Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας

Transcript

1 Δελτίν της Χριστιανικής Αρχαιλγικής Εταιρείας Τμ. 13, 1988 Συμβλή των φυσικχημικών μεθόδων ανάλυσης στη μελέτη 13 εικόνων τυ Βυζαντινύ Μυσείυ ΧΑΤΖΔΑΚ Νανώ PHILLIPON J. AUSSET P. ΧΡΥΣΥΛΑΚΣ Ιωάννης ΑΛΕΞΠΥΛΥ Αθηνά Copyright 1988 To cite this article: ΧΑΤΖΔΑΚ, PHILLIPON, AUSSET, ΧΡΥΣΥΛΑΚΣ, & ΑΛΕΞΠΥΛΥ (1988). Συμβλή των φυσικχημικών μεθόδων ανάλυσης στη μελέτη 13 εικόνων τυ Βυζαντινύ Μυσείυ. Δελτίν της Χριστιανικής Αρχαιλγικής Εταιρείας, 13,

2 Συμβλή των φυσικχημικών μεθόδων ανάλυσης στη μελέτη 13 εικόνων τυ Βυζαντινύ Μυσείυ Νανώ ΧΑΤΖΔΑΚ, J. PHILLIPON, P. AUSSET, Ιωάννης ΧΡΥΣΥΛΑΚΣ, Αθηνά ΑΛΕΞΠΥΛΥ Δελτίν XAE 13 ( ), Περίδς Δ'. Στη μνήμη τυ Μαρίνυ Καλλιγά ( ) Σελ ΑΘΝΑ 1988

3 ΣΥΜΒΛ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΧΜΙΚΩΝ ΜΕΘΔΩΝ ΑΝΑΛΥΣΣ ΣΤ ΜΕΛΕΤ 13 ΕΙΚΝΩΝ ΤΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΥ ΜΥΣΕΙΥ ΑΘΝΩΝ* ΕΙΣΑΓΩΓ I I μελέτη της τεχνικής της εικόνας είναι βέβαι ότι πρσφέρει θετικά στιχεία στην αρχαιλγική έρευ να. ι αναφρές στην τεχνική κατασκευή στηρίζυν συχνά τεχντρπικές παρατηρήσεις και απτελύν μέ ρς της περιγραφής της εικόνας. εμπλυτισμός της αναλυτικής εξέτασης της τεχνικής κατασκευής των βυζαντινών εικόνων με τις μεθόδυς της φυσικχημι κής ανάλυσης μπρεί να πρσθέσει την εγκυρότητα των απτελεσμάτων των θετικών επιστημών στη θεωρητική-αρχαιλγική έρευνα. Με στόχ τη μελλντι κή αξιπίηση στ μεγαλύτερ δυνατό βαθμό των στιχείων πυ πρσδιρίζυν την τεχνλγία κατα σκευής των βυζαντινών εικόνων, ξεκίνησε η συνεργα σία τυ Βυζαντινύ Μυσείυ με τν κ. Γ. Χρυσυλάκη τυ εργαστηρίυ Φυσικχημείας τυ Εθνικύ Μετσόβιυ Πλυτεχνείυ, για την εξέταση με φυσικχη μικές μεθόδυς τεσσάρων αμφιπρόσωπων εικόνων τυ Μυσείυ 1. Τα απτελέσματα της μεθδλγίας αυτής επέτρεψαν στη συνέχεια την επεξεργασία και την πρώθηση ενός ευρύτερυ πργράμματς συνεργα σίας, στ πί συμμετείχε η κ. Α. Αλεξπύλυ τυ ίδιυ εργαστηρίυ τυ Πλυτεχνείυ 2 και ι κκ. J. Philippon και Ρ. Ausset τυ Institut Français de Restauration des Oeuvres d'art (I.F.R.O.A.) (Παρίσι). Στ πρό γραμμα αυτό περιελήφθη μεγαλύτερς αριθμός εικό νων και μεγαλύτερς αριθμός δειγμάτων από κάθε εικό να, έτσι ώστε και τα ιδιαίτερα πρβλήματα να εξετα στύν σε βάθς και να διευρυνθεί τ φάσμα των δυνα τών συγκρίσεων μεταξύ εικόνων της ίδιας επχής ή τυ ίδιυ εργαστηρίυ. Στη μελέτη αυτή παρυσιάζνται τα απτελέσματα της έρευνας πυ έγινε τ 1984 σε δεκατρείς βυζαντινές εικόνες τυ Μυσείυ, από τις πίες ι έξι είναι αμφιπρόσωπες. Παρυσιάζνται: 1) εικόνα της Σταύρωσης (Τ. 157) με τρία επάλληλα στρώματα ζωγραφικής από τν 9 έως τ 13 αι. (Εικ. 1) και στη β' όψη την Παναγία δηγήτρια, κρητικό έργ των αρχών τυ 16υ αι. (Εικ. 2). 2) εικόνα της Παναγίας Γλυκφιλύσας (Τ. 1027), τυ Μυ αι. (Εικ. 9), με την παράσταση της Σταύρω σης στη β' όψη (Εικ. 10), πυ χρνλγείται στ 18 αι. 3) εικόνα τυ Χριστύ (Τ. 188) τυ Μυ αι., από τη Θεσσαλνίκη, με την παράσταση τυ Σταυρύ στην πίσω όψη (Εικ. 15). 4) εικόνα τυ Χριστύ (Τ. 146) με μεγάλες φθρές, τυ Μυ αι. (Εικ. 13), και στη β' όψη τν άγι Αθανά σι Αλεξανδρείας, τυ 18υ αι. (Εικ. 14). 5) εικόνα με τυς Τέσσερις αγίυς, από τη Βέρια, τυ Μυ αι. (Εικ. 6), και τη Σταύρωση στη β' όψη, παράσταση από την πία σώζνται μόν ελάχιστα ίχνη. 6) εικόνα τυ αγίυ Νικλάυ (Εικ. 16), από τη Βέρια, με τη Σταύρωση στη β' όψη, τυ 15υ αι. (Εικ. 17). * μελέτη αυτή απτελεί μέρς ερευνητικύ πργράμματς πυ χρηματδτήθηκε και πραγματπιήθηκε στα πλαίσια της Ελληνγαλλικής Επιτρπής Επιστημνικής και Τεχνλγικής Συνεργα σίας τυ Υπυργείυ Έρευνας και Τεχνλγίας. Στ πρόγραμμα αυτό συμμετείχαν: τ Βυζαντινό Μυσεί Αθηνών, τ Εργαστήρι Φυσικχημείας τυ Πλυτεχνείυ (Ε.Μ.Π.) και τ Institut Français de Restauration des Oeuvres d'art (I.F.R.O.A., Παρίσι). ι φυσικχημικές μέθδι ανάλυσης πυ χρησιμπιήθηκαν πραγ ματπιήθηκαν στα εργαστήρια τυ I.F.R.O.A. και στα εργαστήρια Φυσικχημείας τυ Ε.Μ.Π. Ευχαριστύμε θερμά τη Διευθύντρια τυ Βυζαντινύ Μυσείυ κ. Μυρτάλη Πταμιάνυ για την πρόθυμη υπστήριξη και την κάθε είδυς διευκόλυνση στην πραγματπίηση αυτής της έρευνας. Ι. Γ. Χ ρ υ σ υ λ ά κ η ς - Θ. Χ α τ ζ η δ ά κ η, Συμβλή των φυσικχημι κών μεθόδων ανάλυσης στη μελέτη τεσσάρων αμφιπρόσωπων βυζα ντινών εικόνων τυ Βυζαντινύ Μυσείυ Αθηνών, Φυσικχημικές μέθδι διερεύνησης των έργων τέχνης (πίνακες, εικόνες, τιχ γραφίες), Ελληνγαλλικός Επιστημνικός και Τεχνικός Σύνδε σμς, Ε.Ι.Ε., κτώβρη 1983, Αθήνα 1983, σ κ. Α. Αλεξπύλυ ετιμάζει τη διδακτρική διατριβή στ Εργαστήρι Φυσικχημείας τυ Ε.Μ.Π. με τ ίδι θέμα. 215

4 Ν. ΧΑΤΖΔΑΚ Εικ. Ι. Εικόνα αμφιπρόσωπη. Τ Λ ' όψη: Σταύρωση Φωτγραφία στην ρατή περιχή τυ φάσματς Εικ. 2. Εικόνα αμφιπρόσωπη, Τ Β ' όψη: Παναγία δηγήτρια. Φωτγραφία στην ρατή περιχή τν φάσματς 7) εικόνα τυ αρχαγγέλυ Μιχαήλ (Τ. 2162), τυ επιλγή των παραπάνω εικόνων έγινε με την πρ 14υ αι., από την Κωνσταντινύπλη (Εικ. 8). πτική της καταγραφής της τεχνλγίας κατασκευής 8) εικόνα τυ Χριστύ Σφία Θεύ (Τ. 185), τυ εικόνων πυ χρνλγύνται στην ίδια χρνική πε 14υ αι., από τη Θεσσαλνίκη (Εικ. 12). ρίδ και, ακόμη, εικόνων πυ είτε ανήκυν σε κινό 9) εικόνα της Παναγίας Βρεφκρατύσας (Τ. 100), καλλιτεχνικό εργαστήρι είτε παρυσιάζυν ξεχωρι τυ Μυ αι., από τη Θεσσαλνίκη (Εικ. 4). στό ενδιαφέρν για την υψηλή πιότητα της τέχνης 10) Παναγία δηγήτρια (Τ. 191), τυ Μυ αι., από τυς ή και για την ιδιμρφία τυς. τα Κειμήλια των Πρσφύγων της Μικράς Ασίας (Εικ. Στη μελέτη αυτή εξετάζνται συνλικά δεκαεννιά 3). όψεις εικόνων και δείγματα από ενενήντα θέσεις. 11 ) εικόνα τυ αγίυ Γεωργίυ (Τ. 198), τυ 14υ αι., δειγματληψία έγινε με συνθήκες πλήρυς ασφάλειας για τις εικόνες στα εργαστήρια τυ Βυζαντινύ Μυ επίσης από τα Κειμήλια των Πρσφύγων (Εικ. 5). 12) μικρή εικόνα της Παναγίας δεμένης (Τ. 95), σείυ από τν κ. Στ. Μπαλτγιάννη και την κ. Θ. Παπαγεωργίυ. ι λήψεις έγιναν σε σημεία όπυ υπήρχε τυ 15υ αι. (Εικ. 11). 13) εικόνα της Παναγίας Γλυκφιλύσας,τυ 14υ ήδη φθρά στη ζωγραφική επιφάνεια. Έ γ ι ν ε πρσπάθεια να ληφθύν αντιπρσωπευτικά δείγ αι., από τη Βέρια (Εικ. 7) 3. Στν Πίνακα Ι φαίνεται η αντιστιχία τυ αριθμύ των ματα από τα τρία κύρια μέρη της ζωγραφικής επιφά νειας, τη σάρκα, τα υφάσματα, τν κάμπ, καθώς και εικόνων στ Μυσεί (Τ.) με τν αριθμό πυ έχυν στν κατάλγ (Κατ.), σύμφωνα με τν πί έγινε η από δευτερεύντα μέρη, όπως τ πλαίσι ή τα γράμμα τα των επιγραφών, και, πρόσθετα, όπυ υπήρχαν ειδιδειγματληψία. 216

5 ΣΥΜΒΛ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΧΜΙΚΩΝ ΜΕΘΔΩΝ ΑΝΑΛΥΣΣ ΣΤ ΜΕΛΕΤ ΕΙΚΝΩΝ Εικ. 3. Παναγία δηγήτρια, Τ Φωτγραφία στην ρα τή περιχή τν φάσματς. Εικ. 4. Παναγία Βρεφυκρατύσα, Τ Φωτγραφία στην ρατή περιχή τν φάσιιατς κά πρβλήματα κυρίως επάλληλων στρωμάτων ζω γραφικής. Ακόμα, ελήφθησαν δείγματα από τ ίδι χρώμα σε διαφρετικές εικόνες, με σκπό τη δυνατό τητα καλύτερων συγκρίσεων εικόνων τυ ίδιυ εργα στηρίυ. πως είναι φυσικό, με τη δειγματληψία αυτή αυξάνε ται σημαντικά αριθμός των χρωμάτων πυ αναλύν ται, έτσι ώστε τα απτελέσματα της μελέτης να συνι στύν μια βάση αναφράς για μελλντικές αναλύσεις και συγκρίσεις βυζαντινών εικόνων. εξέταση με τις φυσικχημικές μεθόδυς της δμής και της χρήσης των χρωμάτων απκαλύπτει τ «γρα φικό χαρακτήρα» τυ ζωγράφυ. ερμηνεία τυ και η αξιλόγηση τυ θα πρέπει να στηριχθεί σε παράλλη λα δεδμένα της αρχαιλγικής έρευνας, έτσι ώστε μελλντικά να απτελεί πιθανό στιχεί αναγνώρισης μάδας εικόνων με κινή τπική ή χρνική πρέλευ ση ή και τν εντπισμό ζωγραφικύ εργαστηρίυ. Ανάλγη μπρεί να είναι μελλντικά και η πρσφρά 3. Γ. Σ ω τ η ρ ί υ, δηγός Βυζαντινύ Μυσείυ Αθηνών, Αθήνα 1931, σ. 78, εικ. 34 (Τ. 157 και Τ. 146), σ. 74 (Τ. 95), σ. 75, πίν. Δ ' (Τ. 100), σ. 80 (Τ. 191 και Τ. 198), β' έκδ. 1956, σ. 17, πίν. XVI (Τ. 188). Μ. Χ α τ ζ η δ ά κ η ς, Βυζαντινό Μυσεί Αθηνών, έκδ. Απόλλων (χ.χρ.), εικ. 2, σ (Τ. 157), εικ. 10, σ. 36 (Τ. 198), εικ. 6, σ. 32 (Τ. 191), εικ. 4, σ. 27, 30 (Τ. 2162), εικ. 44 (Τ. 95), εικ. 8, σ. 36 (Τ. 100), εικ. 7, σ. 33, 35 (Τ. 185). Μ. C h a t z i d a k i s, Frühe Ikonen, σ. XXV, π ί ν (Τ. 157), σ. ΧΧΧ-ΧΧΧΙ, πίν. 53 (Τ. 191), σ. ΧΧΧΙ-ΧΧΧΙΙ, πίν (Τ. 2162), πίν. 58 (Τ. 100). θ. Χ α τ ζ η δ ά κ η, ι δύ όψεις των βυζαντινών εικόνων. Πρώτ Συμπόσι Βυζαντινής και Μεταβυ ζαντινής Αρχαιλγίας και Τέχνης, ΧΑΕ, Πρόγραμμα και περιλή ψεις ανακινώσεων, Αθήνα 1981, σ (Τ. 157, Τ. 1029, Τ. 188, Τ. 146 και εικόνες της Βέριας Ι και 2). Έ κ θ ε σ η για τα εκατό χρόνια της Χριστιανικής Αρχαιλγικής Εταιρείας ( ), Κατάλ γς, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μυσεί Αθηνών, 6 κτωβρίυ Ιυνίυ 1985, αριθ. 11, σ (εικόνα Βέριας 3). Μ. Χ α τ ζ η δ ά κ η ς, ΑΔ 18 (1963), Χρνικά, σ. 9, πίν. 5α-β (Τ. 188). Δεν κρίθηκε σκόπιμη η παράθεση εδώ όλης της σχετικής βιβλι γραφίας, μια και η μελέτη αυτή σκπό έχει την παρυσίαση μόν των απτελεσμάτων της φυσικχημικής έρευνας των εικόνων αυ τών. Επιστημνικός κατάλγς των βυζαντινών εικόνων τυ Μυ σείυ ετιμάζεται από την υπγράφυσα. 217

6 Ν. ΧΑΤΖΔΑΚ Εικ. 5. Άγις Γεώργις, Τ Φωτγραφία στην ρατή περιχή τν φάσματς Εικ. 7. Παναγία Γλυκφιλύσα, Βερ. 2. Φωτγραφία στην ρατή περιχή τυ φάσματς Εικ. 6. Εικόνα αμφιπρόσωπη, Βερ. Ι. Α ' όψη: Τέσσερις άγιι. Φωτγραφία στην ρατή περιχή τυ φάσματς. Εικ. 8. Αρχάγγελς Μιχαήλ, Τ Φωτγραφία στην

7 ΣΥΜΒΛ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΧΜΙΚΩΝ ΜΕΘΔΩΝ ΑΝΑΛΥΣΣ ΣΤ ΜΕΛΕΤ ΕΙΚΝΩΝ Εικ. 9. Εικόνα αμφιπρόσωπη, Τ Α ' όψη: Παναγία Γλυ κφιλύσα. Φωτγραφία στην ρατή περιχή τυ φάσματς Εικ. 11. Παναγία δεμένη, Τ. 95. Φωτγραφία στην ρατή περιχή τν φάσματς Εικ. 10. Εικόνα αμφιπρόσωπη, Τ Β ' όψη: Σταύρωση. Φωτγραφία στην ρατή περιχή τν φάσματς Εικ. 12. Χριστός Σφία Θεύ, Τ Φωτγραφία στην ρατή περιχή τν φάσματς mi 219

