ΑΡΧΙΜΗΔΗΣ ΙΙΙ/ ΤΕΙ ΛΑΡΙΣΑΣ. ΥΠΟΕΡΓΟ 11 Ανάπτυξη Σύγχρονων και Καινοτόμων Μεθόδων ΤΙΤΛΟΣ

Transcript

1 ΑΡΧΙΜΗΔΗΣ ΙΙΙ/ ΤΕΙ ΛΑΡΙΣΑΣ ΥΠΟΕΡΓΟ 11 Ανάπτυξη Σύγχρονων και Καινοτόμων Μεθόδων ΤΙΤΛΟΣ Ολοκληρωμένης Αντιμετώπισης Εχθρών των Αποθηκευμένων Γεωργικών Προϊόντων ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΠΑΡΑΔΟΤΕΟ Ανάλυση της πιθανότητας επιτυχίας της βιοακουστικής μεθόδου να εκτιμά την πληθυσμιακή πυκνότητα ενός εντόμου σε μία αποθήκη γεωργικών προϊόντων ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ ΣΤΟ ΠΑΡΑΔΟΤΕΟ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ, ΤΕΙ ΛΑΡΙΣΑΣ ΠΟΤΑΜΙΤΗΣ ΗΛΙΑΣ, ΤΕΙ ΚΡΗΤΗΣ ΓΙΒΡΟΠΟΥΛΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, ΤΕΙ ΛΑΡΙΣΑΣ

2 Περιεχόμενα 1. Εισαγωγή 2 2. Μεθοδολογία 3 3. Αποτελέσματα 7 4. Συζήτηση - Συμπεράσματα Βιβλιογραφία 19 1

3 Εισαγωγή Η βιοακουστική αποσκοπεί στον έγκαιρο εντοπισμό εντόμων μέσα στους σωρούς αποθηκευμένων γεωργικών προϊόντων, βασιζόμενη στην αρχή ότι κάθε έντομο παράγει ένα ηχητικό σήμα κατά την κίνηση και το μεταβολισμό του. Το σήμα αυτό είναι μοναδικό για κάθε έντομο και αποτελεί ένα είδος «ηχητικής ταυτότητας» μέσω της οποίας μπορεί να γίνει όχι μόνο αναγνώριση του είδους του εντόμου αλλά και εκτίμηση της πληθυσμιακής του πυκνότητας. Οι μέθοδοι που υπάρχουν σήμερα για την εκτίμηση της πληθυσμιακής πυκνότητας των εντόμων σε σωρούς αποθηκευμένων γεωργικών προϊόντων όπως δειγματοληψία προϊόντος, χρήση παγίδων, μέτρηση συγκέντρωσης CO 2, ειδικές φασματοσκοπικές μέθοδοι (NIR, spectroscopy, X-ray imaging), οπτικός έλεγχος από πραγματογνώμονες κ.α. είναι δαπανηρές και χρονοβόρες (Neethirajan et al., 2007). Αντικείμενο του συγκεκριμένου Π.Ε. είναι η εργαστηριακή διερεύνηση της δυνατότητας της βιοακουστικής στην εκτίμηση της πληθυσμιακής πυκνότητας ενός εχθρού μέσα σε μία ποσότητα αποθηκευμένου προϊόντος καθώς και ο βαθμός ακρίβειας της εκτίμησης. 2

