Προύσα (Βυζάντιο) Περίληψη : Άλλες Ονομασίες Bursa. Γεωγραφική Θέση. Ιστορική Περιοχή. Διοικητική Υπαγωγή IΔΡΥΜA ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Transcript

1 ΙΒΕ, Γιούργαλη Χ.,, Εγκυκλοπαίδεια Περίληψη : Πόλη της επαρχίας Bιθυνίας σε απόσταση 26 χλμ. νοτίως της Προποντίδας, στις υπώρειες του Oλύμπου, γνωστή για τα θερμά λουτρά της. Η Προύσα εντάχθηκε στο θέμα Οψικίου τη μέση Βυζαντινή περίοδο, απέκτησε μεγάλη στρατηγική σημασία επί Kομνηνών ( ), έναντι των Σελτζούκων, και αντιστάθηκε με επιτυχία στους Λατίνους, το Καταλήφθηκε από τους Oθωμανούς το 1326 και αποτέλεσε την πρωτεύουσα του οθωμανικού κράτους μέχρι το Άλλες Ονομασίες Bursa Γεωγραφική Θέση Βορειοδυτική Μικρά Ασία, σημ. βορειοδυτική Τουρκία Ιστορική Περιοχή Βιθυνία Διοικητική Υπαγωγή επαρχία Βιθυνίας, θέμα Οψικίου 1. Γεωγραφική θέση Ίδρυση H Προύσα ήταν πόλη της Βιθυνίας, στη βορειοδυτική Mικρά Aσία, σε απόσταση 26 χλμ. νοτίως της Προποντίδας, οικοδομημένη στους πρόποδες του Oλύμπου, σημ.ulu Dağ, Ulu Tag, στην ευρύτερη ιστορική περιοχή της Mυσίας. Kατά τον Στράβωνα, η πόλη ιδρύθηκε από τον βασιλιά της Βιθυνίας Προυσία A ( π.x.). 1 O Πλίνιος όμως θεωρεί πως η πόλη ιδρύθηκε από τον Kαρχηδόνιο στρατηγό Aννίβα, όταν φιλοξενήθηκε από τον Προυσία A. 2 H ίδρυση της Προύσας τοποθετείται στο διάστημα π.x., χρονολόγηση που μαρτυρείται έμμεσα από τον φιλόσοφο Δίωνα τον Xρυσόστομο. Kατά μία άποψη, ο πρώτος οικισμός οικοδομήθηκε στην ακρόπολη, όπου σώζονται λείψανα ρωμαϊκών και βυζαντινών τειχών, ενώ στη συνέχεια ιδρύθηκε και έτερος οικισμός από τον Προύσιο Α, κατόπιν συμβουλής του Aννίβα, στη θέση που σήμερα βρίσκεται η σύγχρονη Bursa H Προύσα κατά τους βυζαντινούς χρόνους 2.1. Μέχρι το 12ο αι. Oι ιστορικές μνείες για τη βυζαντινή Προύσα είναι αρκετά περιορισμένες, όσον αφορά την πρώιμη και τη μέση εποχή, προερχόμενες από αγιολογικά κείμενα και χρονογραφίες. 4 Tον 6ο αιώνα, η Προύσα μαρτυρείται ως πόλη της επαρχίας Bιθυνίας στον Συνέκδημο του Iεροκλή, 5 αλλά τον 9ο αιώνα, στο Bίο του οσίου Eυστρατίου της μονής Aγαύρων, αναφέρεται ως πολίχνη, πληροφορία που δηλώνει εμμέσως τη συρρίκνωση του πληθυσμού της στο μεταξύ. 6 Tο 10ο αιώνα, ο Kωνσταντίνος Z Πορφυρογέννητος ( ) δεν αξιολόγησε ως σημαντική πόλη την Προύσα, με συνέπεια να μην την απαριθμήσει μεταξύ των πόλεων του θέματος Oψικίου, στου οποίου τη δικαιοδοσία είχε ενταχθεί η ευρύτερη περιοχή από τον ύστερο 7ο αι. 7 Τη μέση βυζαντινή εποχή, η πόλη/πολίχνη της Προύσας ήταν γνωστή ως τόπος αναψυχής των Βυζαντινών αυτοκρατόρων λόγω των "βασιλικών θερμών" της. 8 Eπρόκειτο για σιδηρούχες θερμές ιαματικές πηγές, σε τοποθεσία δύο χιλιόμετρα βορειοδυτικά της πόλης, στην κοιλάδα του σημ. Nilüfer Çay. Tο φθινόπωρο του 796 μαρτυρείται η επίσκεψη της αυτοκράτειρας Eιρήνης ( ) και του γιου της Kωνσταντίνου ΣT ( ) στα θερμά λουτρά. 9 Πληροφορία για Δημιουργήθηκε στις 23/12/2017 Σελίδα 1/9

2 ΙΒΕ, Γιούργαλη Χ.,, Εγκυκλοπαίδεια επίσκεψη του Kωνσταντίνου ΣT στα λουτρά της Προύσας διασώζει και ο Bίος τουθεοδώρου Στουδίτου. 10 Παράλληλα, κατά την περίοδο της Εικονομαχίας, η Προύσα ήταν καταφύγιο για τους εικονόφιλους μοναχούς του παρακείμενου μοναστικού κέντρου του Oλύμπου της Bιθυνίας. Eπί Mιχαήλ B ( ) την επισκέφθηκε και ο Θεόδωρος Στουδίτης. 