8 Ν. ΧΑΤΖΔΑΚ Εικ. 13. Εικόνα αμφιπρόσωπη. Τ Α ' όψη: Χριστός. Φωτγραφία στην ρατή περιχή τν φάσματς Εικ. 14. Εικόνα αμφιπρόσωπη, Τ Β' όψη: Άγις Αθανάσις Αλεξανδρείας. Φωτγραφία στην ρατή περι χή τν φάσματς της έρευνας στην πρετιμασία πυ τπθετείται επά νω στην επιφάνεια τυ ξύλυ, πυ ήδη στη μελέτη αυτή έδειξε κινά στιχεία στις εικόνες πυ πρέρχν ται από τη Βέρια (βλ. παράγραφ.2) (Εικ. 25, 27). Τα απτελέσματα της έρευνας ως πρς την πιότητα, τ πάχς και τη χρήση των χρωστικών δείχνυν ότι σχετίζνται, όπως είναι φυσικό, με τν τρόπ δυ λειάς τυ ζωγράφυ αλλά δεν μπρύν να απτελέ συν στιχεία για τν πρσδιρισμό συγκεκριμένυ εργαστηρίυ. Αξίζει να σημειώσυμε εδώ ότι η χρήση τυ χρώματς στην εικόνα της Παναγίας (Τ. 191) από τη Θεσσαλνίκη (Εικ. 3 και 26) έχει γίνει με μεγάλη φρντίδα, πυ μπρεί να συνδυαστεί με την πλύ καλή πιότητα της τέχνης της. Ακόμα, στην εικόνα αυτή έχει χρησιμπιηθεί για την απόδση τυ γαλάζιυ χρώματς lapis lazzuli, χρωστική σπάνια και ακριβή, πυ έχυμε συναντήσει και στην εικόνα της Σταύρω σης (Τ. 169) από τη Θεσσαλνίκη 4. αζυρίτης, κα λής πιότητας επίσης χρωστική, χρησιμπιείται σε καλής τέχνης εικόνες, όπως στ Χριστό Σφία Θεύ (Τ. 185) και στν άγι Γεώργι (Τ. 198). χρήση τυ «ινδικύ» (indigo) σε άλλες εικόνες δεν σημαίνει ότι πρόκειται για μειωμένης πιότητας έργ (βλ. σ. 229). ι εικόνες πυ εξετάστηκαν έχυν τυλάχιστν μία ζωγραφική επιφάνεια πυ χρνλγείται στην περί δ πριν από την άλωση. Εκτός από την εικόνα της Σταύρωσης (Τ. 157) (9ς-13ς αι.), όλες ι άλλες ανή κυν στην περίδ των Παλαιλόγων, όχι όμως και στ ίδι εργαστήρι. εικόνα τυ αρχαγγέλυ Μιχαήλ (Τ. 2162) (Εικ. 8) πρέρχεται από την Κωνσταντινύπλη και είναι εξαίρετ δείγμα κλασικίζυσας τέχνης 5. ι εικόνες πυ πρέρχνται από τη Θεσσαλνίκη, όπως η Πανα γία (Τ. 100) και ι εικόνες τυ Χριστύ (Τ. 185 και Τ. 188) (Εικ. 12 και 15), συνδένται με αντικλασικές τά σεις, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι ανήκυν και στ ίδι εργαστήρι. ι τρεις εικόνες πυ πρέρχνται από τη Βέρια, ι 220

9 ΣΥΜΒΛ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΧΜΙΚΩΝ ΜΕΘΔΩΝ ΑΝΑΛΥΣΣ ΣΤ ΜΕΛΕΤ ΕΙΚΝΩΝ Εικ. 15. Εικόνα αμφιπρόσωπη, Τ Α ' όψη: Χριστός. Φωτγραφία στην ρατή περιχή τν φάσματς Εικ. 16. Εικόνα αμφιπρόσωπη. Βερ. 3. Α ' όψη: Άγις Νι κόλας. Μακρφωτγραφία της κεφαλής στην ρατή πε ριχή τν φάσματς Τέσσερις άγιι (Εικ. 6), η Παναγία Γλυκφιλύσα (Εικ. 7) και άγις Νικόλας με τη Σταύρωση στη β ' όψη (Εικ. 16, 17), δεν ανήκυν στ ίδι εργαστήρι, έχυν ωστόσ γνωρίσματα πυ επιτρέπυν την ένταξη τυς σε κινή μάδα με εικόνες πυ πρέρχνται από την Καστριά 6. Χαρακτηριστικά γνωρίσματα των ει κόνων αυτών είναι τα χντρά και λίγ κατεργασμένα ξύλα, η πρτίμηση χρωμάτων σε χαμηλύς τόνυς με εξαίρεση τ κόκκιν και η χρήση τυ ασημένιυ βά θυς, όπως στην εικόνα της Παναγίας (αριθ. Κατ. 2, Εικ. 9). εικόνα της Σταύρωσης (Τ. 157) με τα τρία στρώματα από τν 9 έως τ 13 αι., πυ είχε μελετηθεί παλιότε ρα από τη Μαρία Σωτηρίυ και είχε συντηρηθεί από τν Τάσ Μαργαριτώφ 7, παρυσιάζει τα γνωστά πρ βλήματα των επιζωγραφήσεων πυ δε χωρίζνται με ταξύ τυς από μεγάλη χρνική απόσταση. Ακριβέστε ρς πρσδιρισμός των διαφρετικών στρωμάτων της ζωγραφικής καθώς και ανίχνευση τυ αρχικύ χαραγ- μένυ πρσχεδίυ έγινε με την εξέταση της υπέρυθρης ρεφλεκτγραφίας (Εικ. 23 και 24). Με την ίδια εξέτα ση φάνηκε και τ αρχικό σχέδι κάτω από την παρά σταση της Παναγίας Γλυκφιλύσας από τη Βέρια (Εικ. 22). Ανάλγα σχέδια ή χαράγματα δεν υπάρχυν σε όλες τις εικόνες και όπως μπρύμε να συμπερά- 4. Χρυσυλάκης - Χατζηδάκη, ό.π. 5. Μ. Σ ω τ η ρ ί υ, Εικών τυ αρχαγγέλυ Μιχαήλ τυ Βυζαντινύ Μυσείυ Αθηνών, ΔΧΑΕ, περ. Δ ' τ. Α ' ( 1959), σ , πίν και παραπάνω, υπσημ Έκθεση ΧΑΕ, ό.π., σ Μ. Σ ω τ η ρ ί υ, Αμφιπρόσωπς εικών τυ Βυζαντινύ Μυσείυ Αθηνών εκ της πείρυ, ΔΧΑΕ, περ. Δ ' τ. Α ' (1959), σ , πίν Τ. Μ α ρ γ α ρ ι τ ώ φ, Έ κ θ ε σ η καθαρισμύ της αμφιπρόσωπης εικόνας τυ Βυζαντινύ Μυσείυ, ΔΧΑΕ, περ. Δ ' τ. Α ' (1959), σ , πίν

10 Ν. ΧΑΤΖΔΑΚ Εικ. 17. Εικόνα αμφιπρόσωπη, Βερ. 3. Β' όψη: Σταύρωση. Φωτγραφία στην ρατή περιχή τν φάσματς νυμε δεν έχυν σχέση άμεση ύτε με την επχή αλλά ύτε και με την πιότητα της ζωγραφικής. Έ ν α ς από τυς σκπύς της εξέτασης των αμφιπρόσωπων εικόνων ήταν η σύγκριση των δύ όψεων, πυ παρυσιάζει ιδιαίτερ ενδιαφέρν, όταν χρνλγύν ται στην ίδια περίδ αλλά υπάρχυν αμφιβλίες αν έχυν γίνει από τν ίδι ζωγράφ. Τ πρόβλημα αυτό αντιμετωπίζεται στις εικόνες τυ Χριστύ με τ Σταυ ρό στη β' όψη (Τ. 188), των Τεσσάρων αγίων με τη Σταύρωση στη β' όψη από τη Βέρια (αριθ. Βερ. 1) και τυ αγίυ Νικλάυ επίσης με τη Σταύρωση στη β' όψη (αριθ. Βερ. 3, Εικ. 25). Τα απτελέσματα της έρευνας πρσθέτυν στιχεία στη σύγκριση και πα ρυσιάζυν ενδιαφέρν κυρίως για την τελευταία εικό να πυ έχει τελείως διαφρετική τεχνλγία κατα σκευής σε κάθε όψη, ανάλγη με την τελείως διαφρε τική τεχντρπία πυ έχει διαπιστωθεί στις δύ αυτές παραστάσεις 8. ι αμφιπρόσωπες εικόνες της Σταύρωσης (Τ. 157), της Παναγίας Γλυκφιλύσας (Τ. 1027) και τυ Χριστύ (Τ. 146) έχυν στη β' όψη τυς παραστάσεις μεταγενέ στερες, τυ 16υ, τυ 17υ και τυ 18υ αι. Στην έρευ να αυτή έγινε συστηματική εξέταση και αυτών των επιφανειών με σκπό να εντπιστύν πιθανά ίχνη αρ χικών παραστάσεων, πυ θα ήταν σύγχρνες με την παράσταση της α ' όψης. Τέτια ίχνη δεν εντπίστη καν, η εξέταση όμως επέτρεψε να γίνυν άλλυ είδυς παρατηρήσεις στη δμή μεταγενέστερων χρωματικών στρωμάτων και στη χρήση των χρωστικών. Ιδιαίτερη ' π ρ σ χ ή πρέπει να δθεί στην παρατήρηση σχετικά με την τεχνλγία κατασκευής της β ' όψης με τη Σταύ ρωση της εικόνας της Παναγίας Τ (βλ. σ. 230). Στην παράσταση αυτή, πυ πρέπει να απδθεί σε β ρειελλαδικό εργαστήρι των αρχών τυ 18υ αι. (Εικ. 10), διαπιστώθηκε μιότητα της κατασκευής των χρωμάτων με την Παναγία της α ' όψης πυ χρ νλγείται στ 14 αι. παρατήρηση αυτή επιβεβαιώνει τη σταθερή πρσή λωση των ζωγράφων της μεταβυζαντινής περιόδυ στα καθιερωμένα και παραδσιακά πρότυπα της τεχνικής τυ 14υ αι., δείχνει όμως ταυτόχρνα και τα όρια της φυσικχημικής μεθδλγίας, πυ χωρίς την παράλ ληλη αρχαιλγική μελέτη δεν μπρεί να δηγήσει στη συναγωγή συμπερασμάτων για τη χρνλόγηση ή για τ εργαστήρι α π ' όπυ πρήλθε η εικόνα. Είναι γεγνός ότι η έρευνα σε αυτό τ πεδί βρίσκεται ακό μη στα πρώτα βήματα και για τ λόγ αυτό είμαστε ιδιαίτερα επιφυλακτικί στα συμπεράσματα μας. Ελπίζυμε, ωστόσ, ότι τέτιυ είδυς μελέτες θα πλλαπλασιαστύν στ μέλλν, έτσι ώστε να κατα στεί δυνατή η συγκρότηση αρχείυ με όλα τα δεδμέ να της τεχνλγίας κατασκευής των βυζαντινών εικό νων. δημιυργία τυ αρχείυ θα επιτρέψει την πλή ρη αξιπίηση και αξιλόγηση όλων των απτελεσμά των της φυσικχημικής έρευνας. ΝΑ ΝΩ ΧΑ ΤΖΑΑ Κ 8. Έκθεση ΧΑΕ, ό.π., σ

11 ΣΥΜΒΛ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΧΜΙΚΩΝ ΜΕΘΔΩΝ ΑΝΑΛΥΣΣ ΣΤ ΜΕΛΕΤ ΕΙΚΝΩΝ ΦΥΣΙΚΧΜΙΚ ΑΝΑΛΥΣ ΤΩΝ ΕΙΚΝΩΝ Σκπός της εργασίας αυτής ήταν η ανάπτυξη μιας ερευνητικής μεθδλγίας για την αντιμετώπιση τυ πρβλήματς της διερεύνησης των βυζαντινών και με ταβυζαντινών εικόνων, σε ό,τι αφρά: α.' Την τεχνλγία κατασκευής. β. ' Τ είδς και την πιότητα των χρωστικών πυ χρη σιμπιήθηκαν. ι δεκαεννιά όψεις εικόνων τυ Βυζαντινύ Μυσείυ Αθηνών διαλέχθηκαν έτσι, ώστε να απτελέσυν όσ τ δυνατό αντιπρσωπευτικά παραδείγματα στην εφαρ μγή αυτής της μεθδλγίας και να δώσυν την ευ καιρία να αναδειχθύν ι δυνατότητες της φυσικχη μικής έρευνας. Θεωρύμε ότι η πρτεινόμενη μεθδλγία παρέχει τις δυνατότητες επιτυχύς εφαρμγής των φυσικχη μικών μεθόδων ανάλυσης για την αντίστιχη διερεύ νηση των ζωγραφικών έργων άλλων επχών. Τέλς, τα απτελέσματα της εργασίας αυτής μπρύν να φανύν χρήσιμα, ως έχυν, στην ιστρικαρχαιλγική έρευνα των συγκεκριμένων εικόνων. /. ΕΡΕΥΝΤΙΚ ΜΕΘΔΛΓΙΑ Τα στάδια της ερευνητικής πρείας πυ ακλυθήθη κε, καθώς επίσης και ι φυσικχημικές μέθδι διερεύ νησης πυ εφαρμόσθηκαν, είναι: 1. Φωτγράφηση της ζωγραφισμένης επιφάνειας στην ρατή περιχή τυ φάσματς. 2. Παρατήρηση της ίδιας επιφάνειας με υπέρυθρη ακτινβλία ανάκλασης μήκυς κύματς μέχρι 2200 nm (υπέρυθρη ρεφλεκτγραφία). 3. Δειγματληψία - Πρετιμασία στρωματγραφικών τμών. 4. Μικρσκπική παρατήρηση των δειγμάτων στ π α κ ό μικρσκόπι σε ανακλώμεν φως και τυ φθ ρισμύ πυ παρυσιάζυν σε υπεριώδη ακτινβλία διέγερσης. 5. λεκτρνική μικρανάλυση για τν πρσδιρισμό της πιτικής σύστασης της πρετιμασίας και των χρωματικών στρωμάτων. 6. Μικρπεριθλασιμετρία ακτινών Χ. 7. Μικρφασματσκπία υπέρυθρης ακτινβλίας. Στις παραγράφυς πυ ακλυθύν παρυσιάζνται συνπτικά ι επί μέρυς εργαστηριακές δραστηριότη τες, χωρίς να γίνεται λεπτμερής περιγραφή της σχε τικής μεθδλγίας, δεδμένυ ότι ι φυσικχημικές αυτές μέθδι ανάλυσης έχυν γίνει πια κλασικές στη διερεύνηση των έργων τέχνης. Ωστόσ, αναπτύσσεται εκτενέστερα η μέθδς της υπέρυθρης ρεφλεκτγραφίας, γιατί α φ ' ε ν ό ς απτελεί σχετικά νέα τεχνική έρευνας και αφ'ετέρυ εξελίσσεται συνεχώς με τη χρήση ηλεκτρνικών υπλγιστών. /. /. Φωτγράφηση τς[1]9 στην ρατή περιχή τν φάσμα- Κάθε εικόνα φωτγραφήθηκε χρησιμπιώντας ακτι νβλία 3200 Κ και ειδικό φακό «Micro» πυ ελαχι στπιεί τις χρωματικές εκτρπές και τις πτικές πα ραμρφώσεις. ι φωτγραφίες αυτές απτελύν στι χεία διαρκύς μαρτυρίας πρκειμένυ να γίνει δυνατή η συγκριτική μελέτη της πτικής συμπεριφράς της ζωγραφισμένης επιφάνειας σε ρατές και μη ρατές περιχές τυ φάσματς. μέθδς συμπληρώθηκε με τη μακρφωτγράφηση ρισμένων περιχών ιδιαίτε ρυ ενδιαφέρντς Παρατήρηση της επιφάνειας με υπέρυθρη ακτιν βλία ανάκλασης μήκυς κύματς μέχρι 2200 nm (υπέ ρυθρη ρεφλεκτγραφία) και φωτγράφηση τυ πτι κύ απτελέσματς [2-8] Τα μήκη κύματς 380 nm και 750 nm περίπυ καθρί ζυν και την ρατή περιχή τυ ηλεκτρμαγνητικύ φάσματς, αντιστιχύν δηλαδή στα όρια της ευαι σθησίας τυ ανθρώπινυ ματιύ. ρισμένες όμως τε χνικές πυ έχυν αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια μας επιτρέπυν να εκμεταλλευθύμε τις ιδιότητες μιας π λύ μεγαλύτερης περιχής τυ ηλεκτρμαγνητικύ φά σματς, όπως αυτής πυ εκτείνεται πέρα από τα 750 nm της υπέρυθρης περιχής [1,2, 9-19]. ι υπέρυθρες ακτίνες πλλαπλασιάζυν τη δυνατότη τα της όρασης διά μέσυ ρισμένων χρωστικών λόγω της ιδιότητας πυ έχυν ι χρωστικές αυτές να γίνν ται διαπερατές σε ακτινβλία μήκυς κύματς από 750 μέχρι 2200 nm. Ό τ α ν μια φωτεινή δέσμη πρσπέσει στην επιφάνεια ενός χρωματικύ στρώματς, τότε ένα μέρς της ανακλάται στη διεπιφάνεια αέρα - χρω ματικύ στρώματς σύμφωνα με τυς νόμυς της σφαιρικής ανάκλασης, ενώ τ υπόλιπ διεισδύει στ εσωτερικό τυ σκεδαζόμεν και απρρφύμεν σε μικρό ή μεγάλ βαθμό από τυς κόκκυς της χρωστι κής. ικανότητα διείσδυσης των υπέρυθρων ακτινών είναι άμεσα συνδεδεμένη με τ βαθμό απρρόφησης και σκέδασης στ εσωτερικό κάθε χρωματικύ στρώ ματς και εξαρτάται από τ μήκς κύματς της ακτι νβλίας, τ είδς και την κατ' όγκ σύσταση της χρωστικής και από τ πάχς τυ χρωματικύ στρώμα τς [3-8, 11, 20, 21, 22]. Κάθε χρωστική χαρακτηρίζεται για ένα συγκεκριμέ ν μήκς κύματς από ένα ριακό πάχς πυ καλεί- 9. ι αριθμί σε αγκύλες αντιστιχύν στη βιβλιγραφία (βλ. σ ). 223

