ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΩΝ ΕΞΑΡΤΗΜΕΝΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΚΑΙ Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥΣ ΑΠΟ ΜΕΡΟΥΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΧΡΙΣΤΙΝΑ Δ. ΑΪΒΑΛΙΩΤΟΥ Φοιτήτρια Π.Μ.Σ. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΩΝ ΕΞΑΡΤΗΜΕΝΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΚΑΙ Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥΣ ΑΠΟ ΜΕΡΟΥΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ Διπλωματική εργασία στα πλαίσια του προγράμματος μεταπτυχιακών σπουδών του Τομέα Δικαίου, Οργάνωσης, Ζωής και Διακονίας της Εκκλησίας, στην ειδίκευση Παιδαγωγικά - Ποιμαντική Ψυχολογία. Σύμβουλος καθηγητής κ. Χ. Βάντσος ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2008

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΧΡΙΣΤΙΝΑ Δ. ΑΪΒΑΛΙΩΤΟΥ Φοιτήτρια Π.Μ.Σ. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΩΝ ΕΞΑΡΤΗΜΕΝΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΚΑΙ Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥΣ ΑΠΟ ΜΕΡΟΥΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ Διπλωματική εργασία στα πλαίσια του προγράμματος μεταπτυχιακών σπουδών του Τομέα Δικαίου, Οργάνωσης, Ζωής και Διακονίας της Εκκλησίας, στην ειδίκευση Παιδαγωγικά - Ποιμαντική Ψυχολογία. Σύμβουλος καθηγητής κ. Χ. Βάντσος ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2008

3 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Σελ. ΠΡΟΛΟΓΟΣ 3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 5 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΞΑΡΤΗΣΗΣ, ΟΙ ΕΞΑΡΤΗΣΙΟΓΟΝΕΣ ΟΥΣΙΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥΣ ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΑ. 1. Μερικοί βασικοί όροι Εξαρτησιογόνες ουσίες (Ναρκωτικά) Χρήση και κατάχρηση Εξάρτηση Ανοχή ή αλλιώς αντοχή Σύνδρομο στέρησης ή απόσυρσης Εθισμός Τοξικομανία Τοξίκωση ή αλλιώς το σύνδρομο τοξίνωσης Αναδρομή ή αλλιώς αναδρομική αναβίωση Τα είδη των εξαρτησιογόνων ουσιών και η διάδοσή τους. στον ελληνικό μαθητικό πληθυσμό Η κάνναβη και τα παράγωγά της Το όπιο και τα παράγωγά του Φυσικά οπιοειδή Ημισυνθετικά οπιοειδή Συνθετικά οπιοειδή Ανταγωνιστές οπιοειδών Διεγερτικά του Κ. Ν. Σ Διεγερτικά τύπου αμφεταμινών Κοκαΐνη Νικοτίνη

4 2.4. Παραισθησιογόνα Ψευδαισθησιογόνα MDMA (3, 4 Μεθυλενο διοξυ μεθαμφεταμίνη) LSD (Διαιθυλαμίδιο του d λυσεργικού οξέος) Μαγικά μανιτάρια (magic mashrooms) Κεταμίνη (Special K) Κατασταλτικά του Κ.Ν.Σ Αιθυλική αλκοόλη (αλκοόλ) Βαρβιτουρικά Βενζοδιαζεπίνες Εισπνεόμενες (πτητικές) ουσίες. 64 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΟΥΣΙΟΕΞΑΡΤΗΣΗΣ. 1. Ατομικά χαρακτηριστικά Βιολογικοί παράγοντες και γενετική προδιάθεση Εφηβική ηλικία και χρήση ουσιών Προσωπικότητα και ουσιοεξάρτηση Οικογενειακοί παράγοντες Η χρήση ουσιών από τους γονείς Η ενδοοικογενειακή βία Τα ψυχικά νοσήματα των γονέων Η κατάρρευση της οικογένειας ως συνέπεια της αλλαγής της δομής Οι ανεπίλυτες αναπτυξιακές κρίσεις Οι λανθασμένοι τρόποι διαπαιδαγώγησης Η διαταραχή στις σχέσεις γονέα παιδιού Κοινωνικοί παράγοντες Σχολικό πλαίσιο Ομάδες συνομηλίκων Χαρακτηριστικά της σύγχρονης κοινωνίας Η στάση της κοινωνίας απέναντι στις εξαρτησιογόνες ουσίες Η επίδραση των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης (Μ.Μ.Ε.)

5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΚΑΤΑΧΡΗΣΗ ΟΥΣΙΩΝ ΚΑΙ Η ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ. 1. Αναφορές της Αγίας Γραφής Στην Παλαιά Διαθήκη Περιστατικά μέθης Η άμετρη κατανάλωση του οίνου και οι αρνητικές επιπτώσεις της Στην Kαινή Διαθήκη Η απώλεια ως αποτέλεσμα της φιλήδονης ζωής Συμβουλές του Αποστόλου Παύλου σχετικές με τη χρήση του οίνου Αναφορές των Πατέρων της Εκκλησίας Ορισμός του πάθους της μέθης και χαρακτηρισμοί του οινόφλυγος Οι καταστροφικές συνέπειες του πάθους της μέθης Ποιμαντικές προτάσεις για την απαλλαγή του πάθους Ηθική προσέγγιση της ουσιοεξάρτησης Η επίδραση στο σώμα Η επίδραση στην ψυχή. 137 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΤΗΣ ΕΞΑΡΤΗΣΗΣ. 1. Συντονισμένες ποιμαντικές προσπάθειες Της Εκκλησίας της Ελλάδος Το έργο της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών Το έργο διαφόρων Ιερών Μητροπόλεων. 146 i. Της Ιεράς Μητρόπολης Φθιώτιδος. 146 ii. Της Ιεράς Μητρόπολης Χαλκίδος. 147 iii. Tης Ιεράς Μητρόπολης Δημητριάδος και Αλμυρού. 147 iv.της Ιεράς Μητρόπολης Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως Της Εκκλησίας της Κύπρου

6 2. Χαρακτηριστικά του ποιμαντικού έργου της Εκκλησίας στην αντιμετώπιση του φαινομένου της ουσιοεξάρτησης Η έννοια της πρόληψης και η συμβολή της Εκκλησίας Ο ρόλος του ποιμένα στην πρόληψη Οικογένεια και πρόληψη Εκπαίδευση και πρόληψη θεραπεία ή δευτερογενής πρόληψη Οι ευρύτερα διαδεδομένες μέθοδοι θεραπείας και οι ελλείψεις αυτών Τα χαρακτηριστικά του θεραπευτή Τα χαρακτηριστικά του χρήστη Η συμβολή του ποιμένα στη θεραπεία Αποκατάσταση ή τριτογενής πρόληψη Η συνδρομή του ποιμένα Η ευθύνη του πλησίον. 176 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 180 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 184 Α ΠΗΓΕΣ 184 Εκκλησιαστικοί Πατέρες. 184 Β ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ 185 Έλληνες συγγραφείς. 185 Ξένοι συγγραφείς. 189 Γ ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟΙ ΤΟΠΟΙ