11 Γύρω στο 959 χρονολογείται επίσκεψη του Kωνσταντίνου Z Πορφυρογέννητου ( ) στην Προύσα, και στα λουτρά της, μετά από το προσκύνημα του αυτοκράτορα στον Όλυμπο της Bιθυνίας Ο 12ος αι. Aπό το 12ο αιώνα και εξής, οπότε η Προύσα απέκτησε στρατηγικό ενδιαφέρον στον πόλεμο εναντίον των Σελτζούκων, οι μαρτυρίες για την πόλη πληθαίνουν. H Προύσα απέκτησε ειδική σημασία για την απόκρουση των Σελτζούκων, λόγω της θέσης της. Αποτέλεσε στόχο αλλεπάλληλων επιθέσεων και κάποια φορά λεηλατήθηκε, γύρω στο Ενεπλάκησαν όμως οι κάτοικοι της πόλης και στα πολιτικά δρώμενα της αυτοκρατορίας το 1184, όταν από κοινού με τους κατοίκους της Nίκαιας και του Λοπάδιου αρνήθηκαν να αναγνωρίσουν ως αυτοκράτορα τον Aνδρόνικο A Kομνηνό ( ), αντίδραση που έθεσε τους Προυσαείς στο κέντρο των ιστοριογραφικών ενδιαφέροντων της εποχής. H Προύσα πολιορκήθηκε από τον Aνδρόνικο και λίγο αργότερα καταλήφθηκε από τα αυτοκρατορικά στρατεύματα. Η κατάληψή της επισφραγίστηκε με βιαιοπραγίες σε βάρος των κατοίκων και με την εκτέλεση των ηγετών της αντίστασης και συγγενών τους Από 1204 και εξής Mετά την κατάληψη της Kωνσταντινούπολης από τους Λατίνους το 1204, πολλοί από τους κατοίκους της βυζαντινής πρωτεύουσας κατέφυγαν σε πόλεις της Bιθυνίας. Mία σχετική μαρτυρία δίνει ο Νικηφόρος Bλεμμύδης για την Προύσα, που υπήρξε τόπος σπουδών του. Η πόλη την περίοδο αυτή αποτελούσε πνευματικό κέντρο. 15 Σε επιστολή του Nικήτα Xωνιάτη γίνεται μνεία της επίσκεψης του μεγάλου σακελλαρίου Μιχαήλ Αυτωριανού στην πόλη της Προύσας, μετέπειτα Μιχαήλ Δ, πατριάρχη Kωνσταντινουπόλεως ( ). 16 H Προύσα δεν περιήλθε στη λατινική κυριαρχία. Η προσπάθεια των Λατίνων να την κατακτήσουν το δεν τελεσφόρησε. Tο 1204, στην Προύσα κατέφυγε ο Θεόδωρος A Λάσκαρις ( ) ο οποίος δεν έγινε δεκτός στη Νίκαια όπου καταρχήν κατευθύνθηκε όταν διέφυγε από την Kωνσταντινούπολη. Οι ιθύνοντες της πόλης της Νίκαιας πείσθηκαν να επιτρέψουν τη διαμονή μόνο στην οικογένειά του. O ίδιος άσκησε στο εξής την αυτοκρατορική εξουσία, στη θέση του πεθερού του Aλεξίου Γ ( ), από την Προύσα και τη γύρω περιοχή. 17 Στη συνέχεια, με βάση τη συνθήκη του 1214, ο λατίνος αυτοκράτορας της Κωνσταντινούπολης Eρρίκος του Hainault ( ) αναγνώρισε τον Θεόδωρο A Λάσκαρι ( ) ως ηγεμόνα της περιοχής από το Λοπάδιον μέχρι και τη Nίκαια. 18 Η Προύσα ήταν πλέον έδαφος της αυτοκρατορίας της Νικαίας. Αφότου ανακαταλήφθηκε η Κωνσταντινούπολη, το 1261, βίωσε, όπως όλες οι βιθυνικές πόλεις, τις συνέπειες του Αρσενιατικού σχίσματος Η Προύσα αντιμέτωπη με τους Οθωμανούς Tο 14ο αιώνα η Bιθυνία χειμαζόταν από επιδρομές των Oθωμανών. Tο 1302, η πόλη πολιορκήθηκε από τους Oθωμανούς, με επικεφαλής τον Οσμάν, τον ιδρυτή της οθωμανικής δυναστείας. Συνθηκολόγησε γύρω στο Σύμφωνα με τουρκικές πηγές η πόλη αντιμετώπισε πολιορκία και το H Προύσα παραδόθηκε εν τέλει στους Oθωμανούς λόγω του λιμού, συνέπεια μακροχρόνιας πολιορκίας, 20 στις 6 Aπριλίου του Yποχρεώθηκε να καταβάλει χρυσά νομίσματα 21 με τον όρο να αποχωρήσουν σώοι οι κάτοικοί της, μεταφέροντας μαζί τους περιουσιακά στοιχεία. Στο εξής και μέχρι το 1402 η πόλη ήταν η πρωτεύουσα του οθωμανικού κράτους. 3. Βυζαντινή αρχιτεκτονική στην Προύσα Η πόλη της Προύσας ήταν οχυρή, σύμφωνα με όλες τις μαρτυρίες, και κατά την περιγραφή του Νικήτα Χωνιάτη ήταν Δημιουργήθηκε στις 23/12/2017 Σελίδα 2/9

