Α Η Χ Ρ Α Ι Ο ΕΦ. Kastro Aerino - A diachronic settlement

Transcript

1 Σ Ι Σ Κά ο ερινou Η Ν Ένας διαχρονιkός Γ οικισmός Μ - Ν ΤΩ Ο ΕΦ Ρ Ι Ε ΙΟ Χ Ρ Η Τ Υπουργείο Πολιτισµού και θλητισµού ΙΓ Εφορεία Προϊστορικών & Κλασικών ρχαιοτήτων Hellenic Ministry of Culture and Sports 13th Ephorate of Prehistoric & Classical Antiquities

2 Υπουργείο Πολιτισμού και θλητισμού ΙΓ Εφορεία Προϊστορικών & Κλασικών ρχαιοτήτων Έργο: «Κατασκευή Μονίμων Στεγάστρων και νάδειξη Μνημείων στον ρχαιολογικό Χώρο ερινού-θολωτοί Τάφοι ερινού» Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Θεσσαλίας-Στερεάς Ελλάδας Ηπείρου Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης Κείμενα - Επιμέλεια Εντύπου: Πολυξένη ραχωβίτη Φωτογραφίες: ρχείο ΙΓ ΕΠΚ, Π. ραχωβίτη, ργ. Ιντζεσίλογλου Ηλεκτρονική επεξεργασία εποπτικού υλικού: Σ. Παπαμαργαρίτη εροφωτογράφηση: στρολάβος Τεχνική Ο. Ε. Μετάφραση κειμένου: Βάσω Ροντήρη, Ευαγγελία Σταμέλου Καλλιτεχνική επιμέλεια: ποστολία Παλάσκα Εκτύπωση: ΠΛΜΟΣ Co-financed by Greece and the European Union Hellenic Ministry of Culture and Sports 13th Ephorate of Prehistoric & Classical Antiquities Project: Construction of Permanent Shelters and Promotion of Monuments of the Archaeological Site of Aerino - Tholos Tombs of Aerino Regional Operational Programme Thessaly-Mainland Greece- Epirus Co-financed by Greece and the Europaean Union Text - Editing: Polyxeni Arachoviti Photos: Archive of the 13th E.P.C.A., P. Arachoviti, Arg. Intzesiloglou Electronic processing of visual material: S. Papamargariti Aerial photography: ASTROLABE ENGINEERING O.P. Τext translation: Vasso Rondiri, Evagelia Stamelou, Graphic Design: Apostolia Palaska Printing: PALMOS

3 Υπουργείο Πολιτισµού και θλητισµού ΙΓ Εφορεία Προϊστορικών & Κλασικών ρχαιοτήτων Hellenic Ministry of Culture and Sports 13th Ephorate of Prehistoric & Classical Antiquities Κάστρο ερινού Ένας διαχρονικός οικισμός Βόλος - Volos 2013

4 Ο ρχαιολογικός Χώρος του ερινού Ο αρχαιολογικός χώρος του ερινού βρίσκεται 1,5χλ. νότια της ομώνυμης κοινότητας και ανήκει διοικητικά στο Δήμο Ρήγα Φεραίου της Π. Ε. Μαγνησίας. Εκτείνεται στο ύψωμα «Κάστρο ερινού», «Περσουφλί Μαγούλα» ή «Δερβίσι» και στη γύρω από αυτό πεδινή περιοχή και καταλαμβάνει το νοτιοανατολικό τμήμα της κοιλάδας του ερινού, η οποία περιβάλλεται από βουνά και χαμηλούς λόφους ιδανικούς για την ανάπτυξη της κτηνοτροφίας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.τα μικρά Κάστρο ερινού 2 The archaeological site is situated at a distance of about 1,5km South of the Community of Aerino and belongs administratively to the Municipality of Rigas Pheraios, in Magnesia. It extends on the hill under the names Kastro (Castle) Aerino or Persoufli or Dervisi and also at the flat land surrounding it. It occupies the Southeast part of the Aerino valley, surrounded by mountains and low hills ideal for the growth of animal husbandry Το Κάστρο ερινού από Βόρεια. North side since antiquity. The small streams running down the valley leading to the big stream Lachanorema, feed the water springs and make the earth fertile and suitable for cultivation. Simultaneously, the natural fortification of the mound and the potential offered by the site for an easier communication with the adjacent areas, constitute a favourable environment for the installation of the first inhabitants in during the Middle Neolithic period (6th millennium BC) This was also the reason for the subsequent growth and long history of the settlement that followed. The Archaeological Site of Aerino ρέματα που διατρέχουν την κοιλάδα καταλήγοντας στο μεγάλο «Λαχανόρεμα», τροφοδοτούν τα πηγαία ύδατα και κάνουν εύφορα και κατάλληλα για καλλιέργεια τα εδάφη της. Ταυτόχρονα, η φυσική οχύρωση του υψώματος και οι δυνατότητες που παρείχε η θέση του για εύκολη επικοινωνία με τις γειτονικές περιοχές, αποτέλεσαν ένα ευνοϊκό περιβάλλον για την εγκατάσταση των πρώτων κατοίκων στο «Κάστρο ερινού», κατά τη Μέση Νεολιθική Εποχή (6η χιλιετία π. Χ.) αλλά και για την μετέπειτα ανάπτυξη και μακρόχρονη ιστορική διαδρομή του οικισμού. 3

