Μουσική, Αγωγή Υγείας και Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή στην Γ Γυµνασίου. Μία διαθεµατική προσέγγιση.

Transcript

1 Μουσική, Αγωγή Υγείας και Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή στην Γ Γυµνασίου. Μία διαθεµατική προσέγγιση. Καρούµπαλη Ευγενία Η κριτική ακρόαση αποτελεί ένα αναπόσπαστο κοµµάτι του µαθήµατος της µουσικής, καθώς είναι ένα από το πέντε βασικά πεδία του περιεχοµένου του µαθήµατος της µουσικής κατά τον Keith Swanwick 1. Ο σκοπός των ακροάσεων έργων έντεχνης ευρωπαϊκής µουσικής είναι να απολαµβάνουν [οι µαθητές] την καλή µουσική, να την εκτιµούν και να επιδιώκουν να την ακούν σύµφωνα µε το ιαθεµατικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγράµµατος Σπουδών Μουσικής Αγωγής 2. (.Ε.Π.Π.Σ., σ.345) Στόχος των προγραµµάτων Αγωγής Υγείας την Τρίτη τάξη του Γυµνασίου είναι να συνειδητοποιήσουν[οι µαθητές] πως το ευρύτερο περιβάλλον τους επηρεάζει τη συµπεριφορά, τα συναισθήµατα, τις επιλογές και τον τρόπο ζωής τους. (.Ε.Π.Π.Σ. σ. 630). Ειδικός σκοπός του µαθήµατος της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής στην Τρίτη Τάξη του Γυµνασίου είναι να αποκτήσουν [οι µαθητές] αξίες, στάσεις και δεξιότητες για αποτελεσµατική επικοινωνία και συνεργασία για προσωπική και κοινωνική ανέλιξη. Στους στόχους του µαθήµατος της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής στην Τρίτη Τάξη του Γυµνασίου συγκαταλέγεται το να συνειδητοποιήσουν [οι µαθητές] ότι η συµπεριφορά του ατόµου είναι αποτέλεσµα αλληλεξάρτησης ατοµικών και κοινωνικών παραγόντων. (.Ε.Π.Π.Σ., σ.244) Η παρουσίαση αποσπασµάτων της όπερας Così fan tutte του Wolfgang Amadeus Mozart εµπεριέχει µία διαθεµατικότητα, καθώς επιχειρούνται να αναδειχτούν κατά την ακρόαση της µουσικής οι επιστηµονικές συσχετίσεις που ενυπάρχουν σε αυτή µε όµορους και µη επιστηµονικούς κλάδους (κοινωνιολογία, ψυχολογία κ.ά.) και γίνεται επεξεργασία του θέµατος από πολλές οπτικές γωνίες, ώστε να φωτίζονται πολυπρισµατικά και να αναδεικνύεται η γνώση και η σχέση της µε την πραγµατικότητα. (Μακρή Μπότσαρη, 2006, και Ματσαγγούρας, 2002). Τα κριτήρια επιλογής της συγκεκριµένης όπερας του Mozart είναι τα εξής: Στην υπόθεση της όπερας θίγονται συγκεκριµένα στερεότυπα και προκαταλήψεις σχετικά µε τις διαφυλικές σχέσεις, στα οποία τίθεται ως στόχος η ευαισθητοποίηση των µαθητών. Η υπόθεση της όπερας είναι τέτοια ώστε να προκαλέσει το ενδιαφέρον των µαθητών, δοθέντος ότι ένας µέσος µαθητής γυµνασίου έχει σχεδόν µηδαµινά ακούσµατα όπερας και έχει κατά κανόνα έχει αρνητική εικόνα για τη µουσική αυτή. 1 Το περιεχόµενο του µαθήµατος της µουσικής καταχωρείται σε πέντε βασικά επίπεδα σύµφωνα µε τον Keith Swanwick (Swanwick, 1979) τα οποία είναι τα εξής: 1. Σύνθεση (composition). Πρόκειται για µορφοποίηση µίας µουσικής ιδέας, κατασκευή ενός µουσικού αντικειµένου, όχι αναγκαστικά µε τη χρήση µουσικών συµβόλων. 