4 Μεθοδολογία Για τους σκοπούς του Π.Ε. χρησιμοποιήθηκαν οι σημαντικότεροι εντομολογικοί εχθροί των αποθηκευμένων γεωργικών προϊόντων στα στάδιο του ακμαίου ή της προνύμφης (Πίνακας 1). Όλα τα πειραματικά έντομα διατηρούνται σε εκτροφή στο εργαστήριο Φυτοπροστασίας εντός θαλάμων ελεγχομένων συνθηκών σε σταθερές συνθήκες (25 ο C, 60%R.H., 16:8 L:D). Πίνακας 1. Τα έντομα που χρησιμοποιήθηκαν κατά την παρούσα μελέτη*. Είδος Εντόμου Acanthoscelides obtectus Callosobruchus maculatus Cryptolestes ferruginneus Lasioderma serricorne Oryzaephilus surinamensis Prostephanus truncatus Rhyzopertha dominica Sitophilus oryzae Αποθηκευμένο Προϊόν Φασόλια Κουκιά Σιτάρι Σιτάρι Σιτάρι Καλαμπόκι Σιτάρι Σιτάρι *Η επιλογή του αποθηκευμένου προϊόντος έγινε με κριτήριο το προϊόν στο οποίο απαντάται συχνότερα το έντομο στις αποθήκες. Η πληθυσμιακή πυκνότητα που χρησιμοποιήθηκε ήταν 0.1, 0.5, 1, 2, 10, 50, 200 & 500 έντομα / Kgr προϊόντος). Ως μάρτυρες (control) χρησιμοποιήθηκαν πανομοιότυπες ποσότητες προϊόντος χωρίς προσβολή από έντομα (πληθυσμιακή πυκνότητα = 0). Οι ηχητικές εκπομπές των εντόμων καταγράφονταν από ειδική συσκευή (AED-2010L, Acoustic Emission Consulting, Inc.) με πιεζοηλεκτρικό αισθητήρα (piezoelectric sensor) μέσω σύνδεσης με Η/Υ. Όλες οι καταγραφές 3

5 έλαβαν χώρα εντός ειδικά διαμορφωμένου ηχομονωμένου θαλάμου έτσι ώστε να ελαχιστοποιούνται οι εξωτερικοί ήχοι (Εικόνα 1). Κάθε καταγραφή διαρκούσε 3 λεπτά και έγιναν 5 επαναλήψεις για κάθε περίπτωση. 2. AED 2010L, συσκευή που παραλαμβάνει τον ήχο από τον αισθητήρα και τον ψηφιοποιεί 3. Εξωτερική Κάρτα Ήχου μέσω της οποίας ο Η/Υ δέχεται τον ψηφιοποιημένο ήχο. 1. Ηχομονωμένος θαλαμος όπου τοποθετείται το δείγμα και βυθίζεται σε αυτό ο πιεζοηλεκτρικός αισθητήρας 4. Υπολογιστής όπου αποθηκεύεται σε μορφή wav ο ήχος, με χρήση του Adobe Audition Εικόνα 1. Το σύστημα ηχητικής καταγραφής που χρησιμοποιήθηκε 4

6 Όλες οι ηχητικές καταγραφές αποθηκεύονταν σε Η/Υ ως αρχεία wav με χρήση του προγράμματος ακουστικής ανάλυσης Adobe Audition.Η επεξεργασία των αρχείων ήχου (wav files) προκειμένου να καταμετρηθούν οι ήχοι (sound peaks) έγινε μέσω εφαρμογής του περιβάλλοντος Labview v.11 (National Instruments). Με τη χρήση της εφαρμογής αυτής καταμετρήθηκαν για κάθε αρχείο ήχου οι κορυφές (peaks) στο διάγραμμα έντασης (sound pressuredb) - συχνότητας (frequency-hz) του ήχου. Εικόνα 2. Η εφαρμογή του περιβάλλοντος LabView που χρησιμοποιήθηκε για την ανάλυση των ηχητικών καταγραφών. Η στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων (σύγκριση μέσων) έγινε με το SPSS (SPSS Inc. 2007). Για την περιγραφή της σχέσης μεταξύ του αριθμού των ήχων και της πληθυσμιακής πυκνότητας του εντόμου χρησιμοποιήθηκε το γραμμικό μοντέλο της μορφής : y = a + bx 5

7 όπου (y) είναι ο αριθμός ήχων που παράγονται από ένα είδος εντόμου σε πληθυσμιακή πυκνότητα (x), όπου a και b είναι σταθερές. Οι σταθερές παράμετροι της εξίσωσης (a, b) υπολογίστηκαν με τη μέθοδο ελαχίστων τετραγώνων με το στατιστικό πακέτο JMP v.7.0 (SAS Institute Inc. 2007). 6