7 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ α.χ. βλ. εκδ. επιμ. Ε.Π.Ι.Ψ.Υ. Άγνωστη χρονολογία. Βλέπε. Εκδόσεις. Επιμέλεια. Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής. Κ.Ε.Θ.Ε.Α. Κ.Ε.Ν.Θ.Ε.Α. Κέντρο Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων. Κέντρου Ενημέρωσης για τα Ναρκωτικά και Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων. Κ.Ν.Σ. λ.χ. Μ.Μ.Ε. μτφρ. Κεντρικό Νευρικό Σύστημα. Λόγου χάρη. Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Μετάφραση. Ν. Νόμος. Ο.Η.Ε Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών. Ό. π. Όπως παραπάνω. Ομιλ. π.χ. πρβλ. Ομιλία. Πρό Χριστού. Παράβλεπε. σ. Σελίδα. σχ. Σχετικά. τ. Τόμος. τεύχ. Φ.Ε.Κ. & P.G. W.H.O. Τεύχος. Φύλλο Εφημερίδος της Κυβερνήσεως. και Patrologia Grαeca. World Health Organization - 9 -

8 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η μεγάλη εξάπλωση του φαινομένου της χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών, νόμιμων και παράνομων αποτελεί αδιαμφισβήτητο γεγονός τόσο σε παγκόσμια όσο και σε τοπική κλίμακα. Τραγικός είναι ο απολογισμός των θυμάτων και βασανιστική η ζωή αυτών που μένουν πίσω. Πολλές είναι οι προσπάθειες που καταβάλλονται από φορείς τόσο του Δημοσίου όσο και του Ιδιωτικού τομέα για την αντιμετώπιση της σύγχρονης μάστιγας. Στον αγώνα αυτό έχει ταχθεί και η Εκκλησία μας, που με τη διδασκαλία του λόγου του Ευαγγελίου, τα θεία Μυστήρια και την ποιμαντική μέριμνα παρέχει την πιο ουσιαστική λύση στο τεράστιο σύγχρονο πρόβλημα. Η παρούσα προσπάθεια σε καμία περίπτωση δε διεκδικεί τα εύσημα επιστημονικής πληρότητας, κάτι που άλλωστε σχετίζεται τόσο με τη μικρή εμπειρία της γράφουσας, όσο και με το εύρος και την πολυπλοκότητα του φαινομένου. Ωστόσο επιχειρήθηκε στο μέτρο του δυνατού μια ανάλυση που θα επισημάνει τα βασικότερα στοιχεία που συνθέτουν το πρόβλημα και θα παρουσιάσει το ειδικό ποιμαντικό έργο που αναπτύσσει η Εκκλησία για την αντιμετώπισή του. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαιτέρως το σύμβουλο καθηγητή μου κ. Χρήστο Βάντσο για την επιστημονική καθοδήγηση που μου παρείχε σε όλη τη διάρκεια του κύκλου των μεταπτυχιακών μου σπουδών, καθώς και για την πολύτιμη βοήθειά του στην εκπόνηση της μελέτης αυτής. Θερμές ευχαριστίες απευθύνω επίσης στον καθηγητή π. Αθανάσιο Γκίκα για τις πολύτιμες πληροφορίες σχετικά με το θέμα της ουσιοεξάρτησης και της ποιμαντικής αντιμετώπισής του

9 Ευχαριστώ επίσης το Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών για την οικονομική ενίσχυση που μου προσέφερε κατά την διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών. Τις βαθύτατες ευχαριστίες μου εκφράζω επίσης στο προσωπικό του ιδρύματος «Διακονία» για τη φιλοξενία και την ενημέρωση σχετικά με το έργο που αναπτύσσει. Τέλος, ένα μεγάλο ευχαριστώ στο π. Στυλιανό Βότση για το χρόνο που μου διέθεσε στα πλαίσια του οποίου με προθυμία μοιράστηκε μαζί μου πληροφορίες για το έργο που ο ίδιος προσωπικά στους κόλπους της Ιεράς Μητρόπολης Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως προσφέρει σχετικά με την αντιμετώπιση του προβλήματος των ναρκωτικών. Θεσσαλονίκη, Οκτώβριος 2008 Χριστίνα Αϊβαλιώτου

10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κατά καιρούς ακόμα και ειδικοί που ασχολούνται χρόνια με το φαινόμενο της εξάρτησης, βρίσκονται σε πλήρη σύγχυση. Η χρήση και η κατάχρηση νόμιμων και παράνομων εξαρτησιογόνων ουσιών, ενώ δεν αποτελεί καινούριο φαινόμενο, έχει αποκτήσει επιδημικό χαρακτήρα. Παρά τις παγκόσμιες προσπάθειες αντιμετώπισής του, ο αριθμός των εξαρτημένων ατόμων φαίνεται να έχει πολλαπλασιαστεί και το πρόβλημα σταδιακά να επεκτείνεται σε ολοένα και νεότερες ηλικίες. Η έκταση του προβλήματος φανερώνεται μέσα από τους αριθμούς των επιδημιολογικών ερευνών. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Παγκοσμίου Οργανισμού Υγείας, υπολογίζεται ότι περίπου 76 εκατομμύρια άτομα παρουσιάζουν προβληματική χρήση στην κατανάλωση αλκοόλ, ενώ περισσότερα από 15 εκατομμύρια άτομα κάνουν κατάχρηση παράνομων εξαρτησιογόνων ουσιών. Πρέπει μάλιστα να επισημανθεί το γεγονός ότι τα στοιχεία αυτά προκύπτουν από έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί σε 136 χώρες του κόσμου, καθώς για τις υπόλοιπες δεν υπάρχουν σχετικές έρευνες 1. Στη χώρα μας κατά την τελευταία δεκαετία περισσότερα από 250 άτομα πεθαίνουν κάθε χρόνο από τα ναρκωτικά. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι περίπου το 1/3 αυτών είναι άτομα ηλικίας έως 20 ετών 2. Η χρήση παράνομων εξαρτησιογόνων ουσιών φαίνεται μάλιστα ότι είναι τόσο διαδεδομένη ανάμεσα στους εφήβους, ώστε σε πανελλήνια έρευνα που πραγματοποιήθηκε το 2003 από το Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής και στην οποία συμμετείχαν έφηβοι 1 abuse/facts/alcohol/en/index.htm(τελευταία επίσκεψη 18/7/2008). 2 Βλ. Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και Πληροφόρησης για τα Ναρκωτικά και την τοξικομανία, Ε.Κ.ΤΕ.Π.Ν Ετήσια Έκθεση για την κατάσταση των Ναρκωτικών και των Οινοπνευματωδών ποτών στην Ελλάδα, εκδ. Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (Ε.Π.Ι.Ψ.Υ.), Αθήνα 2007, σ. 71, όπου σε συγκεντρωτικό πίνακα παραθέτονται οι θάνατοι από ναρκωτικά στην Ελλάδα κατά την περίοδο