3 ΙΒΕ, Γιούργαλη Χ.,, Εγκυκλοπαίδεια οικοδομημένη σε λόφο και διέθετε ισχυρά τείχη. 22 Δεν έχει γίνει επισταμένη αρχαιολογική έρευνα και τυχόν υπάρχοντα βυζαντινά μνημεία είναι αταύτιστα. Αταύτιστα παραμένουν και τα τυχόν εκκλησιαστικά μνημεία που μεταφιερώθηκαν στο ισλάμ. 23 Στις πηγές της υστεροβυζαντινής περιόδου γίνεται μνεία σε δύο έργα εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής στην Προύσα: ο Γεώργιος Παχυμέρης κάνει λόγο για τη μεγίστη μονή της Προύσας (του Aγίου Eυστρατίου Aγαύρων) και ο Νικηφόρος Γρηγοράς αναφέρεται σε ναό του Tιμίου Προδρόμου που οικοδομήθηκε στην Προύσα από την Eιρήνη Δούκαινα, σύζυγο του Iωάννη Γ Δούκα Bατάτζη ( ) Στράβωνος Γεωγραφικά, H.L. Jones (επιμ.- μεταφρ.) The Geography of Strabo (The Loeb Classical Library, London 1928/ ανατ. 1969) τόμ. 5, σελ. 456 (12, 4, 3). 2. Πλίνιος, Φυσική Ιστορία, E. H. Warmington (επιμ.) Pliny : Natural History, Ι-ΙΙ (London 1969) κεφ.v στ. 148 (σελ. 330). Bλ. επίσης Real Encyclopädie (Stuttgart 1957) s.v. Prusa ad Olympum (Dorner, F. K) στήλ Θρησκευτική και Hθική Eγκυκλοπαίδεια, τόμ. 10, στ , ιδ s.v. Προύσα (Φορόπουλος, N. K.). 4. «Bίος του μακαριωτάτου και οσίου πατρός ημών Iωαννικίου συγγραφείς παρά Πέτρου μοναχού», AASS, Novembris, τόμ. II, pars prior (Bruxellis 1894) σελ , ιδ. σελ , σελ (BHG 936) «Bίος και πολιτεία και θαύματα του οσίου πατρός και θαυματουργού Iωαννικίου συγγραφείς παρά Σάβα μοναχού», AASS, Novembris, τόμ. II, pars prior (Bruxellis 1894) σελ , ιδ. σελ , σελ , σελ , σελ , σελ (BHG 935) «Bίος και θαύματα του οσίου πατρός ημών Eυστρατίου, ηγουμένου της μονής των Aυγάρου», A. Παπαδόπουλος-Kεραμεύς (επιμ.) Aνάλεκτα Iεροσολυμιτικής Σταχυολογίας (St. Petersburg 1897/ ανατ. Bruxelles 1963) τόμ. 4, αρ. 19, σελ , ιδ. σελ. 397 (BHG 645) «Βίος Πέτρου Ατρόας», V. Laurent (επιμ.) La Vie merveilleuse de saint Pierre d Atroa, Subsidia Hagiographica 29 (Bruxelles 1956) σελ , σελ (BHG 2364). 5. Συνέκδημος Ιεροκλή, E. Honigmann (επιμ.) Le Synekdèmos d Hiéroklès et l opuscule géographique de Georges de Chypre(Bruxelles1939) σελ. 34 (692. 5). 6. «Bίος και θαύματα του οσίου πατρός ημών Eυστρατίου, ηγουμένου της μονής των Aυγάρου», Α. Παπαδόπουλος- Kεραμεύς (επιμ.) Aνάλεκτα Iεροσολυμιτικής Σταχυολογίας (St. Petersburg 1897/ανατ. Bruxelles 1963) τόμ. 4, αρ. 19, σελ , ιδ. σελ. 370 (BHG 645). 7. Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Περὶ Θεμάτων, A. Pertusi (επιμ.) Constantino Porfirogenito, De Thematibus (Città del Vaticano 1952) θέμα αρ. V. 8. Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Πρὸς τὸν ίδιον υΐόν Ρωμανὸν, G. Moravcsik (επιμ.) Constantinus Porphyrogenitus, De Administrando Imperio (Washington D. C. 1967) σελ , 51, στ Bίος του μακαριωτάτου και οσίου πατρός ημών Iωαννικίου συγγραφείς παρά Πέτρου μοναχού, AASS, Novembris, τόμ. II, pars prior (Bruxellis 1894) σελ (BHG 936 σελ Bίος και πολιτεία και θαύματα του οσίου πατρός και θαυματουργού Iωαννικίου συγγραφείς παρά Σάβα μοναχού, AASS, Novembris, τόμ. II, pars prior (Bruxellis 1894) σελ (BHG 935, σελ ). 9. Θεοφάνους Χρονογραφία, C. De Boor (επιμ.) Theophanis Chronographia (Lipsiae 1883) σελ «Βίος Θεοδώρου Στουδίτη», B. Latyschev (επιμ.), Vita S. Theodori Studitae, Vizantijskij Vremennik 21 (1914) σελ «Βίος Θεοδώρου Στουδίτη», B. Latyschev (επιμ.), Vita S. Theodori Studitae, Vizantijskij Vremennik 21 (1914) σελ «Βίος Νικολάου Στουδίτου», Anonymi Vita S. Nicolai Studitae, στο: J.P. Migne (επιμ.) Patrologiae cursus completus, Series Greca (Paris ) τόμ. 105, στήλες , ιδ. στήλη 909 (BHG 1365). 12. Θεοφάνους Συνεχιστής, I. Bekker (επιμ.) Theophanes Continuatus, (CSHB, Bonnae 1838) σελ Άννα Κομνηνή, Αλεξιάς, D. R. Reinsch, A. Kambylis (επιμ.) Annae Comnenae Alexias, Ι-ΙΙΙ (CFHB40/1, Berlin 2001) σελ. 444 (XIV, 5, 3). 14. Νικήτα Ακομινάτου του Χωνιάτου Χρονική διήγησις, I. A.Van Dieten (επιμ.) Nicetae Choniatae Historia(CFHB11/1, Berolini et Nova Eboraci 1975) Δημιουργήθηκε στις 23/12/2017 Σελίδα 3/9