2. Βιβλιογραφικές σπουδές (literature). Πρόκειται για σπουδές βιβλιογραφικού τύπου γύρω από τη µουσική (ιστορικές και µουσικολογικές σπουδές, µελέτη και συγγραφή κριτικής κ.τ.λ.) 3. Κριτική ακρόαση (audition). Πρόκειται για κάθε άκουσµα που περιέχει το στοιχείο της προσωπικής ανταπόκρισης. 4. Απόκτηση δεξιοτήτων (skills). Πρόκειται για διάκριση των ήχων, έλεγχο των µουσικών υλικών, δεξιότητες µουσικής ανάγνωσης και γραφής. 5. Μουσική εκτέλεση (performance). Πρόκειται για την ίδια τη µουσική «παρουσία» ως φαινόµενο που εξελίσσεται σε συγκεκριµένο χώρο και χρόνο. 2 Υπ.Ε.Π.Θ. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο (2001) Προγράµµατα Σπουδών Μουσικής Αγωγής, Φ.Ε.Κ. 1336, τ. Β, 18 Οκτωβρίου 2001

2 Είναι γνωστό ότι η συντριπτική πλειονότητα των µαθητών έχει αρνητικές εµπειρίες τόσο σε σχέση µε τα έµφυτα νοήµατα 3 της Έντεχνης Ευρωπαϊκής Μουσικής (καθώς οι περισσότεροι µαθητές δεν είναι εξοικειωµένοι µε το µουσικό συντακτικό του συγκεκριµένου είδους µουσικής), όσο και µε τα σκιαγραφηµένα / περιγραφικά νοήµατα 4 της Έντεχνης Ευρωπαϊκής Μουσικής (καθώς οι περισσότεροι µαθητές δεν ταυτίζονται µε το συγκεκριµένο είδος µουσικής, θεωρώντας ότι η µουσική αυτή είναι «µουσική των γέρων, των σνοµπ και των επιδειξιοµανών»), ως εκ τούτου βρίσκεται σε µουσική «αποξένωση» µε το συγκεκριµένο είδος µουσικής. Στην τάξη θα ακουστούν τα συγκεκριµένα αποσπάσµατα της όπερας (αναφέρονται µε τη σειρά παρουσίασής τους στην όπερα): Ντουέτο των Fiordiligi και Dorabella Ah guarda sorella (από τη δεύτερη σκηνή της πρώτης πράξης) Χορωδιακό Bella vita militar (από τη δεύτερη σκηνή της πρώτης πράξης) Τρίο των Fiordiligi, Dorabella και Don Alfonso Soave sia il vento (από τη δεύτερη σκηνή της πρώτης πράξης) Άρια της Dorabella Smanie implacabili (από την τρίτη σκηνή της πρώτης πράξης) Άρια της Despina In uomini, in soldati (από την τρίτη σκηνή της πρώτης πράξης) Άρια της Fiordiligi Come scoglio (από την τρίτη σκηνή της πρώτης πράξης) Άρια της Despina Una donna a quindici anni (από την πρώτη σκηνή της δεύτερης πράξης) Ντουέτο των Ferrando και Gulielmo Secondate, aurette amiche (από τη δεύτερη σκηνή της δεύτερης πράξης) Ντουέτο των Gulielmo και Dorabella Il core vi dono (από τη δεύτερη σκηνή της δεύτερης πράξης) Άρια της Fiordiligi Per pietà, ben mio (από τη δεύτερη σκηνή της δεύτερης πράξης) Άρια του Don Alfonso Tutti accusan le donne (από τη τρίτη σκηνή της δεύτερης πράξης). Το κριτήριο επιλογής των αριών της Despina και του Don Alfonso είναι το κείµενό τους, καθώς στις άριες αυτές θίγονται «µουσικά» οι προκαταλήψεις και τα στερεότυπα στις διαφυλικές σχέσεις που έχουν ήδη αναφερθεί. Τα κριτήρια επιλογής των υπολοίπων αποσπασµάτων είναι καθαρά µουσικά. Συγκεκριµένα, στο ντουέτο 3 Το νόηµα στη µουσική έχει δύο όψεις, που βρίσκονται σε διαλεκτική σχέση µεταξύ τους. Η µία όψη είναι το αυτή του «έµφυτου» νοήµατος (inherent meaning), το οποίο σχετίζεται µε τους τρόπους κατά τους οποίους τα υλικά, τα οποία είναι συµφυή στη µουσική (ήχοι και παύσεις), συνδυάζονται µεταξύ τους. Αυτό