12 J. PHILLIPON - P. AUSSET - Ι. ΧΡΥΣΥΛΑΚΣ - Α. ΑΛΕΞΠΥΛΥ Εικ. 18. Άγις Γεώργις (λεπτ. Εικ. 5). Μακρφωτγραφία τυ θώρακα τυ αγίυ στην υπέρυθρη περιχή τυ φάσμα τς. Είναι εμφανής η διαφρετική πτική συμπεριφρά πυ παρυσιάζει χιτώνας τυ αγίυ στ δεξιό ώμ Εικ. 19. Μαφόρι της Παναγίας (λεπτ. Εικ. 10). Μακρφωτ γραφία στην υπέρυθρη περιχή τυ φάσματς Εικ. 20. Ιωάννης (λεπτ. Εικ. 10). Μακρφωτγραφία στην υπέρυθρη περιχή τυ φάσματς Εικ. 21. Χριστός (λεπτ. Εικ. 12). Μακρφωτγραφία στην υπέρυθρη περιχή τυ φάσματς Εικ. 22. Παναγία και Βρέφς (λεπτ. Εικ. 7). Μακρφωτγρα φία στην υπέρυθρη περιχή τυ φάσματς Εικ. 23. Χριστός, κεφαλή (λεπτ. Εικ. Ι). Μακρφωτγραφία στην υπέρυθρη περιχή τυ φάσματς. Είναι εμφανείς ι επιζωγραφήσεις στ πρόσωπ Εικ. 24. Ιωάννης (λεπτ. Εικ. 1). Μακρφωτγραφία στην υπέρυθρη περιχή τυ φάσματς. Διακρίνεται τ φωτστέ φαν πυ υπήρχε σε πρηγύμεν στρώμα ται π ά χ ς ε π ι κ ά λ υ ψ η ς ( X D ) και α ν τ ι σ τ ι χ ε ί σ τ ελά χ ι σ τ δ υ ν α τ ό π ά χ ς χ ρ ω σ τ ι κ ή ς πυ είναι α π α ρ α ί τ η τ γ ι α τ η ν π λ ή ρ η κ ά λ υ ψ η ενός υ π κ ε ί μ ε ν υ σ χ ε δ ί υ ή μιας α ρ χ ι κ ή ς ζ ω γ ρ α φ ι κ ή ς σ ύ ν θ ε σ η ς. υπέρυθρη α κ τ ι ν β λ ί α μπρεί λ ι π ό ν να δ ι α π ε ρ ά σ ε ι ένα χ ρ ω μ α τ ι κ ό σ τ ρ ώ μ α π ά χ υ ς X X D, ν ' α ν α κ λ α στεί σ τ η σ υ ν έ χ ε ι α σ τ υ π κ ε ί μ ε ν σ τ ρ ώ μ α ( υ π ό σ τ ρ ω μα) και ε ξ ε ρ χ ό μ ε ν η σ τ ν αέρα ν ' α ν ι χ ν ε υ θ ε ί α π ό κα τ ά λ λ η λ η σ υ σ κ ε υ ή. Λέμε τότε ότι τ χ ρ ω μ α τ ι κ ό στρώ μα δεν «καλύπτει» τ υ π ό σ τ ρ ω μ α. Ω σ τ ό σ, η π α ρ α τ ή ρ η σ η τυ σ κ α ρ ι φ ή μ α τ ς ή τ η ς α ρ χ ι κ ή ς ζ ω γ ρ α φ ι κ ή ς σ ύ ν θ ε σ η ς γ ί ν ε τ α ι δυνατή ε φ ό σ ν υ π ά ρ χ ε ι σ α φ ή ς δια φρά στην τιμή της ανακλαστικής ικανότητας χρωμα τ ι κ ύ σ τ ρ ώ μ α τ ς και υ π σ τ ρ ώ μ α τ ς. Στην περίπτωση της υπέρυθρης ρεφλεκτγραφίας η ανίχνευση της ανακλώμενης υπέρυθρης ακτινβλίας π ρ α γ μ α τ π ι ε ί τ α ι με τ η β ή θ ε ι α κ ά μ ε ρ α ς πυ περι λ α μ β ά ν ε ι σ ω λ ή ν α σ τ ε ρ ε ύ α ν ι χ ν ε υ τ ή θ ε ι ύ χ υ μλύ βδυ ή μ ε ί γ μ α τ ς θ ε ι ύ χ υ μ λ ύ β δ υ - ξ ε ι δ ί υ τυ μ λ ύ β δ υ, π ί ς είναι ε π ί σ η ς ε υ α ί σ θ η τ ς σ τ η ν ρ α τ ή π ε ρ ι χ ή τυ φ ά σ μ α τ ς. Γ ι α τ λ ό γ αυτό χ ρ η σ ι μ π ι ε ί τ α ι φ ί λ τ ρ Kodak Wratten 87C, πυ α π ρ ρ φ ά ό λ α τα μ ή κ η κύματς μ έ χ ρ ι π ε ρ ί π υ τα 790 nm (% δ ι α φ ά ν ε ι α : 0,55), και τ π θ ε τ ε ί τ α ι μ π ρ σ τ ά α π ό τ φα κ ό τ η ς κ ά μ ε ρ α ς. Τ π τ ι κ ό α π τ έ λ ε σ μ α μεταφέρεται με η λ ε κ τ ρ ν ι κ ό τ ρ ό π σε φ θ ρ ί ζ υ σ α θ ό ν η υ ψ η λ ή ς δ ι α κ ρ ι τ ι κ ή ς ι κ α ν ό τ η τ α ς και γίνεται έτσι ρ α τ ό, δεδμέ νυ ότι ι δ ι α κ υ μ ά ν σ ε ι ς των τ ό ν ω ν τυ γ κ ρ ί ζ υ σχετί ζ ν τ α ι ά μ ε σ α με τ βαθμό α ν α κ λ α σ τ ι κ ό τ η τ α ς - α π ρ ρ ό φ η σ η ς των χ ρ ω σ τ ι κ ώ ν. 224

13 ΣΥΜΒΛ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΧΜΙΚΩΝ ΜΕΘΔΩΝ ΑΝΑΛΥΣΣ ΣΤ ΜΕΛΕΤ ΕΙΚΝΩΝ Στην πρκειμένη περίπτωση χρησιμπιήθηκε τ σύ στημα IR της Hamamatsu με στερεό ανιχνευτή θειύ χυ μλύβδυ τυ πίυ η φασματική απόκριση φαί νεται στην Εικ. 28 [5]. επεξεργασία των υπέρυθρων παραστάσεων έγινε με βάση τις αντίστιχες φωτγρα φίες πυ πάρθηκαν από τη φθρίζυσα θόνη τυ συ στήματς Δειγματληψία - Πρετιμασία κών τμών [15-17, 23-25] στρωματγραφι- δειγματληψία, εγχείρημα δύσκλ, απαιτεί ιδιαί τερη πρσχή δεδμένυ ότι η πρκαλύμενη «κατα στρφή» της επιφάνειας τυ πίνακα πρέπει να είναι η ελάχιστη δυνατή και γίνεται έτσι, ώστε τ δείγμα, επι φάνειας όχι μεγαλύτερης από 1 mm 2, να περιέχει τμή μα της πρετιμασίας, όλων των υπερκείμενων χρω ματικών στρωμάτων και τυ βερνικιύ. δυσκλία της δειγματληψίας πλλαπλασιάζεται αν ληφθεί υπό ψη ότι τ δείγμα πρέπει να είναι αντιπρσωπευτικό, αν και σημειακό, ενός χρώματς ή μιας περιχής τυ πί νακα. Τέλς, απαιτύμενς συνλικός αριθμός και η κατάλληλη επιλγή των θέσεων δειγματληψίας εξαρ τώνται άμεσα από την κατάσταση συντήρησης της ει κόνας και από τ χαρακτήρα τυ πρβλήματς πυ εξετάζεται. Επιλέχθηκαν συνλικά ενενήντα θέσεις δειγματλη ψίας από τις δεκαεννιά όψεις των εικόνων πυ μελετή θηκαν. Έ γ ι ν ε πρσπάθεια, ώστε τ σύνλ των δειγ μάτων να περιλαμβάνει χρωματική πικιλία χαρακτη225

14 PHILLIPON - P. AUSSET - Ι. ΧΡΥΣΥΛΑΚΣ - Α. ΑΛΕΞΠΥΛΥ ριστική της παλέτας τυ βυζαντινύ καλλιτέχνη. Τα δείγματα στη συνέχεια εγκιβωτίσθηκαν σε διαφα νή πλυεστερική ρητίνη και πρσανατλίσθηκαν κα τάλληλα, ώστε να παρυσιάζυν στην επιφάνεια, μετά τη λείανση, τη μικρστρωματγραφική τυς δμή σε τμή από τ στρώμα της πρετιμασίας μέχρι τ βερ νίκι Μικρσκπική παρατήρηση των δειγμάτων στ πτικό μικρσκόπι σε ανακλώμεν φως και τυ φθρισμύ πυ παρυσιάζυν σε υπεριώδη ακτινβ λία διέγερσης [11, 12, 15-17, 23-27] Εικ. 25. Δείγμα No 131. Άγις Νικόλας, Βερ. 3 (βλ. Πί νακα 3). Μικρσκπική φωτγραφία στην ρατή περιχή τυ φάσματς. Διακρίννται τρία λεπτά χρωματικά στρώ ματα επάνω από την πρετιμασία. Μεγέθυνση Χ 200 Εικ. 26. Δείγμα No 20. Παναγία, Τ. 191 (βλ. Πίνακα 3). Μι κρσκπική φωτγραφία στην ρατή περιχή τυ φάσμα τς. Σάρκα. Διακρίννται δύ διαφρετικύ πάχυς χρωμα τικά στρώματα επάνω από την πρετιμασία. Μεγέθυνση Χ 200 Εικ. 27. Δείγμα αριθ. 61. Παναγία Τ (βλ. Πίνακα 3). Σάρκα. Μικρσκπική φωτγραφία στην ρατή περιχή τυ φάσματς. Διακρίννται πέντε χρωματικά στρώματα επάνω από την πρετιμασία, από τα πία τα τρία πρώτα έχυν διαφρετική πυκνότητα (βλ. Πίνακα 3) μέθδς επιτρέπει την εκτίμηση τυ αριθμύ και τυ πάχυς των διαφόρων χρωματικών στρωμάτων και των επιζωγραφήσεων, της πρετιμασίας και τυ βερ νικιύ της πρστασίας. παρατήρηση της μικρστρωματγραφικής εσωτερικής δμής γίνεται σε π λωμέν φως χρησιμπιώντας μεγέθυνση 200 φρές. Με τν τρόπ αυτό γίννται ρατά όλα τα χρωματικά στρώματα, ενώ διαπιστώνεται συγχρόνως η κκκμετρική σύνθεση και υφή καθώς και η χρωματική πυκνό τητα. μικρσκπική μελέτη συμπληρώνεται με την παρα τήρηση της έντασης τυ φθρισμύ πυ παρυσιά ζυν τα συστατικά των χρωματικών στρωμάτων, όταν αυτά διεγερθύν από κατάλληλη υπεριώδη ακτινβ λία (φωτισμός με λάμπα υδραργύρυ). Στην περίπτω ση αυτή χρησιμπιύνται δύ φίλτρα: α. Φίλτρ «διέγερσης» Leitz UG5. Παρυσιάζει τη μέ γιστη διαπερατότητα στα 365nm (βλ. Εικ. 29) και τ πθετείται μπρστά από τη φωτεινή πηγή τυ μικρ σκπίυ. β. Φίλτρ «απκπής» Leitz No 41 πυ απρρφά την υπεριώδη ακτινβλία (βλ. Εικ. 29). συνδυασμός αυτών των φίλτρων επιτρέπει α φ ' ενός την καλύτερη διάκριση των χρωματικών στρωμάτων και α φ ' ετέρυ την ταυτπίηση ρισμένων ργανι κών συστατικών ανάλγα με τ είδς τυ φθρισμύ πυ παρυσιάζυν. Με τν τρόπ αυτό πραγματ πιείται τελικά η «απκρυπτγράφηση» της τεχνικής της εσωτερικής χρωματικής στρωματγραφίας Πιτική ανάλυση της πρετιμασίας χρωματικών στρωμάτων με τις μεθόδυς της νικής μικρανάλυσης, μικρπεριθλασιμετρίας νών Χ και υπέρυθρης φασματσκπίας και των ηλεκτρ ακτι Δεδμένυ ότι, όπως τνίσθηκε παραπάνω, σκπός της εργασίας αυτής δεν ήταν η συστηματική πιτική ανάλυση όλων των υλικών πυ χρησιμπιήθηκαν για την κατασκευή των εικόνων πυ μελετήθηκαν, κρίθη κε αναγκαία η εκλεκτική συστηματική ανάλυση ρι- 226

15 ΣΥΜΒΛ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΧΜΙΚΩΝ ΜΕΘΔΩΝ ΑΝΑΛΥΣΣ ΣΤ ΜΕΛΕΤ ΕΙΚΝΩΝ σμένων μόν δειγμάτων, έτσι ώστε να αναπτύσσεται μια συγκεκριμένη πρόταση στην ανάδειξη ειδικής με θδλγίας. Τα δείγματα πυ εκλέχθηκαν με τν τρόπ αυτό αντι πρσωπεύυν κυρίως τ βασικό χρωματικό φάσμα πυ απαντάται συνήθως και περιλαμβάνει τ χρώμα της σάρκας, τ κόκκιν και τις απχρώσεις τυ μέχρι τ κίτριν, τ μπλε ή τ μπλε-πράσιν και τ λευκό. Αναλύθηκαν με τις μεθόδυς της ηλεκτρνικής μι κρανάλυσης, της μικρπεριθλασιμετρίας ακτινών Χ και της υπέρυθρης μικρφασματσκπίας. λεκτρνική μικρανάλυση [1, 11, 12, 17, 24-26, 28-32] Τα χρωματικά στρώματα κάθε δείγματς πυ πρσ διρίσθηκαν με τη μικρσκπική παρατήρηση αναλύ θηκαν πιτικά στν ηλεκτρνικό μικραναλυτή Mi cro Camebax της Cameca τυ Γραφείυ ρυκτλγι κών και Μεταλλευτικών Ερευνών της ρλεάνης και στν αντίστιχ τυ Πανεπιστημίυ τυ Paris VI στη Γαλλία. επιφάνεια των δειγμάτων μετά τη λείανση καλύπτεται αρχικά από λεπτό στρώμα γραφίτη ώστε να γίνει αγώγιμη. Τ δείγμα βμβαρδίζεται στη συνέ χεια με ηλεκτρνική δέσμη (5ηΑ, 20 KV) σε υψηλό κενό και εκπέμπει α φ ' ενός δευτεργενή ηλεκτρόνια, πυ με αντίστιχη ηλεκτρνική διάταξη μετατρέπν ται σε πτική εικόνα της επιφάνειας τυ δείγματς, α φ ' ετέρυ ακτίνες Χ πυ χαρακτηρίζυν πιτικά τη σύσταση τυ. ανάλυση των εκπεμπόμενων ακτινών Χ με κατάλληλ φασματόμετρ δηγεί στην εικόνα Χ της κατανμής τυ στιχείυ, για τ πί τ φασματφωτόμετρ έχει ρυθμισθεί, στη συνλική επιφάνεια τυ δείγματς. μέθδς παρυσιάζει α φ ' ενός τ πλενέκτημα της σημειακής ανάλυσης κάθε κόκκυ τυ χρωματικύ στρώματς ξεχωριστά (η μικρότερη επιφάνεια τυ δείγματς πυ μπρεί ν ' αναλυθεί είναι ίση με 1 μπι 2 ) χωρίς να καταστρέφεται τ δείγμα, α φ ' ετέρυ τη δυ νατότητα ανίχνευσης ενός μεγάλυ πλήθυς χημικών στιχείων από ατμικό αριθμό 11 (Na) ως και 92 ( U ) υπό την πρϋπόθεση ότι αυτά βρίσκνται σε περιεκτικότητα μεγαλύτερη από 0,5% περίπυ. Μικρπεριθλασιμετρία ακτινών Χ [1, 33, 34] Τ μικρό μέγεθς των δειγμάτων (της τάξης τυ 1 mm 2 ) απαιτεί ιδιαίτερη τεχνική για τν πρσδιρισμό των κρυσταλλικών φάσεων με τη μέθδ της περιθλασιμετρίας ακτινών Χ. Για τ σκπό αυτό χρησιμπιή θηκε η συσκευή Rigaki Geigerflex τυ Εργαστηρίυ της Πετργραφίας τυ Πανεπιστημίυ Paris Sud-Or say στη Γαλλία, η πία επιτρέπει την ανάλυση επι φανειών διαμέτρυ από 35 έως 120 μπι. Τ πρς μελέ- Εικ. 28. Καμπύλη φασματικής απόκρισης τν σωλήνα 214 της Hamamatsu 100% /^~ 50% / UG5 Ι -\s f 400 -\ UG5 41 I eoo I nm EiK. 29. Καμπύλες διαφάνειας των φίλτρων Leitz LSG5 και Leitz No 41 την δείγμα τπθετείται σε λεπτό φύλλ από «mylar» και πρσανατλίζεται κατάλληλα με τη βήθεια εν σωματωμένυ πτικύ μικρσκπίυ (μεγέθυνση 160 φρές), έτσι ώστε η ηλεκτρνιακή δέσμη να βμβαρ δίζει την επιφάνεια πυ πρόκειται ν ' αναλυθεί. Για την παραγωγή των ακτινών Χ χρησιμπιήθηκε κα θδικός σωλήνας χαλκύ με συνθήκες λειτυργίας 40KV και 20mA. Υπέρυθρη μικρφασματσκπία [1, 25, 35, 36] μέθδς αυτή παρέχει πληρφρίες α φ ' ενός σε ό,τι αφρά την ανίχνευση ρισμένων ανόργανων χρωστι κών και την παρυσία άμρφων φάσεων στ εξεταζό μεν δείγμα, α φ ' ετέρυ επιτρέπει την ταυτπίηση κάτω από ρισμένες πρϋπθέσεις των ργανικών 227