5 Ιστορικό της έρευνας του αρχαιολογικού χώρου The history of the research Η «Περσουφλί Μαγούλα» ή «Κάστρο ερινού» σαν αρχαιολογική θέση καταγράφεται για πρώτη φορά το 1908 από τον Χρ. Τσούντα. Ο πρωτοπόρος αρχαιολόγος, βασισμένος σε επιφανειακά ευρήματα και παρατηρήσεις, διαπίστωσε ότι ο χώρος άρχισε να κατοικείται από τη Νεολιθική περίοδο επισημαίνοντας επίσης την ύπαρξη τείχους της Κλασικής περιόδου στην κορυφή του υψώματος. Στη συνέχεια τους ερευνητές απασχόλησε η ταυτότητα του οικισμού. Το 1941 ο ιστορικός Ε. Kirsten πρότεινε την ταύτιση της θέσης με την ομηρική Φυλάκη, πόλη του βασιλείου του Πρωτεσιλάου, φημισμένου ήρωα της τρωικής εκστρατείας. Tο 1963 ο Έφορος ρχαιοτήτων Θεσσαλίας Δ. Ρ. Θεοχάρης, στηριγμένος επίσης σε επιφανειακά ευρήματα και παρατηρήσεις του χώρου, προσδιόρισε αναλυτικότερα τις περιό- Κάστρο ερινού 4 The first information for Persoufli Magoula or as an archaeological site were recorded in 1908 by Christos Tsountas.The pioneering archaeologist, based on surface finds and observations, verified the habitation of the site from the Neolithic period and stressed the existence of a fortification wall in the Classical period at the top of the hill. Subsequently, the identity of the settlement has engaged the researchers. In 1941, the historian E. Kirsten proposed the identification of the site as the Homeric city of Phylake belonging to Protesilaos kingdom, the famous hero of the Trojan expedition. In 1963 D.R. Theocharis, based also on surface finds and observations, defined analytically the inhabitation periods of the site but affronted with scepticism the Τμήμα του αρχαίου τείχους στο ύψωμα "Κάστρο" Part of the ancient fortification on the hill of position of Phylake on the specific site. In 1990 Italian researcher M. di Salvatore stated the important role of the settlement s location on the junction of ancient roads. He believed that one of these roads is clearly marked by a roman signpost (miliarium) dated to 305/306 A.D. found by chance in the area. Almost 90 years after the identification of the ancient settlement, a sufficient part of it was excavated for the first time between 1995 and 1999, on the occasion of the construction of the new highway Patras- Athens-Thessaloniki- Evzoni (P. A. Th. E.), which drives through the lowlands of the archaeological site.the excavations brought an enormous number of finds and archaeological information, but until today the name of the settlement remains unknown. Ρωμαϊκός οδοδείκτης (Μιλιάριο/miliarium) Roman signpost (miliarium) δους κατοίκησης του οικισμού, αλλά αντιμετώπισε με σκεπτικισμό την τοποθέτηση της Φυλάκης στη θέση αυτή.το 1990 ο Ιταλός ερευνητής M. di Salvatore αναφέρθηκε στο σημαντικό ρόλο της θέσης του οικισμού σε κομβικό σημείο των αρχαίων δρόμων, θεωρώντας ότι ένας από αυτούς σηματοδοτείται σαφώς από έναν ρωμαϊκό οδοδείκτη (miliarium) του 305/306 μ. Χ., που βρέθηκε τυχαία στην περιοχή. Eνενήντα σχεδόν χρόνια μετά τον εντοπισμό του αρχαίου οικισμού, ένα σημαντικό τμήμα του ανασκάφτηκε για πρώτη φορά μεταξύ των ετών , με αφορμή την κατασκευή του οδικού άξονα Πατρών-θηνών-Θεσσαλονίκης-Ευζώνων (Π.. Θ. Ε) ο οποίος διασχίζει το πεδινό τμήμα του αρχαιολογικού χώρου. Οι έρευνες απέφεραν ένα πλούτο ευρημάτων και πληροφοριών, ωστόσο το όνομα του οικισμού παραμένει άγνωστο. οικισμού παραμένει άγνωστο. 5

6 ρχαιολογικός χώρος ερινού - Archaeological site of Aerino Οικισμός πρώιμης και μέσης εποχής χαλκού - Settlement of the early and middle bronze age Επισκέψιμοι θολωτοί τάφοι μυκηναϊκής και πρωτογεωμετρικής περιόδου - Visiting tholos tombs of the mycenaean and protogeometric period «Κάστρο ερινού» - Οι ανασκαφές στον Κόμβο ερινού Οι ανασκαφές πραγματοποιήθηκαν στην περιοχή κατασκευής του Κόμβου ερινού του νέου αυτοκινητοδρόμου, σε μήκος 1200μ. εκατέρωθεν του άξονά του, καλύπτοντας έκταση τ. μ. περίπου, στις υπώρειες και στην πεδινή έκταση βόρεια και ανατολικά του υψώματος «Κάστρο» ή «Περσουφλί» καθώς και σε έναν λόφο προς τα βορειοδυτικά του. Η διεξαγωγή τους έγινε υπό την εποπτεία της ΙΓ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών ρχαιοτήτων και χρηματοδότηση από τον προϋπολογισμό του οδικού έργου. Με πόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού διατηρήθηκε ορατό ένα τμήμα του οικισμού, στο κέντρο του Κόμβου ερινού καθώς και πέντε θολωτοί τάφοι, μετά από τις απαραίτητες τροποποιήσεις στη χάραξη των κλάδων του Κόμβου. Με τη χρηματοδότηση του Προγράμματος ΕΣΠ (Επιχειρησιακό Πρόγραμ- Κάστρο ερινού 6 The excavations took place in Aerino Junction on the new highway covering a distance of 1200m. on either side of its axis at a range of almost sq.m. The exact location of the excavated area extends at the foothills and the lowlands North and East of the hill Kastro or Persoufli as well as on a hill in the North-East. The excavation was supervised by the 13th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities and financed by the national road s budget. Following a decision of the Ministry of Culture, part of the settlement in the middle of Aerino Junction was preserved as well as five tholos tombs after making the appropriate modification on the junction s sectors. The tholos tombs were turned into visiting monuments with the financing of the Regional Operational Programme Thessaly-Mainland Greece- Epirus (NSRF ( ). Finds coming from the excavations at Aerino are exhibited in the Archaeological Museum of Volos. μα Θεσσαλίας-Στερεάς Ελλάδας-Ηπείρου ) οι πέντε θολωτοί τάφοι διαμορφώθηκαν σε επισκέψιμα μνημεία. Ευρήματα από τις ανασκαφές του ερινού είναι εκτεθειμένα στο ρχαιολογικό Μουσείο Βόλου. The excavations in Aerino Junction 7