4 ΙΒΕ, Γιούργαλη Χ.,, Εγκυκλοπαίδεια σελ. 280, στ , σελ passim Γεωργίου του Ακροπολίτου του μεγάλου λογοθέτου χρονική συγγραφή, A. Heisenberg, P. Wirth (επιμ.) Georgii Acropolitae Historia (Stuttgart 1978) σελ. 11, στ. 24, σελ. 12, στ Νικηφόρου του Βλεμμύδου Διήγησις μερική, J. A. Munitiz (επιμ.) Nicephori Blemmydae Autobiographia sive curriculum vitae; necnon Epistula universalior (Corpus Christianorum 13, Turnhout 1984) σελ Νικήτα Ακομινάτου του Χωνιάτου Επιστολαί, I.A.Van Dieten (επιμ.) Nicetae Choniatae Orationes et Epistulae (CFHB3 Berolini et Novi Eboraci 1972) σελ Γεωργίου του Ακροπολίτου του μεγάλου λογοθέτου χρονική συγγραφή, A. Heisenberg, P. Wirth (επιμ.) Georgii Acropolitae Historia (Stuttgart 1978) σελ Νικήτα Ακομινάτου του Χωνιάτου Χρονική διήγησις, I. A.Van Dieten (επιμ.) Nicetae Choniatae Historia(CFHB11/1, Berolini et Nova Eboraci 1975) σελ. 602, στ. 8, σελ. 603, στ Νικήτα Ακομινάτου του Χωνιάτου Επιστολαί, I.A.Van Dieten (επιμ.) Nicetae Choniatae Orationes et Epistulae (CFHB3 Berolini et Novi Eboraci 1972) σελ ODB, τόμ. 3, σελ. 1750, s.v. Prousa( Foss, C.). 21. Ιωάννη Καντακουζηνού Ιστοριών βιβλία Δ, L. Schopen (επιμ.) Ioannis Cantacuzeni Eximperatoris Historiarum Libri IV(CSHB, Bonnae 1831) τομ. 1, σελ. 220, στ. 3, 17 Νικηφόρος Γρηγοράς Ρωμαϊκή ιστορία, B. Niebuhr (επιμ.) Nicephori Gregorae Historia Romaica, Ι-ΙΙ (CSHB, Bonnae 1834) σελ. 384, στ Νικήτα Ακομινάτου του Χωνιάτου Χρονική διήγησις, I. A.Van Dieten (επιμ.) Nicetae Choniatae Historia(CFHB11/1, Berolini et Nova Eboraci 1975) σελ. 280, στ Balivet, M., Culture ouverte et échanges inter-religieux dans les villes ottomanes du XIVe siècle, The Ottoman Emirate ( ), Institute for Mediterranean Studies, Halcyon Days in Crete I, A symposium Held in Rethymnon January 1991 (Rethymnon 1993), σελ. 1-6, ιδ. σελ Γεωργίου Παχυμέρη, Συγγραφικαί ιστορίαι, A. Failler (επιμ.) Georges Pachymeres, Relations Historiques (CFHB24/1, Paris 1984) και (CFHB 24/4) σελ , Νικηφόρος Γρηγοράς Ρωμαϊκή ιστορία, B. Niebuhr (επιμ.) Nicephori Gregorae Historia Romaica, Ι-ΙΙ (CSHB, Bonnae 1834) σελ. 44, στ Βιβλιογραφία : Janin R., Les églises et les monastères des Grands Centres Byzantins. Bithynie, Hellespont, Latros, Galésios, Trébizonde, Athènes, Thessalonique, Paris 1975 Βρυώνης Σ., Η παρακμή του μεσαιωνικού ελληνισμού στη Μικρά Ασία και η διαδικασία του εξισλαμισμού, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1996, Γαλαταριώτου, Κ. (μτφρ.) Βλυσίδου Β., Λουγγής Τ., Λαμπάκης Σ., Σαββίδης Α., Κουντούρα-Γαλάκη Ε., Η Μικρά Ασία των θεμάτων. Έρευνες πάνω στη γεωγραφική φυσιογνωμία και προσωπογραφία των βυζαντινών θεμάτων της Mικράς Aσίας (7ος-11ος αι.), Αθήνα 1998, Eρευνητική Bιβλιοθήκη 1 Κουντούρα-Γαλάκη Ε., Ο βυζαντινός κλήρος και η κοινωνία των «σκοτεινών αιώνων», Αθήνα 1996 Robert L., Études Anatoliennes, Amsterdam 1970 Αρνάκης Γ., Oι πρώτοι Oθωμανοί, Αθήναι 1947 Δημιουργήθηκε στις 23/12/2017 Σελίδα 4/9

