνά οδηγούν σε γενικότερη αλλαγή του συστήµατος: από συνθετικό σε αναλυτικό. Π.χ. αντικατάσταση πτωτικών καταλήξεων µε εκτεταµένη χρήση Προθετικών Φράσεων στα αγγλικά: δοτική to, γενική of κλπ. Στα ελληνικά, γίνεται αναλυτική η εκφορά του συγκριτικού και του υπερθετικού βαθµού επιθέτων (µεγάλος πιο µεγάλος ο πιο µεγάλος). 45

48 Μορφολογική αλλαγή: ρήµατα n Στο ρηµατικό σύστηµα η αναλογία εντοπίζεται π.χ. στη συγχώνευση της κλίσης των ρηµάτων σε µι της ΑΕ (δείκνυ-µι) µε τα ΝΕ ρήµατα σε ω (λύω): δείκνυµι > δείχνω. n Το σύστηµα απλοποιείται µε την απώλεια εγκλίσεων (ευκτική, υποτακτική), καταλήξεων δυικού, και µη-παρεµφατικών τύπων (απαρεµφάτου, µετοχών). 46

49 Συντακτική αλλαγή Μετάβαση από συνθετικό σε αναλυτικό σύστηµα: n n Σχηµατισµός µέλλοντα µε περίφραση: θέλω να + Ρ > θέλει να + Ρ > θε να + Ρ > θα να + Ρ > θα + Ρ Εξαρτηµένες προτάσεις (ειδικές, βουλητικές, κλπ) σε αντικατάσταση µη-παρεµφατικών συµπληρωµάτων (απαρεµφάτων, µετοχών) 47

50 Συντακτική αλλαγή n Η θέση των κλιτικών στην πρόταση: ΑΕ: οι κλιτικές αντωνυµίες εµφανίζονται στη δεύτερη θέση της πρότασης (Wackernagel position/clitics) Σε µεταγενέστερα στάδια (ΜΣΝ), οι κλιτικές αντωνυµίες χρειάζεται απλώς να βρίσκονται δίπλα στο ρήµα è µπορούν ακόµα και να εµφανίζονται στην αρχή της πρότασης: π.χ. σου το έδωσα 48

51 Συντακτική αλλαγή n Έµµεσα αντικείµενα σε γενική (ή αιτιατική, σε διαλέκτους) και µε προθετικές φράσεις (σε/σ < εις). n Το λειτουργικό φορτίο της γενικής αλλάζει: διευρύνεται ως προς την εκφορά του εµµ.αντικ, στενεύει ως προς άλλες χρήσεις, πχ γενική διαιρετική αντικαθίσταται από ΠροθΦρ (αναλυτικότητα). n Η αιτιατική = αποκλειστική πτώση εκφοράς του αµέσου αντικειµένου (εκτός από περιπτώσεις προθέσεων µε συµπλήρωµα αδύν. αντων. π.χ. µε εµένα µαζί µου). 49

52 Άσκηση n Αποδώστε τις ακόλουθες προτάσεις στη ΝΕ. Ποιες µορφοσυντακτικές διαφορές παρατηρείτε ανάµεσα στο πρωτότυπο και τη µετάφραση; 1. Ος γαρ αν θέλη την ψυχήν αυτού σώσαι, απολέσει αυτήν. 2. Ο µη εισερχόµενος δια της θύρας εις την αυλήν των προβάτων, αλλά αναβαίνων αλλαχόθεν, εκείνος κλέπτης εστί και ληστής. 3. Ταύτα δε γέγραπται ίνα πιστεύσητε ότι Ιησούς εστίν ο Χριστός ο υιός του Θεού. 4. Ο αγαπών την εαυτού γυναίκα εαυτόν αγαπά. 50

53 Σηµασιολογική αλλαγή n Διεύρυνση ή επέκταση: µια λέξη αποκτά επιπρόσθετες σηµασίες, π.χ. παιδεύω (ΑΕ ανατρέφω παιδιά) > διδάσκω παιδιά > διδάσκω > κιρνώ (ΑΕ προσφέρω κρασί ανακατεµένο µε νερό) > ΜΣΝ κερνώ (ΝΕ προσφέρω). (Ανδριώτης, Ν.Π Ετυµολογικό Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής. Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ & Ινστιτούτο ΝΕ Σπουδών.) 51

54 Σηµασιολογική αλλαγή n Στένωση: µια λέξη αναφέρεται µόνο σε µέρος της αρχικής της σηµασίας, π.χ. πετεινός (πετούµενο) > (ΜΣΝ κόκορας) άλογο (ζώο) > (ίππος) 52

55 Σηµασιολογική αλλαγή n Μεταφορά: πόδι: πόδι της καρέκλας, πόδι της Χαλκιδικής καρδιά: καρδιά της επιχείρησης χέρι: το δεξί χέρι του διευθυντή γουρούνι: ο Γιώργος είναι γουρούνι 53

56 Σηµασιολογική αλλαγή n Μετατόπιση Επιδείνωση: αγαθός = ενάρετος > ανόητος αχρείος = άχρηστος, ανωφελής > αισχρός Βελτίωση: υπουργός = βοηθός σε χειρωνακτικές εργασίες > µέλος της κυβέρνησης 54