16 Ι. ΧΡΥΣΥΛΑΚΣ - Α. ΑΛΕΞΠΥΛΥ ενώσεων-συστατικών των χρωματικών στρωμάτων, εί τε πρόκειται για χρωστικές είτε για φρείς ή συνδετι κά μέσα. Με αυτή την έννια η μέθδς μπρεί να θεωρηθεί συμπληρωματική τόσ της ηλεκτρνικής μικρανά λυσης όσ και της μικρπεριθλασιμετρίας ακτινών Χ. Χρησιμπιήθηκε τ φασματφωτόμετρ 598 Perkin Elmer εφδιασμέν με κατάλληλη διάταξη κίλων κα τόπτρων πυ παίζυν τ ρόλ μεγεθυντικύ φακύ, έτσι ώστε η κύρια δέσμη τυ φασματόμετρυ να εστιά ζεται στ παρασκεύασμα πυ έχει διαμρφωθεί σε παστίλια (Φ-1 mm), μετά από ανάμειξη με καθαρό KBr, με τη βήθεια μικρπρέσας. πσότητα τυ δείγμα τς πυ απαιτείται για την ανάλυση περιρίζεται έτσι σε μερικά μg. /. Α. ΧΡΥΣΥΛΑΚΣ ΑΛΕΞΠΥΛΥ J. PHILIPPON P. AUSSET. ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΑ ΑΠΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΑΞΙΠΙΣ ΤΩΝ ΑΠΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΚΑΙ μικρσκπική μελέτη των ενενήντα μικρδειγμάτων πυ πρέρχνται από δεκατρείς εικόνες τυ Βυζαν τινύ Μυσείυ Αθηνών (από τις πίες έξι αμφιπρόσωπες), σε συνδυασμό με τα απτελέσματα της υπέρυ θρης ρεφλεκτγραφίας και με εκείνα της πιτικής ανάλυσης της πρετιμασίας και των χρωματικών στρωμάτων με τις μεθόδυς της ηλεκτρνικής μικρα νάλυσης, της μικρπεριθλασιμετρίας ακτινών Χ και της υπέρυθρης μικρφασματσκπίας, επιτρέπει την εξαγωγή ρισμένων σημαντικών συμπερασμάτων. Πρέπει όμως να σημειωθεί εδώ και να τνισθεί ιδιαί τερα τ γεγνός ότι η συγκριτική αυτή μελέτη και αξιλόγηση των απτελεσμάτων έγινε λαμβάνντας υπόψη δύ σημαντικές παραμέτρυς: Α '. Τ σύνλ των απτελεσμάτων αναφέρεται στη με λέτη των ενενήντα μικρδειγμάτων πυ πρέρχνται από συνλικά δεκαεννιά όψεις εικόνων τυ Βυζαν τινύ Μυσείυ Αθηνών και καλύπτυν ένα χρνλ γικό φάσμα από τν 9 μέχρι και τ 18 αι. 9ς, 12ς, 16ς και 18ς αι. αντιπρσωπεύνται από μία μόν εικόνα αντίστιχα, ενώ η πλεινότητα ανήκει κυρίως στ 14 αιώνα. Τα συμπεράσματα πυ ακλυθύν ισχύυν, επμέ νως, για τις συγκεκριμένες εικόνες και έχυν ενδεικτι κό χαρακτήρα. Σε καμιά περίπτωση λιπόν δεν θα ήταν επιτρεπτό να γενικευθύν αυθαίρετα. Β '. Αν και τρόπς πυ καλλιτέχνης ζωγραφίζει εί ναι δυνατό να παρυσιάζει σημαντικές μεταβλές τό σ από έργ σε έργ όσ και από σημεί σε σημεί πρκειμένυ για τ ίδι ζωγραφικό έργ, είναι ωστό σ εφικτή η συγκριτική μελέτη των εικόνων με βάση τα κινά χαρακτηριστικά πυ πηγάζυν από τυς κα τασκευαστικύς κανόνες-άξνες πυ ακλυθεί η βυ ζαντινή ζωγραφική εικόνων, σε ό,τι αφρά τόσ την τεχνλγία κατασκευής, όσ και τα υλικά πυ χρησι μπιήθηκαν (είδς και τρόπς παρασκευής των χρω στικών, είδς και αναλγία φρέων ή συνδετικών μέ σων). Ας σημειωθεί ακόμα ότι η ιδιαίτερη ικανότητα έκ φρασης τυ βυζαντινύ καλλιτέχνη εκφράζεται πλ λές φρές είτε με ασυνέπειες στην αυστηρή τεχνλ γία κατασκευής είτε με εμπλυτισμό και ιδιάζντα τρό π χρήσης των υλικών (πρετιμασίας, χρωστικών κτλ.). //./. Βιβλιγραφική συγκριτική μελέτη ι πηγές πληρφριών σχετικά με την τεχνική της βυζαντινής και μεταβυζαντινής ζωγραφικής εικόνων είναι εξαιρετικά περιρισμένες. Συνψίζνται είτε σε κείμενα ερμηνείας της ζωγραφικής τέχνης εικόνων [38, 39] είτε σε πλύ περιρισμέν αριθμό δημσιευμέ νων εργασιών φυσικχημικής ανάλυσης [11,12,24,37]. Τέλς, ι δημσιευμένες εργασίες πυ αφρύν εικό νες ρώσικης πρέλευσης δεν λαμβάννται εδώ υπόψη, δεδμένυ ότι η τεχνική των ρώσικων εικόνων διαφέ ρει πλύ από εκείνη των βυζαντινής ζωγραφικής εικό νων [40, 41,42]. Πριν παραθέσυμε τα πειραματικά απτελέσματα και με σκπό την πλήρη κατανόηση και την απρόσκπτη ερμηνεία τυς, κρίνυμε σκόπιμ να παρυσιάσυμε σε αναλυτικό πίνακα (Πίνακας 1), πυ καταρτίσθηκε ύστερα από συγκριτική μελέτη της υπάρχυσας βι βλιγραφίας, τις παράλληλες νμασίες των χρωστι κών σε συνδυασμό με τη χημική τυς σύσταση. ι χρωστικές μαδπιύνται ανάλγα με τη χρωματική χριά πυ παρυσιάζυν, η πία σημειώνεται στην πρώτη στήλη. Στη δεύτερη στήλη παρυσιάζεται η σύγχρνη επιστημνική τυς νμασία [43, 44] ενώ δίπλα (τρίτη στήλη) σημειώνεται η χημική τυς σύ σταση [43-46]. Τέλς, αναφέρνται ι νμασίες πυ απαντώνται στις βιβλιγραφικές αναφρές [11, 12, 24, 37, 38, 39] (τέταρτη στήλη). Πλλές από τις νμασίες πυ αναφέρνται στην τέ ταρτη αυτή στήλη χρησιμπιύνται για πρώτη φρά στην Ερμηνεία τυ Δινυσίυ τυ εκ Φυρνά [38], ενώ στη σύγχρνη βιβλιγραφία [11, 12, 24, 37] έχει επι κρατήσει η επιστημνική νμασία παράλληλα με εκείνη τυ Δινυσίυ [38]..2. Συνεισφρά της υπέρυθρης ρεφλεκτγραφίας διεισδυτική ικανότητα των υπέρυθρων ακτινών σε 228

17 ΣΥΜΒΛ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΧΜΙΚΩΝ ΜΕΘΔΩΝ ΑΝΑΛΥΣΣ ΣΤ ΜΕΛΕΤ ΕΙΚΝΩΝ συνδυασμό με την πτική συμπεριφρά των χρωστι κών στην υπέρυθρη περιχή τυ φάσματς ( nm), όπως αυτή περιγράφηκε στην 1.1, επιτρέπει α φ ' ενός μεν την άμεση ταυτπίηση ρισμένων χρωστι κών, α φ ' ετέρυ δε την επισήμανση των μεταγενέστε ρων επιζωγραφήσεων ή, ακόμα, την απκάλυψη των αρχικών σταδίων της δημιυργίας. Από τη συγκριτική μελέτη της πτικής συμπεριφράς των επιφανειακών χρωματικών στρωμάτων στην υπέ ρυθρη περιχή τυ φάσματς διαπιστώθηκαν τα ακό λυθα: Α '. Τα γεώδη χρώματα (ώχρες κυρίως και πράσινη γη) χρησιμπιύνται σε ευρεία κλίμακα και απτελύν βασικό συστατικό των χρωματικών μειγμάτων με τα πία απδίδνται τα χρώματα της σάρκας, των μαφρίων, των ιματίων ή των χιτώνων. Τ πσστό απρρό φησης των χρωστικών αυτών κυμαίνεται από 25-75% ανάλγα με τη σύσταση τυς και τ πσστό ανάμει ξης τυς με τ λευκό τυ μλύβδυ. Αντίθετα, για την απόδση τυ πρτκαλκόκκινυ χρώματς τυ χιτώ να τυ Χριστύ-Παιδιύ ή των χιτώνων των αγίων (Τ. 100 Κατ. 3-Παναγία Βρεφκρατύσα, Τ. 198 Κατ. 4άγις Γεώργις, Κατ. 5Α-Τέσσερις άγιι, Τ. 157 Κατ. 1Α-Παναγία και Κατ. 6Α-Παναγία) χρησιμπι είται τ κιννάβαρι, χρωστική της πίας η διαφά'νεια στην υπέρυθρη περιχή είναι πλύ μεγάλη (Εικ. 18). Β '. Τ ινδικό, χρωστική ργανικής πρέλευσης, καθώς επίσης και αζυρίτης (βλ. Πίνακα 1) φαίννται να χρησιμπιύνται σε μεγάλη έκταση, όπως στις περι πτώσεις Τ. 157 Κατ. 1 Α-Παναγία, Τ. 100 Κατ. 3-Παναγία Βρεφκρατύσα, Κατ. 5Α-Τέσσερις άγιι και Τ. 198 Κατ. 4-άγις Γεώργις, Τ. 185 Κατ. 10-Χριστός Σφία Θεύ, Τ. 146 Κατ. 11Α-Χριστός, αντίστιχα, αντίθετα με τ λαζύρι πυ χρησιμπιείται σπανιό τερα και σε περιρισμένης έκτασης επιφάνειες λόγω τυ υψηλύ τυ κόστυς (Τ. 191 Κατ. 2-Θετόκς δηγήτρια). Εξαίρεση απτελεί η περίπτωση της Τ Κατ. 8Β-Σταύρωση, όπυ για την απόδση τυ μπλε χρώματς τυ χιτώνα τυ Ιωάννη και τυ εσωτε ρικύ ρύχυ της Παναγίας φαίνεται ότι χρησιμ πιείται τ λαζύρι (Εικ. 19, 20). χρωστική αυτή αναγνωρίζεται σχετικά εύκλα με την παρατήρηση της εικόνας στην υπέρυθρη περιχή τυ φάσματς, δεδμένυ ότι παρυσιάζει εξαιρετικά μικρό πσστό απρρόφησης. Αντίθετα, η διαφρπίηση των δύ άλλων και κ α τ ' επέκταση η ταυτπίηση τυς είναι πρβληματική εμφανίζυν την ίδια περίπυ πτική συμπεριφρά πυ χαρακτηρίζεται από υψηλύς συ ντελεστές απρρόφησης. Γ '. Από τις πράσινες χρωστικές (πράσιν τυ χαλκύ, πράσινη γη και μαλαχίτης) ξεχωρίζει η χρήση κυρίως τυ μαλαχίτη (Τ. 157 Κατ. IB-Σταύρωση, Τ. 191 Κατ. 2-Θετόκς δηγήτρια, Τ. 100 Κατ. 3-Παναγία Βρε φκρατύσα, Τ. 198 Κατ. 4-άγις Γεώργις, Κατ. 1 SAάγις Νικόλας). χρωστική αυτή ταυτπιείται ευ κλότερα από τις υπόλιπες δύ, πυ χρησιμπιύν ται σπάνια και σε μεμνωμένες περιπτώσεις (όπως στην πράσινη ταινία τυ χιτώνα τυ Χριστύ στην Τ. 157 Κατ. IB-Παναγία), δεδμένυ ότι παρυσιάζεται πλύ περισσότερ διαφανής. Δ '. Από τ σύνλ των δεκαεννιά όψεων πυ μελετή θηκαν, διαπιστώθηκαν πέντε περιπτώσεις επιζωγραφισμένων εικόνων πυ παρυσιάζυν άλλτε περιρισμέ νες (Τ. 198 Κατ. 4-άγις Γεώργις, Τ Κατ. 7αρχάγγελς Μιχαήλ, Τ. 185 Κατ. 10-Χριστός Σφία Θεύ, Εικ. 21) και άλλτε εκταταμένες νεότερες επεμ βάσεις (Τ. 157 Κατ. 1Α-Σταύρωση, Εικ. 23 και 24, Τ. 146 Κατ. 11Α-Χριστός). Ε '. διεισδυτική ικανότητα των υπέρυθρων ακτινών επέτρεψε ακόμα την ανίχνευση τυ αρχικύ σχεδίυ, όπως στην Κατ. 6Α-Παναγία (Εικ. 22) ή των αρχικών σταδίων κυρίως στην απόδση τυ σχεδιαστικύ μέ ρυς των χιτώνων (T.! 1027 Κ. 8Β -Σταύρωση, Εικ' 18,Il 9). 3. Πρετιμασία Από την ηλεκτρνική μικρανάλυση, σε συνδυασμό με τη μικρπεριθλασιμετρία ακτινών Χ και την υπέρυθρη μικρφασματσκπία, φάνηκε ότι στ σύνλ σχεδόν των εικόνων (σε έντεκα όψεις), η πρετιμασία, σε ό,τι αφρά τ ανόργαν μέρς, απτελείται από γύψ, C a S H 2 0. Ανιχνεύθηκε συγχρόνως η παρυσία ΑΙ, Si και σπανιότερα Μη (βλ. Πίνακα 2). Στις υπόλιπες περιπτώσεις η πρετιμασία απτελείται από ανθρα κικό ασβέστι C a C 0 3, παρυσία κυρίως Al, Si και με ρικές φρές ιχνών Mg, Κ και Fe. Ωστόσ, σε μία μόν περίπτωση (Τ. 188 Κατ. 12Α-Χριστός, τυ 14υ αι.) παρατηρήθηκε πρετιμασία από μείγμα γύψυ και ανθρακικύ ασβεστίυ, όπως φάνηκε στ φάσμα της μικρφασματσκπίας τυ δείγματς της πρετιμα σίας πυ μελετήθηκε. Τ είδς της πρετιμασίας θα μπρύσε ενδεχμένως να πρσφέρει πλλές πληρ φρίες σε ό,τι αφρά είτε τη χρνική ένταξη ή την τπική πρέλευση των εικόνων είτε τη διαφρπίη ση και κατάταξη τυς κατά σχλές. Γ ι ' αυτό επιβάλ λεται μια λκληρωμένη μελέτη ως πρς τη σύσταση της με τν πρσδιρισμό των χαρακτηριστικών ιχν στιχείων πυ τη συνδεύυν. μελέτη αυτή θα απ τελέσει αντικείμεν ιδιαίτερης δημσίευσης σύντμα, δεδμένυ ότι βρίσκεται ήδη στ στάδι της επεξερ γασίας και αξιλόγησης των πειραματικών απτελε σμάτων..4. Χρωματικά στρώματα εξέταση των ενενήντα μικρδειγμάτων στ πτικό 229

