ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΑ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑ ΚΟΛΛΙΝΤΖΑ

Transcript

1 5 η 6 η Συνάντηση ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ : Παναγιώτης Βεργούρος, Οικονομολόγος, Συγγραφέας ΕΝΟΤΗΤΑ ΣΤΑΘΕΗ ΚΑΙ ΑΣΤΑΘΗΣ ΙΣΟΟΠΙΑ Ισορροπία σε κάποια μορφή αγοράς (προϊόντος, χρήματος, παραγωγικών συντελεστών) νοείται όταν η ζήτηση (για το προϊόν, το χρήμα, τον παραγωγικό συντελεστή) ισούται με την αντίστοιχη προσφορά. Η ανάλυση της ισορροπίας για κάθε αγορά γίνεται διεξοδικά σε επόμενα κεφάλαια. Στο συγκεκριμένο τμήμα του παρόντος εγχειριδίου μας ενδιαφέρει η ανάπτυξη κάποιων ειδικών θεμάτων που αφορούν την ισορροπία. Ισορροπία κατά Walras και κατά Marshall Σύμφωνα με τον Walras η ανισορροπία διορθώνεται με τη μεταβολή των τιμών, ενώ σύμφωνα με τον Marshall η ανισορροπία διορθώνεται με μεταβολή των ποσοτήτων. Σταθερή ισορροπία και ασταθής ισορροπία Η κατάσταση στην οποία οποιαδήποτε απόκλιση από την ισορροπία θέτει σε λειτουργία έναν αυτόματο μηχανισμό επαναφοράς της ονομάζεται σταθερή ισορροπία. Η κατάσταση στην οποία η απόκλιση από την ισορροπία δεν θέτει σε λειτουργία έναν αυτόματο μηχανισμό επαναφοράς της, αλλά αποκλίνει ακόμα περισσότερο, ονομάζεται ασταθής ισορροπία. Τα αίτια που δημιουργούν καταστάσεις ασταθούς ισορροπίας είναι: i. Η αρνητική κλίση της καμπύλης προσφοράς και η ταυτόχρονη θετική κλίση της ζήτησης ii. Η αρνητική κλίση της προσφοράς με ταυτόχρονη αρνητική κλίση της ζήτησης, όταν επιπλέον η καμπύλη ζήτησης τέμνει την αντίστοιχη της προσφοράς από πάνω προς τα κάτω iii. Η θετική κλίση ταυτόχρονα των καμπύλων ζήτησης και προσφοράς, με την καμπύλη προσφοράς να τέμνει τη αντίστοιχη της ζήτησης από τα δεξιά προς τα αριστερά. Πρέπει να σημειωθεί ότι στις περιπτώσεις όπου οι δύο καμπύλες έχουν ομόσημη κλίση, δηλαδή είναι και οι δύο θετικές ή και οι δύο αρνητικές, το είδος της ισορροπίας καθορίζεται και από το κριτήριο ισορροπίας που χρησιμοποιούμε. Αν χρησιμοποιήσουμε ως κριτήριο την εξίσωση των ποσοτήτων σε συγκεκριμένη τιμή (Walras) ισχύουν τα προαναφερόμενα. Αν χρησιμοποιήσουμε το κριτήριο του - 1 -

2 Marshall, οπότε το μεταβαλλόμενο μέγεθος σε περίπτωση ανισορροπίας είναι η ποσότητα και όχι η τιμή, τότε η ασταθής ισορροπία γίνεται σταθερή και το αντίστροφο. Το θεώρημα του ιστού της αράχνης Σύμφωνα με το θεώρημα του ιστού της αράχνης η ποσότητα που προσφέρουν οι παραγωγοί σε μια χρονική περίοδο αποτελεί συνάρτηση της τιμής που είχε το προϊόν στην προηγούμενη περίοδο. Συνεπώς δημιουργείται μια κατάσταση, όπου η μεταβολή της τιμής προς την τελική ισορροπία ακολουθεί μια σειρά από στάδια, όπως αυτά που περιγράφονται στο διάγραμμα 7.1.Από το συγκεκριμένο διάγραμμα προκύπτει ότι η ισορροπία θα επιτευχθεί σταδιακά, ακολουθώντας μια διαδρομή από το εξωτερικό προς το εσωτερικό (χωρίς να έχουμε στοιχεία για το χρόνο που απαιτείται για την ολοκλήρωση της). Συνεπώς το θεώρημα του ιστού της αράχνης είναι ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο στην προσπάθεια μας να εξηγήσουμε την τάση προς την ισορροπία ή την τάση για ανισορροπία που παρουσιάζεται στην αγορά ενός αγαθού. διάγραμμα 7.1 D S 7.2 ΠΛΕΟΝΑΣΜΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΗ ΚΑΙ ΠΛΕΟΝΑΣΜΑ ΠΑΑΓΩΓΟΥ Το πλεόνασμα του καταναλωτή Το πλεόνασμα του καταναλωτή μπορεί να οριστεί ως το κομμάτι της συνολικής χρησιμότητας που απολαμβάνει ο καταναλωτής από ορισμένη ποσότητα αγαθού, για το οποίο δεν έχει πληρώσει το αντίτιμο, αφού για ορισμένες μονάδες αγαθού πλήρωσε λιγότερο από ότι θα ήταν διατεθειμένος να πληρώσει. Αυτό συμβαίνει γιατί η αρνητική κλίση της ζήτησης επιτρέπει στον καταναλωτή να αγοράζει μια ποσότητα αγαθού στην τιμή που θα έδινε για την τελευταία αποκτώμενη μονάδα, ενώ για πιο μικρές ποσότητες θα έδινε μεγαλύτερες τιμές. Η σχηματική απεικόνιση του πλεονάσματος του καταναλωτή δίνεται στο διάγραμμα 7.2. Πρόκειται για την τριγωνική περιοχή που ορίζεται από την καμπύλη ζήτησης D και την ευθεία της τιμής που έχει επικρατήσει στην αγορά. Στο διάγραμμα 7.2 θεωρούμε ότι έχει επικρατήσει στην αγορά η τιμή P και συνεπώς το πλεόνασμα καταναλωτή ορίζεται από τη γραμμοσκιασμένη περιοχή ΑΒΓ

3 διάγραμμα 7.2 Α Γ Β Ο D Σχέση ελαστικότητας ζήτησης και πλεονάσματος του καταναλωτή Κ διάγραμμα 7.3 Α Ελαστικότερη ζήτηση σημαίνει και μικρότερο πλεόνασμα καταναλωτή Γ Β Ο D D Όσο πιο ανελαστική είναι μια καμπύλη ζήτησης τόσο μεγαλύτερο είναι το πλεόνασμα καταναλωτή που δημιουργείται. Για παράδειγμα, στο διάγραμμα 7.3 η καμπύλη ζήτησης D είναι πιο ελαστική από την D, και συνεπώς δημιουργεί μικρότερο πλεόνασμα καταναλωτή (ΑΒΓ) σε σχέση με αυτό που δημιουργεί η D (ΚΒΓ). Η διαφορά τους είναι η περιοχή ΚΑΒ. Το πλεόνασμα του παραγωγού Το πλεόνασμα του παραγωγού ορίζεται ως το όφελος του παραγωγού από το γεγονός ότι πουλά όλη την ποσότητα του προϊόντος του στην τιμή που θα πωλούσε μόνο την τελευταία μονάδα της συγκεκριμένης ποσότητας. Αυτό προκύπτει από τη θετική κλίση της καμπύλης προσφοράς, που μας επιτρέπει να θεωρήσουμε ότι ο παραγωγός θα μπορούσε να πουλήσει κάποιες ποσότητες του αγαθού και σε - 3 -

4 μικρότερες τιμές από αυτήν που τελικά τις πουλά. Ουσιαστικά η τελευταία μονάδα που πωλείται είναι και η καθοριστική για το ύψος της τιμής πώλησης. Στο διάγραμμα 7.4 απεικονίζεται σχηματικά η περιοχή του πλεονάσματος του παραγωγού. Η γραμμοσκιασμένη περιοχή που ορίζεται από την καμπύλη προσφοράς S και την ευθεία της τιμής που επικρατεί στην αγορά, δηλαδή η τριγωνική περιοχή ΑΒΓ, αποτελεί το πλεόνασμα του παραγωγού, αν η επικρατούσα τιμή στην αγορά ισούται με P. διάγραμμα 7.4 S Α Β Γ Ο Σχέση ελαστικότητας προσφοράς και πλεονάσματος παραγωγού διάγραμμα 7.5 S S Α Κ Γ Β Ελαστικότερη προσφορά σημαίνει και μικρότερο πλεόνασμα παραγωγού Ο Όσο πιο ελαστική είναι η προσφορά ενός αγαθού, τόσο μικρότερο είναι και το πλεόνασμα του παραγωγού που δημιουργεί. Για παράδειγμα, στο διάγραμμα 7.5 η συνάρτηση προσφοράς S είναι περισσότερο ελαστική από την S και δημιουργεί το πλεόνασμα ΑΒΚ που είναι μικρότερο από το αρχικό ΑΒΓ κατά την περιοχή ΚΓΒ