θα µπορούσε να θεωρηθεί ως µουσικό συντακτικό ή εσωµουσική κατανόηση, καθώς στερείται περιεχοµένου σε σχέση µε το κοινωνικό υπόβαθρο της µουσικής. Ενώ τα έµφυτα µουσικά νοήµατα αποτελούνται από µουσικά υλικά, προκύπτουν από την ανθρώπινη ικανότητα συνδυασµού των ήχων µεταξύ τους, η οποία αναπτύσσεται ιστορικά µε την τυπική ή µη τυπική έκθεση στη µουσικής και σε µουσικές δραστηριότητες γενικότερα (Green 1988) 4 Η άλλη όψη του νοήµατος στη µουσική είναι αυτή του «σκιαφραγηµένου /περιγραφικού» νοήµατος (delineated meaning)., το οποίο σχετίζεται µε τις εξωµουσικές έννοιες που η µουσικής µεταφέρει, δηλαδή µε κοινωνικούς, θρησκευτικούς, πολιτισµικούς, πολιτικούς ή άλλους συνειρµούς. Αυτοί οι συνειρµοί µπορεί να είναι συµβατικά κοινοί σε µία οµάδα ατόµων, όπως για παράδειγµα οι συνειρµοί που εγείρει ένας Εθνικός Ύµνος, αλλά µπορεί να διαφέρουν από άτοµο σε άτοµο, όπως για παράδειγµα η «σύνδεση» ενός συγκεκριµένου τραγουδιού σε ένα ορισµένο προσωπικό βίωµα. Όλα τα είδη µουσικής µεταφέρουν κάποιο «σκιαγραφηµένο/περιγραφικό» νόηµα, το οποίο προκύπτει όχι µόνο από τη διαδικασία της παραγωγής της µουσικής, αλλά επίσης και από τη διαδικασία της διανοµής και της αντίληψης της µουσικής. Κανένα είδος µουσικής δεν γίνεται αντιληπτό σε «κοινωνικό κενό» (Green 1988).

3 των Fiordiligi και Dorabella Ah guarda sorella, η ενορχήστρωση υπογραµµίζει µε µοναδικό τρόπο τις σηµαντικές λέξεις του κειµένου. Στο χορωδιακό Bella vita militar, οι µαθητές έχουν την ευκαιρία να ακούσουν µία µικτή χορωδία, πράγµα πολύ σηµαντικό για µαθητές χαµηλών κοινωνικών οικονοµικών πολιτισµικών στρωµάτων (οι οποίοι δεν έχουν από κάπου αλλού σχετικό ερέθισµα). Στο τρίο των Fiordiligi, Dorabella και Don Alfonso Soave sia il vento, η ενορχήστρωση είναι εκλεπτυσµένη και οι µαθητές έχουν την ευκαιρία να ακούσουν βιολιά και βιόλες που παίζουν µε σουρντίνα και βιολοντσέλα και κοντραµπάσα που παίζουν pizzicato. Οι άριες της Dorabella Smanie implacabili, της Fiordiligi Come scoglio, και της Fiordiligi Per pietà, ben mio έχουν εξαιρετική φωνητική δεξιοτεχνία και ενορχήστρωση που περιγράφει παραστατικά τα συναισθήµατα των ηρωίδων κατά περίσταση. Το Ντουέτο των Ferrando και Gulielmo Secondate, aurette amiche είναι µία σερενάτα και είναι µία θαυµάσια ευκαιρία για τους µαθητές να συνειδητοποιήσουν τι πραγµατικά είναι η σερενάτα (πολλοί µαθητές έχουν την εντύπωση ότι η σερενάτα είναι µόνο γκοφρέτα!!!). Στο Ντουέτο των Gulielmo και Dorabella Il core vi dono, η ενορχήστρωση φτάνει σε σηµείο να µιµείται µε εξαιρετική κοµψότητα τους χτύπους µίας ερωτευµένης καρδιάς. Σκοποί 1. Να εξοικειωθούν οι µαθητές µε το µουσικό είδος της όπερας. Συγκεκριµένα, επιδιώκεται να έχουν οι µαθητές µία θετική εµπειρία σκιαγραφηµένου / περιγραφικού νοήµατος (η υπόθεση της συγκεκριµένης όπερας καλείται να παίξει το ρόλο αυτό), η οποία θα µπορούσε να επηρεάσει (ακόµα και να αλλάξει) την αρνητική εµπειρία του έµφυτου νοήµατος. 