57 Λεξική αλλαγή n Λεξική αλλαγή επέρχεται µε την εισαγωγή νέων λέξεων στο λεξικό. n Αυτό ονοµάζεται νεολογισµός. n Ο ενδοσυστηµικός νεολογισµός αφορά τους µηχανισµούς λεξικής αυτοτροφοδότησης του συστήµατος µε το σχηµατισµό νέων λεξικών µονάδων. n Εξωσυστηµικός νεολογισµός είναι η εισαγωγή λεξικών µονάδων από άλλες γλώσσες, µέσω του δανεισµού. 55

58 Λεξική αλλαγή n Ο ενδοσυστηµικός νεολογισµός προκύπτει µε βάση τις µορφολογικές διαδικασίες που υπάρχουν στην εκάστοτε γλώσσα. n Σύνθεση: θέµα/λέξη + θέµα /λέξη: θέµα + θέµα = κουκλόσπιτο θέµα + λέξη = τυροσαλάτα λέξη + θέµα = επτάλοφος λέξη + λέξη = µαύρη λίστα n Προσφυµατοποίηση (προσάρτηση προσφυµάτων) παιδ-άκ(ι) παρα-λέω λα-µ-βάνω (ΑΕ) 56

59 Λεξική αλλαγή Εξωσυστηµικός νεολογισµός n Μεταφραστικά δάνεια: σύνθετες λέξεις ή φράσεις των οποίων τα συστατικά µέρη µεταφράζονται κυριολεκτικά στη δανειολήπτρια γλώσσα. Πχ: ουρανοξύστης - skyscraper άνθος αραβοσίτου - corn flour µετασχηµατιστής - transformer n Σηµασιολογικά δάνεια: υπάρχουσες λέξεις προσλαµβάνουν («δανείζονται») νέα σηµασία/ χρήση: καλύπτω - cover, σκληρά hard 57

60 Λεξική αλλαγή Εξωσυστηµικός νεολογισµός n Αντιδάνεια: δάνειες λέξεις που επιστρέφουν στη δανειοδότρια γλώσσα: ΑΕ διφθέρα > ΤΟΥΡ tefter > ΝΕ τεφτέρι ΜΣΝ εµπόριον > ΤΟΥΡ ambar > ΝΕ αµπάρι ΑΕ φυτάνη (η) > ΤΟΥΡ findan > ΝΕ φυντάνι ΜΣΝ γαµψός > ΒΕΝΕΤΣ ganzo > ΝΕ γάντζος ΑΕ κωνωπείον (ανάκλιντρο µε κουνουπιέρα) > ΛΑΤΙΝ conopeum > ΓΑΛΛ canapé > ΝΕ καναπές 58

61 Απώλεια λέξεων Λεξική αλλαγή n Οι λέξεις µπορούν επίσης να πάψουν να χρησιµοποιούνται από τους οµιλητές µιας γλώσσας και σταδιακά να εκλείψουν. n Παραδείγµατα: στα ελληνικά η σκελέα, ο τηλέγραφος, η χλαίνη στα αγγλικά η λέξη acutiator (ακονιστής όπλων), η λέξη tormentum (πολιορκητική µηχανή). n Oυσιαστικά εκλείπει η χρήση του αντικει- µένου που οι λέξεις αυτές ονοµατίζουν. 59

62 Γλωσσική αλλαγή Επιλεγµένη Βιβλιογραφία ΘΕΟΦΑΝΟΠΟΥΛΟΥ, Δ Εξέλιξη και µεταβολή στη γλώσσα: θεωρητικές προσεγγίσειςπροβλήµατα. Διάλεξη. Πανεπιστήµιο Αθηνών. ΚΑΡΑΝΤΖΟΛΑ, Ε. & Α. ΦΛΙΑΤΟΥΡΑΣ Γλωσσική αλλαγή. Αθήνα: Νήσος. ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΣ, Γ Συνοπτική ιστορία της ελληνικής γλώσσας µε εισαγωγή στην ιστορικοσυγκριτική γλωσσολογία. Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα. ΝΙΚΗΦΟΡΙΔΟΥ, Κ. Γλωσσική αλλαγή. Εγκυκλοπαιδικός οδηγός για τη γλώσσα. Χωρίς ηµεροµηνία. JOSEPH, B Ancient Greek. In Facts about the World s Major Languages, An Encyclopedia of the World's Major Languages, Past and Present ed. by Jane Garry, Carl Rubino, Alice Faber & Robert French. The H. W. Wilson Company JOSEPH, B Modern Greek. In Facts about the World s Major Languages, An Encyclopedia of the World's Major Languages, Past and Present ed. by Jane Garry, Carl Rubino, Alice Faber & Robert French. The H. W. Wilson Company Fromkin, V., R. Rodman, N. Hyams, 2003, An Introduction to Language (7 th Edition), Boston, Mass.: Thomson,

63 Τέλος Ενότητας

64 Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

65 Σημειώματα

66 Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 1.0. Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσεις: Έκδοση 1.0 διαθέσιμη εδώ.

67 Σημείωμα Αναφοράς Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Διδάσκοντες: Επίκ. Καθ. Μαρία Λεκάκου, Λέκτορας Μαρία Μαστροπαύλου. «Εισαγωγή στη Γλωσσολογία ΙΙ. Ιστορική Γλωσσολογία». Έκδοση: 1.0. Ιωάννινα Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση:

68 Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού - Παρόμοια Διανομή, Διεθνής Έκδοση 4.0 [1] ή μεταγενέστερη. [1]