11 ηλικίας από 14 έως 17 ετών, ένας στους δέκα δήλωσε ότι έχει κάνει χρήση κάποιας παράνομης ουσίας έστω και μια φορά στη ζωή του. Από αυτούς, ο ένας στους τρεις έχει απλώς δοκιμάσει, ενώ ο ένας στους έξι έχει κάνει χρήση τουλάχιστον τρεις φορές στη ζωή του. Όσο μάλιστα η ηλικία αυξάνει τόσο μεγαλύτερο είναι το ποσοστό εμπειρίας στη χρήση παράνομων ουσιών. Πιο συγκεκριμένα, από τους μαθητές που βρίσκονταν σε ηλικία 17 ετών ένας στους πέντε ανέφερε ότι έχει κάνει χρήση έστω και μια φορά στη ζωή του, ενώ από το ποσοστό αυτό το 7% έχει κάνει χρήση περισσότερες από δέκα φορές 3. Όπως προκύπτει από τα παραπάνω, η χρήση, η κατάχρηση και η εξάρτηση από ουσίες είναι ένα πρόβλημα που αφορά άμεσα ή έμμεσα τον καθένα. Έχει διαδοθεί και έχει αγγίξει όλες τις κοινωνικές τάξεις, σχεδόν όλες τις ηλικίες και όλες τις χώρες. Η χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών είναι ένα από τα θέματα που πλήττουν την παγκόσμια υγεία, καθώς οδηγεί το άτομο βραχυπρόθεσμα ή μακροπρόθεσμα στην αρρώστια και στο θάνατο. Ωστόσο η χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών από τον άνθρωπο, όπως έχει ήδη αναφερθεί, δεν είναι φαινόμενο της εποχής. Μια σύντομη ιστορική αναδρομή του φαινομένου της εξάρτησης ίσως μπορεί να προσφέρει μια πιο ουσιαστική εξήγηση. Οι ψυχοτρόπες ουσίες, επιστημονικά ορθότερη ονομασία για τις ουσίες αυτές, ανέκαθεν κατείχαν μια θέση στο φυσικό περιβάλλον. Διάφοροι πολιτισμοί χρησιμοποιούσαν τις ψυχοτρόπες ουσίες είτε για 3 Πρόκειται ουσιαστικά για την πιο πρόσφατη μέχρι σήμερα επιδημιολογική έρευνα η οποία υλοποιήθηκε το 2003 από το Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (ΕΠΙΨΥ) με τη χρηματοδότηση του Οργανισμού Κατά των Ναρκωτικών (ΟΚΑΝΑ). Για περισσότερα βλ. Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (ΕΠΙΨΥ), Ε.Κ.Τ.Ε.Π.Ν Ετήσια Έκθεση για την κατάσταση των ναρκωτικών και των οινοπνευματωδών στην Ελλάδα, εκδ. Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (ΕΠΙΨΥ), Αθήνα 2005, σ. 17 & 20. Καθώς και Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και Πληροφόρησης για τα Ναρκωτικά και την τοξικομανία, Ε.Κ.ΤΕ.Π.Ν Ετήσια Έκθεση για την κατάσταση των Ναρκωτικών και των Οινοπνευματωδών ποτών στην Ελλάδα, ό.π., σ

12 λόγους θεραπευτικούς και ευφορικούς, είτε για λόγους θρησκευτικούς και τελετουργικούς σαν ένα δηλαδή είδος μεσολαβητή της επαφής και της επικοινωνίας τους με ό,τι δεν ήταν κατανοητό και μπορούσε να ερμηνευτεί 4. Με λίγα λόγια η χρήση ψυχοτρόπων ουσιών κατείχε έναν πολιτισμικό και κοινωνικό ρόλο αυτορύθμισης και διατήρησης της κοινωνικής ισορροπίας. Η ανακάλυψη των νέων κόσμων, η πρόοδος στις μεταφορές καθώς και η ανάπτυξη της επικοινωνίας και του εμπορίου μεταξύ των ηπείρων συντέλεσαν στη διάδοση των ουσιών αυτών σε λαούς που πρωτύτερα αγνοούσαν την ύπαρξή τους. Έτσι η χρήση των ψυχοτρόπων ουσιών μεταφερόμενη από τον ένα πολιτισμό στον άλλο, έχασε τον αρχικό τελετουργικό και κοινωνικό της χαρακτήρα. Η εξέλιξη της ιατρικής επιστήμης και της φαρμακολογίας οδήγησε στην ανακάλυψη νέων συνθετικών ουσιών, οι οποίες ενώ βραχυπρόθεσμα παρουσιάζονταν ως φάρμακα που θα θεράπευαν τον άνθρωπο από πλήθος ασθενειών, μακροπρόθεσμα εγκαθιστούσαν στο χρήστη την εξάρτηση και τελικώς του προσέθεταν και μια ακόμη «ασθένεια», αυτή της εξάρτησης. Στα πλαίσια αυτά εμφανίστηκαν και οι πρώτες απόπειρες απαγόρευσης αυτών των ουσιών. Ωστόσο τα αποτελέσματα δεν ήταν τα αναμενόμενα. Είχε ήδη αναπτυχθεί το νόμιμο και παράνομο εμπόριο αυτών. Ένα εμπόριο μάλιστα που μέχρι σήμερα αποφέρει τεράστια οικονομικά κέρδη 5. 4 Α. Γκίκα (πρωτοπ.), Το πρόβλημα των ναρκωτικών και η αντιμετώπισή του από μέρους της Εκκλησίας (Συμβολή στην Ποιμαντική), εκδ. Τέρτιος, Θεσ/νίκη 1996, σ , όπου παραθέτεται εκτενής ιστορική αναδρομή σχετική με την πρώτη επαφή του ανθρώπου με τις ψυχοτρόπες ουσίες αλλά και τις μετέπειτα χρήσεις τους. 5 Πλήθος στοιχείων παρουσιάζονται στην Έκθεση της Επιτροπής Πολιτικών ελευθεριών και Εσωτερικών Υποθέσεων σχετικά με την ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Συμβούλιο και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο με θέμα ένα σχέδιο δράσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Καταπολέμηση των ναρκωτικών ( ). Βλ. Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, Καταπολέμηση των Ναρκωτικών, σ. 34 &