5 ΙΒΕ, Γιούργαλη Χ.,, Εγκυκλοπαίδεια Berger Η., Das Bad in der byzantinischen Zeit, München 1982, Miscellanea Byzantina Monacensia, 27, Institut fur Byzantin. und Νeugrich. Philologie der Unive Brand C.M., Byzantium confronts the West, , Cambridge 1968 Κουταβά-Δεληβοριά Β., O γεωγραφικός κόσμος Kωνσταντίνου του Πορφυρογεννήτου, τόμ. 2, H εικόνα. Τα γεωγραφικά - Γενικά στοιχεία φυσικής γεωγραφίας, βιογεωγραφίας και ανθρωπογεωγραφίας, Αθήνα 1993 Lilie R.J., Handel und Politik zwischen dem byzantinischen Reich und den italienischen Kommunen Venedig, Pisa und Genua in der Epoche der Komnenen und Angeloi ( ), Amsterdam 1984 Ramsay W.Μ., The Historical Geography of Asia Minor, 2, London Amsterdam 1962 Ζαχαριάδου Ελισάβετ, Iστορία και Θρύλοι των παλαιών Σουλτάνων ( ), Αθήνα 1991 Balivet M., "Culture ouverte et échanges inter-religieux dans les villes ottomanes du XIVe siècle, The Ottoman Emirate ( )", Halcyon Days in Crete I, A symposium Held in Rethymnon January 1991, Institute for Mediterranean Studies, Rethymnon 1993, 1-6 Λαΐου Α., "Η βασιλεία του Ανδρονίκου Β ( )", Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Θ: Υστεροβυζαντινοί Χρόνοι, Μέλισσα, Αθήνα 1979, Lefort J., "Tableau de la Bithynie au XIIIe siècle, The Ottoman Emirate ( )", Halcyon Days in Crete I, A symposium Held in Rethymnon January 1991, Institute for Mediterranean Studies, Rethymnon 1993, Σπυρόπουλος Ν., "Προύσα", Mεγάλη Eλληνική Eγκυκλοπαίδεια τ. 20, Αθήνα, Foss C., "Prousa", A. Kazhdan (ed.), The Oxford Dictionary of Byzantium 3, Oxford, New York 1991, 1750 Restle M., "Bithynien", Wessel, K., Reallexikon zur byzantinischen Kunst, Vol. 1, Stuttgart 1966, στήλ Robert L., "Un Voyage d'antiphilos de Byzance", Journal des Savants, 1979, Φορόπουλος Ν., "Προύσα", Θρησκευτική και Hθική Eγκυκλοπαιδεία τ. 10, Αθήνα 1966, στήλες Δικτυογραφία : Επιφανειακή έρευνα στη Βιθυνία Κατάλοιπα της μονής του Αγίου Αβερκίου, στην ευρύτερη περιοχή της Προύσας, 9ος αι. Πού βρίσκεται η Προύσα Γλωσσάριo : θέρμες, οι Δημιουργήθηκε στις 23/12/2017 Σελίδα 5/9

6 ΙΒΕ, Γιούργαλη Χ.,, Εγκυκλοπαίδεια Μεγάλα συγκροτήματα λουτρών της Ρωμαϊκής περιόδου. Διαθέτουν τους τρεις κύριους χώρους λούσεως, τον ψυχρό (frigitarium), το χλιαρό (tepidarium) και το θερμό (caldarium), και πλήθος άλλων βοηθητικών δωματίων. Αποτελούν ταυτόχρονα χώρο συγκεντρώσεων και συχνά συνδυάζονται με κτήρια φυσικής αγωγής (γυμνάσια, παλαίστρες). Ο όρος στη συνέχεια αφορούσε λουτρά γενικώς ή και αμιγώς θερμά (ιαματικά) λουτρά εγκατεστημένα σε φυσικές πηγές, αλλά και τις ίδιες τις φυσικές θερμές πηγές. σακελλάριος, ο σακέλλιον, το (και σακελλάριος, ο, σακέλλη ή σακέλλα, η) Βυζαντινός διοικητικός όρος με δύο βασικές σημασίες: 1. Το αυτοκρατορικό ταμείο. Σημαντικός θεσμός στη διοίκηση και τη διάθεση πόρων. Σχετικά με αυτό είναι τα αξιώματα σακελλάριος (αρχικά), χαρτουλάριος της σακέλλης (από τον 9ο αιώνα), το σέκρετο του σεκελλίου, ο επί σακκελίου (ο αρμόδιος για το θεσμό από τον 11ο-12ο αιώνα). Ο «σακελλάριος» αποτέλεσε, το πιθανότερο, τη μεσαιωνική ονομασία του «ταμία των βασιλικών χρημάτων». 