2. Να συγκρίνουν οι µαθητές τον τρόπο που λειτουργούσε η «µουσική βιοµηχανία» στην όπερα στα τέλη του 18 ου αιώνα και τον τρόπο που λειτουργεί στις µέρες µας η µουσική βιοµηχανία στη δηµοφιλή µουσική (popular music). 3. Να ευαισθητοποιηθούν οι µαθητές σχετικά µε τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις που σχετίζονται µε την πίστη είτε την απιστία στις διαφυλικές σχέσεις και η συµπεριφορά µιας γυναίκας στα πλαίσια µιας διαφυλικής σχέσης. Απαιτούµενος χρόνος ύο µε τρεις διδακτικές ώρες, ανάλογα µε τη δυναµική της οµάδας. Προετοιµασία εκπαιδευτικού. Ο/Η εκπαιδευτικός µουσικής θα πρέπει να έχει στη διάθεσή του τα εξής: Κείµενα των παραπάνω αποσπασµάτων µε µετάφραση στα ελληνικά, τα οποία υπάρχουν (σε µετάφραση Αντιγόνης Φιλιπποπούλου) στο πρόγραµµα των παραστάσεων της συγκεκριµένης όπερας στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών στις 21,23,25,27 και 28 Μαίου Μία σύνοψη της όπερας 5, η οποία θα βοηθήσει τον/την εκπαιδευτικό µουσικής να ετοιµάσει κείµενα παρουσίασης των προαναφερθέντων αποσπασµάτων της όπερας, ούτως ώστε η υπόθεση της όπερας να γίνει κατανοητή στους µαθητές. Θα πρέπει ένα διαµορφωθεί ένα τελικό κείµενο όπου θα υπάρχουν τόσο τα κείµενα παρουσίασης των αποσπασµάτων όσο και τα κείµενα των ίδιων των αποσπασµάτων (µε µετάφραση στα ελληνικά και µε τη σειρά που αυτά ακούγονται στην όπερα) προκειµένου η υπόθεση της όπερας να είναι πλήρως κατανοητή στους µαθητές, χάρη 5 Σύνοψη της όπερας αυτής υπάρχει τόσο στο Rushton, 1994 (στα αγγλικά), όσο και στο Vill, 1991 (στα γερµανικά).

4 στη διανοµή του υλικού αυτού (πράγµα που σηµαίνει και τη φωτοτύπησή του σε επαρκή αριθµό αντιγράφων). Στην πράξη, οι µαθητές συγκεντρώνονται πολύ καλύτερα όταν έχουν µπροστά τους και διαβάζουν ένα τέτοιο κείµενο. Μία ηχογράφηση της συγκεκριµένης όπερας. Καλό θα ήταν ο/η εκπαιδευτικός µουσικής να έχει επίσης στη διάθεσή του προσωπογραφίες του συνθέτη και του λιµπρετίστα της συγκεκριµένης όπερας 6 και φωτογραφικό υλικό που σχετίζεται µε κατοπινές παραστάσεις της όπερας αυτής 7. Ο/Η εκπαιδευτικός µουσικής θα πρέπει, τέλος, να είναι πληροφορηµένος για το ιστορικό και µουσικό υπόβαθρο της όπερας αυτής 8, όπως επίσης και για τα περαιτέρω νοήµατά της 9, καθώς παρουσιάζεται µια ηθεληµµένη αµφισηµία από µέρους τόσο του λιµπρετίστα όσο και του συνθέτη, η οποία αντιµάχεται το κωµικό πνεύµα της όπερας. ραστηριότητες Πληροφόρηση των µαθητών σχετικά µε την όπερα που θα ακούσουν. Προβολή προσωπογραφιών του συνθέτη και του λιµπρετίστα της όπερας. Ολιγόλεπτη πληροφόρηση των µαθητών σχετικά µε το ιστορικό υπόβαθρο της όπερας αυτής και µε τον τρόπο που λειτουργούσε η µουσική βιοµηχανία στην όπερα στα τέλη του 18 ου αιώνα, προκειµένου να διεγερθεί το ενδιαφέρον των µαθητών. Κατά τη διάρκεια της πληροφόρησης αυτής θα µπορούσε να ακούγεται η εισαγωγή της όπερας ως «ηχητικό χαλί». Μοίρασµα στους µαθητές του τελικού κειµένου παρουσίασης που προαναφέρθηκε στην προετοιµασία εκπαιδευτικού. Ανάγνωση του κειµένου