13 Η αυξανόμενη πολυπλοκότητα της ζωής του ανθρώπου, η παραγωγή όλο και περισσότερων ψυχοτρόπων ουσιών, όπως επίσης και η διαφήμιση αυτών ως μαγικές λύσεις στα προβλήματα της καθημερινότητας, αποτελούν κάποιους από τους κύριους λόγους που συνέτειναν στην εξάπλωση του φαινομένου. Κατά αυτόν τον τρόπο η αρχική έννοια της λέξης εξάρτηση, η οποία κυριολεκτικά σημαίνει την ανάρτηση και το κρέμασμα, ενώ μεταφορικά την υποταγή του ατόμου στην εξουσία κάποιου άλλου απέκτησε, και μια νέα σημασία. Δηλώνει τη συμπεριφορά που προκύπτει από την επαναλαμβανόμενη χρήση ψυχοτρόπων ουσιών 6. Χαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι, στη συνείδηση των περισσοτέρων, η λέξη εξάρτηση ταυτίζεται με το πρόβλημα που προκύπτει από την κατάχρηση ψυχοτρόπων ουσιών, το ευρέως γνωστό σήμερα πρόβλημα των ναρκωτικών. Η διάδοση του φαινομένου της εξάρτησης προκάλεσε την έντονη ανησυχία της κοινής γνώμης. Η ανησυχία αυτή αντανακλάται στο μεγάλο αριθμό μελετών που διεξάγονται τις τελευταίες δεκαετίες με σκοπό να κατανοηθεί καλύτερα το πρόβλημα και να ελαχιστοποιηθεί. Οι πρώτες προσπάθειες εξήγησης του φαινομένου εστιάστηκαν στις ιδιότητες και στις επιδράσεις των συγκεκριμένων ουσιών στον οργανισμό του χρήστη. Ωστόσο συχνά παρατηρήθηκε, ότι σε πολλές περιπτώσεις, οι χρήστες περιέγραφαν με λόγια αρνητικά την πρώτη τους εμπειρία. Πώς λοιπόν, ενώ η πρώτη εμπειρία του ατόμου με την ουσία ήταν αρνητική, το άτομο συνέχισε να τη χρησιμοποιεί καταλήγοντας μάλιστα να εξαρτηθεί από αυτή. Τί τελικώς είναι αυτό που ωθεί τα άτομα να συνεχίσουν τη χρήση; 6 Βλ. Τεγόπουλου Φυτράκη,, «Εξάρτηση», Ελληνικό Λεξικό, εκδ. Αρμονία, Αθήνα 1992, σ

14 Τα τελευταία χρόνια η μελέτη του φαινομένου της εξάρτησης, έχει στραφεί προς την κατανόηση των παραγόντων εκείνων που ωθούν ένα άτομο να χρησιμοποιήσει ψυχοτρόπες ουσίες. Αναπτύχθηκαν ποικίλες θεωρητικές προσεγγίσεις τόσο της αιτιολόγησης του φαινομένου, όσο και της αντιμετώπισής του. Ωστόσο, όπως έχει πλέον αποδειχτεί, οποιασδήποτε μορφής μονοδιάστατη οπτική, έχει οδηγήσει σε συμπεράσματα είτε ελλιπή είτε λανθασμένα. Το πρόβλημα των ναρκωτικών δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί ούτε μόνο από ένα φορέα, ούτε μόνο από μια επιστήμη. Η εργασία αυτή φιλοδοξεί στο να δώσει και μια άλλη προσέγγιση στο πρόβλημα των ναρκωτικών, αυτή της Ορθόδοξης χριστιανικής Θεολογίας. Σκοπός της είναι η παρουσίαση της γενικότερης προβληματικής που επικρατεί σήμερα γύρω από το τεράστιο θέμα των εξαρτησιογόνων ουσιών καθώς και η αντιμετώπιση του προβλήματος. Στα πλαίσια αυτών εντάσσονται και οι προσπάθειες της Εκκλησίας. Ωστόσο ο κύριος και πρωταρχικός στόχος της εργασίας αυτής είναι η απόδειξη ότι η Εκκλησία είναι σε θέση να συντελέσει ως φορέας ενημέρωσης, προφύλαξης, προστασίας και απομάκρυνσης των ανθρώπων από τη χρήση ουσιών. Έτσι η παρούσα μελέτη διαιρείται σε τέσσερα κεφάλαια: Στο πρώτο που αναφέρεται στα είδη των εξαρτησιογόνων ουσιών και στα βασικά γνωρίσματά τους. Σε καθεμία ουσία επιχειρείται μια μικρή ιστορική αναδρομή, ξεκινώντας από την πρώτη ανακάλυψη της χρήσης της από τον άνθρωπο και καταλήγοντας στον τρόπο που πλέον έχει επικρατήσει να χρησιμοποιείται. Επίσης εξετάζονται χωριστά σε κάθε ουσία η χημική σύστασή της, οι τρόποι χρήσης της, η επίδρασή της στον ανθρώπινο οργανισμό καθώς και τα συμπτώματα της χρήσης. Τέλος γίνεται αναφορά, όπου αυτό είναι δυνατό, σε έρευνες σχετικές με τη

15 διάδοση της χρήσης της ανάμεσα στους εφήβους και κυρίως στον ελληνικό μαθητικό πληθυσμό. Στο δεύτερο κεφάλαιο που στοχεύει στη βαθύτερη κατανόηση του φαινομένου διερευνώντας τους παράγοντες εκείνους που οδηγούν τον έφηβο στη χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών. Για την πληρέστερη κατανόησή τους, κρίθηκε σκόπιμος ο διαχωρισμός αυτών σε τρεις ομάδες: τους ατομικούς παράγοντες, τους οικογενειακούς και τους κοινωνικούς. Στα πλαίσια αυτά διερευνάται το μερίδιο ευθύνης που έχει ο καθένας από αυτούς, καθώς επίσης και σε τι ποσοστό επιδρά και καθορίζει αν η χρήση ουσιών από το άτομο θα μείνει απλά σε ένα στάδιο πειραματισμού, ή αν το άτομο θα παραμείνει περιστασιακός χρήστης χωρίς ποτέ να εξαρτηθεί, ή αν τελικώς θα γίνει εξαρτημένο. Στο τρίτο κεφάλαιο μελετάται το ζήτημα της κατάχρησης ουσιών από άποψη χριστιανικής ορθόδοξης διδασκαλίας. Παραθέτονται και αναλύονται τα χωρία της Αγίας Γραφής και τα κείμενα των Πατέρων της Εκκλησίας που αναφέρονται στο θέμα της κατάχρησης ουσιών γενικά και συγκεκριμένα του οίνου. Επισημαίνονται οι αρνητικές επιπτώσεις αυτής της συμπεριφοράς σε ατομικό, διαπροσωπικό και συλλογικό επίπεδο, αλλά και προτείνονται προτάσεις αντιμετώπισής τους. Στο ίδιο κεφάλαιο επίσης εξετάζονται ο τρόπος προσέγγισης του φαινομένου της εξάρτησης από χριστιανικής ηθικής άποψης και οι ζημίες που προκαλούνται στο σώμα και στη ψυχή του ατόμου. Στο τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο εξετάζεται το θέμα της πρόληψης και της θεραπευτικής αντιμετώπισης ουσιοεξαρτημένων ατόμων από μέρους της Εκκλησίας. Παραθέτεται το ήδη υπάρχον ποιμαντικό έργο της Εκκλησίας της Ελλάδος καθώς επίσης και της Εκκλησίας της Κύπρου με σκοπό αυτό να αποτελέσει την αρχή μιας ακόμα περισσότερο συντονισμένης συλλογικής προσπάθειας. Στο ίδιο κεφάλαιο εξετάζονται οι έννοιες πρόληψη και θεραπεία σε ό,τι αφορά το