5 7.3 ΕΠΙΒΟΛΗ ΑΝΩΤΑΤΩΝ ΚΑΙ ΚΑΤΩΤΑΤΩΝ ΤΙΜΩΝ ΣΤΗΝ ΑΓΟΑ Επιβολή ανώτατης τιμής Η επιβολή στην αγορά μιας τιμής μικρότερης από την πραγματική τιμή ισορροπίας, χρησιμοποιείται ως μέτρο συμπίεσης του πληθωρισμού από τις Κυβερνήσεις ή υιοθετείται ως μέτρο προστασίας του εισοδήματος του καταναλωτή από τις τιμές της αγοράς που κρίνονται, τη συγκεκριμένη περίοδο, πολύ υψηλές. διάγραμμα 7.6 Ε S Γ Α Β μ ν Θ Η επιβολή ανώτατης τιμής προκαλεί έλλειμμα στην ποσότητα και καπέλο στην τιμή Δ D Ο Ζ Η Κ Όπως φαίνεται στο διάγραμμα 7.6 η τιμή ισορροπίας στην αγορά έπρεπε να είναι η ΟΑ και η αντίστοιχη ποσότητα ισορροπίας η ΟΗ. Η επιβολή της τιμής ΟΒ ως ανώτατης δημιουργεί ανισορροπία, η οποία εκδηλώνεται με τη δημιουργία ελλείμματος ίσο με ΖΚ, αφού η ζητούμενη ποσότητα σε αυτήν την τιμή είναι ΟΚ και η προσφερόμενη ΟΖ. Επιπλέον υπάρχει ο κίνδυνος δημιουργίας μαύρης αγοράς, με την επιβολή καπέλου στην τιμή. Το καπέλο είναι η διαφορά ανάμεσα στην τιμή που θα έπρεπε να πληρώνουν οι καταναλωτές για τη συγκεκριμένη ποσότητα (δηλαδή η τιμή που επιβάλλεται ως ανώτατη ) και στην τιμή που τελικά πληρώνουν (που προκύπτει αν αντιστοιχίσουμε στη συνάρτηση ζήτησης την προσφερόμενη ποσότητα που αντιστοιχεί στην ανώτατη τιμή). Στη συγκεκριμένη περίπτωση το καπέλο ισούται με ΒΓ. Επιβολή κατώτατης τιμής Η επιβολή στην αγορά μιας τιμής μεγαλύτερης από την πραγματική τιμή ισορροπίας, χρησιμοποιείται από τις Κυβερνήσεις όταν κρίνεται σκόπιμο να ενισχυθεί το εισόδημα κάποιων παραγωγών και να προστατευτούν οι τιμές των προϊόντων τους από τον ανταγωνισμό. Είναι στην ουσία μέτρο στήριξης των τιμών όταν αυτές είναι πολύ χαμηλές. Χρησιμοποιήθηκε πολύ συχνά στην αγορά γεωργικών προϊόντων. Αυτή τη φορά η τιμή που επιβάλλεται είναι η ΟΓ, αντί της ΟΑ (διάγραμμα 7.7) που θα προέκυπτε από τη φυσιολογική λειτουργία της αγοράς. Το αποτέλεσμα είναι να δημιουργηθεί πλεόνασμα ίσο με ΖΚ στην αγορά, αφού η ζητούμενη ποσότητα σε αυτή την τιμή είναι ΟΖ και η προσφερόμενη ποσότητα είναι ΟΚ

6 διάγραμμα 7.7 Ε S Γ Α Θ Η επιβολή κατώτατης τιμής προκαλεί πλεόνασμα προσφερόμενης ποσότητας Δ D Ο Ζ Η Κ Η επίδραση των ανώτατων και κατώτατων τιμών στην κοινωνική ευημερία Αν θελήσουμε να μετρήσουμε την κοινωνική ευημερία σε όρους πλεονάσματος καταναλωτή και παραγωγού, θα καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι η επιβολή τιμών με μέτρα έξω από το μηχανισμό της αγοράς μειώνουν την κοινωνική ευημερία. Για παράδειγμα στο διάγραμμα 7.7 η επιβολή της ανώτατης τιμής μετατρέπει το πλεόνασμα καταναλωτή από ΕΑΘ σε ΕΒνμ και αντίστοιχα το πλεόνασμα παραγωγού από ΑΔΘ σε ΒΔν. Συνεπώς προκαλεί μείωση του αθροίσματος των δύο πλεονασμάτων κατά την περιοχή μνθ. ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΑ ΧΑΑΚΤΗΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΛΗΟΥΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΥ Τα γενικά χαρακτηριστικά του πλήρους ανταγωνισμού Για να χαρακτηρίσουμε μια αγορά ως πλήρως ανταγωνιστική πρέπει να ισχύουν οι παρακάτω βασικές παραδοχές: i. πολλές επιχειρήσεις μικρού μεγέθους ii. εύκολη είσοδο των επιχειρήσεων στον κλάδο, καθώς και εύκολη έξοδο από αυτόν iii. παραγωγή ομοιογενούς προϊόντος iv. απουσία οικονομικών κερδών στο μακροχρόνιο διάστημα, αφού η τιμή του προϊόντος ισούται με το μέσο κόστος της επιχείρησης Ειδικότερα πρέπει να τονιστεί ότι στον πλήρη ανταγωνισμό οι επιχειρήσεις είναι πολλές και μικρού μεγέθους ώστε να κατέχουν μικρό μερίδιο από την αγορά και να μην μπορούν να επηρεάσουν με τις αποφάσεις τους την αγοραία τιμή και τη συνολική προσφερόμενη ποσότητα. Για αυτόν το λόγο κάθε επιχείρηση αντιμετωπίζει καμπύλη ζήτησης πλήρως ελαστική, ανεξάρτητα από το είδος της καμπύλης που αντιμετωπίζει ολόκληρος ο κλάδος. Τα διαγράμματα 8.1 και 8.2 απεικονίζουν αυτό το βασικό χαρακτηριστικό της συγκεκριμένης αγοράς - 6 -

7 διάγραμμα 8.1 διάγραμμα 8.2 κλάδος ατομική επιχείρηση S D. Η καμπύλη ζήτησης για τον κλάδο έχει αρνητική κλίση, αφού για αυτόν ισχύει ο γνωστός νόμος της ζήτησης. Αντίθετα η καμπύλη ζήτησης που αντιμετωπίζει η πλήρως ανταγωνιστική επιχείρηση δεν επηρεάζεται από την τιμή που θα θελήσει να επιβάλλει η επιχείρηση. Τέλος, αν οι αγοραστές και οι πωλητές που συμμετέχουν σε αυτού του είδους την αγορά έχουν πλήρη γνώση των συνθηκών της αγοράς, τότε ο πλήρης ανταγωνισμός έχει επικρατήσει να χαρακτηρίζεται ως τέλειος ανταγωνισμός. D 8.2 Η ΛΕΙΤΟΥΓΙΑ ΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΗΣΕΩΝ ΣΤΟΝ ΠΛΗΗ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟ Οι βασικές σχέσεις που διέπουν τη λειτουργία μιας πλήρως ανταγωνιστικής επιχείρησης (περιγραφή του διαγράμματος 8.3) Η καμπύλη του συνολικού εσόδου (ΤR) στον πλήρη ανταγωνισμό είναι ουσιαστικά ευθεία αφού η τιμή είναι σταθερή και δεδομένη για την επιχείρηση (δηλ. TR P ). Στα σημεία Α και Γ η κλίση του TC είναι ίση με την κλίση του TR γιατί η εφαπτομένη στην καμπύλη του TC σε αυτά τα σημεία είναι παράλληλη με την ευθεία του TR. Γνωρίζοντας ότι η κλίση της καμπύλης ισούται με TR / P καταλήγουμε ότι η κλίση της καμπύλης του TC στα σημεία Α και Γ ισούται με. Όμως η κλίση της καμπύλης του συνολικού κόστους είναι στην ουσία το οριακό κόστος σε αυτά τα σημεία. Συνεπώς στα Α και Γ αντιστοιχεί MC P. Στα σημεία Β και Δ έχουμε στο πρώτο διάγραμμα TR TC P ATC P ATC και συνεπώς η τιμή ισούται με το μέσο κόστος. Στο σημείο Γ η επιχείρηση πουλά το προϊόν σε τιμή P ενώ το ανά μονάδα κόστος της, δηλαδή το μέσο κόστος είναι ίσο με ATC. Συνεπώς έχει κέρδος ανά μονάδα προϊόντος ίσο με τη διαφορά P ATC, που σημαίνει ότι συνολικά θα έχει κέρδος P ATC που αντιστοιχεί στο γραμμοσκιασμένο εμβαδόν

8 TR, TC διάγραμμα 8.3 TC TR Δ A B Γ MR, MC ATC MC ATC = MR Η συνθήκη διακοπής των εργασιών στο βραχυχρόνιο διάστημα Η πλήρως ανταγωνιστική επιχείρηση συνεχίζει την παραγωγή της βραχυχρόνια, όσο μπορεί να καλύψει το βραχυχρόνιο μεταβλητό κόστος της SRVC. Συνεπώς όταν οι ζημιές είναι μεγαλύτερες από το σταθερό κόστος σημαίνει ότι σε αυτές προστίθεται και τμήμα του μεταβλητού, άρα η επιχείρηση αδυνατεί να το καλύψει και πρέπει να διακόψει τη λειτουργία της. Συγκεκριμένα η σχέση P SRAVC, υποδεικνύει ότι πρέπει να διακοπεί η λειτουργία της, αφού το μέσο μεταβλητό βραχυχρόνιο κόστος είναι μεγαλύτερο από την τιμή. Πρέπει να τονίσουμε ότι το παράδοξο της επιμονής της επιχείρησης να παράγει βραχυχρόνια ακόμα και με ζημιές, όταν δηλαδή το μέσο κόστος της AC είναι μεγαλύτερο της τιμής, οφείλεται στο ότι η επιχείρηση προσπαθεί να καλύψει τμήμα του κόστους που έχει επωμιστεί από μακροχρόνια δάνεια ή στο γεγονός ότι ελπίζει πως θα βελτιωθεί η εικόνα της αγοράς. Η προσφορά της ανταγωνιστικής επιχείρησης Για την ανταγωνιστική επιχείρηση ισχύει ότι έχουμε αναφέρει για την προσφορά των επιχειρήσεων γενικότερα. Δηλαδή η καμπύλη προσφοράς μιας επιχείρησης στον πλήρη ανταγωνισμό ξεκινά από το σημείο όπου το οριακό κόστος τέμνει το μέσο μεταβλητό. Επιπλέον, γνωρίζοντας τη σημασία του κόστους για τον προσδιορισμό της προσφοράς, μπορούμε να πούμε ότι μια πλήρως ανταγωνιστική επιχείρηση πρέπει να χρησιμοποιεί τόσες ποσότητες παραγωγικών συντελεστών όσες είναι απαραίτητη ώστε η οριακή παραγωγικότητα του κάθε συντελεστή να ισούται με την αμοιβή του