7 ναλημματικός τοίχος Νεολιθικής περιόδου Retaining wall of the Neolithic period ΡΧΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ ΕΡΙΝΟΥ ARCHAEOLOGICAL SITE OF AERINO 1) Κατάλοιπα Νεολιθικής Εποχής / period, protogeometric, hellenistic Neolithic remains tombs 2) Περιοδική Εγκατάσταση 5) Μυκηναϊκοί και Πρωτογεωμετρικοί Πρώιμης Εποχής Χαλκού. Τάφοι τάφοι. 5α) Βυζαντινό Νεκραταφείο / Πρωτογεωμετρικής Εποχής / Early Myceanean & Protogeometric tombs, Bronze age seasonal installations 5a) Byzantine cemetery 3) Οικισμός Πρώιμης & Μέσης Εποχής 6) ψιδωτά κτίρια Πρώιμης Εποχής Χαλκού. Τάφοι Γεωμετρικής, Ρωμαϊκής Χαλκού / Early bronze age apsidal & Βυζαντινής περιόδου / Early middle buildings & late bronze age settlement, graves 7) ρχιτεκτονικά κατάλοιπα Μυηναϊκής of the geometric, roman & byzantine & Ελληνιστικής Περιόδου / Myceanean period & hellenistic remains 4) Οικιστικά κατάλοιπα Πρώιμης, 8) Τάφοι Πρωτογεωμετρικής Μέσης και Ύστερης Εποχής Χαλκού, - Γεωμετρικής περιόδου / επιχώσεις Νεολιθικής Εποχής, τάφοι Protogeometric-geometric tombs Πρωτογεωμετρικής και Ελληνιστικής 9) Μεταβυζαντινοί απορριμματικοί Εποχής / Early, middle & late bronze λάκκοι / Postbyzantine rubbish pits age settelement, layers of the neolithic Κοιλότητες περιοδικής κατοίκησης Cavities for seasonal installation Ο οικισμός στο πέρασμα του χρόνου The settlement through time Τα δεδομένα των ανασκαφών The excavation data The Neolithic and the Early Bronze Age The ancient remains that came to light, have revealed the existence of an important settlement with a long habitation. The excavation at the foothills of Kastro (of) Aerino has proved that the first establishment of the inhabitants on the site took place during the Middle Neolithic period ( B.C.) and continued through the Late Neolithic period ( B.C.). Meanwhile, there are not sufficient archaeological data about the settlement s extent and organization during this period, given the fact that the central point of the archaeological site on the hill has not been recovered yet. A quite interesting architectural element of the site is part of a curvilinear wall, probably a retaining wall 43m. long, 0,20-0,30m. thick and a maximum preserved height of 0,65-1,50 m. (excavation map, nr. 1,4). A possible seasonal installation with improvised structures maybe huts and waste pits, found in the lowlands North of Kastro constitutes the link to the time sequence of human activity at Aerino for the passing Νεολιθική και Πρώιμη Εποχή Χαλκού Οι ανασκαφές στο ερινό αποκάλυψαν την εικόνα ενός σημαντικού οικισμού με μακραίωνη κατοίκηση. Σύμφωνα με τα ευρήματα των ανασκαφών στις υπώρειες του «Κάστρου», οι πρώτες φάσεις κατοίκησης του χώρου ανάγονται στη Μέση και Νεότερη Νεολιθική περίοδο ( και π.χ.). Ωστόσο, τα δεδομένα δεν είναι επαρκή για την εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με την έκταση και οργάνωση του οικισμού, καθώς μάλιστα δεν έχει ερευνηθεί μέχρι στιγμής το κεντρικό σημείο του αρχαιολογικού χώρου, πάνω στο ύψωμα «Κάστρο ερινού». Ενδιαφέρον αρχιτεκτονικό στοιχείο αποτελεί τμήμα καμπυλόγραμμου τοίχου, πιθανότατα αναλημματικού χαρακτήρα, που αποκαλύφθηκε σε μήκος 43μ. περίπου, πάχος 0,20-0,30μ. και σωζόμενο ύψος 0,65-1,50μ. (χάρτης ανασκαφών, αρ. 1, 4). Μια εγκατάσταση περιοδικού πιθανότατα χαρακτήρα, με πρόχειρες κατασκευές, ίσως καλύβες και απορριμματικούς λακκους, που εντοπίστηκε στα πεδινά, βόρεια του «Κάστρου» αποτελεί Νεολιθικά ειδώλια Neolithic idols 9