8 Αποτελέσματα Ο αριθμός των ήχων (sound peaks) αυξήθηκε με την αύξηση της πληθυσμιακής πυκνότητας των εντόμων σε όλες τις περιπτώσεις (Πίνακας 2) ανεξαρτήτως είδους εντόμου. Οι διαφορές στον αριθμό των παραγόμενων ήχων μεταξύ των πληθυσμιακών πυκνοτήτων ήταν σημαντικές σε όλα τα είδη των πειραματικών εντόμων (Sitophilus oryzae : F 10,44 =171.88, P<0.0001, Acanthoscelides obtectus : F 10,44 =53.13, P<0.0001, Rhyzopertha dominica : F 10,44 =73.93, P<0.0001, Cryptolestes ferruginneus : F 10,44 =59.49, P<0.0001, Lasioderma serricorne : F 10,44 =52.15, P<0.0001, Callosobruchus maculatus : F 10,44 =72.41, P<0.0001, Oryzaephilus surinamensis : F 10,44 =27.43, P<0.0001, Prostephanus truncates : F 10,44 =51.55, P<0.0001). Τα πειραματικά έντομα παρουσίασαν σημαντικές διαφορές και στον αριθμό παραγόμενων ήχων σε όλες τις πληθυσμιακές πυκνότητες (0.1 : F 7,32 =3.94, P=0.0033, 0.5 : F 7,32 =11.33, P<0.0001, 1 : F 7,32 =13.16, P<0.0001, 2 : F 7,32 =14.53, P<0.0001, 10 : F 7,32 =3.13, P=0.0123, 20 : F 7,32 =10.31, P<0.0001, 50 : F 7,32 =40.92, P<0.0001, 100 : F 7,32 =51.45, P<0.0001, 200 : F 7,32 =100.74, P<0.0001, 500 : F 7,32 =100.81, P<0.0001). Ο υψηλότερος αριθμός ήχων καταγράφηκε από το S. oryzae, ενώ το C. feruginneus παρήγαγε τους λιγότερους. Το γραμμικό μοντέλο ήταν πολύ αποτελεσματικό στην περιγραφή της σχέσης μεταξύ του αριθμού των ήχων και της πληθυσμιακής πυκνότητας του εντόμου, σε όλες τις περιπτώσεις (Διαγράμματα 1-8). Ο συντελεστής συσχέτισης (R 2 ) κυμάνθηκε από 0.72 έως 0.90, ανεξαρτήτως είδους εντόμου, καταδεικνύοντας ότι η σχέση αριθμού ήχων και εντόμων είναι σε μεγάλο βαθμό γραμμική. 7