9 Η μακροχρόνια ισορροπία της ανταγωνιστικής επιχείρησης Η μακροχρόνια ισορροπία μιας τέλεια ανταγωνιστικής επιχείρησης επιτυγχάνεται στο σημείο μηδενικού κέρδους, δηλαδή εκεί όπου το συνολικό κόστος ισούται με το συνολικό έσοδο, δηλαδή εκεί όπου TC TR. Η συνθήκη με την οποία εξακριβώνουμε το σημείο μακροχρόνιας ισορροπίας μπορεί να διατυπωθεί και ως P MC και P min LRAC, όταν LRAC είναι το μακροχρόνιο μέσο κόστος. Το σημείο αυτό ονομάζεται και νεκρό σημείο μιας ανταγωνιστικής επιχείρησης. Προσοχή: Ως κέρδος θεωρούμε τη διαφορά έσοδα κόστος. Το κόστος των επιχειρήσεων στην περίπτωση που θέλουμε να δικαιολογήσουμε το γιατί συνεχίζουν να λειτουργούν μακροχρόνια χωρίς κέρδος θα συμπεριλάβουμε και το αφανές κόστος, δηλαδή το κόστος που προκύπτει από την επιλογή του επιχειρηματία να μην προσφέρει την εργασία του ως υπάλληλος σε άλλη επιχείρηση, ή από την επιλογή του επιχειρηματία να χρησιμοποιήσει ένα δικό του κτίριο ως στέγη για την επιχείρησή του και όχι να το μισθώσει σε άλλη επιχείρηση κτλ. Η διαφήμιση στον πλήρη ανταγωνισμό Το προϊόν στον πλήρη ανταγωνισμό είναι εξαιρετικά ομοιογενές, τουλάχιστον στα μάτια των καταναλωτών και συνεπώς είναι πολύ δύσκολη η διαφοροποίηση του μέσα από τη διαφήμιση, η οποία είναι ανίκανη ουσιαστικά να βοηθήσει την επιχείρηση να κερδίσει μεγαλύτερο μερίδιο αγοράς. Η μεγιστοποίηση του κέρδους και η κοινωνική ευημερία Οι επιχειρήσεις στον πλήρη ανταγωνισμό προσπαθούν να μεγιστοποιήσουν τα κέρδη τους. Στην προσπάθεια τους αυτή οδηγούνται σε παραγωγή με τεχνολογικά άριστους συνδυασμούς. Επιπλέον η ισότητα προσφοράς και ζήτησης στην οποία υποχρεώνονται να υπακούσουν όλες οι ανταγωνιστικές επιχειρήσεις, οδηγεί στη μέγιστη δυνατή κοινωνική ευημερία, όταν αυτή εκτιμάται με βάση τα πλεονάσματα παραγωγού και καταναλωτή (βλέπε το κεφάλαιο θέματα ισορροπίας ). Ο πλήρης ανταγωνισμός, γενικότερα, οδηγεί συνήθως σε χαμηλότερες τιμές και σε πιο αποτελεσματική παραγωγή μετρημένη σε όρους κοινωνικής ευημερίας, συγκρινόμενος με τις άλλες μορφές αγοράς. ΕΝΟΤΗΤΑ ΟΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΜΟΝΟΠΩΛΙΑΚΗΣ ΑΓΟΑΣ Ο ορισμός της μονοπωλιακής αγοράς Μονοπωλιακή αγορά είναι η μορφή της αγοράς στην οποία συμμετέχει μόνο μία επιχείρηση μεγάλου μεγέθους, με την είσοδο νέων επιχειρήσεων στον κλάδο να είναι εξαιρετικά δύσκολη. Οι βασικοί παράγοντες διατήρησης μιας αγοράς σε μονοπωλιακή μορφή Η διατήρηση μιας μονοπωλιακής αγοράς εξαρτάται άμεσα από τους παρακάτω παράγοντες: Δέσμευση και αποκλειστική εκμετάλλευση από μια επιχείρηση των φυσικών πόρων που είναι απαραίτητοι στην παραγωγή του προϊόντος, πχ πρώτες ύλες Η ανάγκη κατοχής μεγάλου αρχικού κεφαλαίου για την είσοδο στην παραγωγή Η ύπαρξη πολύ σημαντικών οικονομιών κλίμακας στην παραγωγή του προϊόντος Η αποκλειστική χρήση της τεχνολογίας παραγωγής, με κατοχύρωση μέσω διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας - 9 -

10 9.2 ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΧΕΣ ΛΕΙΤΟΥΓΙΑΣ ΜΟΝΟΠΩΛIOY ΒΑΧΥΧΟΝΙΑ Καμπύλη ζήτησης και καμπύλες εσόδων διάγραμμα 9.1 Κ D 1 TR κλίση MR 2 κ Λ Σ D 1 Β D 1 P 1 MR 0 Ο Α Ν MR Στο διάγραμμα 9.1 που αφορά μια μονοπωλιακή επιχείρηση, το TR είναι το συνολικό έσοδο, MR το οριακό έσοδο, ΚΝ η καμπύλη ζήτησης και MR το οριακό έσοδο. Με βάση αυτό μπορούμε να κάνουμε τις εξής παρατηρήσεις: Το συνολικό έσοδο TR είναι μέγιστο όταν το οριακό έσοδο MR μηδενίζεται. Στο σημείο μεγιστοποίησης του συνολικού εσόδου αντιστοιχεί ελαστικότητα ζήτησης ίση με τη μονάδα. Η καμπύλη ζήτησης, όταν είναι ευθεία όπως στη συγκεκριμένη περίπτωση, διατηρεί τη μορφή της ελαστικότητας που έχουν όλες οι αντίστοιχες καμπύλες ζήτησης, ανεξάρτητα από το είδος της αγοράς στην οποία ανήκουν. Συνεπώς η ελαστικότητα τιμής είναι φθίνουσα και από ελαστική μετατρέπεται σε ανελαστική, όσο μειώνεται η τιμή. Όσο η ζήτηση είναι ελαστική (τμήμα ΚΒ του διαγράμματος), το οριακό έσοδο είναι θετικό. Όταν η ζήτηση γίνεται ανελαστική (τμήμα ΒΝ του διαγράμματος) τότε το οριακό έσοδο γίνεται αρνητικό. Η κλίση του οριακού εσόδου είναι διπλάσια από αυτήν της ζήτησης. Μεγιστοποίηση του κέρδους μιας μονοπωλιακής επιχείρησης Το διάγραμμα 9.2 παρουσιάζει τις καμπύλες συνολικού εσόδου TR και συνολικού κόστους TC μιας μονοπωλιακής επιχείρησης:

11 Λ Μ διάγραμμα 9.2 β TC α Κ Ν ΤR Ο A B Γ Από την παρατήρηση του, προκύπτουν τα επόμενα συμπεράσματα: Το μέγιστο κέρδος επιτυγχάνεται για μια μονοπωλιακή επιχείρηση στο σημείο όπου MC MR. Όμως, τα οριακά μεγέθη του κόστους και του εσόδου είναι οι κλίσεις των εφαπτόμενων τους σε αυτά τα σημεία. Οπότε, για να είναι μέγιστο το κέρδος θα πρέπει οι εφαπτόμενες των καμπύλων συνολικού κόστους και εσόδου να είναι παράλληλες (αφού παράλληλες ευθείες έχουν και ίδιες κλίσεις), κάτι που συμβαίνει στο σημείο Β, όπου η εφαπτομένη του συνολικού κόστους είναι η α και η εφαπτομένη του συνολικού εσόδου είναι η β. Αφού είναι παράλληλες θα πρέπει να είναι ίσες και οι κλίσεις τους και συνεπώς τα οριακά τους μεγέθη MC και MR. Η επιχείρηση θα παράγει μέσα στην περιοχή όπου ΑΓ, όπου το συνολικό έσοδο είναι μεγαλύτερο από το συνολικό κόστος και συνεπώς επιτυγχάνεται κέρδος. Στις περιοχές εκτός του τμήματος ΑΓ η επιχείρηση έχει ζημιές, αφού δεν μπορεί να καλύψει το συνολικό της κόστος. Διαγραμματική απεικόνιση της λειτουργίας μιας μονοπωλιακής επιχείρησης με κέρδη Το διάγραμμα 9.3 αντιστοιχεί σε μονοπωλιακή επιχείρηση που παρουσιάζει κέρδη: διάγραμμα 9.3 MC Γ Ζ AΤC B Η Μ A MR D Ο Δ Ε

12 Η επιχείρηση ισορροπεί στο σημείο Δ, όπου ισχύει η συνθήκη MC MR και θα προσφέρει ποσότητα ίση με ΟΔ, σε τιμή ΟΓ. Για την ποσότητα και την τιμή ισορροπίας μπορούμε να παρατηρήσουμε τα εξής: Η ποσότητα ισορροπίας προκύπτει από την τομή οριακού εσόδου και οριακού κόστους. Η ποσότητα ΟΕ θα προσφερόταν στην αγορά αν ο κλάδος ήταν ανταγωνιστικός οπότε θα έπρεπε η καμπύλη προσφοράς ( MC ) να τέμνεται με τη ζήτηση. Σε μια τέτοια περίπτωση βέβαια δεν θα υπήρχε η καμπύλη MR σε αυτήν τη μορφή (βλέπε την ενότητα πλήρους ανταγωνισμού). Η τιμή ισορροπίας προκύπτει από την καμπύλη ζήτησης και την ποσότητα που έχει ήδη υπολογιστεί. Είναι υψηλότερη της τιμής που θα υπήρχε σε πλήρη ανταγωνισμό λόγω της μονοπωλιακής δύναμης, που προέρχεται από την κλίση της καμπύλης MR. Η επιχείρηση παρουσιάζει κέρδη, αφού το μέσο κόστος ATC, είναι μικρότερο της τιμής P, που έχει επιβληθεί στην αγορά. Η ισορροπία θα προκύπτει πάντα σε ελαστική περιοχή της ζήτησης, αφού η MR θα έχει πάντα διπλάσια κλίση από τη ζήτηση που τη δημιουργεί και συνεπώς θα μηδενίζεται στην ποσότητα που αντιστοιχεί στο μέσο της ζήτησης (οπότε η τομή της MR με το MC θα αντιστοιχεί πάντα σε ποσότητα αριστερά του μέσου της ζήτησης σημείο Μ στο διάγραμμα 9.3). Παρατήρηση: 1. Ο μονοπωλητής δεν έχει συγκεκριμένη καμπύλη προσφοράς, αφού μπορεί να προσφέρει την ίδια ποσότητα προϊόντος σε διαφορετικές τιμές. Ουσιαστικά για την προσφορά του μονοπωλητή παίζει σημαντικό ρόλο η ζήτηση που αντιμετωπίζει. 2. Η άποψη ότι μια μονοπωλιακή επιχείρηση μπορεί να αυξήσει τα κέρδη της, απλά αυξάνοντας την τιμή του προϊόντος της, χωρίς να την ενδιαφέρει το επίπεδο παραγωγής στο οποίο ήδη βρίσκεται, είναι λανθασμένη. Πρέπει και για την μονοπωλιακή επιχείρηση να ισχύει η βασική συνθήκη MC MR. Επιπλέον, η ισορροπία θα προκύπτει πάντα σε ελαστική περιοχή της ζήτησης και συνεπώς η αύξηση της τιμής θα μειώνει τη δαπάνη των καταναλωτών (η δαπάνη ακολουθεί την ποσότητα σε ελαστική ζήτηση), που είναι και το έσοδο της μονοπωλιακής επιχείρησης. 9.3 ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΧΕΣ ΛΕΙΤΟΥΓΙΑΣ ΜΙΑΣ ΜΟΝΟΠΩΛΙΑΚΗΣ ΕΠΙΧΕΙΗΣΗΣ ΜΑΚΟΧΟΝΙΑ Η διαγραμματική απεικόνιση μακροχρόνιας ισορροπίας Το διάγραμμα 9.4 περιγράφει τη μακροχρόνια ισορροπία μιας μονοπωλιακής επιχείρησης με SRATC το βραχυχρόνιο μέσο κόστος, SRMC το βραχυχρόνιο οριακό κόστος, LRMC το μακροχρόνιο οριακό κόστος και LRAC το μακροχρόνιο μέσο κόστος: Σύμφωνα με το διάγραμμα: Η επιχείρηση μεγιστοποιεί τα κέρδη της μακροχρόνια σε επίπεδο παραγωγής ΟΚ ποσότητας προϊόντος, όπου το LRMC τέμνει την καμπύλη οριακού εσόδου. Η τιμή που προκύπτει είναι η P, με την ίδια διαδικασία όπως και στη βραχυχρόνια περίοδο. Η μακροχρόνια ποσότητα ισορροπίας για τη συγκεκριμένη επιχείρηση του διαγράμματος δεν αντιστοιχεί στο ελάχιστο μέσο μακροχρόνιο κόστος. Για να συνέβαινε κάτι τέτοιο θα έπρεπε η επιχείρηση να παρήγαγε ποσότητα ΟΛ, στην οποία το μέσο μακροχρόνιο κόστος LRATC εφάπτεται στην καμπύλη βραχυχρόνιου μέσου κόστους SRATC 2, στο ελάχιστο σημείο της (βλέπε κεφάλαιο κόστους). Για να ήταν δυνατό αυτό, θα έπρεπε η επιχείρηση να παράγει με μεγαλύτερο μέγεθος εργοστασίου από αυτό στο οποίο παράγει όταν ισορροπεί στο σημείο όπου