18 Ι. ΧΡΥΣΥΛΑΚΣ - Α. ΑΛΕΞΠΥΛΥ μικρσκόπι τόσ στην ρατή όσ και στην υπεριώδη περιχή τυ φάσματς, δήγησε σε ρισμένες γενικές παρατηρήσεις-συμπεράσματα σε ό,τι αφρά τ πάχς, την κκκμετρική κατανμή και τν αριθμό υπερκεί μενων της πρετιμασίας χρωματικών στρωμάτων. Κατά τη δειγματληψία έγινε πρσπάθεια ώστε: α) τα λαμβανόμενα δείγματα να είναι αντιπρσωπευτικά μιας περιχής ή ενός χρώματς και β) ι θέσεις δειγ ματληψίας να παραμένυν κατά τ δυνατό ι ίδιες σε όλες τις εικόνες. τρόπς δειγματληψίας επέτρεψε τη συγκριτική με λέτη των δειγμάτων κατά κατηγρίες χρωμάτων και την μαδπίηση εκείνων πυ παρυσίαζαν μιότη τες στην εσωτερική αρχιτεκτνική δμή τυς. Τα δείγματα πυ πάρθηκαν καλύπτυν ένα χρωματικό φάσμα πυ περιλαμβάνει: α) Τ κόκκιν και τις απχρώσεις τυ (από τ μαφόρι της Παναγίας, τα ιμάτια των αγίων και τυ Χριστύ ή από επιγραφές ή σχέδια της ζωγραφισμένης επιφά νειας). β) Τ μπλε και τις απχρώσεις τυ (από τ φόρεμα της Παναγίας, τυς χιτώνες των αγίων ή τυ Χριστύ, τ φωτστέφαν ή τ σάκκ των αγίων), γ) Τ χρώμα της σάρκας, δ) Τ χρώμα τυ φόντυ, ε) Τ χρώμα των μαλλιών. στ) Μεμνωμένα χρώματα πυ δεν υπήρχαν αναγ καστικά σε όλες τις εικόνες πυ μελετήθηκαν, όπως άσπρ (από τυς μανδύες ή τ ευαγγέλι), καστανό (από τ ωμφόρι), γκρίζ (από τα κτίρια), μαύρ (από σχέδια ή μανδύες), πράσιν-λαδί (από τ φαιλόνι) και ρζ (από τ πετραχήλι). αρίθμηση των δειγμάτων, ι θέσεις της δειγματ ληψίας, σε συνδυασμό με τη μικρσκπική περιγραφή τυς, παρυσιάζνται αναλυτικά στν Πίνακα 3. Α '. Τ πάχς των χρωματικών στρωμάτων κυμαίνεται από 10 μπί έως 100 μπι (1 μπι=0,001 mm) με μία μέση τι μή ίση με 40 μιτη για τ, μεγαλύτερ μέρς των δειγμά των πυ παρατηρήθηκαν. τιμή αυτή γίνεται δεκτή με την πρϋπόθεση ότι η διακύμανση τυ πάχυς σε κάθε χρωματικό στρώμα θεωρείται αμελητέα, γεγνός πυ κατά πρσέγγιση ισχύει, έτσι ώστε τ πάχς των χρωματικών στρωμάτων να απτελέσει κριτήρι συγ κριτικής διαφρπίησης των εικόνων. Συγκεκριμένα, ι εικόνες τυ αγίυ Γεωργίυ (Τ. 198 Κατ. 4) και τυ αγίυ Νικλάυ (Κατ. 15Α) πα ρυσιάζυν πλύ λεπτά μιόμρφα και ισπαχή χρωματικά στρώματα, τ πάχς των πίων κυμαίνε ται από 10 μπι έως 20 μπι (βλ. Εικ. 25). Αντίθετα, σε ό,τι αφρά τις εικόνες της Παναγίας τυ Μυ αι. Τ. 191 Κατ. 2 και Κατ. 6Α παρατηρήθηκαν ανισόπαχα χρωματικά στρώματα με μέση τιμή πυ κυ μαίνεται από 70 μπι έως 100 μπι (βλ. Εικ. 26 και 27). Τέλς, αξίζει να σημειωθεί ότι ι εικόνες τυ αρχαγγέ λυ Μιχαήλ (Τ Κατ. 7) και της Παναγίας (Τ Κατ. 8Α) παρυσιάζυν άλλτε ιδιαίτερα λεπτά και άλλτε εξαιρετικά μεγάλυ πάχυς χρωματικά στρώματα. Β '. κκκμετρική κατανμή των χρωματικών στρω μάτων είναι εν γένει ανμιγενής με μια μέση τιμή μεγέθυς κόκκων περίπυ ίση με 2 μπι. Σε ρισμένα όμως δείγματα υπάρχυν εξαιρετικά μεγάλι κόκκι, διαμέτρυ πλλές φρές και μέχρι 20 μπι (όπως τα δείγματα αριθ. 2, 17, 37, 62, 82, 92, 115, 117, 125, 127), ενώ άλλα εμφανίζυν ιδιαίτερα ψιλή κκκμετρία (όπως τα δείγματα αριθ. 54, 55, 56, 93, 94, 95, 81 και 131). Γ '. αριθμός των χρωματικών στρωμάτων είναι περι ρισμένς. Στις περισσότερες περιπτώσεις τ χρωματι κό απτέλεσμα απδίδεται με ένα ή δύ χρωματικά στρώματα πάνω από την πρετιμασία. Αυτός απλ πιημένς τρόπς της βυζαντινής ζωγραφικής τεχν λγίας επέτρεψε να επισημάνυμε και να εκτιμήσυμε τις περιπτώσεις εκείνες στις πίες η χρωματική χριά απδιδόταν με επάλληλα στρώματα της ίδιας χρωστικής αλλά διαφρετικής πυκνότητας (δείγματα αριθ. 72 και 124). Επέτρεψε επίσης τν εύκλ εντπι σμό των μεταγενέστερων επιζωγραφήσεων, δεδμένυ ότι αριθμός των χρωματικών στρωμάτων στην περί πτωση αυτή είναι ασυνήθιστα μεγάλς (δείγματα αριθ. 11,15, 15α, 41,61, 72, 79, 82 και 124) (βλ. Πίνακα 3). Τα δείγματα στη συνέχεια μελετήθηκαν κατά κατηγ ρίες χρωμάτων. Τ χρώμα της σάρκας στα δείγματα πυ μελετήθηκαν απδίδεται κυρίως με δύ χρωματικά στρώματα πά χυς περίπυ 40 μπι τ καθένα (δείγματα αριθ. 4, 12, 20, 50, 56, 83 και 95), των πίων τ βασικό συστατικό είναι πλύ συχνά η πράσινη γη είτε σε καθαρή μρφή είτε συνήθως αραιωμένη σε λευκό τυ μλύβδυ (βλ. Εικ. 26). Τ υπκείμεν στρώμα ενίτε εμπλυτίζεται με κόκκυς άνθρακα (δείγματα αριθ. 20, 39) και σπανιό τερα με κόκκυς αιματίτη ή κινναβάρεως) (δείγματα αριθ. 28, 83), ενώ τ υπερκείμεν στρώμα πράσινης γης περιέχει μεγαλύτερη αναλγία «αιματιτικής» ή «λειμνιτικής» ώχρας είτε κόκκων αιματίτη ή κινναβά ρεως (δείγματα αριθ. 50, 56, 61 και 83). Τ λευκό τυ μλύβδυ αντικαθίσταται πλλές φρές από ανθρακι κό ή θειικό ασβέστι (δείγματα αριθ. 72 και 50), τ πί χρησιμπιείται επίσης σε μρφή λεπτύ κα θαρύ λευκύ στρώματς σαν «φωτισμός» στην από δση τυ χρώματς της σάρκας (δείγματα αριθ. 4, 12, 24, 28, 56 και 83). Εξαίρεση από τ συνήθη τρόπ πυ περιγράφεται πι πάνω απτελεί τ δείγμα αριθ. 66 πυ συνίσταται από δύ χρωματικά στρώματα, από τα πία τ υπκείμεν είναι μείγμα λευκύ τυ ψευδαρ γύρυ και λευκύ τυ μλύβδυ και τ υπερκείμεν 230

19 ΣΥΜΒΛ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΧΜΙΚΩΝ ΜΕΘΔΩΝ ΑΝΑΛΥΣΣ ΣΤ ΜΕΛΕΤ ΕΙΚΝΩΝ μείγμα αιματίτη και ανθρακικύ ασβεστίυ, γεγνός πυ εναρμνίζεται όμως με τη χρνλγική τπθέ τηση τυ, δεδμένυ ότι πρέρχεται από εικόνα τυ 18υ αιώνα (Τ Κατ. 8Β-Σταύρωση). Τ γεγνός της απόδσης τυ χρώματς της σάρκας με περισσότερα από ένα χρωματικά στρώματα είναι χαρακτηριστικό της ιδιαίτερης σημασίας και σπυ δαιότητας πυ απέδιδε βυζαντινός ζωγράφς στ χρώμα αυτό και στ ρόλ πυ έπαιζε στ συνλικό έργ. Πράγματι, η παρυσία της «αιματιτικής» ώχρας και τυ κινναβάρεως α φ ' ενός και η αναλγία της ανα μείξεως τυ λευκύ τυ μλύβδυ με την πράσινη γη α φ ' ετέρυ, απτελύσαν παράγντες διαφρπίη σης της χριάς τυ χρώματς πρκειμένυ να απδ θεί τ χρώμα τυ δέρματς ανάλγα με τ αναπαρι στώμεν θέμα. Πρέπει όμως να σημειωθεί εδώ ότι παρατηρήθηκαν επίσης και δείγματα απτελύμενα από ένα μόν χρω ματικό στρώμα, μείγμα κυρίως ώχρας («αιματιτικής» ή «λειμνιτικής» πρέλευσης) ή πράσινης γης, αραιωμέ νης σε λευκό τυ μλύβδυ και εμπλυτισμένης με κόκκυς άνθρακα και αιματίτη (δείγματα αριθ. 13, 14, 39 και 44). Τ κόκκιν χρώμα και ι απχρώσεις τυ από τ καστανκόκκιν έως τ πρτκαλκόκκιν απδίδεται συνήθως με ένα (δείγματα αριθ. 8, 16, 21, 23, 43, 80, 91, 112 και 122) ή δύ χρωματικά στρώματα (δείγματα αριθ. 3, 33, 48, 93, 96, 97 και 129), καλυπτόμενα σε ρισμένες περιπτώσεις από πλύ λεπτό λευκό στρώμα (δείγματα αριθ. 51, 73, 77 και 80). Τα χρωματικά στρώ ματα απτελύνται κυρίως από μείγμα «αιματιτικής» και σπανιότερα «λειμνιτικής» ώχρας ή καθαρύ αι ματίτη ή κινναβάρεως με λευκό τυ μλύβδυ και κόκκυς άνθρακα. Μερικές φρές τ λευκό τυ μλύ βδυ αντικαθίσταται από θειικό ή ανθρακικό ασβέ στι (δείγματα αριθ. 73, 77 και 80). Τέλς, σε μία περίπτωση (δείγμα αριθ. 21) ανιχνεύθη καν και κόκκι αζυρίτη στ μείγμα «αιματιτικής» ώχρας, λευκύ τυ μλύβδυ και κόκκων άνθρακα πυ απτελύσε κόκκιν χρωματικό στρώμα από τ μαφόρι της Παναγίας. Τ λευκό χρώμα στα τρία από τα τέσσερα δείγματα πυ μελετήθηκαν (δείγματα αριθ. 75, 89, 118 και 128) απδίδεται με ένα μόν χρωματικό στρώμα απτελύ μεν κυρίως από λευκό τυ μλύβδυ ή από γύψ ή ανθρακικό ασβέστι εμπλυτισμέν ενίτε με κόκ κυς άνθρακα. Ας σημειωθεί, ωστόσ, ότι στ δείγμα αριθ. 89 αναγνωρίσθηκαν δύ επάλληλα λευκά στρώ ματα. Αντίθετα, μεγάλη ανμιμρφία παρατηρήθηκε στν τρόπ απόδσης τυ μπλε ή πράσινυ-μπλε χρώματς. πικιλία σε ό,τι αφρά τόσ τ πάχς και τν αριθ μό των χρωματικών στρωμάτων, όσ και την κκκμε- τρία και τ είδς των ρυκτών χρωστικών πυ χρησι μπιήθηκαν, υπδηλώνει την ελευθερία με την πία βυζαντινός καλλιτέχνης χειρίζεται και χρησιμ πιεί τ χρώμα αυτό, ενώ συγχρόνως κατέστησε πρ βληματική κάθε πρσπάθεια σύγκρισης και μαδ πίησης των δειγμάτων πυ μελετήθηκαν. Διαπιστώ θηκε, ωστόσ, και επιβεβαιώθηκε από την ηλεκτρνι κή μικρανάλυση ρισμένυ αριθμύ δειγμάτων ότι στην απόδση τυ μπλε ή πράσινυ-μπλε χρώματς, από τις ανόργανες ρυκτές χρωστικές χρησιμπιεί ται αζυρίτης και η πράσινη γη, ι πίες συνήθως αραιώννται σε λευκό τυ μλύβδυ και αναμειγνύν ται με ώχρες «αιματιτικής» ή «λειμνιτικής» πρέ λευσης και άνθρακα ανάλγα με την περίπτωση (δείγ ματα αριθ. 2, 45, 62, 67, 74). Τέλς, σε ό,τι αφρά τ χρώμα τυ φόντυ ή των μαλ λιών, αυτό συνήθως απδίδεται από ώχρες «λειμνιτικής» ή «αιματιτικής» πρέλευσης σε μείγματα με λευ κό τυ μλύβδυ, πράσινη γη και άνθρακα σε διάφ ρες αναλγίες (δείγματα αριθ. 22, 32,40, 54, 68, 78, 81). ///. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ κριτική αξιλόγηση των πειραματικών απτελεσμά των πυ παρυσιάστηκαν στις πρηγύμενες παραγρά φυς σε ό,τι αφρά τη μελέτη της μικρστρωματγραφικής δμής, σε συνδυασμό με εκείνη της πτικής συμ περιφράς των επιφανειακών χρωματικών στρωμάτων στην υπέρυθρη περιχή τυ φάσματς τυ συνόλυ των δεκαεννιά όψεων πυ μελετήθηκαν, δήγησε στην παρυσίαση των παρακάτω συμπερασμάτων: 1. Ό π ω ς φάνηκε ήδη στην, 3 της πρηγύμενης ενότητας μια πρώτη κατάταξη των εικόνων σε δύ μά δες (με μία αξιπρόσεκτη εξαίρεση), βασισμένη στ είδς της πρετιμασίας, δηγεί σε κάπια συγκεκρι μένη διαφρπίηση ως πρς την κατασκευαστική τεχνλγία. διαπίστωση όμως αυτή, όπως ήδη τνί σθηκε πρηγυμένως, κρίνεται απαραίτητ να ενι σχυθεί με τα συμπεράσματα από τη μελέτη των ιχν στιχείων της πρετιμασίας από ανθρακικό ασβέ στι και εκείνων της πρετιμασίας από γύψ, σε συνδυασμό με τα συμπεράσματα της μελέτης των χρω ματικών στρωμάτων, καθώς επίσης και με τη μαθημα τική επεξεργασία της υπέρυθρης εικόνας, πυ απτε λεί, όμως, αντικείμεν συγκεκριμένης ερευνητικής δραστηριότητας στη συνέχεια. 2. Πρέπει να επισημανθεί ιδιαίτερα τ γεγνός ότι σε κανένα από τα δείγματα πυ αναλύθηκαν δεν ανιχνεύ θηκε η παρυσία μαγγανίυ (Μη), χαρακτηριστικύ στιχείυ της όμπρας και της σιέννας. διαπίστωση αυτή φαίνεται να αντιβαίνει στις αναφρές της Ερ μηνείας τυ Δινυσίυ, σύμφωνα με την πία ι δύ 231