9 Είδος Εντόμου 1 Πίνακας 2. Μέσοι όροι ( ±Τ.Σ.) των ήχων (sound peaks) που καταγράφηκαν σε διάφορες πυκνότητες των πειραματικών εντόμων. Πληθυσμιακή Πυκνότητα εντόμων (έντομα / Kgr προϊόντος) 0 0,1 0, SITO 33,6±5,7 aa 43,2±7,4 aab 47,2±6,4 abcd 55,6±12,6 aa 72,8±29,4 aa 2567,6±331,5 aa 3799,2 ±340,4 aab 35482,0 ±10072,6 ba 63558,2 ±16773,8 ca 86586,2 ±9737,4 da ,8 ±13769,1 ea ACA 32,6±4,8 aa 41,8±4,8 aab 42,2±1,9 ad 50,6±7,8 aa 53,8±18,2 aa 1775,0±146,3 aa 2215,8 ±491,9 abcd 2394,8 ±856,8 ab 2871,0 ±1365,7 ac 16341,6 ±6375,5 bd 25223,0 ±5267,6 ccd RHYZO 29,6±4,3 aa 34,4±6,6 ab 49,2±2,8 abcd 86,6±22,1 aa 814,6±451,2 aba 3453,4±1070,7 aba 4790,6 ±1697,4 aba 8542,6 ±4460,9 bb 24880,4 ±6330,6 cb 29979,4 ±7030,8 cc 41826,4 ±6988,4 dc CRYPTO 31,0±2,3 aa 52,4±5,7 aa 76,8±16,5 aa 143,0±37,4 ab 913,8±81,1 ba 1313,8±397,0 bca 1455,8 ±553,1 bcd 1530,0 ±184,3 bcb 1645,6 ±206,8 cc 1935,6 ±296,7 ce 3639,4 ±687,9 de LASIO 30,8±2,5 aa 53,6±7,7 aa 59,8±6,7 abc 65,6±16,2 aa 70, 0±7,3 aa 1625,2±1329,7 aba 2034,2 ±1165,3 bcd 2742,6 ±1074,6 bcb 3018,2 ±1234,4 bcc 4240,8 ±894,9 cde 9371,2 ±1346,3 dde CALLO 34,6±6,1 aa 42,0±4,3 aab 44,2±3,6 acd 52,2±10,8 aa 65,2±25,1 aa 1276,4±501,7 aa 2030,6 ±326,1 acd 3125,8 ±1757,5 ab 4225,8 ±958,7 ac 15598,2 ±4760,2 bd 24602,2 ±4683,2 ccd ORYZA 31,4±2,3 aa 42,0±11,1 aab 48,4±8,4 abcd 53,8±19,2 aa 976,4±242,8 aa 1431,8±340,5 aa 1488,6 ±485,1 ad 1602,6 ±285,3 ab 2160,2 ±676,7 ac 7402,4 ±3709,4 bde 12436,6 ±3977,5 cde PROST 35,4±8,8 aa 41,2±6,8 aab 60,2±3,7 ab 66,8±9,0 aa 3284,4±1738,0 ab 3449,4±2695,0 aa 3538,8 ±725,8 aabc 4794,8 ±1830,5 ab 38408,4 ±9198,3 bb 48143,6 ±10266,8 bb 68478,4 ±20631,3 cb 1 SITO : Sitophilus oryzae, ACA : Acanthoscelides obtectus, RHYZO : Rhyzopertha dominica, CRYPTO : Cryptolestes ferruginneus, LASIO : Lasioderma serricorne, CALLO : Callosobruchus maculatus, ORYZA : Oryzaephilus surinamensis, PROST : Prostephanus truncatus Οι τιμές της ίδιας σειράς που συνοδεύονται από το ίδιο μικρό γράμμα δεν διαφέρουν σημαντικά, οι τιμές της ίδιας στήλης που συνοδεύονται από το ίδιο κεφαλαίο γράμμα δεν διαφέρουν σημαντικά (P>0.05)(Tukey- Kramer HSD test, α=0.05) 8

10 Number of Sounds y = 283,86x ,3 R² = 0, Population density (No of insects / Kgr) Διάγραμμα 1. Συσχέτιση αριθμού ήχων και πληθυσμιακής πυκνότητας του εντόμου S. oryzae σε σπόρους σίτου. 9

11 Number of Sounds y = 52,79x + 399,7 R² = 0, Population density (No of insects / Kgr) Διάγραμμα 2. Συσχέτιση αριθμού ήχων και πληθυσμιακής πυκνότητας του εντόμου A. obtectus σε σπόρους φασολιού. 10

12 Number of Sounds y = 89,471x ,9 R² = 0, Population density (No of insects / Kgr) Διάγραμμα 3. Συσχέτιση αριθμού ήχων και πληθυσμιακής πυκνότητας του εντόμου R. dominica σε σπόρους σίτου. 11

13 Number of Sounds y = 6,3311x + 649,36 R² = 0, Population density (No of insects / Kgr) Διάγραμμα 4. Συσχέτιση αριθμού ήχων και πληθυσμιακής πυκνότητας του εντόμου C. ferruginneus σε σπόρους σίτου. 12

14 Number of Sounds y = 17,917x + 680,03 R² = 0, Population density (No of insects / Kgr) Διάγραμμα 5. Συσχέτιση αριθμού ήχων και πληθυσμιακής πυκνότητας του εντόμου L. serricorne σε σπόρους σίτου. 13

15 Number of Sounds y = 51,497x + 508,61 R² = 0, Population density (No of insects / Kgr) Διάγραμμα 6. Συσχέτιση αριθμού ήχων και πληθυσμιακής πυκνότητας του εντόμου C. maculatus σε σπόρους κουκιών. 14

16 Number of Sounds y = 25,075x + 501,64 R² = 0, Population density (No of insects / Kgr) Διάγραμμα 7. Συσχέτιση αριθμού ήχων και πληθυσμιακής πυκνότητας του εντόμου Ο. surinamensis σε σπόρους σίτου. 15