8 το συνδετικό κρίκο στη χρονική αλληλουχία της ανθρώπινης δραστηριότητας στο ερινό για το πέρασμα από τη Νεολιθική στην Πρωτοχαλκή περίοδο ( π.χ.).την εικόνα της συνθέτουν έντεκα κοιλότητες κυκλικού ή ακανόνιστου σχήματος λαξευμένες στο έδαφος με κατάλοιπα οικιακών δραστηριοτήτων, μέγ. βάθους 0.40μ. και μέγ. μήκους 4μ. (χάρτης ανασκαφών, αρ.2). Στην διάρκεια της Πρώιμης Εποχής Χαλκού ( π.χ.) ο οικισμός επεκτάθηκε καταλαμβάνοντας αρκετή έκταση βόρεια και ανατολικά από τις υπώρειες του «Κάστρου», αλλά και στη βόρεια πλαγιά γειτονικού λόφου, που βρίσκεται στα δυτικά του «Λαχανορέματος» (χάρτης ανασκαφών, αρ.4,6,3). Aποσπασματικά σωζόμενα κτίρια αψιδωτής κάτοψης, απορριμματικοί λάκκοι και μεγάλη ποσότητα κεραμικής, προσδιορίζουν τον γεωργοκτηνοτροφικό χαρακτήρα του οικισμού και τις δραστηριότητες των κατοίκων. Μέση Εποχή Χαλκού Η Μέση Εποχή του Χαλκού ( π.χ.) μπορεί να χαρακτηριστεί ως περίοδος ακμής για τον οικισμό. ρχικά η κατοίκηση συνεχίστηκε στις ίδιες περιοχές, όπως και στην προηγούμενη περίοδο. Στη διάρκεια όμως της Μέσης Εποχής του Χαλκού φαίνεται ότι η αύξηση του πληθυσμού επέβαλε την πυκνότερη δόμηση των χώρων αλλά και τη δημιουργία ενός νέου οικιστικού πυρήνα. Την πληρέστερη εικόνα για την οργάνωση του οικισμού κατά τη Μέση Εποχή Χαλκού έδωσαν οι ανασκαφές στο λόφο δυτικά του «Λαχανορέμα- Κάστρο ερινού 10 from the Neolithic to Early Bronze Age period ( BC).There were eleven cavities of circular or irregular form dug into the soil at a depth of 0.40m. and a maximum length of 4m. which contained remains of domestic activities (excavation map, nr.2). During the Early Bronze Age ( BC) the settlement seems to have increased its living space which expanded to the North and East of the Kastro foothills, as well as to an adjacent hill West of Lachanorema (excavation map, nr.4,6,3). Fragmentarily preserved buildings of an apsidal plan, waste pits and a great amount of pottery are indicating the agricultural character of the settlement and the activities of the inhabitants. Middle Bronze Age The Middle Bronze Age ( BC) can be characterized as a period of prosperity for the settlement, which initially continued to be inhabited in the same areas as in the previous period. During the Middle Bronze Age, however, the population increased. The spaces were structured more densely and a new residential core was created. A better idea of the organization of the settlement during the Middle Bronze Age gave the excavations on the hill west of the stream «Lachanorema», the northern slope of which was inhabited since the previous period (excavation map, nr.3). On the northern slope eleven houses were unearthed, most of them apsidal, gradually built throughout the period without following a specific urban planning. On the southern slope of the same hill, where the settlement expanded in the middle of the period, parts of five apsidal buildings oriented Northwest-Southeast were found. Here, the layout of the houses shows effort to organize the living space. Generally, all residential cores are dominated by apsidal buildings with stone foundations and mud-brick walls. There are no data about the roof. They are oblong buildings with usually one or two rooms and a semi-outdoor space (porch) and they have an area of about sq.m. Besides the apsidal buildings, the common type during the Middle Bronze Age, there are also buildings with an oval or rectangular plan in the settlement. The abundant number of finds-pots, spindle whorls, stone and bone tools, jewelery, τος», η βόρεια πλαγιά του οποίου είχε κατοικηθεί ήδη από την προηγούμενη περίοδο (χάρτης ανασκαφών, αρ.3). Στη βόρεια πλαγιά βρέθηκαν έντεκα οικήματα, τα περισσότερα αψιδωτά, που κατασκευάστηκαν σταδιακά στη διάρκεια αυτής της περιόδου, χωρίς να υπακούουν σε συγκεκριμένη διάταξη. Στη νότια πλαγιά, όπου ο οικισμός επεκτάθηκε στα μέσα της περιόδου, βρέθηκαν τμήματα πέντε αψιδωτών οικημάτων με τον ίδιο προσανατολισμό (ΒΔ-Ν). Εδώ η διάταξη των σπιτιών υποδηλώνει πιθανόν προσπάθεια οργάνωσης του κατοικημένου χώρου. Γενικότερα, τα οικήματα με αψιδωτή κάτοψη κυριαρχούν σε όλους τους οικιστικούς πυρήνες που ερευνήθηκαν, κτισμένα με ωμόπλινθους πάνω σε λίθινη κρηπίδα, χωρίς ενδείξεις για τη στέγασή τους. Είναι επιμήκη κτίσματα, συνήθως με ένα ή δύο δωμάτια και έναν ημιυπαίθριο χώρο (προστώο). Το εμβαδό τους κυμαίνεται από 40 έως 60 τ.μ. Εκτός από τα αψιδωτά, που είναι ο συνήθης τύπος της Μεσοχαλκής περιόδου, στον 11