παρουσίασης του κάθε αποσπάσµατος και κατόπιν ακρόαση του κάθε αποσπάσµατος. Κατά τη διάρκεια της διαδικασία αυτής, ανάλογα µε τη δυναµική της οµάδας και το απόσπασµα της όπερας, ο/η εκπαιδευτικός µουσικής µπορεί «εµβόλιµα» να πληροφορεί τους µαθητές σχετικά µε τα περαιτέρω νοήµατα της όπερας αυτής ή µε κάποιες ιδιαιτερότητες που παρουσιάζουν ορισµένα απόσπάσµατά της 10, προκειµένου το ενδιαφέρον των µαθητών να παραµένει µεγάλο, αφ ενός, και να εκτιµήσουν οι µαθητές ακόµα περισσότερο την καλλιτεχνική αξία της όπερας αυτής. Συζήτηση µε τους µαθητές σχετικά µε τις οµοιότητες και τις διαφορές στον τρόπο που λειτουργούσε η «µουσική βιοµηχανία» στην όπερα στα τέλη του 18 ου αιώνα και στον τρόπο που λειτουργεί στις µέρες µας η µουσική βιοµηχανία στη δηµοφιλή µουσική (popular music). Περαιτέρω ανάγνωση του κειµένου των αριών της Despina και του Don Alfonso και συζήτηση µε τους µαθητές σχετικά µε τα νοήµατα των συγκεκριµένων κειµένων. Στις άριες αυτές θίγονται στερεότυπα και προκαταλήψεις που σχετίζονται µε την πίστη/ είτε την απιστία στις διαφυλικές σχέσεις και η συµπεριφορά µιας γυναίκας στα πλαίσια µιας διαφυλικής σχέσης. Αξιολόγηση 6 Στο Glover, 2006, υπάρχουν κάποιες σελίδες (χωρίς αρίθµηση) µε πλούσιο εικονογραφικό υλικό, συµπεριλαµβανοµένης µίας προσωπογραφία; του Lorenzo da Ponte, του λιµπρετίστα της όπερας αυτής αλλά και µίας σειράς προσωπογραφιών του Mozart. 7 Επαρκές φωτογραφικό υλικό από τις παραστάσεις της όπερας αυτής υπάρχει στα Rushton, 1994, και Vill, Στο Steptoe, 1988, παρέχονται ενδιαφέρουσες πληροφορίες για το θέµα αυτό. 9 Βλ. π.χ. Goering, Παραδείγµατος χάριν, σε κάποιο σηµείο του ντουέτου των Gulielmo και Dorabella Il core vi dono, τα έγχορδα µιµούνται τους χτύπους µιας ερωτευµένης- καρδιάς.

5 Η αξιολόγηση των σκοπών του µαθήµατος µπορεί να πραγµατοποιηθεί µε τους εξής τρόπους: Συζήτηση µε τους µαθητές σχετικά µε το κατά πόσον θα ήταν διατεθειµένοι (ή όχι) να παρακολουθήσουν την όπερα αυτή σε κάποιο θέατρο εάν κάποτε τους δινόταν η δυνατότητα αυτή (για τον σκοπό αρ.1). Συγγραφή από τους µαθητές ενός κειµένου λέξεων περίπου σχετικά µε τις οµοιότητες και τις διαφορές στον τρόπο µε τον οποίον λειτουργούσε η «µουσική βιοµηχανία» στην όπερα στα τέλη του 18 ου αιώνα και στον τρόπο µε τον οποίον λειτουργεί στις µέρες µας η µουσική βιοµηχανία στη δηµοφιλή µουσική (popular music) (για το σκοπό αρ.2). Συζήτηση µε τους µαθητές σχετικά µε το κατά πόσον θα ενδιαφέρονταν να διοργανωθεί είτε κάποιο πρόγραµµα Αγωγής Υγείας σχετικά µε τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις στις διαφυλικές σχέσεις είτε κάποια οµιλία για το θέµα αυτό από κάποιον επαγγελµατία (π.