20 Ι. ΧΡΥΣΥΛΑΚΣ - Α. ΑΛΕΞΠΥΛΥ αυτές χρωστικές απτελύσαν βασικά συστατικά των χρωματικών μειγμάτων. Αντίθετα, επιβεβαιώθηκε η παρυσία της πράσινης γης κυρίως στη χρωματική απόδση των σαρκωμάτων. χρωστική αυτή, σύμφω να πάντα με τ Δινύσι, απτελύσε βασικό στιχεί της τιχγραφίας και πλύ λιγότερ της ζωγραφικής των εικόνων. 3. ι εικόνες τυ Χριστύ από τη Θεσσαλνίκη (Τ. 185 και Τ. 188) μαζί με την εικόνα της Παναγίας Τ (Εικ. 12, 15, 9 αντίστιχα) παρυσιάζυν αξι σημείωτες αναλγίες στην τεχνλγία κατασκευής: τ πάχς, η κκκμετρία και αριθμός των χρωματικών στρωμάτων, καθώς επίσης και τ είδς των ρυκτών χρωστικών πυ χρησιμπιήθηκαν στη δημιυργία τυς, απκαλύπτυν μια απλή, μιόμρφη και χωρίς αντινμίες τεχνλγία κατασκευής. 4. Πρέπει να σημειώσυμε ότι ι εικόνες της Σταύρω σης (Τ. 157) (Εικ. 1), της Παναγίας δηγήτριας (Τ. 191) (Εικ. 3) και τυ αρχαγγέλυ Μιχαήλ (Τ. 2162) (Εικ. 8) χαρακτηρίζνται από την παρυσία ενός πλύ λεπτύ χρωματικύ στρώματς κίτρινης απόχρωσης πυ παρεμβάλλεται ανάμεσα στην πρετιμασία και τα υπερκείμενα χρωματικά στρώματα. Στις εικόνες αυ τές διαπιστώθηκε επίσης ακανόνιστ πάχς κάθε χρωματικύ στρώματς στ ίδι δείγμα. Τ ενδιάμεσ αυτό στρώμα στην εικόνα της Σταύρωσης (Τ. 157) πυ παρυσιάζει επιπλέν πλήθς επιζωγραφήσεων (δείγ ματα αριθ. 11, 12, 15 και 15α), απτελείται από την κίτρινη χρωστική orpiment (As2S^) (βλ. Πίνακα 1), ενώ στην εικόνα της Παναγίας (Τ. 191) από ώχρα «λειμνιτικής» πρέλευσης. Τέλς, στην εικόνα τυ αρχαγγέλυ Μιχαήλ (Τ. 2162) από μείγμα ώχρας «λειμνιτικής» πρέλευσης και λευκό τυ μλύβδυ, εμπλυτισμέν με κόκκυς άνθρακα. 5. Κινό χαρακτηριστικό των δύ εικόνων Τ. 198 Κατ. 4-άγις Γεώργις τυ 14υ αι. (Εικ. 5) και Κατ. 15Α-άγις Νικόλας (Εικ. 16) είναι τα εξαιρετικά λεπτά και ισπαχή χρωματικά στρώματα, γεγνός πυ τις δια φρπιεί σαφώς από τ σύνλ των υπόλιπων. Για τν αντίθετ ακριβώς λόγ ξεχωρίζυν ι εικόνες της Παναγίας Τ. 191 Κατ. 2 (Εικ. 3) και Κατ. 6Α (Εικ. 7), στις πίες η απόδση τυ χρωματικύ απτελέ σματς γίνεται με χρωματικά στρώματα ακανόνιστυ και ιδιαίτερα μεγάλυ πάχυς. 6. Κατασκευαστικές μιότητες σε ό,τι αφρά τ πά χς, την κκκμετρία και τη χρωματική πικιλία των χρωματικών στρωμάτων παρυσιάζυν τρεις ακόμα εικόνες τυ 14υ αι.: δεύτερη όψη της αμφιπρόσωπης Παναγίας Τ. 157 Κατ. IB (Εικ. 2). Παναγία Βρεφκρατύσα Τ. 100 Κατ. 3 (Εικ. 4). πρώτη όψη της αμφιπρόσωπης Τ. 146 Κατ. 11ΑΧριστός (Εικ. 13). αριθμός των χρωματικών στρωμάτων, τ είδς και η πικιλία των ρυκτών χρωστικών πυ χρησιμπιή θηκαν είναι περιρισμένς ωστόσ, χαρακτηρίζνται από λεπτή κκκμετρία και πάχη πυ κυμαίννται γύ ρω στα 40 μπι. 7. Σε ό,τι αφρά τις αμφιπρόσωπες εικόνες παρυσιά ζνται ι παρακάτω διαπιστώσεις: ι παραστάσεις της Σταύρωσης (9ς-13ς αι.) και της Παναγίας (16ς αι.) (Τ. 157) (Εικ. 1, 2), τυ Χριστύ και τυ αγίυ Αθανασίυ (Τ. 146) (Εικ. 13, 14), και τυ αγίυ Νικλάυ και της Σταύρωσης από τη Βέρια (Εικ. 16, 17) δεν παρυσιάζυν κατασκευαστική μιό τητα στην εσωτερική αρχιτεκτνική δμή τυς. Ειδι κότερα στην τελευταία εικόνα είναι πρφανές ότι πρό κειται για δύ όψεις τελείως διαφρετικής επχής και τεχντρπίας. Αντίθετα, ι δύ όψεις της εικόνας της Παναγίας και της Σταύρωσης (Τ. 1027) (Εικ. 9, 10) δεν παρυσιάζυν σαφείς μιότητες, ύτε όμως και δια φρές στην εσωτερική στρωματγραφική δμή τυς, έτσι ώστε να γίνεται δυνατή ενδεχόμενη συγκριτική αξιλόγηση, αν και τπθετύνται σε τελείως διαφ ρετικές ιστρικές επχές. 8. Αξίζει τέλς να σημειωθεί ότι στις δύ εικόνες της Παναγίας τυ 14υ*αι. (Τ. 100, αλλά ιδιαίτερα στην Τ. 191) (Εικ. 4 και 3 αντίστιχα) διαπιστώθηκε μια ασυνή θιστα μεγάλη πικιλία χρωστικών και ένας ιδιάζντας τρόπς χρήσης τυς μέσα στ ίδι χρωματικό στρώ.μα. Τ γεγνός αυτό δηλώνει ιδιαίτερη γνώση της συμ περιφράς των χρωστικών και μεγάλη ικανότητα στη μείξη τυς, πρκειμένυ να απδθεί η πρσωπική αισθητική έκφραση τυ βυζαντινύ δημιυργύ. /. ΧΡΥΣΥΛΑΚΣ - Α. ΑΛΕΞΠΥΛΥ ΒΙΒΛΙΓΡΑΦΙΑ 1. Ι. Χ ρ υ σ υ λ ά κ η ς, Ζυγός, αριθ. 35, Μάις-Ιύνις 1979, σ S. J. F l e m i n g, Authenticity in Art, The Institut of Physics, LondonBristol J. R. G. van A s p e r e n de Boer, Διδακτρική διατριβή, Amster dam J. R. G. van A s p e r e n de Boer, Applied Optics, 7, αριθ. 9, Σεπτ. 1968, σ J. R. G. van A s p e r e n de Boer, Studies in Conservation 19 (1974), σ J. R. G. van Asperen de Boer, International Council of Museums Commuée for Conservation, 3rd Plenary Meeting, Madrid, 2-7 October J. R. G. van A s p e r e n de Boer, Studies in Conservation, 14 (1969), σ C. L a h a n i e r - C. de C o u e s s i n, Ελληνγαλλικό Διήμερ Μελέ της, Πρακτικά, κτώβρη 1983, Αθήνα, σ

21 ΣΥΜΒΛ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΧΜΙΚΩΝ ΜΕΘΔΩΝ ΑΝΑΛΥΣΣ ΣΤ ΜΕΛΕΤ ΕΙΚΝΩΝ 9. Infrared and Ultraviolet Photography, Kodak No M-27, M-28, H. Lou G i b s o n, Photography by Infrared, John Wiley and Sons, New York - Chichester - Brisbane - Torondo Ι. Χ ρ υ σ υ λ ά κ η ς - Κ. Μ π ά ρ λ α ς, Τριμηνιαία Επιστημνική Εκδση Τεχνικύ Επιμελητηρίυ Ελλάδας, 3/1979, σ Ι. Χ ρ υ σ υ λ ά κ η ς - Κ. Μ π ά ρ λ α ς, Αρχαιλγία, 3, Μάις 1982, σ Μ. F a n s w o r t h, Tech. Studies in the Field of Fine Arts 7 (1938), σ L. Fai 1 I a n t - D u m a s, Bulletin du Laboratoire du Musée du Louvre 12(1968), σ M. H o u r s, A la découverte de la peinture, Arts et Metiers Graphiques, Paris M. H o u r s, Les secrets des Chefs d'oeuvre, Denoël/Gonthier, Editions Robert Laffont, Paris M. H o u r s, Analyse scientifique et conservation des peintures, Office du Livre S.A., Fribourg (Suisse) A. H a d n i, L'infrarouge, PUF (Que sais-je?), αριθ. 497, G. B e t t o n, La photographie scientifique (Que sais-je?), αριθ. 1608, D. G. P h i l l i p s - F. W. B i l l m e y e r, Journal of Coatings Techno logy, Proceedings αριθ S. E. O r c h a r d, J. Oil. Col. Chem. Assoc. 51 (1968), σ D. P a t t e r s o n, Pigments. An Introduction to their Physical Che mistry. Elsevier Pub. Co. Ltd N. B r o m m e l l e - P. S m i t h, Conservation and Restauration of Pictorial Art, Butterworths Χ ρ υ σ υ λ ά κ η ς - Θ. Χ α τ ζ η δ ά κ η, Ελλήνγαλλικό Διήμερ Μελέτης, Πρακτικά, κτώβρη 1983, Αθήνα, σ Ι. Χ ρ υ σ υ λ ά κ η ς - Β. Π ε ρ δ ι κ ά τ σ η ς - Χ. Μ π α κ ι ρ τ ζ ή ς, ό.π., σ Μ. M a t t e i n i - Α. M o l e s, Scienza e restauro, Nardini Editore Metodo e scienza, Operativa e ricerca nel restauro, Sansoni Edito re La vie mystérieuse des Chefs d'oeuvre, Ministère de la Culture, Edition de la Réunion des Musées Nationaux, Paris G. E l z i n g a - T e r H a a r, Studies in Conservation 16 (1971), σ A. P. H o r n b l o w e r, Archaeometry 6 (1969), σ R. G i o v a n o l i, ό.π., σ S. D e l b o u r g o, Annales du Laboratoire de Recherche des Musées de France (1971), σ G. D e l c r o i x - N. D e l s e a u - J. P h i l i p p o n, Ελλήνγαλλικό Διήμερ Μελέτης, Πρακτικά, κτώβρη 1983, Αθήνα, σ C. L a h a n i e r, ό.π., σ Ε.. V a n ' t H u l - E h r n r e i c h, Studies in Conservation 15(1970), σ Ι. Χ ρ υ σ υ λ ά κ η ς - Α. Α λ ε ξ π ύ λ υ, Cahiers de Physique appliqués à l'archéometrie, Oct M. Κ α λ α μ ι ώ τ υ - Σ. Ε. Φ ι λ ι π π ά κ η ς, Ελλήνγαλλικό Διήμε ρ Μελέτης, Πρακτικά, κτώβρη 1983, Αθήνα, σ Α. Π α π α δ ό π υ λ ς - Κ ε ρ α μ ε ύ ς, Δινυσίυ τυ εκ Φυρνά, Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης, Πετρύπλις Φ. Κ ό ν τ γ λ υ, Έκφρασις, Α ', Αθήνα V. J. B i r s t e i n - G. Ζ. B y v o k a - M. M. N a y m o v a, ICOM Commitee for Conservation, 5th Triennial Meeting, Zagreb A. A. R y b a k o v, ICOM Commitee for Conservation, 6th Trien nial Meeting, Ottawa O. V. L e l e k o v a - M. M. N a y m o v a, ICOM Commitee for Conservation, 6th Triennial Meeting, Ottawa R. J. G e t t e n s - G. L. S t o u t, Painting Materials, Dover Pub. Inc., New York A. P. L a u r i e, The Painter's Methods and Materials, Dover Pub. Inc., New York K. W e h l t e, The Materials and Technics of Painting. With a Supplement on Color Theory, Van Nostrand Reinhold Comp Κ. Π λ α κ ω τ ά ρ η ς, Υλικά και τεχνική στη ζωγραφική και δια κσμητική, Πνευματικό και Καλλιτεχνικό Κέντρ ΩΡΑ, Αθήνα

22 Ι. ΧΡΥΣΥΛΑΚΣ - Α. ΑΛΕΞΠΥΛΥ ΠΙΝΑΚΑΣ Ι. ΚΑΤΑΛΓΣ ΤΩΝ ΔΕΚΑΕΝΝΙΑ ΨΕΩΝ ΤΩΝ ΕΙΚΝΩΝ ΠΥ ΜΕΛΕΤΘΚΑΝ Αριθμός εικόνας Παράσταση Αιώνας Αριθμός φωτγραφίας (εικ.) Τ. 157 Κατ. ΙΑ Παναγία 16ς 1 Τ. 157 Κατ. IB Σταύρωση 9ς-1!ΐς 2 Τ. 191 Κατ. 2 Θετόκς δηγήτρια 14ς 3 Τ. 100 Κατ. 3 Παναγία Βρεφκρατύσα 14ς 4 Ά γ ι ς Γεώργις Τ. 198 Κατ. 4 14ς 5 6 (Βερ. 1) Κατ. 5Α Τέσσερις άγιι 14ς (Βερ. 1) Κατ. 5Β Σταύρωση 14ς (Βερ. 2) Κατ. 6Α Παναγία Γλυκφιλύσα 14ς 7 Τ Κατ. 7 Αρχάγγελς Μιχαήλ 14ς 8 Τ Κατ. 8Α Παναγία Γλυκφιλύσα 14ς 9 Τ Κατ. 8Β Σταύρωση 18ς 10 Τ. 95 Κατ. 9 Παναγία δεμένη 15ς 11 Τ. 185 Κατ. 10 Χριστός Σφία Θεύ 14ς 12 Τ. 146 Κατ. A Χριστός 14ς 13 17ς-18ς 14 Τ. 188 Κατ. 12Α Χριστός 14ς 15 Τ. 188 Κατ. 12Β Σταυρός 14ς Τ. 146 Κατ. B (Βερ. 3) Κατ. 15Α (Βερ. 3) Κατ. 15Β Ά γ ι ς Αθανάσις Αλεξανδρείας Ά γ ι ς Νικόλας Σταύρωση 14ς- 15ς 16 14ς- 15ς

23 ΣΥΜΒΛ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΧΜΙΚΩΝ ΜΕΘΔΩΝ ΑΝΑΛΥΣΣ ΣΤ ΜΕΛΕΤ ΕΙΚΝΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ 1. ΧΜΙΚ ΣΥΣΤΑΣ ΚΑΙ ΝΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΧΡΩΣΤΙΚΩΝ ΠΥ, ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΝ ΕΛΛΝΙΚ ΒΙΒΛΙΓΡΑΦΙΑ, ΧΡΣΙΜΠΙΥΝΤΑΙ ΣΤΙΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΕΙΚΝΕΣ Χρώμα Κλασική σύγχρνη νμασία Χημική CaS042H20 Θειικό ασβέστι Ανθρακικό ασβέστι Λευκό τυ μλύβδυ. Θειύχ αρσενικό (orpiment) α. ti 0 γύψς στόκς, κιμωλία ψιμμύθι, στυπέτσι l\s'y*j'l αρσενίκι Fe203H20+Si02Al203+Si02 ώχρα ' Ωχρα «αιματιτική» Επιτεταρτξείδι τυ μλύβδυ (μίνι) Θειύχς υδράργυρς (κιννάβαρι) Fe Si0 2 Al Si0 2 Pb304 ώχρα πλιτική μίνι, λαμπέζι HgS κιννάβαρι ' μπρα ωμή ένυδρ F e A l S i Mn0 2 (8-16%)+Si0 2 άνυδρ Fe Al Si0 2 + M n 0 2 (8-16%) ένυδρ Fe Al Si0 2 + M n 0 2 (0,6-l,5%)+SiO2 άνυδρ Fe Al Si0 2 + M n 0 2 (0,6-l,5%)+SiO2 Fe203 βαθιά ώχρα ' Ωχρα «λειμνιτική» ψημένη Σιέννα ωμή -ω 9- Σιέννα ψημένη U, ξείδι τυ σιδήρυ (αιματίτης) Λάκκα κριμεζίυ Ό ^ ι Ε ω S α. ö νμασία απαντώμενη στις βιβλιγραφικές αναφρές [11, 12, 24, 37, 38, 39] CaC03 2PbC03Pb(OH)2 ' μπρα σύσταση Βασικός ξεικός (verdigris) Πράσινη γη C18H,209 χαλκός Cu(CH 3 COO) 2-2Cu(OH) 2 F e 2 + / F e 3 + και υδρπυριτικά άλατα Mg, Al, Κ CuC0 3.Cu(OH) 2 Βασικός ανθρακικός χαλκός (μαλαχίτης) Βασικός ανθρακικός χαλκός (αζυρίτης) Λαζυλίτης Ινδικό (ultramarine Γραφίτης (άνθρακας) nat.) βενετική βώλς, ξύ, σιναπίδι χνδρκόκκιν, βώλς ανικτός κριμέζι πράσιν τυ χαλκύ, βαρδαράμν, τσιγκιάρι πράσινη μαλαχίτης 2CuC03Cu(OH)2 αλλτρπική μρφή αζυρίτης 3Na 2 0-3Al Si0 2 2NaS 2 C,6H10N2O2 λαζύρι λυλάκι C μαύρ

24 Ι. ΧΡΥΣΥΛΑΚΣ - Α. ΑΛΕΞΠΥΛΥ ΠΙΝΑΚΑΣ 2. ΧΜΙΚ ΣΥΣΤΑΣ ΤΣ ΠΡΕΤΙΜΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΕΙΚΝΩΝ Είδς πρετιμασίας D CO. a cd ^ 5U. Ν?" ""* I- Ç/J υ Αριθμός Τ. Τ. Τ. Τ. Τ. Τ. Τ. Τ. Τ. Τ. Τ. εικόνας 157 Κατ. IB 157 Κατ. ΙΑ 191 Κατ Κατ Κατ Κατ. 8Β 95 Κατ Κατ Κατ. A 146 Κατ. B 188 Κατ. 12Β Παράσταση Παναγία Σταύρωση Θετόκς δηγήτρια 'Αγις Γεώργις Αρχάγγελς Μιχαήλ Σταύρωση Παναγία δεμένη Χριστός Σφία Θεύ Χριστός 'Αγις Αθανάσις Αλεξανδρείας Σταυρός Αιώνας 16ς 9ς 14ς 14ς 14ς 18ς 14ς 14ς 17ς-18ς Τ. 100 Κατ. 3 Παναγία Βρεφκρατύσα 14ς (Βερ. 1) Κατ. 5Α Τέσσερις άγιι 14ς (Βερ. 1) Κατ. 5Β Σταύρωση Κατ. 6Α Παναγία Γλυκφιλύσα 14ς Τ Κατ. 8Α Παναγία Γλυκφιλύσα 14ς Κατ. 15Β Σταύρωση Κατ. 15Α Ά γ ι ς Νικόλας + Τ. 188 Κατ. 12Α Χριστός cd υ ς