2. Το ταμείο της Μεγάλης Εκκλησίας της Κωνσταντινούπολης, ήτοι της Αγίας Σοφίας. Στην πατριαρχική σακέλλη φυλάσσονταν έγγραφα που πιστοποιούσαν τα περιουσιακά δικαιώματα του Πατριαρχείου. Στα μοναστήρια και στους μικρότερους ναούς το αντίστοιχο αρμόδιο αξίωμα είναι μέγας σακελλάριος ή ο σακελλίου. Πηγές Άννα Κομνηνή, Αλεξιάς, D. R. Reinsch, A. Kambylis (επιμ.), Annae Comnenae Alexias Ι ΙΙΙ (CFHB40/1, Berlin 2001). «Βίος Νικολάου Στουδίτου», Anonymi Vita S. Nicolai Studitae, στο J.P. Migne (επιμ.), Patrologiae cursus completus, Series Greca 105 (Paris ), στήλ. 889 (BHG 1365). L.Bosio (επιμ.), La Tabula Peutingeriana, una descrizione pittorica del mondo antico (Rimini 1983). J. Nesbitt, Oikonomidès, N. (επιμ.), Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art 3 (Washington D.C. 1996). Βραχέα Χρονικά, P. Schreiner (επιμ.), Chronica Byzantina Breviora 1 (CFHB12, Wien 1975), έτος Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Περὶ Θεμάτων, A. Pertusi (επιμ.), Constantino Porfirogenito, De Thematibus (Città del Vaticano 1952). Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Πρὸς τὸν ίδιον υΐόν Ρωμανὸν, G. Moravcsik (επιμ.), Constantinus Porphyrogenitus, De Administrando Imperio (Washington D.C. 1967). Γεωργίου Παχυμέρη, Συγγραφικαί ιστορίαι, A. Failler (επιμ.), Georges Pachymeres, Relations Historiques (CFHB24/1, Paris 1984, και CFHB 24/4). Γεωργίου του Ακροπολίτου του μεγάλου λογοθέτου χρονική συγγραφή, A. Heisenberg, P. Wirth (επιμ.), Georgii Acropolitae, Historia (Stuttgart 1978). Συνέκδημος Ιεροκλή, E. Honigmann (επιμ.), Le Synekdèmos d Hiéroklès et l Opuscule géographique de George de Chypre (Bruxelles 1939). Ιωάννη Καντακουζηνού Ιστοριών βιβλία Δ, L. Schopen (επιμ.), Ioannis Cantacuzeni Eximperatoris Historiarum Libri IV 1 (CSHB, Bonnae 1831). «Βίος Θεοδώρου Στουδίτη», B. Latyschev (επιμ.), Vita S. Theodori Studitae, Vizantijskij Vremennik 21 (1914), σελ , σελ Νικήτα Ακομινάτου του Χωνιάτου Χρονική διήγησις, I. A.Van Dieten (επιμ.), Nicetae Choniatae Historia (CFHB 11/1, Berolini et Nova Eboraci 1975). Δημιουργήθηκε στις 23/12/2017 Σελίδα 6/9

7 ΙΒΕ, Γιούργαλη Χ.,, Εγκυκλοπαίδεια Νικήτα Ακομινάτου του Χωνιάτου Επιστολαί, I.A.Van Dieten (επιμ.), Nicetae Choniatae Orationes et Epistulae (CFHB 3, Berolini et Novi Eboraci 1972). (Σκουταριώτης) Ανωνύμου Σύνοψις Χρονική, Κ. Ν. Σάθας (επιμ.), Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη 7 (Παρίσι 1894/ ανατ. Αθήναι 1972), σελ Θεοφάνους Συνεχιστής, I. Bekker (επιμ.), Theophanes Continuatus (CSHB, Bonnae 1838). Νικηφόρου του Βλεμμύδου Διήγησις μερική, J. A. Munitiz (επιμ.), Nicephori Blemmydae Autobiographia sive curriculum vitae; necnon Epistula universalior (Corpus Christianorum 13, Turnhout 1984). Νικηφόρος Γρηγοράς Ρωμαϊκή ιστορία, B. Niebuhr (επιμ.), Nicephori Gregorae Historia Romaica Ι ΙΙ (CSHB, Bonnae 1834). A. Carile (επιμ.), Partitio Terrarum Imperii Romanie, Studi Veneziani 7 (1965), σελ. 241, 248. Στράβωνος Γεωγραφικά, H.L. Jones (επιμ. μεταφρ.), The Geography of Strabo 5 (The Loeb Classical Library, London 1928/ ανατ. 1969), σελ. 456 (12, 4, 3). Θεοφάνους Χρονογραφία, C. De Boor (επιμ.), Theophanis Chronographia (Lipsiae 1883). Πλίνιος, Φυσική Ιστορία, E. H. Warmington (επιμ.), Pliny : Natural History Ι ΙΙ (London 1969), κεφ.v, στ. 148 (σελ. 330). «Bίος του μακαριωτάτου και οσίου πατρός ημών Iωαννικίου συγγραφείς παρά Πέτρου μοναχού», Acta Sanctorum ΙΙ (AASS), Novembris, pars prior (Bruxellis 1894), σελ (BHG 936), σελ , σελ «Bίος και πολιτεία και θαύματα του οσίου πατρός και θαυματουργού Iωαννικίου συγγραφείς παρά Σάβα μοναχού», Acta Sanctorum ΙΙ (AASS), Novembris, pars prior (Bruxellis 1894), σελ (BHG 935), σελ , σελ , σελ , σελ , σελ «Bίος και θαύματα του οσίου πατρός ημών Eυστρατίου, ηγουμένου της μονής των Aυγάρου», στο A. Παπαδόπουλος Kεραμεύς (επιμ.) Aνάλεκτα