16 φαινόμενο της εξάρτησης ουσιών, και των χαρακτηριστικών τους στα πλαίσια του ποιμαντικού έργου. Ιδιαίτερη έμφαση δίδεται στη συμβολή του ποιμένα για την επιτυχή έκβαση των προγραμμάτων πρόληψης και θεραπείας, χωρίς βεβαίως να υποτιμάται ο ρόλος της ενορίας ως βάση της όλης προσπάθειας, αλλά και όλων των άλλων φορέων αγωγής, όπως είναι η οικογένεια και το σχολείο. Καταλήγοντας αξίζει να επισημανθεί το γεγονός ότι η εξάρτηση δεν περιγράφει μόνο την καταστρεπτική σχέση του ατόμου με τις ψυχοτρόπες ουσίες. Το άτομο μπορεί να παρουσιάσει εξαρτητική συμπεριφορά και μάλιστα στον ίδιο βαθμό καταστροφική και σε άλλες καταστάσεις και δραστηριότητες της ζωής του όπως είναι η τροφή, το σεξ, τα τυχερά παιχνίδια, οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές και πολλά άλλα 7. Το εύρος και η διαφορετική φύση καθεμίας από αυτές είναι απαγορευτικά στοιχεία οποιασδήποτε γενίκευσης. Για το λόγο αυτό στην παρούσα εργασία κρίθηκε σκόπιμος ο περιορισμός στη ανάλυση της εξαρτητικής συμπεριφοράς που εγκαθίσταται λόγω της χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών και μάλιστα όταν αυτή εκδηλώνεται σε μια συγκεκριμένη ηλικία του ατόμου, στην εφηβική. Υπό την έννοια αυτή η χρήση του όρου «παιδιά» στον τίτλο της εργασίας περιορίζεται με σκοπό να επιτευχθεί η καλύτερη δυνατή προσέγγιση του θέματος. 7 Βλ. J. Orford, Excessive appetites: A psycological view of addictions, εκδ. Wiley, Chichester 2001, σ

17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΞΑΡΤΗΣΗΣ, ΟΙ ΕΞΑΡΤΗΣΙΟΓΟΝΕΣ ΟΥΣΙΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥΣ ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΑ. Η πολυπαραγοντική φύση του φαινομένου της εξάρτησης από ουσίες και η επιτακτική ανάγκη για άμεση συνεργασία όλων των επιστημονικών κλάδων που θα μπορούσαν να συνδράμουν στην επίλυση του προβλήματος έχουν οδηγήσει στην καθιέρωση μιας κοινής γλώσσας επικοινωνίας, μιας κοινώς αποδεκτής ορολογίας. Η συνεχής παράθεση αυτών των όρων από τους ειδικούς, όπως επίσης και σε πολλές περιπτώσεις η λανθασμένη χρήση τους από μη ειδικούς, συχνά προκαλεί σύγχυση στο μέσο αναγνώστη. Η ίδια έλλειψη σαφήνειας επικρατεί και σε ό,τι αφορά στις ουσίες που προκαλούν εξάρτηση. Για τους λόγους αυτούς κρίνεται σκόπιμη ήδη από την αρχή του πονήματος τούτου η διευκρίνιση των κυριότερων όρων που αναφέρονται στο φαινόμενο της εξάρτησης, καθώς και η μελέτη των ουσιών που την προκαλούν. 1. Μερικοί βασικοί όροι. Οι όροι που κατά καιρούς χρησιμοποιήθηκαν αλλά και χρησιμοποιούνται για να προσδιορίσουν το φαινόμενο της εξάρτησης από ουσίες είναι πάρα πολλοί. Η παράθεση όλων πιθανόν θα οδηγούσε σε σύγχυση τον αναγνώστη, ιδίως μάλιστα στην περίπτωση που αυτός δεν είναι ψυχολόγος ή ιατρός. Για το λόγο αυτό θεωρήθηκε περισσότερο ωφέλιμη η διευκρίνιση μόνο των όρων εκείνων που θα χρησιμοποιηθούν στην παρούσα μελέτη

18 1.1. Εξαρτησιογόνες ουσίες (Ναρκωτικά). Με τον όρο εξαρτησιογόνες ουσίες νοείται ένα σύνολο ουσιών με διαφορετική χημική δομή και επίδραση στο Κεντρικό Νευρικό Σύστημα (εφεξής Κ.Ν.Σ.), αλλά με κοινά χαρακτηριστικά γνωρίσματα τη μεταβολή της θυμικής κατάστασης και την πρόκληση εξάρτησης διαφορετικής φύσης (ψυχικής ή φυσικής οργανικής) και ποικίλου βαθμού. Ο ακριβής όρος που προτάθηκε από την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας (World Health Organization) και υιοθετήθηκε διεθνώς για τις ουσίες αυτές είναι «φάρμακα που προκαλούν εξάρτηση» (dependence producing drugs) 1. Η επικρατούσα ωστόσο ονομασία αυτών, αν και αδόκιμη, είναι «ναρκωτικά». Όσον αφορά τον όρο ναρκωτικά έχει κριθεί ότι είναι σωστό να χρησιμοποιείται για ουσίες μόνο ηρεμιστικής και αναλγητικής ιδιότητας, όπως αυτές ορίζονται από την επιστήμη της ψυχοφαρμακολογίας 2. Η συνήθεια όμως και κυρίως η ευκολία του μονολεκτικού όρου ναρκωτικά δεν έχουν ακόμα επιτρέψει την απάλειψή του με αποτέλεσμα να εξακολουθεί η χρήση του υπονοώντας πάντα το σύνολο των φαρμάκων εκείνων που προκαλεί εξάρτηση. Σύμφωνα με την ελληνική νομοθεσία ο ορισμός των εξαρτησιογόνων ουσιών δίδεται στην παράγραφο 1 του άρθρου 1 του Ν. 3459/2006 ως «ουσίες τεχνητές ή φυσικές που δρουν στο Κ.Ν.Σ. προκαλώντας εξάρτηση στο άτομο» 3. 1 Βλ. Α. Κουτσελίνη, Εξαρτησιογόνες ουσίες, εκδ. Παρισιάνου, Αθήνα 2002, σ Ν. Παπαδόπουλου, «Ναρκωτικό/ Ναρκωτικά», Λεξικό της Ψυχολογίας, εκδ. Σύγχρονη εκδοτική, Αθήνα 2005, σ Στην παράγραφο 2 του συγκεκριμένου άρθρου αναφέρονται σε τέσσερις πίνακες ονομαστικά 280 είδη εξαρτησιογόνων ουσιών, ενώ στο τέλος κάθε πίνακα υπάρχει η σημείωση: «τα άλατα και τα ισομερή αυτών», γεγονός το οποίο υποδηλώνει και πλήθος άλλων ιδιοσκευασμάτων. Στην παράγραφο 3 του άρθρου αυτού, επισημαίνεται μάλιστα ότι μπορεί με κοινή απόφαση των Υπουργών Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης και Δικαιοσύνης, να προστίθενται ή να αφαιρούνται ουσίες στις κατηγορίες του άρθρου αυτού ή να μεταφέρονται από τη μια κατηγορία στην άλλη ή να μεταβάλλονται οι όροι και οι προϋποθέσεις της διάθεσής τους, ιδίως σύμφωνα με τις διεθνείς συμβάσεις