9 Οικίες Μέσης Εποχής Χαλκού στο λόφο ΒΔ του «Κάστρου» Middle Bronze Age houses on the hill NW of Kastro οικισμό υπήρχαν επίσης κτίρια με ελλειψοειδή ή ορθογώνια κάτοψη. Το πλήθος των ευρημάτων-αγγεία, σφοντύλια λίθινα και οστέινα εργαλεία, κοσμήματα, είδη οπλισμού-παραπέμπει σε ποικίλες δραστηριότητες των κατοίκων και δείχνει ότι ο χαρακτήρας του οικισμού παραμένει κατά βάση γεωργοκτηνοτροφικός. Κιβωτιόσχημοι τάφοι, ή απλοί ταφικοί λάκκοι και ελάχιστοι ταφικοί πίθοι βρέθηκαν διάσπαρτοι στις υπώρειες του λόφου «Κάστρο», μέσα ή έξω από τα σπίτια, παραπέμποντας στη γνωστή για τη Μέση Εποχή Χαλκού συνήθεια της ταφής των νεκρών μέσα στους οικισμούς. Ο οικισμός κατοικήθηκε σε όλες τις φάσεις της Μεσοχαλκής περιόδου. Προς το τέλος της όμως, τα τμήματά του στο λόφο απέναντι από το «Κάστρο» εγκαταλείφθηκαν. Κάστρο ερινού 12 weapons-refers to various activities of the people and shows that the character of the settlement remains essentially farming. Cist graves or simple burial pits and few burial pithos were found in several places at the foot of the hill «Kastro», inside or outside the houses, referring to the familiar to the Middle Bronze Age custom of burying the dead within the settlements. The settlement of Aerino was inhabited in all phases of the Middle Bronze Age. Towards the end of the period, the parts of the settlement on the hill next to «Kastro» were abandoned, without a violent destruction. ψιδωτή οικία Μέσης Εποχής Χαλκού στις υπώρειες του Κάστρου Middle Bronze Age apsidal house at the foothills of Kastro Mycenaean and Protogeometric - Geometric period In Aerino, the period from the end of the Middle Bronze Age until about the middle of the Early Mycenaean period (LHI-LHIIA,1600 to 1400/1380 BC) is not reflected legibly on available archaeological evidence. On the contrary, the excavations gave a lot of information about the Μυκηναϊκή και Πρωτογεωμετρική - Γεωμετρική περίοδος Στο ερινό, το διάστημα από το τέλος της Μέσης Εποχής του Χαλκού μέχρι τα μέσα περίπου της Πρώιμης Μυκηναϊκής περιόδου (ΥΕΙ-ΥΕΙΙ, /1380 π. Χ.) δεν αποτυπώνεται ευανάγνωστα στα ανασκαφικά δεδομένα. ντίθετα, πολλά είναι τα στοιχεία για την Ύστερη Μυκηναϊ- Ο μυκηναϊκός οικισμός στις υπώρειες του «Κάστρου» The Mycenaean settlement at the foothills of Kastro 13

10 Κάστρο ερινού 14 settlement of the Late Mycenaean period (LHIII, 1400/ BC). During this period, the settlement was concentrated on the area of the hill Kastro, and at the foothills (excavation map, nr.4).the excavations in this area revealed four rectangular houses dating to the Late Mycenaean period (LH IIIA-LHIIIC). Walls of other buildings were also unearthed, as well as two wells, open spaces and narrow passages running between the dwellings. The houses consisted of one or two rooms that communicate through an open antechamber and narrow lateral auxiliary rooms. The houses, irregularly arranged, have an area of sq.m., stone foundations, mud-brick walls and they were roof tiled. The finds from the settlement and the cemetery indicate a flourishing settlement following the great prosperity of the mycenaean civilization during the14th and 13th cent. BC. Towards the end of the period (12th cent.bc) the houses were abandoned. In the following Protogeometric period, cist graves were sparsely established inside the mycenaean ruins. The building remains of the Protogeometric and the Geometric period (11th-8th cent. BC) are poor and are mainly located on the hill opposite «Kastro». However, the continuation of life in the settlement during this period is attested by the cist graves and the tholos tombs excavated. The cemeteries of the settlement during the Mycenaean and Protogeometric - Geometric period Part of the cemetery of the Mycenaean and Protogeometric-Geometric period was revealed on the plains and the smooth slopes of the hills surrounding Kastro and extended outside the settlement. Many cists and simple pit graves, two built chamber tombs and sixteen tholos tombs were unearthed in this region (excavation map, nr.8,5,3). The tholos tombs stretched Northeast of the settlement, in small clusters and in close proximity to each other, apparently following a specific spatial plan. The built chamber tombs were also found in the same area. On the contrary, the cist and pit graves were scattered Μυκηναϊκός κτιστός «θαλαμοειδής» τάφος Mycenaean built chamber tomb κή περίοδο (ΥΕΙΙΙ,1400/ π. Χ.) κατά την οποία ο οικισμός είχε συγκεντρωθεί στο χώρο του υψώματος «Κάστρο», και στις υπώρειές του (χάρτης ανασκαφών, αρ.4). Εδώ αποκαλύφθηκαν τέσσερις κατοικίες, ορθογώνιας κάτοψης, οι οποίες χρονολογούνται στην Ύστερη Μυκηναϊκή περίοδο (ΥΕΙΙΙ-ΙΙΙΓ φάση), τμήματα τοίχων άλλων οικημάτων, ανοιχτοί χώροι μεταξύ των οικιών και δύο πηγάδια. Οι κατοικίες αποτελούνταν από ένα ή δύο δωμάτια που επικοινωνούσαν με ανοιχτό προθάλαμο και πλευρικούς στενούς βοηθητικούς χώρους.τα κτίρια, εμβαδού τ. μ., είχαν κατασκευαστεί με λίθινο θεμέλιο, ανωδομή με ωμόπλινθους, στέγη με κεραμίδια και είχαν ακανόνιστη διάταξη. Με βάση τα ευρήματα τόσο από τις κατοικίες όσο και από το νεκροταφείο διαμορφώνεται η εικόνα ενός οικισμού που ευημερεί συμβαδίζοντας με την γενικότερα συντελούμενη ακμή του μυκηναϊκού κόσμου κατά τον 14ο και 13ο αι. π.χ. Προς το τέλος της περιόδου (12ο αι. π. Χ.) οι κατοικίες εγκαταλείφθηκαν και στην Πρωτογεωμετρική περίοδο που ακολούθησε, μέσα στα ερείπιά τους έγιναν αραιές ταφές σε κιβωτιόσχημους τάφους. Τα οικιστικά κατάλοιπα της Πρωτογεωμετρικής και Γεωμετρικής περιόδου (11ος-8ος αι. π. Χ.) είναι πενιχρά και εντοπίστηκαν κυρίως στο λόφο απέναντι από το «Κάστρο». Ωστόσο, οι κιβωτιόσχημοι και κυρίως οι θολωτοί τάφοι που ανασκάφτηκαν βεβαιώνουν τη δυναμική συνέχιση της ζωής στον οικισμό κατά την περίοδο αυτή. Τα νεκροταφεία του οικισμού κατά τη Μυκηναϊκή, Πρωτογεωμετρική- Γεωμετρική περίοδο Στις πεδινές εκτάσεις και στα ήπια πρανή των λόφων που περιβάλλουν το ύψωμα «Κάστρο» ανασκάφτηκε τμήμα του νεκροταφείου της Μυκηναϊκής, Πρωτογεωμετρικής-Γεωμετρικής περιόδου που εκτεινόταν έξω από τα όρια του οικισμού. Στην περιοχή αυτή ερευνήθηκαν πολλοί κιβωτιόσχημοι και απλοί λακκοειδείς τάφοι, δύο τάφοι ορθογώνιοι κτιστοί «θαλαμοειδείς» και δεκαέξι κτιστοί θολωτοί τάφοι (χάρτης ανασκαφών, αρ.8,5,3). Οι θολωτοί τάφοι βρίσκονταν στα βορειοανατολικά του οικισμού, σε μικρές συστάδες και σε κοντινή απόσταση μεταξύ τους, ακολουθώντας προφανώς συγκεκριμένη χωροταξική επιλογή. Στην ίδια περιοχή βρέθηκαν και οι κτιστοί «θαλαμοειδείς». ντίθετα οι κιβωτιόχημοι και οι απλοί λάκκοι ήταν διάσπαρτοι σε πολύ μεγαλύτερη έκταση, χωρίς συγκεκριμένη διάταξη. 15