25 ΣΥΜΒΛ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΧΜΙΚΩΝ ΜΕΘΔΩΝ ΑΝΑΛΥΣΣ ΣΤ ΜΕΛΕΤ ΕΙΚΝΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ 3. ΘΕΣΕΙΣ ΔΕΙΓΜΑΤΛΨΙΑΣ, ΜΑΚΡΣΚΠΙΚ ΠΕΡΙΓΡΑΦ ΤΩΝ ΔΕΙΓΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΜΙΚΡΣΚΠΙΚ ΠΕΡΙΓΡΑΦ ΤΩΝ ΠΑΡΑΤΡΥΜΕΝΩΝ ΧΡΩΜΑΤΙΚΩΝ ΣΤΡΩΜΑΤΩΝ, ΧΩΡΙΣ ΝΑ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ ΠΡΕΤΙΜΑΣΙΑ. ΑΡΙΘΜΣ ΤΩΝ ΣΤΡΩΜΑΤΩΝ ΓΙΝΕΤΑΙ ΑΠ ΤΝ ΠΡ ΕΤΙΜΑΣΙΑ ΠΡΣ Τ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚ ΧΡΩΜΑΤΙΚ ΣΤΡΩΜΑ 3 a β 3. Ü 6 ω D Q. Χ α. Ε. 1 Θέση δείγματς. Μακρσκπική περιγραφή Κίτριν από τ κάτω μέρς τυ μανδύα τυ Χριστύ ι Ι 1 * w 3 Ι Μικρσκπική περιγραφή Πλύ λεπτό στρώμα με μαύρυς κόκκυς Κίτριν μγενές στρώμα με μικρύς κόκκινυς και μαύρυς κόκκυς I Κίτριν καφέ στρώμα ανμιόμρφης κκκμετρίας με κίτρινυς και καφέ-κόκκινυς κόκ κυς 2 Ι Στρώμα έντνυ πράσινυ μπλε, ανμιόμρ φης κκκμετρίας με πλλύς πράσινυς μπλε κόκκυς κρυσταλλικής υφής Στρώμα λευκό μγενές, ιδίυ πάχυς με τ Ι Στρώμα κόκκιν σκύρ, σταθερύ πάχυς, 2 Ι μιόμρφης κκκμετρίας Στρώμα κόκκιν καφέ μιόμρφης κκκ μετρίας, σταθερύ πάχυς περίπυ ίδιυ με τ Ι (μερικί λευκί κόκκι) 3 Ι Στρώμα κίτριν λαδί σταθερύ πάχυς με πλ λύς μικρύς κόκκινυς και μαύρυς κόκκυς Σταθερύ πάχυς στρώμα κίτριν ανικτό με κόκκινυς μικρύς και άσπρυς κόκκυς I Λεπτό μγενές άσπρ στρώμα Στρώμα πράσιν γαλάζι, σταθερύ πάχυς, με 2 Ι πλύ μικρύς πράσινυς, γαλάζιυς και μαύ ρυς κόκκυς Λεπτό μγενές λευκό στρώμα 2 Πράσιν μπλε από τ μανίκι της Πα ναγίας 3 Κόκκιν από τ μαφόρι της Πανάγιας (κάτω μέρς) 4 Σάρκα από τ χέρι της Παναγίας (κά τω δεξιά) Ρ" a ^ a ^a a a Πράσιν ανικτό από τ μανίκι τυ Χριστύ Κόκκιν άστρ επάνω από τ δεξιό ώμ τυ Ιωάννη Έντνα κίτριν στρώμα ανμιόμρφης κκ κμετρίας, ιδιαίτερα κρυσταλλικής υφής Στρώμα κόκκιν-βυσσινί, ανμιόμρφης κκ κμετρίας με πλλύς καφέ-κόκκινυς κόκ κυς 2 Ι 237

26 Ι. ΧΡΥΣΥΛΑΚΣ - Α. ΑΛΕΞΠΥΛΥ 9 Ρ" - a Στρώμα γκρι μαύρ ανμιόμρφης κκκμετρίας, μεγάλυ πάχυς, με άσπρυς, μαύρυς κόκκυς Ι Στρώμα κόκκιν σκύρ, ιδιαίτερα πλύσιας και ανμιόμρφης κκκμετρίας (κόκκι κόκ κινι, καφέ, άσπρι και μαύρι) Στρώμα άσπρ κίτριν, με κίτρινυς κρυσταλλικύς και άσπρυς κόκκυς Στρώμα κόκκινης λάκας με κόκκινυς κρυ σταλλικής υφής κόκκυς Ι Στρώμα βερνικιύ Στρώμα κίτριν-άσπρ, ανισόπαχ, με άσπρυς και κίτρινυς κόκκυς, ανμιόμρφης κκκ μετρίας Λεπτό κίτριν στρώμα κρυσταλλικής υφής Ι Στρώμα κίτριν-καφέ μεγάλυ πάχυς, αν μιόμρφης κκκμετρίας, με κόκκυς ά σπρυς, κόκκινυς, καφέ και μαύρυς Λεπτό λευκό μγενές στρώμα Στρώμα κίτριν καφετίζν, με άσπρυς κόκ κυς ανμιόμρφης κκκμετρίας Στρώμα άσπρ-ρζ με πλλύς μικρύς ά σπρυς κόκκυς Ι Στρώμα ρζ με πλλύς μικρύς κόκκινυς και άσπρυς κόκκυς Στρώμα κίτριν πράσιν σχεδόν μγενές Μαλλιά τυ Ιωάννη 11 Σάρκα από τ αριστερό χέρι της Πα ναγίας 12 Ρζ σάρκα από τν αριστερό άγγελ 13 Σάρκα από τν αριστερό ώμ τυ Χρι στύ Σάρκα από τ χεράκι πυ βγαίνει δί πλα στν Ιωάννη F D 3 Q. ( α Σάρκα από τ πρόσωπ τυ Χριστύ, κάτω από τη μύτη Ι Στρώμα βερνικιύ Στρώμα λεπτό, έντνα κόκκιν με πλλύς πρτκαλκόκκινυς και κόκκινυς κόκκυς V Στρώμα ρζ-πρτκαλί, σχετικά μεγάλυ πά χυς με μικρύς κόκκινυς κόκκυς / Λεπτό λευκό μγενές στρώμα Κίτριν λεπτό μγενές στρώμα Ι Στρώμα πράσιν μπλε έντν ανμιόμρφης κκκμετρίας με πράσινυς και γαλάζιυς κόκ κυς Στρώμα πυ φθρίζει σε φωτισμό UV. V Στρώμα σκύρ καφέ / Λευκό μγενές μεγάλυ πάχυς στρώμα 15 Καφέ πρασινίζν φόρεμα της Παναγίας 5 16 Μαφόρι Παναγίας (κάτω αριστερά) 2 Ι Λεπτό κίτριν στρώμα Στρώμα κόκκιν-βυσσινί, μεγάλυ πάχυς, ιδιαίτερα πλύσιας και ανμιόμρφης κκ κμετρίας (κόκκι πρτκαλκόκκινι, κόκ κινι, μπλε, άσπρι, μαύρι) 238

27 ΣΥΜΒΛ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΧΜΙΚΩΝ ΜΕΘΔΩΝ ΑΝΑΛΥΣΣ ΣΤ ΜΕΛΕΤ ΕΙΚΝΩΝ 17 Πράσιν μπλε από τ μανίκι της Πανα 2 Λεπτό κίτριν στρώμα γίας (Ν Ì4 Os 2 a 18 α. -J Ρ" to 20 Πρτκαλκόκκινς χιτώνας τυ Χριστύ Σάρκα από τ χέρι της Παναγίας 1 2 ω 21 Καφέ σκύρ μαφόρι (πτυχή, κέντρ αριστερά) 1 22 Μαλλιά τυ Χριστύ 3 23 Κόκκιν μαφόρι Παναγίας 1 24 Σάρκα από τ χέρι της Παναγίας 2 Πρτκαλί από τ μανδύα τυ Χριστύ 2 26 Πράσιν γκρι από τ δεξιό μανίκι τυ Χριστύ 2 27 Μπλε από τ κάλυμμα της κεφαλής της Παναγίας Σάρκα από τ χέρι της Παναγίας 2 Στρώμα γαλάζι, μεγάλυ πάχυς, ιδιαίτερα πλύσιας και ανμιόμρφης κκκμετρίας (κόκκι άσπρι, γαλάζιι, μπλε και μαύρι) Στρώμα πρτκαλκόκκιν με πλλύς μικρύς κόκκινυς κόκκυς Στρώμα πράσιν-λαδί σταθερύ πάχυς με πλ λύς μικρύς κόκκινυς, μαύρυς και πράσι νυς κηρώδεις κόκκυς Στρώμα κίτριν-πράσιν μγενές Σχετικά μεγάλυ πάχυς κόκκιν βυσσινί στρώ μα ανμιόμρφης κκκμετρίας με πλλύς κόκκινυς, πρτκαλκόκκινυς, γαλάζιυς, Λεπτό κίτριν στρώμα Κίτριν-πράσιν λαδί στρώμα με μαύρυς κόκ κυς I Πράσιν λαδί στρώμα με πλλύς μαύρυς και κόκκινυς μικρύς κόκκυς δ 25 m 8 a β. 9ω. 'Ρ 28 α a Π 2 29 Μαλλιά τυ Χριστύ (κέντρ δεξιά) Ώ χ ρ α τυ φόντυ Σάρκα από τ λαιμό τυ αγίυ 1 2 Στρώμα κόκκιν-βυσσινί ανμιγενύς και μεγάλης κκκμετρίας (κόκκι πρτκαλκόκκινι, κόκκινι και μαύρι Πράσιν-λαδί μγενές στρώμα με μικρύς διάσπαρτυς κόκκινυς και μαύρυς κόκκυς Λεπτό άσπρ μγενές στρώμα Πρτκαλκίτριν στρώμα με λίγυς διάσπαρ τυς μικρύς κόκκινυς κόκκυς μγενές λεπτό, άσπρ στρώμα Πράσιν γκρι στρώμα μεγάλυ πάχυς, αν μιόμρφης κκκμετρίας με πράσινυς, μαύ ρυς, λευκύς και μπλε κόκκυς Στρώμα τπικά από κίτριν χρώμα Γαλάζι σκύρ στρώμα Λευκό μγενές στρώμα Πράσιν-λαδί στρώμα με διάσπαρτυς κόκκι νυς, πρτκαλκόκκινυς και μαύρυς κόκ κυς. (Διακρίνεται λεπτή μαύρη γραμμή στη διεπιφάνεια με την πρετιμασία) Πλύ λεπτό μγενές άσπρ χρώμα Καφετίζν στρώμα με πλλύς διάσπαρτυς μικρύς κόκκινυς και πράσινυς κόκκυς Λεπτό γαλάζι-γκρι στρώμα Στρώμα κίτριν ακανόνιστυ πάχυς Στρώμα πράσιν-λαδί με μικρύς μαύρυς και λίγυς κόκκινυς κόκκυς 239

28 Ι. ΧΡΥΣΥΛΑΚΣ - Α. ΑΛΕΞΠΥΛΥ rt Μαλλιά τυ αγίυ 33 Κόκκιν τυ μανδύα (κάτω αριστερά) U Q. ω 32 U * U1 α. PQ -α a α. ω D Ü -ω Καφέ, δίπλα στ κεφάλι τυ παιδιύαγίυ αριστερά Σάρκα από τ δεξί αυτί τυ δεξιύ αγίυ Ωχρα από τ στόλισμα τυ μανδύα τυ δεξιύ αγίυ ' Ασπρ από τ μανδύα τυ δεξιύ αγίυ 1 Ι 41 m m W) ri Ut 1 Ι 1 Ι Ι Γαλάζι γκρί από τ μανδύα τυ με σαίυ αγίυ 43 Κόκκιν σκύρ από τ μαφόρι της Παναγίας 44 Σάρκα από την περιχή της κιλιάς τυ Χριστύ 45 Μπλε από τ ρύχ τυ Ιωάννη 1 Ι 48 Κόκκιν σκύρ από τ μαφόρι της Παναγίας 2 Ι 2 Ι Q. -ω PQ ^-^ ρ0 α. Μη σταθερύ πάχυς στρώμα πράσιν σκύρ με μεγάλυς πράσινυς κρυστάλλυς Πράσιν καφέ στρώμα με διάσπαρτυς καφέκόκκινυς, πράσινυς και μαύρυς κόκκυς Στρώμα πράσιν λαδί, ακανόνιστυ πάχυς με λίγυς πράσινυς κόκκυς Στρώμα καφέ ανικτό, μγενές, με διάσπαρ τυς μικρύς κόκκινυς κόκκυς Στρώμα ακανόνιστυ πάχυς πράσιν σκύρ Στρώμα ακανόνιστυ πάχυς πρτκαλκόκ κιν I Στρώμα καφέ σκύρ ακανόνιστυ πάχυς IV Στρώμα μγενές λευκό χωρίς πρσμίξεις Στρώμα κίτριν καφέ, μεγάλυ πάχυς, με Ι πράσινυς και κόκκινυς μικρύς διάσπαρτυς κόκκυς Στρώμα πράσιν μπλε, μικρύ πάχυς, με μπλεγαλάζιυς και λίγυς άσπρυς κόκκυς 42 ρ- Πράσιν καφέ στρώμα μικρύ πάχυς με διά σπαρτυς μικρύς κόκκινυς κόκκυς Λεπτό μαύρ στρώμα I Λεπτό καφέ σκύρ στρώμα Πλύ λεπτό άσπρ μγενές στρώμα Πράσιν σκύρ στρώμα μικρύ πάχυς με πράσινυς κηρώδεις κόκκυς Στρώμα γαλάζι-γκρι μικρύ πάχυς Στρώμα έντνα πρτκαλκόκκιν μικρύ πά χυς με πλλύς μικρύς πρτκαλκόκκινυς κόκκυς Κόκκιν σκύρ στρώμα μικρύ πάχυς Πράσιν-γκρι μγενές στρώμα μικρύ πάχυς 3 Ι 1 Ι 1 Ι Μπλε από τ μανδύα τυ πρώτυ αγίυ 40 2 Ι 37 ρ Γκρι-μπλε ανικτό (αριστερό μανίκι) Καφέ ανικτό από τ αριστερό χέρι τυ αγίυ 2 Ι Ι Στρώμα κόκκιν σκύρ ανμιόμρφης κκκμετρίας με πρτκαλκόκκινυς, κόκκι νυς και μαύρυς κόκκυς Στρώμα λεπτό άσπρ χωρίς πρσμίξεις Κίτριν καφέ ανικτό στρώμα με πρσμίξεις μαύρων, καφέ, κόκκινων και πράσινων κηρωδών κόκκων Μπλε σκύρ στρώμα μεγάλυ πάχυς Στρώμα έντνα κόκκιν μεγάλυ πάχυς με πλλύς πρτκαλείς και κόκκινυς κόκκυς 240

29 ΥΜΒΛ U2M ΦΥΣΙΚΧΜΙΚΩΝ ΜΕΘΔΩΝ ΑΝΑΛΥΣΣ ΣΤ ΜΕΛΕΤ ΕΙΚΝΩΝ UP Ό Ν ν ν Γ! U 49 " Μπλε από τ φωτστέφαν τυ Χρι στύ Σάρκα από τ αριστερό χέρι της Πα ναγίας -ω 1 Ι 2 Ι 0Q s ' a 51 Κόκκιν ανικτό από τ μανδύα τυ Χριστύ 3 Ι Στρώμα κόκκιν σκύρ με λίγυς λευκύς κόκκυς Ακανόνιστυ πάχυς πράσιν σκύρ στρώμα με μερικύς λευκύς κόκκυς Λεπτό σαν γραμμή πρτκαλκίτριν στρώμα με πλλύς μικρύς πρτκαλείς κόκκυς Κίτριν καφέ στρώμα μεγάλυ πάχυς με διά σπαρτυς μαύρυς και κόκκινυς μικρύς κόκκυς "πως τ στρώμα Ι τυ δείγματς 48 Κόκκιν-καφέ σκύρ στρώμα, καννικύ πά χυς I Κίτριν καφετίζν στρώμα ανμιόμρφυ πά χυς 54 g Γ ö U (Ν fn TT ω ΤΙ Χ α. 56 Σάρκα από τ δεξί χέρι τυ αρχαγγέ λυ 60 Ώ χ ρ α από τ μανδύα τυ Χριστύ 61 Σάρκα από τ δεξί χέρι της Παναγίας Ε 3 Ι Λεπτό σαν γραμμή μαύρ στρώμα Στρώμα πράσιν λαδί μγενές με πλλύς μι κρύς διάσπαρτυς κόκκινυς και μαύρυς κόκκυς I Στρώμα λευκό μγενές κατά τόπυς 3 Ι Λεπτό σαν γραμμή μαύρ στρώμα όπως τ δείγ μα 54 Ι UP U Χρυσό, άκρη κάτω αριστερά UP UP 55 Ώ χ ρ α από τ ιμάτι τυ αρχαγγέλυ Στρώμα μικρύ πάχυς πρτκαλόχρυν μ γενές I Στρώμα μικρύ πάχυς πρτκαλί-καφέ μγε νές 3 Ι Πλύ μικρύ πάχυς στρώμα κίτριν πράσιν με διάσπαρτυς μαύρυς κόκκυς Στρώμα σταθερύ και μεγάλυ πάχυς κίτριν πρτκαλί με πρσμίξεις μικρών κόκκινων και άσπρων κόκκων I Λεπτό άσπρ μγενές στρώμα 2 Ι Στρώμα πράσιν-καφέ ανικτό, μη σταθερύ πάχυς με πλλύς μικρύς έντνα κόκκινυς και μαύρυς κόκκυς Στρώμα πλύ λεπτό άσπρ 5 Ι Στρώμα πράσιν λαδί σταθερύ πάχυς με πρσμίξεις πλλών μικρών πράσινων κηρωδών και λίγων κόκκινων κόκκων Στρώμα κίτριν πράσιν σταθερύ πάχυς (ίδιυ με Ι) με πλλύς μικρύς έντνα κόκ κινυς κόκκυς I Στρώμα σταθερύ πάχυς (ίδιυ με Ι και ) λευ κό μγενές. IV Μικρύ πάχυς πράσιν λαδί μγενές στρώ μα V Πλύ λεπτό άσπρ στρώμα 241