17 Number of Sounds y = 148,17x ,5 R² = 0, Population density (No of insects / Kgr) Διάγραμμα 8. Συσχέτιση αριθμού ήχων και πληθυσμιακής πυκνότητας του εντόμου P. truncatus σε σπόρους καλαμποκιού. 16

18 Συζήτηση - Συμπεράσματα Τα αποτελέσματα του συγκεκριμένου Π.Ε. δείχνουν ότι η βιακουστική μπορεί να αποτελέσει ένα χρήσιμο εργαλείο στην προσπάθεια εκτίμησης της πληθυσμιακής πυκνότητας των εντόμων στις αποθήκες γεωργικών προϊόντων. Αυτό αποδεικνύεται από τη στενή σχέση μεταξύ αριθμού εντόμων και ήχων στα δείγματα όπου πραγματοποιήθηκαν οι καταγραφές. Ιδιαίτερα από τι στιγμή που η σχέση αυτή περιγράφεται ικανοποιητικά από το γραμμικό μοντέλο, δίνεται η δυνατότητα της άμεσης εκτίμησης του αριθμού των εντόμων με βάση τον αριθμό των ήχων μέσω ενός απλού μαθηματικού μοντέλου. Βάσει του συντελεστή συσχέτισης το γραμμικό μοντέλο περιγράφει με ακρίβεια 72-90% τη σχέση αριθμού ήχων και αριθμού εντόμων. Η ακρίβεια αυτή είναι πολύ μεγαλύτερη από την αντίστοιχη των σημερινών μεθόδων εκτίμησης πληθυσμιακής πυκνότητας εντόμων σε αποθήκες γεωργικών προϊόντων. Οι μελέτες που έχουν ασχοληθεί με το ίδιο αντικείμενο είναι ελάχιστες και σε γενικές γραμμές συμφωνούν με τα συμπεράσματα της παρούσας. Η ακριβής σύγκριση των αποτελεσμάτων αυτών των μελετών με την παρούσα είναι αδύνατη καθώς οι συνθήκες καταγραφής των ήχων ήταν από διαφορετικά όργανα και σε διαφορετικές συνθήκες. Ο Hagtrum (1991) τονίζει ότι ένα σύστημα ακουστικής παρακολούθησης θα μπορούσε να τοποθετηθεί μόνιμα σε μία αποθήκη (silo) ώστε να γίνεται καθημερινή εκτίμηση της πληθυσμιακής πυκνότητας των εντόμων μέσα στον αποθηκευμένο σωρό, χωρίς να χρειάζεται η χρονοβόρα δειγματοληψία και το κοσκίνισμα των δειγμάτων για την εξαγωγή των εντόμων.. Οι Hagstrum et al (1990) αναφέρουν ότι η βιοακουστική εντόπισε την παρουσία εντόμων ημέρες νωρίτερα από ότι η δειγματοληψία. Επιπρόσθετα, για κάθε αύξηση της πληθυσμιακής πυκνότητας κατά 0,3 έντομο/ Kgr παρατηρήθηκε μέση αύξηση των ήχων κατά μία μονάδα. Τέλος, επιβεβαιώθηκε η γραμμική σχέση μεταξύ αριθμού ήχων και αριθμού εντόμων, το οποίο συμφωνεί και με τα συμπεράσματα της παρούσας μελέτης. 17