19 Άλλες ονομασίες που συχνά χρησιμοποιούνται για τις εξαρτησιογόνες ουσίες είναι ψυχοδραστικά και ψυχοτρόπα. Οι όροι αυτοί χαρακτηρίζουν τις ουσίες που με οποιονδήποτε τρόπο χρήσης μεταβάλλουν το συναίσθημα, το επίπεδο αντιληπτικής ικανότητας ή την εγκεφαλική λειτουργία ενός χρήστη. Προτιμούνται μάλιστα επειδή κρίνονται φαρμακολογικά ορθότεροι και κοινωνικά ηπιότεροι. Ένα επιπρόσθετο πλεονέκτημα αυτών σε σχέση με τον όρο ναρκωτικά είναι η ευρύτητά τους, μια και στα πλαίσιά τους μπορούν να συμπεριληφθούν με ευκολία ουσίες που είναι κοινωνικά αποδεκτές, όπως το τσιγάρο, το αλκοόλ και τα ηρεμιστικά που χορηγούνται με ιατρική συνταγή Χρήση και κατάχρηση. Δύο όροι οι οποίοι συνδέονται άμεσα με τις εξαρτησιογόνες ουσίες και συχνά συγχέονται μεταξύ τους είναι η χρήση και η κατάχρηση. Η αποσαφήνιση αυτών επομένως κρίνεται απαραίτητη και στοχεύει στην αποφυγή λανθασμένων αντιλήψεων. Με τον όρο χρήση ουσιών νοείται η δοκιμαστική και περιστασιακή λήψη εξαρτησιογόνων ουσιών, η οποία δεν απολήγει απαραίτητα στην κατάχρηση ή στην εξάρτηση. Επισημαίνεται ωστόσο ότι κάποιες φορές είναι δυνατόν η απλή χρήση να οδηγήσει ορισμένα ευάλωτα άτομα στην εξελικτική πορεία της κατάχρησης και της εξάρτησης 5. Με βάση το παραπάνω γεγονός διατυπώθηκε η θεωρία της κλιμάκωσης σύμφωνα με την οποία ο χρήστης ξεκινώντας από τις ήπιες εξαρτησιογόνες ουσίες 4 Γ. Λιάππα, Ναρκωτικά, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 1992, σ Βλ. Λ. Κανκρίνι, Τοξικομανίες, (μτφρ. Ν. Καραχάλιου), εκδ. Αποσπερίτης, Αθήνα, ά. χ., σ Εάν δεν διαχωρίσει κανείς τη χρήση από την κατάχρηση οδηγείται στο λάθος της ενίσχυσης και της ενθάρρυνσης της προκατάληψης εκείνων που πιστεύουν, ότι η απλή χρήση οδηγεί υποχρεωτικά στην τοξικομανία. Αυτή η αντίληψη οδηγεί στο φόβο και στη μοιρολατρία καθώς υποστηρίζει ότι το ναρκωτικό αναπόφευκτα κυριεύει όποιον το δοκιμάσει

20 φτάνει στη χρήση δραστικότερων 6. Πολλές φορές συναντάται και ο εξειδικευμένος όρος της κοινωνική χρήση, ο οποίος προσδιορίζει τη χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών (π.χ. νικοτίνη, καφεΐνη, αλκοόλ) κατά τη διάρκεια κοινωνικών συναναστροφών 7. Αντίστοιχα, κατάχρηση είναι η συνεχής ή ακόμα και η σποραδική υπερβολική χρήση μιας τουλάχιστον εξαρτησιογόνου ουσίας με τρόπο που να διαφέρει του ιατρικά και κοινωνικά αποδεκτού. Σύμφωνα με την αμερικανική ψυχιατρική ταξινόμηση στην παθολογική κατάχρηση μιας ουσίας υπάρχει ένας δυσπροσαρμοστικός τύπος χρήσης της ουσίας, που ποτέ όμως δεν έφτασε στο σημείο της εξάρτησης (π.χ. ο μεσήλικας που επανειλημμένα οδηγεί μεθυσμένος χωρίς να παρουσιάζει άλλα συμπτώματα, η γυναίκα που αν και έχει έλκος συνεχίζει να πίνει παρά τις συστάσεις του γιατρού) Εξάρτηση. Από τους πλέον συζητημένους όρους σχετικά με το ζήτημα των ναρκωτικών είναι ο όρος εξάρτηση. Με τον όρο αυτό νοείται η ψυχική ή και σωματική (φυσική) κατάσταση που εμφανίζεται ως αποτέλεσμα της επίδρασης ενός φαρμάκου σ ένα ζωντανό οργανισμό. Την εξάρτηση χαρακτηρίζει μια ποικιλία εκδηλώσεων, μέσα στις οποίες περιλαμβάνεται πάντοτε η διάθεση για τη συνέχιση λήψης της ουσίας, με σκοπό την επανεκδήλωση των φαρμακολογικών της ενεργειών ή αντίθετα την αποφυγή δυσάρεστων συμπτωμάτων που μπορεί να εκδηλωθούν όταν αυτή δε ληφθεί. Πρόκειται δηλαδή για την καταναγκαστική λήψη μιας 6 Βλ. Μ. Μαρσέλου, Εξαρτησιογόνες ουσίες, εκδ. Τυπωθήτω, Αθήνα 2004 σ. 20, όπου επισημαίνει ότι η κλιμάκωση παρατηρείται μάλλον σε περιορισμένο ποσοστό, αν ληφθεί υπόψη το σύνολο των ατόμων που κάποια στιγμή στη ζωή τους δοκίμασε ή έχει κάνει και εξακολουθεί να κάνει κοινωνική χρήση ή περιστασιακή κατάχρηση μιας ουσίας. 7 Ό. π., σ Ν. Μάνου, Βασικά στοιχεία κλινικής ψυχιατρικής, εκδ. University Studio Press, Θεσ/νίκη 1988, σ