χ. ψυχολόγο) (για το σκοπό αρ.3). Αναφορά των µαθητών των στερεοτύπων και των προκαταλήψεων που αναφέρθηκαν στην όπερα αυτή κατά τη διάρκεια σχετικής διδακτικής ενότητας στο Μάθηµα της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής και συγκεκριµένα στην Ενότητα 2 του σχετικού σχολικού εγχειριδίου ( Σωτηρίου & Κορδονούρη & Ζαφρανίδου, 2006α: 14-19) όπου, αφού οριστεί από τον εκπαιδευτικό που διδάσκει το συγκεκριµένο µάθηµα η έννοια της προκατάληψης, οι µαθητές καλούνται να αναφέρουν περιπτώσεις προκαταλήψεων από την επικαιρότητα και την ιστορία (Σωτηρίου & Κορδονούρη & Ζαφρανίδου, 2006β: 25). (για το σκοπό αρ.3). Βιβλιογραφία Goering, Edmund Joseph (2004), Three modes of perception in Mozart: the philosophical, pastoral and comic in Così fan tutte, Cambridge: Cambridge University Press Glover, Jane (2006), Mozart s Women: His Family, his Friends, his Music,. London: Pan Books. Green, Lucy (1988), Music on deaf ears: Musical meaning, ideology and education, Manchester: Manchester University Press Μακρή Μπότσαρη, Εύη (2006), «ιαθεµατικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγράµµατος και Αναλυτικά Προγράµµατα Σπουδών», Τέυχος Επιµορφωτικού υλικού, Αθήνα: Υπ.Ε.Π.Θ. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Ματσαγγούρας, Ηλίας (2002), «ιεπιστηµονικότητα, ιαθεµατικότητα και Ενιαιοποίηση στα Νέα Προγράµµατα Σπουδών: Τρόποι Οργάνωσης της Σχολικής Γνώσης», Επιθεώρηση Εκπαιδευτικών Θεµάτων, τεύχος 7, Αθήνα: Υπ.Ε.Π.Θ. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Πρόγραµµα της όπερας του Wolfgang-Amadeus Mozart Così fan tutte Έτσι κάνους όλες, Μέγαρο Μουσικής Αθηνών (Αίθουσα ηµήτρη Μητρόπουλου),. 21,23,25,27 και 28 Μαίου Rushton, Julian (1994), Così fan tutte, The New Grove Dictionary of Opera, vol.1, pp , London: The Macmillan Press Limited Steptoe, Andrew (1988), The Mozart Da Ponte Operas: the cultural and musical background to Le nozze di Figaro, Don Giovanni, and Così fan tutte, Oxford: Clarendon Press Swanwick, Keith (1979), A Basis for Musical Education, London: Routledge. Σωτηρίου, Στέλλα & Κορδονούρη, Στυλιανή & Ζαφρανίδου, Αικατερίνη (2006α), Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή, Γ Γυµνασίου, Αθήνα: Οργανισµός Έκδοσης ιδακτικών Βιβλίων.

6 Σωτηρίου, Στέλλα & Κορδονούρη, Στυλιανή & Ζαφρανίδου, Αικατερίνη (2006β), Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή, Γ Γυµνασίου, Βιβλίο Εκπαιδευτικού, Αθήνα: Οργανισµός Έκδοσης ιδακτικών Βιβλίων. Vill, Susanne (1991), Così fan tutte ossia La scuola degli amanti, Pipers Enzyklopädie des Musiktheaters, vol. 4, pp , Műnchen: Piper. Υπ.Ε.Π.Θ. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο (2001) Προγράµµατα Σπουδών Μουσικής Αγωγής, Φ.Ε.Κ. 1336, τ. Β, 18 Οκτωβρίου 2001 Υπ.Ε.Π.Θ. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο (2001) ιαθεµαντικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγράµµατος Σπουδών Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής, Φ.Ε.Κ. 1336, τ. Β, 18 Οκτωβρίου 2001 Υπ.Ε.Π.Θ. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο (2001) ιαθεµατικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγράµµατος Σπουδών, Προγράµµατ Σχεδιασµού και Ανάπτυξης ιαθεµατικών ραστηριοτήτων, Αγωγή Υγείας, Φ.Ε.Κ. 1336, τ. Β, 18 Οκτωβρίου 2001