11 Κάστρο ερινού 16 to a broader area, without following a specific spatial arrangement. The tholos tombs at Aerino form a morphologically homogeneous group and are classified to the special category of the small tholos tombs. Their diameter ranges from 2.20m to 3.40m with similar height.they are subterranean or partly subterranean and they consist of a circular burial chamber with a tholos and a low built-in entrance (stomion), where a downhill road (dromos) cut into the soil ends up. Similarities are being observed concerning the burial customs between the two chronological periods of the graves s use. The dead were buried on the grave s floor either in a contracted position during the Mycenaean period, or in a supine position during the Protogeometric-Early Geometric period along with grave goods (vases, jewellery, arms). In Aerino, as elsewhere, the tholos tombs were used for repeated burials and for a long period of time. In most of them, pits cut in the floor were found, containing bones of earlier burials. The tombs were not looted. Their entrances were blocked with stones or large limestone slabs. After the deposition of the dead the entrance would close with stones and the road together with the small part of the tholos protruding from the soil was covered with earth, forming a small hill (tumulus). In general, tholos tombs are considered as family burial monuments. Their origin remains an open question for researchers. Most of the tholos tombs at Aerino were used only during the Mycenaean period (LHIIB- LHIIIC), others only in the Protogeometric-Early Πρωτογεωμετρικός θολωτός τάφος Protogeometric tholos tomb Geometric period, but some of them were used in both periods. The two built chamber tombs in Aerino have a similar size and structure with the tholos tombs. They have a quadrilateral burial chamber built with stone, a narrow side entrance (stomion) where a downhill road (dromos) cut into the soil ends up. There is little evidence about their cover. The tombs of this type are rare and occur from the beginning of the Late Bronge Age. The examples from Thessaly are very few. Οι θολωτοί τάφοι του ερινού αποτελούν ένα μορφολογικά ομοιογενές σύνολο και κατατάσσονται στην κατηγορία των μικρών θολωτών. Η διάμετρός τους κυμαίνεται από 2.20μ. έως 3.40μ. με ανάλογο ύψος. Είναι υπόγειοι ή ημιυπόγειοι, και αποτελούνται από ένα κυκλικό ταφικό θάλαμο με θολωτή κάλυψη και χαμηλό κτιστό στόμιο, στο οποίο καταλήγει κατηφορικός δρόμος λαξευμένος στο χώμα. Ομοιότητες παρατηρούνται και στα ταφικά έθιμα μεταξύ των δύο χρονικών περιόδων χρήσης των θολωτών τάφων του ερινού. Ο τρόπος ταφής σε όλους ήταν ο ενταφιασμός στο δάπεδο της θόλου, σε συνεσταλμένη στάση κατά τους μυκηναϊκούς χρόνους και σε ύπτια εκτάδην κατά τους πρωτογεωμετρικούς και συνοδεύονταν από κτερίσματα (αγγεία, κοσμήματα, όπλα). Οι θολωτοί τάφοι στο ερινό, όπως και αλλού, χρησιμοποιήθηκαν για αλλεπάλληλες ταφές και για μεγάλα χρονικά διαστήματα.στο δάπεδο των περισσοτέρων υπήρχαν κοιλότητες με οστά παλαιότερων νεκρών (ανακομιδές). Οι τάφοι βρέθηκαν ασύλητοι με τις εισόδους σφραγισμένες με πέτρες ή μεγάλες ασβεστολιθικές πλάκες. Μετά το κλείσιμο της εισόδου ο δρόμος και το μικρό τμήμα της θόλου, εφόσον εξείχε του εδάφους, καλύπτονταν με χώμα δημιουργώντας ένα λοφίσκο (τύμβο). Γενικότερα, οι θολωτοί τάφοι θεωρούνται «οικογενειακά» ταφικά μνημεία και η καταγωγή τους παραμένει ανοιχτό θέμα για τους ερευνητές. Στο ερινό, οι περισσότεροι χρησιμοποιήθηκαν μόνο κατά την Μυκηναϊκή περίοδο (ΥΕΙ- ΙΒ-ΥΕΙΙΙΓ), άλλοι μόνο κατά την Πρωτογεωμετρική-Πρώιμη Γεωμετρική, ορισμένοι όμως διατηρήθηκαν σε χρήση και κατά τις δύο περιόδους. Οι δύο κτιστοί «θαλαμοειδείς» τάφοι του ερινού έχουν μέγεθος και δομή ανάλογη με των θολωτών τάφων. Έχουν τετράπλευρο, κτιστό με πέτρες ταφικό θάλαμο και στενή πλευρική είσοδο (στόμιο) στην οποία καταλήγει κατηφορικός διάδρομος λαξευμένος στο έδαφος (δρόμος). Ελάχιστες ενδείξεις υπάρχουν για την κάλυψή τους. Οι τάφοι αυτού του τύπου είναι σπάνιοι και εμφανίζονται από την αρχή της Ύστερης εποχής του Χαλκού. Τα θεσσαλικά παραδείγματα είναι ελάχιστα. 17