21 ουσίας και υπό την έννοια αυτή η εξάρτηση αυτού του είδους θεωρείται ψυχαναγκαστική διαταραχή 9. Τα χαρακτηριστικά κάθε εξάρτησης είναι διαφορετικά και ανάλογα με την δραστική ουσία. Για το λόγο αυτό πρέπει το είδος της εξάρτησης να προσδιορίζεται με την αναφορά της ουσίας που την εγκατέστησε λ.χ. εξάρτηση τύπου μορφίνης, τύπου αλκοόλ κ.α. Από πορίσματα μελετών μάλιστα αξίζει να σημειωθεί ότι ο χρόνος που απαιτείται για την ανάπτυξη εξάρτησης σε οποιαδήποτε ουσία σχετίζεται με πλήθος παραγόντων οι σπουδαιότεροι από τους οποίους φαίνεται να είναι η διάρκεια, η συχνότητα και ο βαθμός που επηρεάζεται η λειτουργία του Κ.Ν.Σ. 10. Ειδικότερα η εξάρτηση διακρίνεται σε ψυχική και σε σωματική. Η ψυχική εξάρτηση χαρακτηρίζεται από έντονη διάθεση για συνεχή λήψη μιας ουσίας προκειμένου να αναπαραχθεί μια «ευχάριστη» διέγερση του θυμικού ή να αποφευχθεί η δυσφορία από την πιθανή στέρησή της. Ως εκ τούτου η εξάρτηση αυτού του είδους είναι αρκετά υποκειμενική και δύσκολη στον ορισμό της. Αντίθετα ευκολότερη στον προσδιορισμό της φαίνεται να είναι η σωματική (φυσική) εξάρτηση. Αυτή εμφανίζεται ως αποτέλεσμα μιας προσαρμοστικής κατάστασης στη λήψη μιας ουσίας και εκδηλώνεται με έντονες σωματικές διαταραχές, όταν η χορήγηση αυτής διακοπεί ή μειωθεί απότομα σε σημαντικό βαθμό. Τα συμπτώματα είναι διαφορετικά και χαρακτηριστικά για την κάθε ουσία. Επισημαίνεται μάλιστα ότι σε αρκετές περιπτώσεις η σωματική και η ψυχολογική εξάρτηση αλληλοκαλύπτονται Ν. Παπαδόπουλου, «εξάρτηση (από ναρκωτικά)», Λεξικό της Ψυχολογίας, ό.π., σ Βλ. Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, Ταξινόμηση ICD 10 ψυχικών διαταραχών και διαταραχών της συμπεριφοράς, (μτφρ. Κ. Στεφανή, Κ. Σολδάτου, Β. Μαυρέα), εκδ. Βήτα, Αθήνα 1997, σ. 95, όπου αναφέρεται ότι εξάρτηση προκαλούν όλα τα ναρκωτικά, τα ψυχοφάρμακα, ο καπνός, το αλκοόλ και άλλες συναφείς ουσίες. 11 Είναι δυνατό να είναι κανείς σωματικά εξαρτημένος χωρίς να είναι τοξικομανής, όπως επίσης και το αντίθετο. Οποιοσδήποτε όμως είναι τοξικομανής μπορεί να θεωρείται ότι

22 Στο σημείο αυτό κρίνεται σκόπιμη η αναφορά των διαγνωστικών κριτηρίων της εξάρτησης, όπως αυτά ορίζονται από την Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρία: α) η ανάπτυξη ανοχής στην ουσία και ανάγκη για χρήση συνεχώς μεγαλύτερων ποσοτήτων ουσίας, ώστε να επιτευχθεί το επιθυμητό αποτέλεσμα, β) η βίωση χαρακτηριστικών στερητικών συμπτωμάτων στην περίπτωση απότομης μείωσης ή διακοπής χρήσης της ουσίας γ) η χρήση της ουσίας σε μεγάλες ποσότητες ή για μεγάλες χρονικές περιόδους, παρά την αντίθετη πρόθεση του χρήστη, δ) οι ανεπιτυχείς προσπάθειες ελέγχου ή διακοπής της χρήσης της ουσίας από μέρους του χρήστη, ε) η μεγάλη δαπάνη του χρόνου του χρήστη για να αποκτήσει την ουσία, να τη χρησιμοποιήσει και να συνέλθει από τη δράση της, στ) η εγκατάλειψη ή η μείωση σημαντικών κοινωνικών, επαγγελματικών ή ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων λόγω της χρήσης της ουσίας και ζ) η συνέχιση της χρήσης μολονότι το άτομο γνωρίζει ότι έχει ένα επίμονο ή υποτροπιάζον κοινωνικό, ψυχολογικό ή σωματικό πρόβλημα που προκαλείται ή παροξύνεται από τη χρήση της ουσίας. Ωστόσο πρέπει να επισημανθεί ότι η οριστική διάγνωση της εξάρτησης πρέπει να τίθεται, μόνον στην περίπτωση που τουλάχιστον τρία από τα παραπάνω συμπτώματα συνυπήρχαν σε κάποια χρονική περίοδο κατά τη διάρκεια ενός έτους Ανοχή (ή αλλιώς αντοχή). Το πρώτο διαγνωστικό κριτήριο της εξάρτησης το οποίο αναφέρεται στον κατάλογο της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας είναι η ανοχή ή έχει αποκτήσει και εξάρτηση από την ουσία. Πάντως οι δύο όροι δεν είναι ανάλογοι και αντίστοιχοι, καθώς σωματική εξάρτηση δεν αναπτύσσεται σε κάθε περίπτωση στην οποία αναπτύσσεται ανοχή. Για περισσότερα βλ. Α. Αβραμίδη, Η αλήθεια για τα ναρκωτικά, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 1988, σ American Psychiatric Association, Diagnostic and statistical manual of mental disorders (DSM IV TR), εκδ. American Psychiatric Association, Washington 2000, σ