Iεροσολυμιτικής Σταχυολογίας 4 (St. Petersburg 1897, ανατ. Bruxelles 1963), αρ. 19, σελ , ιδ. σελ. 397 (BHG6 45). «Βίος Πέτρου Ατρώας», V. Laurent (επιμ.), La Vie merveilleuse de saint Pierre d Atroa, Subsidia Hagiographica 29 (Bruxelles 1956), σελ , σελ (BHG 2364). Παραθέματα 1. Διαμονή των αυτοκρατόρων Eιρήνης ( ) και Kωνσταντίνου ΣT ( ) στην Προύσα Τούτῳ τῷ ἔτει, μηνὶ σεπτεμβρίῳ, ἐξῆλθεν ὁ βασιλεύς σὺν τῇ μητρὶ αὐτοῦ ἐν τῇ Προύσῃ θερμῖσαι. Θεοφάνους Χρονογραφία, C. De Boor (επιμ.), Theophanis Chronographia (Lipsiae 1883), σελ Eπίσκεψη του Kωνσταντίνου Z Πορφυρογεννήτου στα θερμά λουτρά της Προύσας [...] ἐκ δέ τούτων ἐπὶ τὰς παραλογὰς καὶ δυσκολίας καὶ ἑλικοειδεῖς καὶ κρημνώδεις ἀναβάσεις μόλις διελθὼν ὁ ἄναξ, ταῖς Δημιουργήθηκε στις 23/12/2017 Σελίδα 7/9

8 ΙΒΕ, Γιούργαλη Χ.,, Εγκυκλοπαίδεια κέλλαις τῶν ἱερῶν πατέρων καταλαβὼν, οὕς ἰδὼν κατασπασάμενος καὶ τὰς τούτων ψυχοφελεῖς εὐχὰς ἐφόδιον λαβὼν πρὸς τὴν Προῦσαν μετανίσταται, πόλις ἀνδρός τὸ πάλαι Βιθυνῶν βασιλεύσαντος, ὅς ἀνδραγαθίας καὶ πολέμων τῶν τηνικάδε βασιλέων ὑπεραρθέντων σύμβολον μνήμης τὴν τοιάνδε πόλιν ἐξειργάσατο. Θεοφάνους Συνεχιστής, I. Bekker (επιμ.), Theophanes Continuatus, (CSHB, Bonnae 1838), σελ O Σκουταριώτης διηγείται την πολιορκία της Προύσας από τον Aνδρόνικο A Kομνηνό ( ) Κεῖνος δὲ μετὰ τοῦ στρατοῦ παντὸς μεταβαίνει πρὸς τὴν πόλιν τῶν Προυσαέων, καὶ κατὰ τὸ πρὸς μεσημβρίαν μέρος, ὅθεν καὶ ἡ πόλις ἡ ἐπίμαχος διὰ τὸ τοῦ τόπου ἰσόπεδον, βαλὼν χάρακα, τῇ ἑξῆς ἔχεται τοῦ πολιορκεῖν καὶ αἱ μηχαναὶ καὶ οἱ ἄνδρες ἕδρων τὸ πρόσφορον. Αὐτὸς δὲ Ἀνδρόνικος διὰ βελῶν γράμματα ἠφίει τοῖς ἐν τῇ πόλει [...] οὐδὲ γὰρ ὁ κατὰ Προῦσαν συγκροτούμενος πόλεμος τοῦ κατὰ Νίκαιαν εἶχε τὸ ἔλαττον καὶ αὐτὸ δὲ ἡ πόλις, ὀχυρὸν περιβεβλημένη τεῖχος καὶ ἐπὶ τούτῳ περίτειχον. Ἐπεὶ δὲ ἔδει καὶ τὴν πόλιν ταύτην ὑποκῦψαι τῷ Ἀνδρονίκῳ καὶ τῶν ἐν αὐτῇ τοὺς πλείστους παθεῖν τὰ ἀνήκεστα χειρωθέντας, θραύεται τὶ μέρος τὸ τῇ ἐλεπόλει τυπτόμενον φαντασίαν δὲ τοῖς ἔνδον παρέσχε τοῦ τὸ τεῖχος ἅπαν ὅσον ἐτύπτετο ἐπὶ γόνυ κλιθῆναι θροὺς οὖν ἐπὶ τῷ γενομένῳ ἄσημος αἴρεται, καὶ δέος τὰ πάντων ἐκταράττει ψυχὰς ὅθεν μὴ περιεργασάμενοι τὸ γεγονὸς ἀλλὰ τῷ δέει μικροῦ ἀποψύξαντες, ἔρημα τὰ τείχη φυλάκων εἴασαν, καὶ τὸ ἐντεῦθεν ἄνετος τοῖς πολεμίοις ἡ διά πυλῶν καὶ κλιμάκων εἰς τὴν πόλιν εἴσοδος. Ἔπασχον οὖν οἱ Προυσαεῖς ἀνῃροῦντο καὶ διῃρπάζοντο τὰ προσόντα καὶ τὰ βοσκήματα κατεκόπτετο, ἅ πολλὰ εἰσήγαγον ὡς ἀν ἔχοιεν ὦ τραφήσονται οἱ ἐντός, ἐπιτεινομένης τῆς πολιορκίας. Ἐπεὶ δὲ καὶ Ἀνδρόνικος εἰσῆλθε τὸ πόλισμα, οὔθ ὡς ὑπηκόοις πράως τοῖς Προυσαεῦσιν ἐχρήσατο, οὔθ ὡς θὴρ ἐμπεσῶν θρέμμασι, πλείστους ὅτι μάλιστα διέφθειρε καὶ ἀφάνισε τὸν μὲν γὰρ Θεόδωρον τὸν Ἄγγελον ἐκτυφλοῖ καὶ ὄνῳ καθεσθέντα κελεύει τῶν Ρωμαϊκῶν ἐξελαθῆναι ὁρίων, καὶ τάχ ἀν θηρίοις ἐγεγόνει κατάβρωμα, (ὁ καὶ Ἀνδρόνικος ἐτεχνάσατο), εἰ μὴ Τοῦρκοι ἐντυχόντες ὤκτειραν τε καὶ κατὰ σκηνὴν αὐτῶν ἀγαγόντων θεραπείας ἠξίωσαν. Τὸν δὲ Συνέσιον Λέοντα καὶ τὸν Λαχανᾶν Μανουὴλ καὶ συχνοὺς ἄλλους, τεσσαράκοντα τοὺς πάντας, δένδρων ξύλοις ἐκρέμασε. Πολλῶν δὲ ἄλλων χείρας ἀπέτεμε, τινῶν πόδας ἀφῄρηκε καὶ ἄλλων δακτύλους, πολλοὶ χειρῶν καὶ ὀφθαλμῶν ὑπέστησαν στέρησιν, εἰσὶ δ οἵ καὶ ὀφθαλμὸν δεξιὸν καὶ πόδα εὐώνυμον ἐζημίωντο. (Σκουταριώτης) Ανωνύμου Σύνοψις Χρονική, Κ. Ν. Σάθας (επιμ.), Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη 7 (Παρίσι 1894/ ανατ. Αθήναι 1972), σελ Kατά την περίοδο η Προύσα υπήρξε κέντρο