13 C διάγραμμα 9.4 SRMC LRMC SRATC 1 Λ SRATC 3 LRATC SRATC 2 D MR Ο Κ Λ Μακροχρόνια ισορροπία και ζήτηση Αν η ζήτηση που αντιμετωπίζει μια μονοπωλιακή επιχείρηση αυξηθεί, συνεπάγεται ότι αυξάνεται και το οριακό έσοδο της επιχείρησης. Η επιχείρηση, όμως, δεν μπορεί βραχυχρόνια να μεταβάλλει όλους τους παραγωγικούς συντελεστές που χρησιμοποιεί και συνεπώς θα συνεχίσει να παράγει με το ίδιο μέγεθος εργοστασίου. Αν η ζήτηση παραμείνει υψηλότερη, τότε η επιχείρηση θα αυξήσει το μέγεθος του εργοστασίου της και συνεπώς θα παράγει με τρόπο περισσότερο αποτελεσματικό, μειώνοντας το μέσο κόστος της. 9.4 ΣΥΓΚΙΣΗ ΠΛΗΟΥΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΜΟΝΟΠΩΛΙΟΥ Αποτελεσματικότητα των δύο αγορών Η μονοπωλιακή επιχείρηση σε σχέση με μια πλήρως ανταγωνιστική: Παράγει, πιθανότατα, μακροχρόνια με υψηλότερο μέσο κόστος. Η αμφιβολία που αφήνουμε να εννοηθεί, οφείλεται στην πιθανή ύπαρξη φυσικού μονοπωλίου (βλέπε τις επόμενες παραγράφους). Προσφέρει μικρότερη ποσότητα σε υψηλότερη τιμή Οδηγεί σε μη αποτελεσματική χρησιμοποίηση των πόρων της οικονομίας Αναδιανέμει άνισα το εισόδημα στους παραγωγικούς συντελεστές αφού δεν χρησιμοποιεί όλες τις ποσότητες που θα μπορούσε από τον καθένα Φυσικά μονοπώλια Τα φυσικά μονοπώλια είναι παραγωγικοί κλάδοι όπου επικρατούν πολύ έντονες οικονομίες κλίμακας. Το αποτέλεσμα είναι η εμφάνιση φθίνοντος μέσου κόστους μακροχρόνια για την επιχείρηση που μπορεί να καλύψει με την παραγωγή της ολόκληρη τη ζήτηση. Μάλιστα, σε αυτές τις περιπτώσεις ο στόχος της μεγιστοποίησης της κοινωνικής ευημερίας εξυπηρετείται καλύτερα από μια επιχείρηση και όχι με αγορά σε μορφή πλήρους ανταγωνισμού. Το διάγραμμα 9.5 παρουσιάζει το μέσο μακροχρόνιο κόστος στην παραγωγή ενός αγαθού, όπως εκτιμάται ότι θα διαμορφωθεί σε έναν ανταγωνιστικό κλάδο LRATC P και σε μια μονοπωλιακή επιχείρηση LRATC. M

14 AΤC διάγραμμα 9.5 Αν LRATC τότε φυσικό μονοπώλιο LRATC P LRAΤC M Ο Σε αυτούς τους κλάδους η επιχείρηση που προηγήθηκε χρονικά είναι συνήθως και αυτή που επικρατεί γιατί έχει αποκτήσει ένα κοστολογικό προβάδισμα σε σχέση με τις υπόλοιπες επιχειρήσεις που πιθανόν να επιθυμούν να εισέλθουν στον κλάδο. Η σημασία του χρόνου εισαγωγής μιας επιχείρησης στην παραγωγή ενός τέτοιου κλάδου, συχνά παρουσιάζεται με ένα διάγραμμα, όπως το 9.6. ΑTC διάγραμμα 9.6 Α Β Ο α β t Όσο περισσότερο χρόνο βρίσκεται μια επιχείρηση στον κλάδο τόσο μικρότερο μέσο κόστος αντιμετωπίζει, με αποτέλεσμα να είναι πολύ δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να την ανταγωνιστεί κάποια άλλη επιχείρηση, που αποφασίζει να εισέλθει στον κλάδο αργότερα. Η επιχείρηση που μπήκε πρώτη στην παραγωγή βρίσκεται ήδη στο χρονικό σημείο β οπότε αντιμετωπίζει πολύ μικρότερο κόστος από την επιχείρηση που βρίσκεται στο χρονικό σημείο α ή που μόλις τώρα μπαίνει στον κλάδο. Το Κράτος, συχνά, αναλαμβάνει να παράγει το προϊόν και να λειτουργήσει ως φυσικός μονοπωλητής ή να ελέγξει την επιχείρηση που το παράγει. Σε αυτήν τη περίπτωση το μονοπώλιο είναι κρατικό. Επιπλέον το κράτος μπορεί να τιμολογήσει το προϊόν όχι με βάση τη σχέση MC = MR αλλά τη σχέση MC = P αφού δεν επιδιώκει μεγιστοποίηση κερδών αλλά μεγιστοποίηση της κοινωνικής ευημερίας

15 Δείκτης μονοπωλιακής δύναμης Δείκτης μονοπωλιακής δύναμης ονομάζεται η διαφορά μεταξύ της τιμής που επιβάλει το μονοπώλιο και του οριακού κόστους της μονοπωλιακής επιχείρησης σε αυτό το επίπεδο παραγωγής, δηλαδή η διαφορά P - MC. Στο διάγραμμα 9.7 ο δείκτης μονοπωλιακής δύναμης είναι η απόσταση ΑΒ. Μάλιστα συνήθως μετράμε τη μονοπωλιακή ισχύ ως ποσοστό της τιμής οπότε υπολογίζουμε τι ποσοστό της απόστασης ΟΒ είναι το ΑΒ. διάγραμμα 9.7 MC Β Δείκτης μονοπωλιακής δύναμης: P MC A MR D Ο Γ Έννοια του διαφορισμού των τιμών Ο διαφορισμός τιμών είναι η δυνατότητα μιας επιχείρησης να θέτει διαφορετικές τιμές σε διαφορετικούς καταναλωτές ή σε διαφορετικές ομάδες καταναλωτών, χωρίς αυτό να επιβάλλεται από διαφορές στο κόστος παραγωγής. Ειδικά για το ρόλο του κόστους, πρέπει να τονιστεί ότι για να χαρακτηρίσουμε τη διαφοροποίηση μιας τιμής ενός προϊόντος ως πολιτική διαφορισμού τιμών, πρέπει να μην υπάρχει διαφορά στο κόστος παραγωγής του, πχ μεταφορικά έξοδα, που να δικαιολογούν διαφορετικές τιμές σε διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές, ακόμα και μέσα στην ίδια χώρα. Οι επιχειρήσεις μπορούν να διαφοροποιήσουν τις τιμές που θέτουν ανάλογα με την ομάδα καταναλωτών στην οποία απευθύνονται. Δηλαδή προσπαθούν να διαφοροποιήσουν τις τιμές ανάλογα με την εκτίμηση για τη ζήτηση των καταναλωτών που έχουν απέναντί τους (διαφορισμός τιμών πρώτου βαθμού). Ο στόχος των επιχειρήσεων όταν ακολουθούν αυτήν την πρακτική είναι να αποσπάσουν τμήμα ή ολόκληρο το πλεόνασμα του καταναλωτή. ΕΝΟΤΗΤΑ ΧΑΑΚΤΗΙΣΤΙΚΑ ΚΑΙ ΑΙΤΙΕΣ ΥΠΑΞΗΣ ΤΟΥ ΟΛΙΓΟΠΩΛΙΟΥ Τα χαρακτηριστικά του ολιγοπωλίου Ένας κλάδος θεωρείται ολιγοπωλιακός όταν συγκεντρώνει τα παρακάτω χαρακτηριστικά: Περιορισμένος αριθμός επιχειρήσεων που ελέγχει πολύ μεγάλο τμήμα της συνολικής προσφοράς. Για το χαρακτηρισμό ενός κλάδου ως ολιγοπώλιο δεν έχει σημασία μόνο ο αριθμός των επιχειρήσεων που μετέχουν σε αυτόν αλλά και το ποσοστό της παραγωγής ή των πωλήσεων πραγματοποιούν οι μεγαλύτερες από αυτές. Συνεπώς, ένας κλάδος με σημαντικό αριθμό