12 Κλασική, Ελληνιστική και Ρωμαϊκή περίοδος Τα ανασκαφικά δεδομένα για την κλασική, ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο στο ερινό είναι λιγοστά. Σ αυτά θα πρέπει να προστεθούν και τα ορατά τμήματα της οχύρωσης του λόφου του «Κάστρου που αποδόθηκε από τον Χ. Τσούντα στην κλασική περίοδο. Η κεραμική από την ανασκαφή στις υπώρειες του «Κάστρου» και λίγοι διάσπαρτοι κιβωτιόσχημοι τάφοι της κλασικής και ελληνιστικής περιόδου (5ος-2ος αι. π.χ.) αποτυπώνουν ένα οικισμό που περιορίζει σταδιακά το ζωτικό του χώρο με χαρακτηριστικά πιθανότατα μικρής οχυρωμένης πόλης (κώμης), στα όρια της επικράτειας της πόλης των Φερών. Κατά τη Ρωμαϊκή εποχή (1ος αι. π. Χ. -4ος αι. μ. Χ.) παρατηρείται περαιτέρω συρρίκνωση του οικισμού. Σποραδικές ταφές στο λόφο απέναντι από το «Κάστρο» είναι τα μόνα ανασκαφικά ευρήματα της περιόδου (χάρτης ανασκαφών, αρ.3). Κάστρο ερινού 18 Τμήμα του αρχαίου τείχους στο ύψωμα "Κάστρο" Part of the ancient fortification on the hill of Classical, Hellenistic and Roman period The archaeological data for the Classical, Hellenistic and Roman period in Aerino are scarce. Additional to these are the visible parts of the fortification on the hill Kastro, which was attributed by Ch. Tsountas to the Classical period. The pottery from the excavation at the foothill of «Kastro» and a few scattered cist graves of the Classical and Hellenistic period (5th-2nd century BC) reflect a settlement that gradually restricts its area and is probably a fortified small town (kome), in the boundaries of the territory of the city of Pherai. During the Roman period (1st cent. BC - 4th cent. AD) a further diminuation of the settlement is observed. Sporadic burials at the hill opposite to «Kastro» are the only archaeological finds of the period (excavation map, nr.3). Middle Byzantine and Post-Byzantine period In the absence of clear archaeological data for the times after the end of the Roman period, the revelation of a cemetery belonging to the Middle-Byzantine period ( AD), indicates the reestablishment of the settlement. It was established within the same region as the Mycenaean and Protogeometric- Geometric cemetery (excavation map, nr.5).the 237 graves of various types (cist graves, pit graves and tile graves) that came to light were densely arranged, over or between the already existing tholos tombs. The dead were placed in a supine position with arms crossed and accompanied by grave goods. The excavations and surveys in the area did not reveal remains of the settlement in this period. The last indications of occupancy are the circular waste pits found in the northern foothills of «Kastro nearby the «Lachanorema» bank dating to the Post-Byzantine period (15th- 18th cent AD) The waste pits are not associated with architectural remains (excavation map, nr.7). Μεσοβυζαντινή και Μεταβυζαντινή περίοδος Με την απουσία σαφών αρχαιολογικών δεδομένων για το διάστημα μετά το τέλος των Ρωμαϊκών χρόνων, η αποκάλυψη ενός πυκνού νεκροταφείου της Μεσοβυζαντινής περιόδου ( μ.χ.), στην ίδια περιοχή με το νεκροταφείο της Μυκηναϊκής και Πρωτογεωμετρικής υποδηλώνει την «επανίδρυση» του οικισμού (χάρτης ανασκαφών, αρ.5). Οι 237 τάφοι που ερευνήθηκαν, κιβωτιόσχημοι, λακκοειδείς και κεραμοσκεπείς, ήταν σε πυκνή διάταξη και είχαν διανοιχτεί μέσα στις αρχαιότερες επιχώσεις σε επαφή πολλές φορές ή και πάνω στη λιθοδομή των θολωτών τάφων. Οι νεκροί είχαν τοποθετηθεί σε ύπτια θέση με τα χέρια σταυρωμένα και συνοδεύονταν από κτερίσματα. Οι ανασκαφικές και επιφανειακές έρευνες στην περιοχή δεν εντόπισαν κατάλοιπα του οικισμού αυτής της περιόδου. Τελευταίες ενδείξεις χρήσης του χώρου αποτελούν κυκλικοί λάκκοι με απορρίμματα που ερευνήθηκαν στις βόρειες υπώρειες του «Κάστρου» προς την όχθη του «Λαχανορέματος» (χάρτης ανασκαφών, αρ.7). Οι λάκκοι δεν συσχετίζονται με αρχιτεκτονικά οικιστικά κατάλοιπα και χρονολογούνται στη Mεταβυζαντινή περίοδο (15ος-18ος αι. μ. Χ.). 19