σπουδών Ἡ πατρὶς τὸ βυζάντιον ἑαλώκει τοῖς Ἰταλοῖς, καὶ ἡμεῖς μετανᾶσται πρὸς Βιθυνίαν κἂν τῇ Προύσῃ μὲν γραμματικήν, ἐν Νικαίᾳ δὲ ποιητικὴν καὶ ρητορικὴν καὶ τὰ τῆς λογικῆς ὅσα πρὸ τῶν Ἀναλυτικῶν, παιδεθόμεθα, συλλογιστικὴν δὲ φυσικὴν ἀριθμητικὴν γραμμικὴν, ἐκδεδημηκότες εἰς Σκάμανδρον ἀποφοιτῶμεν ἐκεῖθεν. Νικηφόρου του Βλεμμύδου Διήγησις μερική, J. A. Munitiz (επιμ.), Nicephori Blemmydae Autobiographia sive curriculum vitae ; necnon Epistula universalior (Corpus Christianorum 13, Turnhout 1984), σελ α., 5.β., Πολιορκία και παράδοση της Προύσας στους Oθωμανούς λόγω του λιμού το α. Οἶσθα γὰρ, ὅπως, Προυσηνῶν ὑπὸ Περσῶν πολιορκουμένων καὶ ὅσον οὓπω ἁλώσεσθαι προσδοκωμένων διὰ τὸ σῖτον παντάπασιν ἐπιλελοιπέναι, πυθόμενος αὐτὸς αὐτόκλητος εἰς Βυζάντιον ἦκον, δεόμενος τε ἅμα καὶ συμβουλεύων, τοῖς πολιορκουμένοις τὴν δυνατὸν πρόνοιαν εἰσενεγκεῖν αὔτῃ δ ἦν τὸ ἐμὲ ἅμα τῇ στρατιὰ ναυσὶ πρὸς τὴν Τρίγλειαν περαιωθέντα, ἐπεὶ οὐ πολὺ Προύσης διέχει, τοῖς τε βαρβάροις, ἥν δύνωμαι, ἐπιθέσθαι καὶ Προυσηνοῖς τὰ ἐπιτήδεια ἐσκομῖσαι τούτου δὲ γενομένου, ἐλπὶς αὐτοὺς χρόνον πολὺν πρὸς τὴν πολιορκίαν ἀντισχήσειν τἂλλα γὰρ ἡ πόλις ἅπαντα κατεσκεύασται καρτερῶς ἐγὼ μὲν οὖν οὕτω προθυμίας εἶχον πρὸς τὸ Προυσηνοῖς βοηθεῖν αὐτὸς διακινδυνεύων, σοῦ δὲ μὴ ἐφιέντος, ἄκων κατεσχέθην ὁ καὶ μάλιστα αἴτιον ἔδοξε γεγενῆσθαι τοῦ Προῦσαν ὑπὸ τοῖς πολιορκοῦσι βαρβάροις γεγενῆσθαι. Ιωάννη Καντακουζηνού Ιστοριών βιβλία Δ, L. Schopen (επιμ.), Ioannis Cantacuzeni Eximperatoris Historiarum Libri IV 1 (CSHB, Bonnae 1831). σελ. 220 στ Δημιουργήθηκε στις 23/12/2017 Σελίδα 8/9

9 ΙΒΕ, Γιούργαλη Χ.,, Εγκυκλοπαίδεια 5.β. [...] ἡλώκει δὲ καὶ ἡ Προυσαέων τῷ λιμῷ πολιορκηθεῖσα πόλις. Νικηφόρος Γρηγοράς Ρωμαϊκή ιστορία, B. Niebuhr (επιμ.), Nicephori Gregorae Historia Romaica Ι ΙΙ (CSHB, Bonnae 1834), σελ. 384, στ Χρονολόγιο 6ος αιώνας: Αναφορά της Προύσας στον Συνέκδημο του Iεροκλή 796: Επίσκεψη της αυτοκράτειρας Eιρήνης ( ) και του γιου της Kωνσταντίνου ΣT ( ) στα θερμά λουτρά της Προύσας (διαμονή στην πόλη) Μετά το 796: Επίσκεψη του Kωνσταντίνου ΣT ( ) στα θερμά λουτρά της Προύσας (διαμονή στην πόλη) 959: Προσκύνημα του Kωνσταντίνου Z Πορφυρογέννητου ( ) στον Όλυμπο της Bιθυνίας και ακολούθως επίσκεψη στην Προύσα Eπί Mιχαήλ B ( ): Επίσκεψη του Θεόδωρου Στουδίτη στην Προύσα 1112: Λεηλασία της Προύσας από τους Σελτζούκους 1184: Η Προύσα, μαζί με τις βιθυνικές πόλεις Nίκαια και Λοπάδιον, δεν αναγνωρίζει τον Aνδρόνικο A Kομνηνό ( )/ Ακολουθεί η κατάληψη της Προύσας από αυτοκρατορικά στρατεύματα και εκτέλεση των συγγενών των ηγετών της εξέγερσης Μεταξύ του 1204 και 1208: Επίσκεψη του Μιχαήλ Αυτωρειανού, μετέπειτα πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως ( ) στην Προύσα 1204: Διαφυγή του Θεοδώρου A Λασκάρεως ( ) από την Kωνσταντινούπολη στην Νίκαια και ακολούθως στην Προύσα, απ όπου άσκησε την αυτοκρατορική εξουσία στη θέση του πεθερού του Aλεξίου Γ ( ) : Ατελέσφορη επιχείρηση των Λατίνων να κυριεύσουν την Προύσα 1214: Ο Eρρίκος του Hainault αναγνωρίζει με συνθήκη τον Θεόδωρο A Λάσκαρι ( ) ως ηγεμόνα της περιοχής από το Λοπάδιον μέχρι τη Nίκαια 1302: Πολιορκία της Προύσας από τους Oθωμανούς με επικεφαλής τον Οσμάν 1304: Συνθηκολόγηση της Προύσας με τους Oθωμανούς 1315: Πολιορκία της Προύσας από τους Oθωμανούς 1326: Παράδοση της Προύσας από τους Oθωμανούς ύστερα από μακρά πολιορκία Βοηθ. Κατάλογοι Δημιουργήθηκε στις 23/12/2017 Σελίδα 9/9