30 Ι. ΧΡΥΣΥΛΑΚΣ - Α. ΑΛΕΞΠΥΛΥ 62 Πράσιν-μπλε από την ταινία τυ ρύ χυ τυ Χριστύ 1 Ι Στρώμα πράσιν-μπλε μεγάλυ πάχυς, αν μιόμρφης κκκμετρίας με πλλύς μπλεπράσινυς και λίγυς άσπρυς κόκκυς 66 Σάρκα από τ δεξί πόδι τυ Χριστύ 2 Ι 67 Πράσιν μπλε από τ ιμάτι τυ Ιωάν νη Στρώμα πρτκαλόχρυν, σταθερύ πάχυς, λεπτής κκκμετρίας με κόκκινυς, πράσινυς και μαύρυς κόκκυς Στρώμα λευκό μεγάλυ πάχυς Στρώμα πράσιν λαδί σκύρ με πρσμίξεις καφέ, κόκκινων, πράσινων και μαύρων κόκκων Στρώμα μπλε-μαύρ με πλλύς μικρύς ά σπρυς κόκκυς 1ν PO α UP Γ 0 3 Ρ -ω Ώ χ ρ α κάτω από τ αριστερό πόδι τυ Ιωάννη 3 Ι 72 Σάρκα από τ αριστερό χέρι της Πα ναγίας 4 Ι 73 Κόκκιν σκύρ από τ μανίκι τυ Χριστύ 3 Ι 3. ω /" σν Μ ί 68 α. a ρ Μ U α G Β 2 Ι ω a 9 78 e αχ 79 Στρώμα πράσιν λαδί σκύρ λεπτό σαν γραμ μή Στρώμα κίτριν καφετίζν ανμιόμρφης λε πτής κκκμετρίας με καφέ-κόκκινυς, ά σπρυς και μαύρυς κόκκυς I Λεπτό σκύρ στρώμα κατά τόπυς Στρώμα πρτκαλκίτριν ανμιόμρφης' κκκμετρίας με πλλύς άσπρυς και μικρύς κόκκινυς κόκκυς Στρώμα μικρύ πάχυς πράσιν-λαδί I Στρώμα πράσιν λαδί με άσπρυς κόκκυς IV Κόκκιν καφετίζν στρώμα Στρώμα μη σταθερύ πάχυς κόκκιν καφέ λεπτής κκκμετρίας με κόκκιν-καφέ και μαύρυς κόκκυς Στρώμα κόκκιν-καφέ μικρύ πάχυς I Στρώμα λευκό κατά τόπυς Στρώμα γκρι πράσιν, ανμιόμρφης κκκ Μπλε από τ μανδύα τυ Χριστύ Ι μετρίας με πρασινωπύς και λευκύς κόκκυς Στρώμα πράσιν μπλε μεγάλυ πάχυς I Λεπτό λευκό μγενές στρώμα Στρώμα κιτρινίζν, ακανόνιστυ πάχυς Ά σ π ρ από τ ευαγγέλι 1 Ι Στρώμα κίτριν σταθερύ πάχυς με πρσμί Κόκκιν από τ γράμμα τυ ευαγγε- 3 Ι ξεις άσπρων και πράσινων κόκκων λίυ Μικρύ πάχυς στρώμα κόκκιν βυσσινί με μικρύς καφέ κόκκινυς κόκκυς I Στρώμα μη σταθερύ πάχυς γκρι πράσιν με άσπρυς και ελάχιστυς κόκκινυς κόκκυς Στρώμα κίτριν καφέ Ι Ώχρα από την κρνίζα Πλύ λεπτό άσπρ στρώμα Στρώμα σταθερύ πάχυς πρτκαλόχρυν με Ι Πρτκαλί από την ταινία πάνω από πρσμίξεις καφέ κόκκινων, πράσινων και ά τ αριστερό χέρι τυ Χριστύ σπρων κόκκων 242

31 ΣΥΜΒΛ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΧΜΙΚΩΝ ΜΕΘΔΩΝ ΑΝΑΛΥΣΣ ΣΤ ΜΕΛΕΤ ΕΙΚΝΩΝ Λεπτό στρώμα σταθερύ πάχυς, κιτρινίζν με πρσμίξεις λευκών κόκκων I Ό π ω ς τ στρώμα Ι IV Στρώμα πράσιν καφέ σκύρ, κατά τόπυς, με πλλύς μικρύς μαύρυς και πράσινυς κόκ κυς - a 80 Κόκκιν από τ ιμάτι τυ Χριστύ 81 Πρτκαλί από τ «σημεί» τυ Χρι στύ 82 Μπλε από τ μανδύα τυ Χριστύ Ξ α. Χ 83 Σάρκα από τ αριστερό χέρι τυ Χρι στύ 84 Χρυσό φόντ επάνω 85 Σάρκα από τ αριστερό αυτί τυ αγίυ 7* 87 ν CQ ω α. Γκρι από τ βιβλί τυ αγίυ 88 Ρζ από τ πετραχήλι τυ αγίυ s g 89 Ά σ π ρ από τ μανδύα 90 Μαύρ από τ μανδύα ν ω β υ 2 Ι Ι Ι Κόκκιν σκύρ χρώμα κατά τόπυς, πλύ λε πτής κκκμετρίας Στρώμα λευκό κατά τόπυς Στρώμα πρτκαλκίτριν μγενές με πρ σμίξεις έντνα κόκκινων και πρασινόμαυρων κόκκων Στρώμα μη σταθερύ πάχυς, λευκό μγενές Στρώμα μικρύ πάχυς σαν γραμμή, μαύρ Στρώμα πράσιν-γκρι με μαυρπράσινυς κόκ κυς I Στρώμα πράσιν-μπλε σκύρ, ανμιόμρ φης και μεγάλης κκκμετρίας, κόκκι πράσι νι, μπλε, μαύρι IV Στρώμα λευκό μικρύ πάχυς Στρώμα πράσιν λαδί φωτεινό, με πρσμίξεις Ι πλλών μικρών έντνα κόκκινων και πράσινων κόκκων Στρώμα κίτριν λαδί ανικτό, με πρσμίξεις κόκκινων και λίγων άσπρων κόκκων 1 Ι Πλύ λεπτό έντνα κίτριν στρώμα Στρώμα λευκό μεγάλυ πάχυς με πρσμίξεις κόκκινων κόκκων Στρώμα μικρύ πάχυς έντνα κίτριν I Στρώμα μικρύ πάχυς άσπρ 1 Στρώμα μικρύ πάχυς πράσιν-λαδί με πρ σμίξεις πράσινων και μαύρων κόκκων Στρώμα γκρι ανικτό πράσιν με πλλύς ά σπρυς και πλλύς πρασινόμαυρυς κόκκυς Στρώμα ανικτό γκρι πράσιν μικρύ πάχυς 2 Ι με πρσμίξεις πράσινων και λευκών κόκκων Στρώμα γκρι καφετίζν, ανμιόμρφης κκ κμετρίας με άσπρυς και κόκκινυς κόκκυς Στρώμα λευκό γκρι με πρσμίξεις πλλών μι 2 Ι κρών πράσινων, κόκκινων και μαύρων κόκκων Στρώμα λευκό Στρώμα πρασινίζν με πλλύς έντνα πράσι Ι νυς και άσπρυς κόκκυς Μαύρ στρώμα I Στρώμα λευκό κατά τόπυς 3 Ι 243

32 Ι. ΧΡΥΣΥΛΑΚΣ - Α. ΑΛΕΞΠΥΛΥ Ρ Κόκκιν από τ αριστερό μανίκι τυ Χριστύ Μπλε σκύρ από τ μανδύα 1 Στρώμα κόκκιν βυσσινί, μη σταθερύ πάχυς 3 Κανελί από τ κέντρ τυ ευαγγελίυ 2 Στρώμα κίτριν καφέ έντνα κκκώδες με καφέ κίτρινυς και μαύρυς κόκκυς Ι Στρώμα πράσιν μπλε ανμιόμρφης κκκμετρίας με πλλύς μαύρυς κόκκυς Λευκό στρώμα μγενές, χωρίς πρσμίξεις Στρώμα πρτκαλόχρυν πλύ λεπτό, με ελάχι στες πρσμίξεις μικρών κόκκινων κόκκων Ι Στρώμα πρτκαλί-καφέ μικρύ πάχυς με πρσμίξεις καφέ κόκκινων και μαύρων κόκκων Στρώμα πλύ λεπτό έντνα κίτριν Στρώμα πράσιν λαδί με πρσμίξεις πράσινων, κόκκινων και μαύρων κόκκων Πλύ μικρύ πάχυς πρτκαλπράσιν στρώ μα με πρτκαλείς και άσπρυς κόκκυς - Ό " ^ (Ν t- a * 1 2 ' 93 (_Γ Tf *0 α. Χ CQ Χρυσό φόντ Σάρκα από τ αριστερό χέρι 96 Κόκκιν σκύρ από τα σχέδια 97 Κόκκιν ανικτό από τα σχέδια 120 Κίτριν από τ κάτω μέρς τυ πλαι σίυ 121 Πράσιν καφετίζν από τα κτίρια 122 Κόκκιν καφέ από τ μαφόρι της Πα ναγίας Ά σ π ρ από τ περίζωμα Κόκκιν από τ μανδύα τυ Ιωάννη 125 Πράσιν από τ ιμάτι τυ αριστερύ αγγέλυ Στρώμα κόκκιν σκύρ ανμιόμρφης κκκμετρίας με καφέ κόκκινυς κόκκυς Στρώμα πράσιν μαύρ μη σταθερύ πάχυς, α νμιόμρφης κκκμετρίας Ό π ω ς τ δείγμα 96 Ι Στρώμα πλύ μικρύ πάχυς έντνα κόκκιν ΓΝ _0 -Γ) F α. 3 χ a 8«Στρώμα με κίτρινυς - Β Χ er ω Φ y Ρ" 3 Q. α. -ω 0Q a W F 03 a 3 Ι μεγάλυς κόκκυς Στρώμα λευκό μγενές Στρώμα καφέ λαδί μιόμρφης κκκμετρίας Στρώμα κίτριν καφέ μιόμρφης κκκμε τρίας με άσπρυς και καφέ κίτρινυς κόκκυς Στρώμα κόκκιν καφέ σταθερύ πάχυς αν μιόμρφης κκκμετρίας με πλλύς κόκκιν-καφέ, μαύρυς και άσπρυς κόκκυς Στρώμα λευκό μγενές, χωρίς πρσμίξεις Στρώμα έντνα κόκκιν με κρυσταλλικύς κόκκινυς και πρτκαλκόκκινυς κόκκυς Στρώμα όμι με τ Ι, αλλά μικρότερης χρωμα τικής πυκνότητας Στρώμα σκύρ κόκκιν λεπτό σαν γραμμή Στρώμα λευκό κατά τόπυς, πλύ μικρύ πά χυς Στρώμα καφέ-λαδί πλύ μικρύ πάχυς, μικρής κκκμετρίας με πράσινυς, καφέ-κόκκινυς και μαύρυς κόκκυς Στρώμα μαύρ, λεπτό σαν γραμμή 244

33 ΣΥΜΒΛ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΧΜΙΚΩΝ ΜΕΘΔΩΝ ΑΝΑΛΥΣΣ ΣΤ ΜΕΛΕΤ ΕΙΚΝΩΝ 127 Μπλε από τ ιμάτι τυ δεξιύ αγγέ λυ 128 Ά σ π ρ από τ ένδυμα τυ αγίυ Νι κλάυ 129 Κόκκιν από τ ένδυμα τυ αγίυ Νι κλάυ Ρ - - / ν Χ D ω Φ δ α. -ω 0Q 130 Σάρκα από τ αριστερό χέρι τυ αγίυ 131 Κόκκιν ανιχτό από τ σταυρό στ φαιλόνι) r - ν. Ζ ~r Ό β m a 132 Γκρι-μπλε από τ σάκκ Κίτριν στρώμα μη σταθερύ πάχυς, κρυ σταλλικής υφής με κατά τόπυς πράσινες πε ριχές I Στρώμα κατά τόπυς λευκό χωρίς πρσμίξεις Στρώμα πράσιν μπλε ανμιόμρφης και με Ι γάλης κκκμετρίας με πράσιν-μπλε, ά σπρυς και μαύρυς κόκκυς Στρώμα σκύρ μπλε-μαύρ σχεδόν μγενές 1 Ι Στρώμα λευκό μγενές σταθερύ πάχυς 2 Ι Στρώμα καφέ σκύρ μικρύ πάχυς, ανμιό μρφης κκκμετρίας Στρώμα κατά τόπυς κόκκιν καφέ λεπτής κκκμετρίας με καφέ κόκκινυς, κόκκινυς και μαύρυς κόκκυς Στρώμα σταθερύ πάχυς μγενές χωρίς πρ 4 Ι σμίξεις Στρώμα καφέ λαδί, μικρύ πάχυς με πρσμί ξεις μικρών κόκκινων, πράσινων, κίτριν-καφέ και μαύρων κόκκων I Στρώμα καφέ κόκκιν ανικτό, ανμιόμρ φης λεπτής και πλύσιας κκκμετρίας (πλ λί κόκκινι, καφέ-κόκκινι, πρασινόμαυρι και άσπρι κόκκι IV Πλύ μικρύ πάχυς στρώμα, όμι με τ Στρώμα λεπτό σαν γραμμή μαυρπράσιν 3 Ι Στρώμα λευκό σταθερύ πάχυς μγενές I Στρώμα πρτκαλκόκκιν σταθερύ πάχυς πλύ λεπτής κκκμετρίας 1 Ι Στρώμα πράσιν σκύρ, ανμιόμρφης κκ κμετρίας με πλλύς άσπρυς και πράσινυς κόκκυς /. ΧΡΥΣΥΛΑΚΣ - Α. ΑΛΕΞΠΥΛΥ 245

34 Ν. ΧΑΤΖΔΑΚ - J. PHILLIPON - Ρ. AUSSET - Ι. ΧΡΥΣΥΛΑΚΣ - Α. ΑΛΕΞΠΥΛΥ RESUME CONTRIBUTION DES MÉTHODES PHYSICOCHIMIQUES D'ANALYSE A L'ÉTUDE DE 13 ICÔNES APPARTENANT AU MUSÉE BYZANTIN D'ATHÈNES L/e but de ce travail était le développement et la proposition d'une méthodologie d'analyse physicochimique pour les icônes byzantines et postbyzantines en ce qui concerne la recherche des paramètres qui décrivent la technologie de construction et la caractérisation de la qualité et de la nature des pigments qui ont été utilisés. Les icônes étudiées prises comme examples étaient choisies de manière telle qu'elles donnent la possibilité de mettre en évidence aussi bien que de faire valoir dans la mesure du possible cette méthodologie d'investigation. 13 icônes dont 6 sont peintes de deux cotés ont été examinées. Elles datent du 9ème au 18ème siècle; la plupart étant représentative du 14ème siècle. Elles appartiennent toutes au Musée Byzantin d'athènes. Les endroits de la prise de microéchantillons sont également choisis d'une manière adequate; les microprélèvements d'une surface de 1mm2 sont attentivement sélectionnés sur la carnation, les tissus, le fond ou sur les points secondaires, qui présentent cependant un intérêt particulier, comme les lettres, les repeints ou sur les multiples couches picturales superposées. Nous avons enfin sélectionné des microprélèvements présentant la même teinte de couleur sur différentes icônes afin de pouvoir encourager la possibilité de comparaison entre les oeuvres de la même école ou du même atelier de peinture. Les méthodes d'investigation utilisées par ordre d'utilisation sont: 1. Photographie de l'ensemble et macrophotographie selon la méthode classique. 2. Reflectographie infrarouge. 3. Prise des microprélèvements et préparation des coupes. 4. Microscopie optique en lumière polarisante et ultraviolette. 5. Microdiffractométrie X. 6. Analyse à la microsonde électronique. 7. Microspectrométrie infrarouge. Les 90 échantillons qui ont été analysés permettent la présentation des résultats suivants qui sont essentiellement fondés sur la mise en évidence des éléments de comparaison. Il ne serait pourtant pas prudent de généraliser les conclusions aquises. Ces résultats ne se refèrrent qu'aux icônes étudiées et se limitent à un caractère indicatif. La préparation est faite, pour la plupart des cas, du C a C 0 3 (11 icônes), alors que dans 7 icônes nous avons identifié du gypse, CaS0 4.2H 2 0. Ces deux composés inorganiques coexistent dans la préparation de l'icône Τ 188 Κατ. 12A. Dans les couches picturales nous avons identifié les pigments suivants: D'une manière générale les ocres sont abondamment présents mélangés essentiellement avec le blanc du plomb. Ombres et siennes, pigments fréquemment utilisés selon la littérature existante, ne sont pas détectés. Nous avons toutefois très souvent identifié la présence de la terre verte dans les couches de carnation. Le cinnabre, le C a C 0 3 ou le CaS0 4 utilisés comme pigments, l'azurite, l'indigo, l'orpiment, la malachite et le carbone complètent la pallette de l'artiste. L'épaisseur des couches picturales varie de Ιμπι à Ιμπι environ avec une valeur moyenne de 40μπι. La composition granulométrique est d'une façon générale assez irrégulière, présentant une valeur moyenne de grains égale à 2μπι. Le nombre des couches picturales est limité. Dans la plupart des cas la teinte de la couleur superficielle est rendue à l'aide d'une ou deux couches picturales, ce qui a permis de mettre en évidence quelques cas exceptionnels; la teinte de la couleur finale était le résultat de la superposition des sous-couches picturales présentant partout la même composition chimique avec une densité chromatique différente relative à chaque sous-couche. Notons enfin que nous avons également mis en évidence quelques exceptions importantes aux résultats présentés ci-dessus. Dans le cas de l'icône Κατ. ΙΑ (9ème-10ème-12ème siècle) une couche jaune d'orpiment (As2S3) est posée entre la préparation et les multiples couches picturales dues aux repeints fréquents qui présentent toutes des épaisseurs extrêmement irrégulières, alors que dans le cas des icônes Τ 100 Κατ. 3 et Τ 191 Κατ. 2 le résultat chromatique assure une expression esthétique très prononcée qui se caractérise par un nombre inhabituellement élevé des pigments utilisés mélangés d'une manière originale peu fréquemment rencontrée jusqu'à présent. 246 Powered by TCPDF ( NANO J. A. CHATZIDAKIS J. PHILIPPON P. AUSSET CHRYSOULAKIS ALEXOPOULOU