16 επιχειρήσεων μπορεί να χαρακτηριστεί ως ολιγοπωλιακός αν οι μεγαλύτερες επιχειρήσεις κατέχουν σημαντικό τμήμα της αγοράς. Έντονη αλληλεξάρτηση των επιχειρήσεων, υπό την έννοια ότι οποιαδήποτε απόφαση παίρνει μια από αυτές μπορεί να επηρεάσει τη στρατηγική των υπολοίπων. Το προϊόν του ολιγοπωλιακού κλάδου δεν είναι απόλυτο ότι θα είναι ομοιογενές, αλλά ούτε και απαραίτητα διαφοροποιημένο. Υπάρχουν ολιγοπωλιακοί κλάδοι που παράγουν ομοιογενή προϊόντα, όπως χάλυβα, αλλά και κλάδοι που παράγουν διαφοροποιημένα προϊόντα, όπως αυτοκίνητα. Ακριβώς αυτή η πιθανή διαφοροποίηση του προϊόντος μιας ολιγοπωλιακής επιχείρησης, της δίνει και τη δυνατότητα να τονίσει τη διαφορετικότητα του προϊόντος της και να ανταγωνιστεί μη τιμολογιακά τις άλλες επιχειρήσεις του κλάδου της με τη διαφήμιση. Άλλος τρόπος ανταγωνισμού σε επίπεδο διαφορετικό των τιμών, είναι η βελτίωση της ποιότητας του προϊόντος της και τη χορήγηση δώρων μαζί με το κύριο προϊόν (που μπορεί ως ένα σημείο να θεωρηθεί ως τιμολογιακός ανταγωνισμός). Δείκτες ολιγοπωλιακής συγκέντρωσης Οι δείκτες ολιγοπωλιακής συγκέντρωσης μετρούν διάφορες παραμέτρους, ανάλογα με τη μορφή και το σκοπό της δημιουργίας του δείκτη. Οι πιο σημαντικοί παράμετροι από αυτές είναι το μερίδιο στις πωλήσεις ή στην παραγωγή ή το ποσοστό των εργαζομένων στις μεγαλύτερες επιχειρήσεις του κλάδου σε σχέση με το σύνολο του κλάδου. Οι δείκτες, συνήθως, μετρούν το άθροισμα των μεριδίων των μεγαλύτερων επιχειρήσεων και το μετατρέπουν σε ποσοστό επί του συνόλου του κλάδου. Γενικότερα ένας δείκτης ολιγοπωλιακής συγκέντρωσης μπορεί να οριστεί ως: μερίδιο των μεγαλύτερων επιχειρήσεων σύνολο της αγοράς σε οποιαδήποτε από τις παραμέτρους που αναφέρθηκαν προηγουμένως. Η καμπύλη συγκέντρωσης ή καμπύλη Lorenz, μας δείχνει σχηματικά την απόκλιση από έναν πλήρως ανταγωνιστικό κλάδο. Το συγκεκριμένο μέτρο χρησιμοποιείται ευρύτατα και σε άλλους τομείς της οικονομικής επιστήμης και κυρίως στα οικονομικά της ανάπτυξης. Το διάγραμμα 10.1, δίνει τη χαρακτηριστική μορφή μιας τέτοιας καμπύλης: % πωλήσεων διάγραμμα 10.1 Α Β % επιχειρήσεων

17 Ο δείκτης gini O δείκτης Gini, είναι ο λόγος του εμβαδού της περιοχής που ορίζει η καμπύλη Lorenz προς την τριγωνική επιφάνεια κάτω από τη διαγώνιο, δηλαδή: A δείκτης gini A B Η διαγώνιος είναι η μορφή της καμπύλης σε περίπτωση που ο κλάδος ήταν πλήρως ανταγωνιστικός, οπότε θα έπρεπε όλες οι επιχειρήσεις να έχουν το ίδιο μερίδιο στην αγορά. Αιτίες ύπαρξης ολιγοπωλιακών κλάδων Οι βασικότεροι λόγοι για τους οποίους εμφανίζονται και διατηρούνται οι ολιγοπωλιακοί κλάδοι είναι: Τα φαινόμενα των συγχωνεύσεων, των εξαγορών και των εκτεταμένων συνεργασιών μεγάλων επιχειρήσεων, είναι τα αποτελέσματα της κεφαλαιακής στενότητας, που οδηγούν ή συμβάλλουν στη διαμόρφωση τελικά ολιγοπωλίων. Συνεπώς, οι μεγάλες κεφαλαιακές ανάγκες των ολιγοπωλιακών επιχειρήσεων αποτελούν σημαντικό εμπόδιο στην είσοδο νέων επιχειρήσεων στον κλάδο. Οι έντονες οικονομίες κλίμακας στην παραγωγή (φθίνον μακροχρόνιο μέσο κόστος), οδηγούν σε ολιγοπωλιακές συγκεντρώσεις, αφού για να τις εκμεταλλευτεί μια επιχείρηση, πρέπει να παράγει σημαντικές ποσότητες προϊόντος. Συνεπώς, οι μικρότερες επιχειρήσεις που δεν μπορούν να εκμεταλλευτούν τα πλεονεκτήματα του φθίνοντος μακροχρόνιου μέσου κόστους, δεν μπορούν να ανταγωνιστούν τις μεγαλύτερες και εκτοπίζονται. Συνέπεια των προηγούμενων παραγόντων είναι το πλεονέκτημα στο κόστος παραγωγής και τελικά στην τιμολόγηση του προϊόντος. Επιπλέον, η δυνατότητα επενδύσεων για τη χρήση πιο αποτελεσματικής τεχνολογίας, ενισχύει την υπεροχή των μεγάλων επιχειρήσεων, έναντι των μικρών Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΙΜΩΝ ΤΩΝ ΟΛΙΓΟΠΩΛΙΑΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΗΣΕΩΝ ΟΤΑΝ ΑΥΤΕΣ ΣΥΝΕΓΑΖΟΝΤΑΙ: Καρτέλ Η πιο συνηθισμένη μορφή συνεργασίας ολιγοπωλιακών επιχειρήσεων είναι η περίπτωση των καρτέλ. Πρόκειται για προσπάθεια συνεννόησης μεταξύ μεγάλων επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στον ίδιο κλάδο με σκοπό την εφαρμογή κοινών πολιτικών που θα αυξήσουν τα κέρδη τους. Στην ουσία οι επιχειρήσεις που συμμετέχουν σε καρτέλ προσπαθούν να συμπεριφερθούν σαν ένα μεγάλο μονοπώλιο, τα κέρδη του οποίου, όμως, κατανέμονται σε πολλούς αποδέκτες. Η ενιαία τιμή, τα καθορισμένα μερίδια αγοράς για τις επιχειρήσεις και η κοινή πολιτική σε κάθε θέμα που αφορά την αύξηση των κερδών του κλάδου, αφορά τα κύρια ζητήματα στα οποία επιτυγχάνονται συμφωνίες μεταξύ των συμμετεχόντων Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΙΜΩΝ ΤΩΝ ΟΛΙΓΟΠΩΛΙΑΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΗΣΕΩΝ ΟΤΑΝ ΑΥΤΕΣ ΔΕΝ ΣΥΝΕΓΑΖΟΝΤΑΙ Ολιγοπώλια ανοιχτά και περιορισμού εισόδου Με βάση την τιμολογιακή πολιτική που ακολουθούν οι ολιγοπωλιακές επιχειρήσεις μπορούμε να διακρίνουμε δύο είδη ολιγοπωλίων: Ανοιχτά ολιγοπώλια, τα οποία ενθαρρύνουν νέες επιχειρήσεις να εισέλθουν στον κλάδο, διατηρώντας υψηλές τιμές. Με αυτόν τον τρόπο αποκομίζουν μεγάλα βραχυχρόνια κέρδη αλλά κινδυνεύουν να χάσουν την ολιγοπωλιακή τους δύναμη, αφού οι υψηλές τιμές επιτρέπουν σε νέες επιχειρήσεις να εισέλθουν στον κλάδο και να διεκδικήσουν μερίδιο από την αγορά του προϊόντος

18 Περιορισμού εισόδου ολιγοπώλια τα οποία αποθαρρύνουν νέες επιχειρήσεις να εισέλθουν στην παραγωγή, επιβάλλοντας χαμηλές τιμές. Με αυτόν τον τρόπο, οι επιχειρήσεις που ήδη δραστηριοποιούνται στην ολιγοπωλιακή αγορά, καθιστούν απαγορευτική την παραγωγή σε νέες επιχειρήσεις, αφού οι χαμηλές τιμές δημιουργούν σημαντικά κοστολογικά προβλήματα. Έτσι δεν αποκομίζουν μεγάλα βραχυχρόνια κέρδη, αλλά εξασφαλίζουν την ολιγοπωλιακή τους δύναμη. Η σωστότερη επιλογή για τις επιχειρήσεις ενός ολιγοπωλιακού κλάδου εξαρτάται και από άλλους παράγοντες, όπως την προεξόφληση των χρηματικών ροών που αναμένονται στο μέλλον και τις εκτιμήσεις για το μελλοντικό αριθμό των επιχειρήσεων του κλάδου. Αρπαχτική τιμολόγηση Είναι η προσπάθεια μιας ολιγοπωλιακής επιχείρησης να εξαφανίσει τους ανταγωνιστές της, με το να επιβάλλει μια τόσο χαμηλή τιμή που είναι μικρότερη και από το μέσο κόστος της. Πρόκειται για την περίπτωση όπου η επιχείρηση θυσιάζει τα κέρδη της ή και αναλαμβάνει ζημίες, για να εξαφανίσει τον ανταγωνισμό, να εξασφαλίσει το μερίδιο της στην αγορά, ή και να το αυξήσει. Μέθοδος τιμολόγησης με βάση το μέσο συνολικό κόστος Πρόκειται για την περίπτωση όπου η επιχείρηση θέτει ένα αποδεκτό ποσοστό κέρδους και συνεπώς ισχύει η σχέση: P ATC ATC 1 ATC όπου P η τελική τιμή του προϊόντος, ATC το μέσο συνολικό κόστος της επιχείρησης και το επιθυμητό ποσοστό κέρδους. Το πλεονέκτημα της μεθόδου κοστολόγησης με βάση το μέσο κόστος είναι ότι δεν είναι απαραίτητος ο υπολογισμός του οριακού κόστους, που είναι σχετικά δύσκολος στις ολιγοπωλιακές επιχειρήσεις και επιπλέον δεν απαιτούνται τόσο συχνές αλλαγές στις τιμές, όπως θα απαιτούνταν στην περίπτωση τιμολόγησης με βάση το οριακό κόστος που μεταβάλλεται συχνότερα στην ολιγοπωλιακή οργάνωση της αγοράς. Το μειονέκτημα αυτού του τρόπου τιμολόγησης είναι ότι απαιτείται η γνώση του μέσου κόστους της επιχείρησης κάτι που προϋποθέτει ότι είναι γνωστό το επίπεδο παραγωγής. Αυτό, όμως, συχνά αποδεικνύεται δύσκολο να προβλεφθεί σωστά από τη στιγμή που είναι σε άμεση σχέση με τις προβλέψεις της επιχείρησης για το μερίδιο της αγοράς που θα αποκτήσει ή θα διατηρήσει. Συνεπώς, δημιουργείται ένας κύκλος από αλληλοεξαρτώμενες υποθέσεις που μπορεί να οδηγήσουν σε σοβαρά λάθη. Τιμολόγηση με τη μέθοδο του βασικού σημείου Πρόκειται για την περίπτωση όπου οι επιχειρήσεις θέτουν την ίδια τιμή σε όλους τους πελάτες τους, ανεξάρτητα από τα μεταφορικά έξοδα. Η περίπτωση αυτή μας δημιουργεί αρχικά την εντύπωση της πιο δίκαιης πολιτικής τιμολόγησης. Μια τέτοια άποψη, όμως, είναι λανθασμένη και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, αφού η εφαρμογή της απλά σημαίνει ότι το κόστος της μεταφοράς σε διαφορετικά γεωγραφικά σημεία επιβαρύνει, με έμμεσο τρόπο, τους καταναλωτές των κοντινών περιοχών. Το υπόδειγμα της ηγεσίας τιμής Πρόκειται για την περίπτωση όπου η τιμή μεταβάλλεται από την απόφαση μιας επιχείρησης. Διακρίνουμε δύο περιπτώσεις:

19 Βαρομετρικός τύπος ηγεσίας τιμής : Η επιχείρηση που αναλαμβάνει την πρωτοβουλία αλλαγής της τιμής δεν είναι απαραίτητα και η μεγαλύτερη ή η πιο κερδοφόρα του κλάδου. Απλά, οι υπόλοιπες επιχειρήσεις, θεωρούν ότι τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή έχει καλύτερη εικόνα της αγοράς. Υπόδειγμα ηγεσίας τιμής επικρατούσας επιχείρησης : Η επιχείρηση που παίρνει την πρωτοβουλία της αλλαγής της τιμής είναι και η κυριαρχούσα στον κλάδο, με την έννοια της μεγαλύτερης ή αυτής που έχει τα μεγαλύτερα κέρδη. Το υπόδειγμα της κεκαμμένης ή καμπτόμενης καμπύλης ζήτησης Το υπόδειγμα της κεκαμμένης καμπύλης ζήτησης, μπορεί να εξηγήσει τη σταθερότητα των τιμών σε μια ολιγοπωλιακή αγορά ακόμα και όταν το κόστος μεταβάλλεται. Οι βασικές υποθέσεις του υποδείγματος της κεκαμμένης καμπύλης ζήτησης είναι: i. Οι ολιγοπωλιακές επιχειρήσεις δεν θα ακολουθήσουν μια επιχείρηση σε μια αύξηση της τιμής, αφού γνωρίζουν ότι αυτό θα θέσει σε κίνδυνο το μερίδιο της αγοράς που κατέχουν. ii. Οι ολιγοπωλιακές επιχειρήσεις θα ακολουθήσουν μια επιχείρηση σε μια μείωση της τιμής για να διαφυλάξουν το μερίδιο της αγοράς που κατέχουν. Το διάγραμμα 10.4 αποτελεί μια απόπειρα παρουσίασης του συγκεκριμένου υποδείγματος: διάγραμμα 10.4 MC 2 MC 1 Η σταθερότητα τιμών στο ολιγοπώλιο 0 MR 1 Β Α D 1 0 MR 2 D 2 Το υπόδειγμα υποθέτει ότι σε μια ολιγοπωλιακή αγορά η τιμή είναι προσδιορισμένη σε 0, χωρίς να μας δίνονται πληροφορίες για το πώς προσδιορίστηκε σε αυτό το επίπεδο. Οι υποθέσεις του υποδείγματος μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ουσιαστικά η επιχείρηση αντιμετωπίζει δύο καμπύλες ζήτησης (κάτι που θα μπορούσε να εξηγηθεί από μια πρακτική διαφορισμού τιμών). Για τιμές μικρότερες από την 0 η επιχείρηση αντιμετωπίζει την καμπύλη D 2 και για τιμές μεγαλύτερες από την 0 αντιμετωπίζει την D 1. Οι δύο διαφορετικές καμπύλες ζήτησης δημιουργούν δύο καμπύλες οριακών εσόδων με διαφορετικές κλίσεις και συνεπώς υπάρχει μεταξύ τους το κενό ΑΒ. Αυτό σημαίνει ότι ακόμα και αν μεταβληθεί το κόστος (από MC 1 σε MC 2 ) μέσα στα πλαίσια αυτού του κενού διαστήματος, δεν θα μεταβληθεί η ισορροπία στην αγορά, αφού η επιχείρηση δεν θα έχει τίποτα να κερδίσει αν μεταβάλλει την τιμή του προϊόντος της. Επιπλέον, το σημείο τομής οριακού εσόδου και οριακού κόστους δεν είναι σαφές προσδιορισμένο εντός του διαστήματος ΑΒ και συνεπώς η ισορροπία της επιχείρησης δεν θα μεταβληθεί από τη μεταβολή του κόστους. Το βασικό μειονέκτημα του υποδείγματος είναι ότι δεν μας παρέχει πληροφορίες για το πώς προσδιορίστηκε η αρχική τιμή ισορροπίας. Δεν πρόκειται, δηλαδή, για ένα από τα κλασικά υποδείγματα προσδιορισμού τιμών και ισορροπίας

20 10.4 ΘΕΩΙΑ ΠΑΙΓΝΙΩΝ ΚΑΙ ΕΦΑΜΟΓΕΣ ΣΤΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΛΗΨΗΣ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ Θεωρία παιγνίων Είναι η θεωρία που ασχολείται με τον τρόπο λήψης αποφάσεων σε περιπτώσεις που υπάρχει αλληλεξάρτηση των παικτών, δηλαδή των εμπλεκόμενων μερών. Το παίγνιο ορίζεται ως μια κατάσταση όπου δύο ή περισσότεροι παίκτες ανταγωνίζονται μεταξύ τους προσπαθώντας να επιτύχουν έναν σκοπό. Η συνάρτηση πληρωμών του παιγνίου είναι οι συνδυασμοί των εναλλακτικών στρατηγικών των παικτών. Τέλος, ανάλογα με τα αποτελέσματα και τις επιπτώσεις σε κάθε παίκτη και στο σύνολο αυτών διακρίνουμε τις εξής περιπτώσεις: Παίγνιο σταθερού αθροίσματος όπου τα αποτελέσματα αθροιζόμενα δίνουν ένα σταθερό μέγεθος Παίγνιο μηδενικού αθροίσματος όπου τα αποτελέσματα αθροιζόμενα δίνουν μηδενικό αποτέλεσμα, αφού ότι κερδίζει κάποιος το χάνει κάποιος άλλος Παίγνιο μη σταθερού αθροίσματος όπου τα αποτελέσματα αθροιζόμενα δίνουν ένα μη σταθερό μέγεθος Πολιτικές λήψης αποφάσεων Οι επιχειρήσεις λαμβάνουν αποφάσεις με κριτήριο το μέγεθος του επιδιωκόμενου κέρδους. Με δεδομένο ότι οι αποφάσεις τους θα επηρεάσουν τις πολιτικές των άλλων επιχειρήσεων, οι επιχειρήσεις καλούνται να συνυπολογίσουν και την επίδραση που θα έχει στα σχέδια τους και η αντίδραση των ανταγωνιστών. Συνεπώς δημιουργούνται πολλαπλές πιθανές επιλογές, το τελικό αποτέλεσμα των οποίων εκτιμάται σε σχέση, πάντα, με τις προσδόκιμες αντιδράσεις. Οι πολιτικές που εφαρμόζουν οι επιχειρήσεις, με κριτήριο τους επιδιωκόμενους στόχους, διακρίνονται σε: Maximax: Όταν η επιχείρηση επιλέγει την πολιτική με το μέγιστο κέρδος ανάμεσα σε όλες τις πιθανές πολιτικές μέγιστου κέρδους. Maximin: Όταν η επιχείρηση επιλέγει την πολιτική με το μέγιστο κέρδος ανάμεσα σε όλες τις πιθανές πολιτικές ελάχιστου κέρδους. Minimax: Όταν η επιχείρηση επιλέγει την πολιτική με το ελάχιστο αποτέλεσμα (πχ ζημιά) ανάμεσα σε όλες τις πιθανές πολιτικές μέγιστου κέρδους. Η ισορροπία κατά Nash Η ισορροπία κατά Nash προϋποθέτει ότι κάθε παίκτης επιλέγει στρατηγική με βάση τις δεδομένες στρατηγικές των άλλων παικτών. Κυρίαρχη στρατηγική Όταν ο παίκτης αποφασίζει χωρίς να εξαρτά την επιλογή του από τις αντιδράσεις που πιθανόν να έχουν οι άλλοι παίκτες. Το δίλημμα του φυλακισμένου Το δίλημμα του φυλακισμένου αφορά την περίπτωση όπου μια επιχείρηση αναγκάζεται να αποφασίσει χωρίς να γνωρίζει την επιλογή της ανταγωνίστριας επιχείρησης. Ακριβώς όπως κάποιος που έχει διαπράξει ένα έγκλημα, όταν δεν γνωρίζει αν ο συνεργός του ομολόγησε ή όχι. Αν υποθέσουμε ότι η ομολογία αποτελεί ελαφρυντικό και αν ο συνεργός Β πράγματι ομολόγησε, τότε ο κατηγορούμενος Α, αν δεν ομολογήσει, θα χάσει το δικαίωμα να διεκδικήσει μειωμένη ποινή. Αντίθετα αν ο Β δεν έχει ομολογήσει και το πράξει ο Α, τότε θα κερδίσει μια μείωση της ποινής του, αλλά θα χάσει την πιθανότητα της πλήρους αθώωσης, η οποία χωρίς την ομολογία του θα ήταν πολύ πιθανή. Το ίδιο περίπου συμβαίνει με τις αποφάσεις των ολιγοπωλιακών επιχειρήσεων. Το αν θα αποφασίσει τελικά μια επιχείρηση να ρισκάρει μεγιστοποιώντας μόνο το δικό της όφελος ή όχι εξαρτάται κάθε φορά και από τις ειδικές συνθήκες της αγοράς