19 Παρόμοιες προσπάθειες ακουστικής παρακολούθησης των εντόμων μέσα σε αποθήκες σιτηρών έχουν γίνει από τους Hagstrum et al (1994,1996), Leblanc & Fleurat-Lessard (2009), και Fleurat-Lessard et al (2006). Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της παρούσας μελέτης αλλά και των προγενέστερων μελετών είναι σαφές ότι η βιοακουστική αποτελεί μία αξιόπιστη μέθοδο εκτίμησης της πληθυσμιακής πυκνότητας των εντόμων μέσα στους σωρούς αποθηκευμένων προϊόντων. Εκτός της ευκολίας εφαρμογής της, υπερτερεί των κλασικών μεθόδων (δειγματοληψία, κοσκίνισμα) στο ότι έχει σαφώς μικρότερο όριο δυνατότητας ανίχνευσης των εντόμων, μεγαλύτερη ευαισθησία και μεγαλύτερη ακρίβεια. Όπως διαπιστώθηκε και από την παρούσα μελέτη, σε ορισμένες περιπτώσεις εντοπίστηκαν έντομα σε πολύ χαμηλές πληθυσμιακές πυκνότητες ( έντομα / Kgr), το οποίο θα ήταν αδύνατο με οποιαδήποτε άλλη μέθοδο εντοπισμού. Δεδομένου ότι η διεθνής πρακτική ορίζει ότι ένα προϊόν θεωρείται «προσβεβλημένο» («infested») όταν η πληθυσμιακή πυκνότητα των εντόμων σε αυτό είναι > 1 έντομο / Kgr προϊόντος, είναι προφανές ότι η μεθοδολογία της παρούσας μελέτης μπορεί με ακρίβεια να εκτιμήσει εάν ένα προϊόν είναι ή όχι προσβεβλημένο από έντομα. Ιδιαίτερα θα μπορούσε να ενσωματωθεί στις υπάρχουσες μεθόδους καταγραφής διαφόρων παραμέτρων που υπάρχουν σήμερα σε πολλές αποθήκες γεωργικών προϊόντων όπως είναι η καταγραφή της θερμοκρασίας του προϊόντος και της αποθήκης, της υγρασίας του προϊόντος, της συγκέντρωσης O 2 και CO 2 στο χώρο της αποθήκης κ.α. Ένα τέτοιο ολοκληρωμένο σύστημα θα μπορούσε να επιτύχει ακριβή και αξιόπιστη συνεχή παρακολούθηση της πυκνότητας των εντόμων σε μία αποθήκη χωρίς την ανάγκη ανθρώπινης παρέμβασης (συλλογή δειγμάτων, κοσκίνισμα, καταμέτρηση εντόμων κ.α.). 18

20 Βιβλιογραφία Fleurat-Lessard F, B.Tomasini, L. Kostine, and B. Fuzeau Acoustic detection and automatic identification of insect stages activity in grain bulks by noise spectra processing through classification algorithms, pp In I. Lorini, B. Bacaltchuk, H. Beckel, D. Deckers, E. Sundfeld, J. P. Dos Santos, J. D. Biagi, J. C. Celaro, L. R. D'A Faroni, L. de., and O. F. Bortolini (eds.), Proc. 9th International Working Conference on Stored Product Protection, October 15-18, 2006, Sao Paulo Brazil Hagstrum D.W Automated acoustical detection of stored-grain insects and its potential in reducing insect problems. Proceedings of the 5th International Working Conference on Stored-Product Protection Bordeaux, France, pp Hagstrum D.W., K.W. Vick, and J.C. Webb Acoustical Monitoring of Rhyzopertha dominica (Coleoptera: Bostrichidae) Populations in Stored Wheat J.Econ.Entomol.83 (2): Hagstrum, D. W.; Flinn, P.W.; Shuman, D Acoustical monitoring of stored-grain insects: An automated system Highley, E.; Wright, E.J.; Banks, H.J.; Champ, B.R. (Eds.), Stored Product Protection, Proceedings of the 6th International Working Conference on Stored-Product Protection, April 1994, Canberra, Australia. CAB International, Wallingford, United Kingdom, p Hagstrum, D. W.; Flinn, P.W.; Shuman, D Automated Monitoring Using Acoustical Sensors for Insects in Farm-Stored Wheat J. Econ.Entomol.89(1): Hagstrum, D.W., K.W. Vick, and P.W. Flinn Automated Acoustical Monitoring of Tribolium castaneum (Coleoptera: Tenebrionidae) Populations in Stored Wheat. J. Econ.Entomol. 84(5): Leblanc, G., & F. Fleurat-Lessard Experimental study of acoustic equipments for real-time insect detection in grain bins Assessment of their potential for infestation risk prediction during long term storage periods. Integrated protection of stored products - Campobasso, Italy, 29 June 2 July 2009 Neethirajan, S. C. Karunakaran, D.S. Jayas & N.D.G. White Detection techniques for stored-product insects in grain. Food Control, 18: SAS Institute Inc., JMP User's Guide, Version 7. SAS Institute Inc., Cary, NC. SPSS Inc. (2006) SPSS for windows, version SPSS Inc.,Chicago, IL 19