13 Η ανάδειξη των μνημείων The promotion of the monuments Για την ανάδειξη των πέντε θολωτών τάφων σε επισκέψιμα μνημεία του αρχαιολογικού χώρου κατασκευάστηκαν πέντε μόνιμα μεταλλικά στέγαστρα προστασίας που αντικατέστησαν τα προϋπάρχοντα ξύλινα στέγαστρα. Κατασκευάστηκε επίσης διαδρόμος με ψηφιδωτή επικάλυψη για τη σύνδεση των μνημείων μεταξύ τους και τη διευκόλυνση της περιήγησης των επισκεπτών, καθώς και κιόσκι ενημέρωσης με πληροφοριακό υλικό για τους θολωτούς τάφους και την ιστορική εξέλιξη του αρχαίου οικισμού του ερινού. Επίσης, διαμορφώθηκε σημείο στάσης των επισκεπτών με βρύση και κτιστά καθίσματα. Τα μνημεία καθαρίστηκαν και συντηρήθηκαν τμήματα των τοιχοδομιών τους. Ο χώρος γύρω από τα μνημεία εξωραϊστηκε και φυτεύτηκε. Σε ορισμένα σημεία του οδικού δικτύου τοποθετήθηκαν πινακίδες κατεύθυνσης, που συμπλήρωσαν τις ήδη υπάρχουσες. Τα μνημεία που αναδείχτηκαν συνδέονται άμεσα με τα επισκέψιμα μνημεία του «ρχαιολογικού-ιστορικού Πάρκου Φερών-Βελεστίνου» αλλά και της Μαγνησίας γενικότερα, εντασσόμενα σε ευρύτερες πολιτιστικές διαδρομές. To turn the five tholos tombs into visiting monuments of the archaeological site, five permanent metal protection shelters were constructed which replaced the pre-existing wooden ones. Also, a corridor with mosaic coating was constructed, connecting the monuments with each other and facilitating the visitors tour, as well as an information kiosk with information about the tholos tombs and the historical development of the ancient settlement of Aerino. A stopping point for visitors with a fountain and a built-in seating was also created. The monuments were cleaned and sections of their wall structure were preserved. The area around the monuments was embellished and planted. Directional signs were placed in some places of the road network, which complemented the existing ones. These monuments are directly linked to those of the «Archaeological-Historical Park Pherai-Velestino» and of Magnesia also consisting part of a wider cultural network. Κάστρο ερινού 20

14 Βιβλιογραφία / Bibliography ραχωβίτη Π., Δ 50 (1995): Χρονικά, σελ. 363 ραχωβίτη Π., Στοιχεία αρχαιολογικής δράσης στις Φερές και την ευρύτερη περιοχή τους τα τελευταία οκτώ χρόνια, Πρακτικά 1ης Συνάντησης για το Έργο των Eφορειών Aρχαιοτήτων και Nεωτέρων Mνημείων του YΠΠO στη Θεσσαλία και την ευρύτερη περιοχή της από το 1990 μέχρι σήμερα (Bόλος 1998), Bόλος 2000, σελ ραχωβίτη Π., Τα μνημεία του άξονα της Εθνικής οδού στα όρια του Δήμου Φερών, Μνημεία της Μαγνησίας, Πρακτικά Συνεδρίου «νάδειξη του διαχρονικού μνημειακού πλούτου του Βόλου και της ευρύτερης περιοχής», Βόλος Μαϊου 2001, σελ Ντίνα., Το ανασκαφικό έργο της 7 ης Εφορείας Βυζαντινών ρχαιοτήτων κατά την οκταετία στο Νομό Μαγνησίας, Πρακτικά 1ης Συνάντησης για το Έργο των Eφορειών Aρχαιοτήτων και Nεωτέρων Mνημείων του YΠΠO στη Θεσσαλία και την ευρύτερη περιοχή της από το 1990 μέχρι σήμερα (Bόλος 1998), Bόλος 2000, σελ Πολυμεροπούλου Χ., Στοιχεία μεσοελλαδικού οικισμού στο λόφο ΝΔ του «Κάστρου ερινού» Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου «Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας», Βελεστίνο, 2-5 Οκτωβρίου 1997, ΥΠΕΡΕΙ, τομ. 3 ος, θήνα 2002, σελ Σταυρακούδη Κ., Μυκηναϊκός οικισμός στις υπώρειες του λόφου Κάστρο ερινού (Δερβίσι), Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου «Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας», Βελεστίνο, 2-5 Οκτωβρίου 1997, ΥΠΕΡΕΙ, τομ. 3 ος, θήνα 2002, σελ

15 Ν ΤΩ Ο Φ Ε Ρ Ι Ε ΙΟ Χ Ρ Σ Η ΓΝ Μ Σ Ι Κά ο ερινou Ένας διαχρονιkός οικισmός - Η Τ Υπουργείο Πολιτισµού και θλητισµού ΙΓ Εφορεία Προϊστορικών & Κλασικών ρχαιοτήτων Hellenic Ministry of Culture and Sports 13th Ephorate of Prehistoric & Classical Antiquities