21 ΕΝΟΤΗΤΑ ΧΑΑΚΤΗΙΣΤΙΚΑ ΚΑΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΜΙΑΣ ΜΟΝΟΠΩΛΙΑΚΑ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΗΣ ΕΠΙΧΕΙΗΣΗΣ Τα χαρακτηριστικά του μονοπωλιακού ανταγωνισμού Τα βασικότερα χαρακτηριστικά του μονοπωλιακού ανταγωνισμού συνοψίζονται ως εξής: Υπάρχει σχετικά μεγάλος αριθμός επιχειρήσεων που συμμετέχουν στην αγορά, αλλά όχι απαραίτητα τόσο μεγάλος όσο και στον πλήρη ανταγωνισμό. Το αποτέλεσμα είναι ότι στο μονοπωλιακό ανταγωνισμό δεν υπάρχει το στοιχείο της αλληλεξάρτησης των επιχειρήσεων. Το πλήθος τους και η δύναμη της καθεμίας είναι τέτοια που οι αποφάσεις μιας μεμονωμένης επιχείρησης δεν επηρεάζουν το σύνολο του κλάδου. Η απαιτούμενη τεχνολογία παραγωγής είναι εύκολο να αποκτηθεί και συνεπώς η είσοδος και έξοδος των επιχειρήσεων από τον κλάδο είναι σχετικά εύκολη αλλά όχι τόσο εύκολή όσο στον πλήρη ανταγωνισμό. Το προϊόν των επιχειρήσεων είναι διαφοροποιημένο, τουλάχιστον στα μάτια των καταναλωτών, πραγματικά ή υποθετικά. Κλάδοι παραγωγής που να συγκεντρώνουν όλα τα χαρακτηριστικά του μονοπωλιακού ανταγωνισμού, είναι δύσκολο να βρεθούν. Υπάρχουν, όμως, κάποιοι κλάδοι που μπορούν να χαρακτηριστούν μονοπωλιακά ανταγωνιστικοί, όπως τα εστιατόρια, τα ξενοδοχεία, τα κομμωτήρια, τα καταστήματα ειδών ένδυσης και υπόδησης κ.α. Διαφήμιση και μονοπωλιακός ανταγωνισμός Η διαφήμιση μπορεί να διαφοροποιήσει το προϊόν μιας μονοπωλιακά ανταγωνιστικής επιχείρησης και συνεπώς πρέπει να θεωρείται ως χρήσιμη. Πάντως, η αύξηση των πωλήσεων που μπορεί να έχει μια επιχείρηση δεν οφείλεται απαραίτητα στην αύξηση του μεριδίου αγοράς που κατέχει. Είναι πολύ πιθανό να οφείλεται στην αυξημένη ζήτηση για το προϊόν του κλάδου συνολικά, που προκλήθηκε από τη συνολική διαφημιστική εκστρατεία των επιχειρήσεων. Επίσης, το κόστος της διαφήμισης πρέπει να συνυπολογίζεται στο σχεδιασμό και στην αποτίμηση των αποτελεσμάτων της διαφήμισης σε μια τέτοια επιχείρηση, αφού το μέγεθος της αγοράς, το πλήθος των επιχειρήσεων και ο βαθμός διαφοροποίησης του προϊόντος, είναι παράγοντες που επηρεάζουν σημαντικά την αποτελεσματικότητα της. Η ζήτηση μιας μονοπωλιακά ανταγωνιστικής επιχείρησης Η ιδιομορφία της συγκεκριμένης αγοράς, σε ότι αφορά την καμπύλη ζήτησης είναι ότι κάθε μονοπωλιακά ανταγωνιστική επιχείρηση αντιμετωπίζει μια υποθετική καμπύλη ζήτησης. Πρόκειται για τη ζήτηση που λανθασμένα πιστεύει ότι αντιμετωπίζει η επιχείρηση, θεωρώντας ότι μπορεί να μεταβάλλει την τιμή του προϊόντος της χωρίς να γίνει αντιληπτό από τους ανταγωνιστές της. Η υποθετική αυτή ζήτηση έχει διαφορετική κλίση από την πραγματική (διάγραμμα 11.1). Η καμπύλη ζήτησης της μονοπωλιακά ανταγωνιστικής επιχείρησης είναι πολύ ελαστική αλλά όχι τέλεια ελαστική όπως στον πλήρη ανταγωνισμό. Ο λόγος για αυτό είναι το στοιχείο της διαφοροποίησης που έχουν τα προϊόντα αυτών των κλάδων, που δίνουν στις επιχειρήσεις κάποια μονοπωλιακή δύναμη, υπό την έννοια ότι μπορούν να ελέγξουν την τιμή του προϊόντος τους, σε κάποιο βαθμό

22 διάγραμμα 11.1 D: πραγματική ζήτηση d: υποθετική ζήτηση D d 11.2 ΣΥΓΚΙΣΗ ΜΟΝΟΠΩΛΙΑΚΟΥ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΥ ΜΕ ΤΙΣ ΑΛΛΕΣ ΜΟΦΕΣ ΑΓΟΑΣ Συνοπτική σύγκριση όλων των μορφών αγοράς Ο επόμενος πίνακας παρουσιάζει τα βασικά χαρακτηριστικά των σημαντικότερων μορφών αγοράς, σε σύγκριση μεταξύ τους: πλήθος επιχ/σεων ευκολία εισόδου - εξόδου διαφοροποίηση προϊόντος αλληλεξάρτηση βαθμός συγκέντρωσης πλήρης μονοπωλιακός ανταγωνισμός ανταγωνισμός ολιγοπώλιο μονοπώλιο πολύ μεγάλο μεγάλο μικρό μόνο μία πολύ εύκολη εύκολη σχετικά δύσκολη πολύ δύσκολη καθόλου μέτρια αρκετή ως μικρή καθόλου καθόλου σημαντική καθόλου ελάχιστος σημαντικός 100% Επιπλέον, μετά τη μελέτη όλων των μορφών αγοράς, μπορούμε να πούμε ότι ο πλήρης ανταγωνισμός θεωρείται ότι είναι ο πιο αποτελεσματικός τρόπος οργάνωσης μιας αγοράς. Μοναδικές εξαιρέσεις αποτελούν οι περιπτώσεις των φυσικών μονοπωλίων και των ολιγοπωλιακών κλάδων που η παραγωγή τους απαιτεί μεγάλη κεφαλαιακή συγκέντρωση. Σχέση μονοπωλιακού ανταγωνισμού και πλήρους ανταγωνισμού Η κυριότερη ομοιότητα των δύο αγορών είναι η απουσία κερδών στο μακροχρόνιο διάστημα. Συγκεκριμένα, τόσο στον πλήρη ανταγωνισμό όσο και στο μονοπωλιακό ανταγωνισμό, η ύπαρξη κερδών προσελκύει νέες επιχειρήσεις, με αποτέλεσμα από τη μακροχρόνια ισορροπία να μην προκύπτουν κέρδη. Η βασικότερη διαφορά του πλήρους και του μονοπωλιακού ανταγωνισμού αφορά στην αποτελεσματικότητα της παραγωγής. Συγκεκριμένα στο μονοπωλιακό ανταγωνισμό οι καμπύλες ζήτησης των επιχειρήσεων δεν είναι τέλεια ελαστικές όπως στον πλήρη ανταγωνισμό, ως αποτέλεσμα της διαφοροποίησης του προϊόντος. Η συνέπεια αυτής της διαφοράς είναι ότι στον πλήρη ανταγωνισμό η καμπύλη μακροχρόνιου μέσου κόστους εφάπτεται στο ελάχιστο σημείο της με τη ζήτηση, ενώ στο μονοπωλιακό ανταγωνισμό το μέσο κόστος μακροχρόνια εφάπτεται με τη ζήτηση στο κατερχόμενο τμήμα αλλά όχι στο ελάχιστο σημείο του. Μπορούμε να πούμε ότι η παραγωγή μακροχρόνια σε σημείο που δεν αντιστοιχεί στο ελάχιστο μέσο κόστος, είναι το επιπλέον κόστος σε όρους αποτελεσματικότητας που πληρώνουν οι καταναλωτές για τη διαφοροποίηση του προϊόντος. Πάντως, η διαφορά αυτή είναι σε

23 συνάρτηση με το πλήθος των επιχειρήσεων της μονοπωλιακά ανταγωνιστικής αγοράς. Αν αυξηθεί το πλήθος των επιχειρήσεων η καμπύλη ζήτησης που αντιμετωπίζει κάθε επιχείρηση θα μοιάζει όλο και περισσότερο στην καμπύλη ζήτησης που θα είχε αν ο κλάδος ήταν πλήρως ανταγωνιστικός. Το αντίθετο θα συνέβαινε αν το πλήθος των επιχειρήσεων μειωνόταν. ΕΩΤΗΣΕΙΣ 1. Να σχολιάσετε τα αποτελέσματα της επιβολής ανώτατης τιμής ως προς το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα. 2. Να περιγράψετε τον τρόπο επίτευξης ισορροπίας στον πλήρη ανταγωνισμό. 3. Να περιγράψετε τους περιορισμούς του μονοπωλητή που δεν του επιτρέπουν να κάνει ότι θέλει στην αγορά. 4. Ποιες είναι οι προϋποθέσεις για να χαρακτηρίσουμε μια αγορά ως ολιγοπώλιο; 5. Γιατί είναι πιθανή η σταθερότητα των τιμών στο ολιγοπώλιο παρά τις μεταβολές του κόστους; 6. Ποια είναι η χαρακτηριστική διαφορά του μονοπωλιακού ανταγωνισμού; Ποιοι είναι οι κίνδυνοι για τις επιχειρήσεις του κλάδου από την ύπαρξη αυτής της διαφορετικότητας; 7. Να συγκρίνετε τις 4 μορφές αγοράς ως προς την αποτελεσματικότητα της παραγωγής, το κόστος, τις τιμές και την κοινωνική ευημερία

24 ΠΑΑΤΗΜΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΑ ΦΟΝΤΙΣΤΗΙΑ ΚΟΛΛΙΝΤΖΑ Α. Είδη του διαφορισμού τιμών Ανάλογα με το κριτήριο που χρησιμοποιείται για τη διαφοροποίηση των τιμών, διακρίνουμε 3 βασικά είδη διαφορισμού τους: Διαφορισμός τιμής α βαθμού: Όταν η επιχείρηση διαφοροποιεί την τιμή με βάση τη μέγιστη τιμή που μπορεί να πληρώσει ο κάθε καταναλωτής. Πρόκειται για περισσότερο θεωρητική περίπτωση, αφού η εξειδίκευση σε τέτοιο βαθμό της τιμολογιακής πολιτικής μπορεί να επιτευχθεί μόνο όταν είναι πολύ μικρός ο αριθμός των καταναλωτών, πχ στην αγορά πολύτιμων λίθων. Διαφορισμός β βαθμού: Όταν η επιχείρηση διαφοροποιεί την τιμή του προϊόντος ανάλογα με την ποσότητα που καταναλώνει ο κάθε αγοραστής. Τέτοιος διαφορισμός τιμής γίνεται συχνά στη χώρα μας σε επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας στην τιμολόγηση του ρεύματος, του νερού κ.α. Διαφορισμός γ βαθμού: Όταν η επιχείρηση διαφοροποιεί την τιμή του προϊόντος ανάμεσα σε ομάδες των οποίων γνωρίζει τη ζήτηση. Τέτοιες περιπτώσεις είναι πολύ συχνές και χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι αεροπορικές εταιρείες με τη διαφοροποίηση τιμών που χρησιμοποιούν. Β. Θεωρία παιγνίων Είναι η θεωρία που ασχολείται με τον τρόπο λήψης αποφάσεων σε περιπτώσεις που υπάρχει αλληλεξάρτηση των παικτών, δηλαδή των εμπλεκόμενων μερών. Το παίγνιο ορίζεται ως μια κατάσταση όπου δύο ή περισσότεροι παίκτες ανταγωνίζονται μεταξύ τους προσπαθώντας να επιτύχουν έναν σκοπό. Η συνάρτηση πληρωμών του παιγνίου είναι οι συνδυασμοί των εναλλακτικών στρατηγικών των παικτών. Τέλος, ανάλογα με τα αποτελέσματα και τις επιπτώσεις σε κάθε παίκτη και στο σύνολο αυτών διακρίνουμε τις εξής περιπτώσεις: Παίγνιο σταθερού αθροίσματος όπου τα αποτελέσματα αθροιζόμενα δίνουν ένα σταθερό μέγεθος Παίγνιο μηδενικού αθροίσματος όπου τα αποτελέσματα αθροιζόμενα δίνουν μηδενικό αποτέλεσμα, αφού ότι κερδίζει κάποιος το χάνει κάποιος άλλος Παίγνιο μη σταθερού αθροίσματος όπου τα αποτελέσματα αθροιζόμενα δίνουν ένα μη σταθερό μέγεθος Γ. Πολιτικές λήψης αποφάσεων Οι επιχειρήσεις λαμβάνουν αποφάσεις με κριτήριο το μέγεθος του επιδιωκόμενου κέρδους. Με δεδομένο ότι οι αποφάσεις τους θα επηρεάσουν τις πολιτικές των άλλων επιχειρήσεων, οι επιχειρήσεις καλούνται να συνυπολογίσουν και την επίδραση που θα έχει στα σχέδια τους και η αντίδραση των ανταγωνιστών. Συνεπώς δημιουργούνται πολλαπλές πιθανές επιλογές, το τελικό αποτέλεσμα των οποίων εκτιμάται σε σχέση, πάντα, με τις προσδοκώμενες αντιδράσεις. Οι πολιτικές που εφαρμόζουν οι επιχειρήσεις, με κριτήριο τους επιδιωκόμενους στόχους, διακρίνονται σε: Maximax: Όταν η επιχείρηση επιλέγει την πολιτική με το μέγιστο κέρδος ανάμεσα σε όλες τις πιθανές πολιτικές μέγιστου κέρδους. Maximin: Όταν η επιχείρηση επιλέγει την πολιτική με το μέγιστο κέρδος ανάμεσα σε όλες τις πιθανές πολιτικές ελάχιστου κέρδους. Minimax: Όταν η επιχείρηση επιλέγει την πολιτική με το ελάχιστο αποτέλεσμα (πχ ζημιά) ανάμεσα σε όλες τις πιθανές πολιτικές μέγιστου κέρδους

25 Δ. Άλλα στοιχεία 1. Η ισορροπία κατά Nash Η ισορροπία κατά Nash προϋποθέτει ότι κάθε παίκτης επιλέγει στρατηγική με βάση τις δεδομένες στρατηγικές των άλλων παικτών. 2. Κυρίαρχη στρατηγική Όταν ο παίκτης αποφασίζει χωρίς να εξαρτά την επιλογή του από τις αντιδράσεις που πιθανόν να έχουν οι άλλοι παίκτες. 3. Το δίλημμα του φυλακισμένου Το δίλημμα του φυλακισμένου αφορά την περίπτωση όπου μια επιχείρηση αναγκάζεται να αποφασίσει χωρίς να γνωρίζει την επιλογή της ανταγωνίστριας επιχείρησης. Ακριβώς όπως κάποιος που έχει διαπράξει ένα έγκλημα, όταν δεν γνωρίζει αν ο συνεργός του ομολόγησε ή όχι. Αν υποθέσουμε ότι η ομολογία αποτελεί ελαφρυντικό και αν ο συνεργός Β πράγματι ομολόγησε, τότε ο κατηγορούμενος Α, αν δεν ομολογήσει, θα χάσει το δικαίωμα να διεκδικήσει μειωμένη ποινή. Αντίθετα αν ο Β δεν έχει ομολογήσει και το πράξει ο Α, τότε θα κερδίσει μια μείωση της ποινής του, αλλά θα χάσει την πιθανότητα της πλήρους αθώωσης, η οποία χωρίς την ομολογία του θα ήταν πολύ πιθανή. Το ίδιο περίπου συμβαίνει με τις αποφάσεις των ολιγοπωλιακών επιχειρήσεων. Το αν θα αποφασίσει τελικά μια επιχείρηση να ρισκάρει μεγιστοποιώντας μόνο το δικό της όφελος ή όχι εξαρτάται κάθε φορά και από τις ειδικές συνθήκες της αγοράς

26 Ε. Η περίπτωση του μονοψωνίου Μονοψώνιο στην αγορά του παραγωγικού συντελεστή Όταν ο παραγωγικός συντελεστής χρησιμοποιείται από μία ή από λίγες επιχειρήσεις έχουμε περίπτωση μονοψωνίου ή ολιγοψωνίου. Τέτοιες περιπτώσεις προκύπτουν όταν ο παραγωγικός συντελεστής είναι εξαιρετικά εξειδικευμένος στην παραγωγική διαδικασία ενός συγκεκριμένου αγαθού. Είναι, επίσης, πιθανό μια μονοψωνιακή αγορά να προκύπτει και από χωροταξικούς παράγοντες (πχ. δυσκολία μετακίνησης του παραγωγικού συντελεστή από άλλη περιοχή). Από την ανάλυση της πλήρως ανταγωνιστικής αγοράς ενός παραγωγικού συντελεστή που προηγήθηκε, προκύπτει ότι η καμπύλη προσφοράς του για τις επιμέρους επιχειρήσεις είναι οριζόντια, αφού η κάθε επιχείρηση μπορεί να αγοράσει οποιαδήποτε ποσότητα στην καθορισμένη τιμή του συντελεστή (πχ κάθε επιχείρηση μπορεί να προσλάβει όσους εργάτες θέλει με αμοιβή τον καθορισμένο από την αγορά μισθό). Αντίθετα σε μια μονοψωνιακή αγορά η επιχείρηση για να αγοράσει περισσότερες μονάδες ενός παραγωγικού συντελεστή πρέπει να πληρώσει μεγαλύτερη τιμή για αυτόν. Συνεπώς η καμπύλη προσφοράς του παραγωγικού συντελεστή για την επιχείρηση είναι ανερχόμενη. Μάλιστα το κόστος της κάθε επιπλέον μονάδας του συντελεστή που χρησιμοποιεί η επιχείρηση δεν επιβαρύνεται μόνο από την πρόσθετη τιμή του, αλλά και από το γεγονός ότι η επιχείρηση θα αναγκαστεί να πληρώσει και τις μονάδες του συντελεστή που ήδη χρησιμοποιεί στην τιμή που θα αγοράσει την τελευταία μονάδα. Στο διάγραμμα 1 η καμπύλη MR L είναι η οριακή πρόσοδος της εργασίας και τα τμήματα οριακή δαπάνη για εργασία και η καμπύλη προσφοράς της εργασίας αντίστοιχα. MC L, L s είναι η w MC L διάγραμμα 1 w 2 Α L s w 1 MR L L 1 L Η μονοψωνιακή επιχείρηση θα μεγιστοποιήσει το κέρδος της όταν θα απασχολήσει τόσους εργαζόμενους ώστε η οριακή πρόσοδος από την εργασία να εξισωθεί με την οριακή δαπάνη για εργασία (αφού πρέπει να απασχολήσει όλη την ποσότητα εργασίας που προσθέτει στο συνολικό έσοδο περισσότερο από ότι στο συνολικό κόστος, δηλαδή όλους τους εργαζόμενους για τους οποίους το οριακό έσοδο είναι μεγαλύτερο της οριακής δαπάνης). Το σημείο αυτό είναι το Α στο οποίο αντιστοιχεί χρησιμοποιούμενη ποσότητα εργασίας L 1. Ο μισθός, όμως, που αντιστοιχεί σε αυτήν την περίπτωση δεν είναι ο w 2 αλλά ο w 1, καθώς η ποσότητα εργασίας L 1 που χρησιμοποιεί η επιχείρηση αντιστοιχεί στον w 1 μέσω της προσφοράς εργασίας L s. Η διαφορά w2 w1 αντιπροσωπεύει τη μονοψωνιακή εκμετάλλευση. Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι στην περίπτωση του μονοψωνίου η επιχείρηση μεγιστοποιεί το κέρδος της εξισώνοντας την οριακή πρόσοδο από την εργασία με την οριακή δαπάνη για εργασία. Αντίθετα σε αγορά εργασίας πλήρως ανταγωνιστική η επιχείρηση εξισώνει την οριακή πρόσοδο με την τιμή του συντελεστή εργασία (μισθός). Συνεπώς η χρησιμοποιούμενη ποσότητα εργασίας σε πλήρως ανταγωνιστική αγορά είναι μεγαλύτερη