23 αλλιώς αντοχή 13. Με τον όρο αυτό περιγράφεται η κατάσταση κατά την οποία εμφανίζεται προοδευτική μείωση των επιδράσεων των δόσεων των εξαρτησιογόνων ουσιών και έχει ως αποτέλεσμα την ανάγκη του οργανισμού για σταδιακή αύξησή τους σε μικρότερα χρονικά διαστήματα 14. Η ικανότητα της προσαρμογής του οργανισμού σε μια σταθερή ποσότητα ουσίας είτε με την εξοικείωση των κυττάρων στη δράση της είτε με την ταχύτερη αποδόμηση και εξουδετέρωσή της οδηγεί στη μείωση της έντασης και της διάρκειας των αποτελεσμάτων αυτής. Μάλιστα η ανοχή είναι ιδιαιτέρως επικίνδυνη, καθώς αποτελεί την κύρια αιτία αιφνίδιου θανάτου. Ο χρήστης στην προσπάθειά του να επιτύχει την επιθυμητή δράση της ουσίας συχνά μπορεί να την ανεκτή από τον οργανισμό δόση. Δύο πρόσθετοι όροι που εξειδικεύουν την ανοχή είναι η αντίστροφη ανοχή και η διασταυρούμενη ανοχή. Αντίστροφη ανοχή νοείται η κατάσταση που μπορεί να παρατηρηθεί, όταν μετά την εγκατάσταση της εξάρτησης σε κάποια ουσία οι ενέργειες της ουσίας αυτής εκδηλώνονται με τη λήψη μιας μικρότερης της συνηθισμένης δόσης, και διασταυρούμενη ανοχή, είναι το φαινόμενο κατά το οποίο μια ουσία υποκαθιστά κάποια άλλη στην παραγωγή των επιθυμητών αποτελεσμάτων Σύνδρομο στέρησης ή απόσυρσης. Το δεύτερο ευρύτερα γνωστό σύμπτωμα της εξάρτησης είναι το σύνδρομο στέρησης ή απόσυρσης. Πρόκειται για ομάδα συμπτωμάτων με 13 American Psychiatric Association, Diagnostic and statistical manual of mental disorders(dsm IV TR), ό.π., σ Βλ. επίσης Γ. Λιάππα, Ναρκωτικά, ό.π., σ. 20, όπου αναφέρεται ότι η σωματική εξάρτηση και ανοχή δεν συνδέονται με απολύτως ευθεία αναλογική σχέση, καθώς, αν και η κατάχρηση παραισθησιογόνων ουσιών δεν προκαλεί σωματική εξάρτηση, το φαινόμενο της ανοχής εγκαθίσταται σχετικά γρήγορα. 14 Ν. Παπαδόπουλου, «ανοχή (ανεκτικότητα)», Λεξικό της Ψυχολογίας, ό.π., σ Βλ. Κ. Γαζγαλίδη, Ηρωίνη, υποκατάστατα και ανταγωνιστές, εκδ. Εκδοτική Θεσσαλονίκης, Θεσ/νίκη 2003, σ , όπου αναφέρεται ότι στη διασταυρούμενη ανοχή έχουν βασιστεί οι θεραπείες υποκατάστασης

24 ποικιλία μορφών και βαθμών βαρύτητας που εκδηλώνεται με τη διακοπή της χρήσης μιας εξαρτησιογόνου ουσίας, η οποία συνήθως λαμβανόταν για παρατεταμένη χρονική περίοδο. Τα συμπτώματα του συνδρόμου στέρησης προξενούν έντονη δυσφορία και είναι κατά κανόνα αντίθετα από αυτά που προκαλεί η υψηλή ποσότητα λήψης της ουσίας. Τα συμπτώματα του συνδρόμου στέρησης έχουν χωριστεί σε δύο βασικές ομάδες. Η πρώτη περιλαμβάνει τα φυσικά ή σωματικά συμπτώματα, όπως είναι αυτά που σχετίζονται με τη λειτουργία του Αυτόνομου Νευρικού Συστήματος (π.χ. έντονα συμπτώματα άγχους, υπερκινητικότητα, σπασμοί επιληπτικού τύπου) και η δεύτερη τα συναισθηματικά ή υποκειμενικά τα οποία λειτουργούν ως κίνητρο για συνέχιση της χρήσης (π.χ. ατονία, κατάθλιψη) 16. Αξίζει να σημειωθεί ότι το σύνδρομο στέρησης μπορεί να παρουσιαστεί και σε πρώην χρήστη ουσιών, όταν αυτός εκτεθεί σε περιβαλλοντικά ερεθίσματα που έχει συνδέσει προηγουμένως με τη χρήση της εξαρτησιογόνου ουσίας. Το σύνδρομο αυτό ονομάζεται συναρτημένο σύνδρομο στέρησης Εθισμός. Συχνά αντί του όρου εξάρτηση χρησιμοποιείται ο όρος εθισμός. Πρόκειται για έναν όρο αρκετά ασαφή ο οποίος πλέον δεν είναι δόκιμος φαρμακολογικά, επειδή αφενός δεν προσδιορίζει το είδος της εξάρτησης που υπονοεί και αφετέρου συχνά σημαίνει την ανάπτυξη ανοχής Βλ. Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, Ταξινόμηση ICD 10 ψυχικών διαταραχών και διαταραχών της συμπεριφοράς, (μτφρ. Κ. Στεφανη, Κ. Σολδάτου, Β. Μαυρέα), ό.π., σ Επιπλέον είναι δυνατόν να προκληθεί κατάσταση απόσυρσης (στέρησης) με delirium. Πρόκειται για τρομώδες παραλήρημα βραχείας διάρκειας που περιλαμβάνει σύγχυση της συνείδησης, ζωηρές ψευδαισθήσεις και παραισθήσεις, όπως επίσης και τρόμο. Συνήθως εμφανίζεται σε χρόνιους αλκοολικούς κατά τη διάρκεια της στέρησης οινοπνεύματος και πολλές φορές είναι απειλητικό για την ίδια τη ζωή τους. 17 Ν. Παπαδόπουλου, «εθισμός (σε ουσίες κτλ.)», Λεξικό της Ψυχολογίας, ό.π., σ. 286 και επίσης στο λήμμα «σύνδρομο στέρησης», σ Μ. Μαρσέλου, Εξαρτησιογόνες ουσίες, ό.π., σ. 21. Επίσης Ν. Παπαδόπουλου, «εθισμός (σε ουσίες κτλ.», Λεξικό της Ψυχολογίας, ό.π., σ

25 1.7. Τοξικομανία. Η πλήρης εξάρτηση του ατόμου από ουσίες εκφράζεται με τον όρο τοξικομανία. Αυτός προσδιορίζει την παθολογική κατάσταση της ανικανότητας του ατόμου να αποφύγει τη χρήση κάποιων εξαρτησιογόνων ουσιών. Ο όρος αυτός είναι περισσότερο ποιοτικός παρά ποσοτικός και ο βαθμός του εξαρτάται τόσο από την ουσία όσο και από το άτομο Τοξίκωση ή αλλιώς το σύνδρομο τοξίνωσης. Ένας πιο εξειδικευμένος όρος που συχνά συναντάται είναι η τοξίκωση ή αλλιώς το σύνδρομο τοξίνωσης. Με τον όρο αυτό νοείται μια μεταβατική κατάσταση, η οποία επακολουθεί τη λήψη οινοπνεύματος ή κάποιας άλλης ψυχοδραστικής ουσίας και συνεπάγεται διαταραχές στο επίπεδο της συνείδησης, των γνωστικών λειτουργιών, της αντίληψης, του συναισθήματος, της συμπεριφοράς και άλλων ψυχοφυσιολογικών λειτουργιών. Οι διαταραχές αυτές σχετίζονται με επίκτητες προς την ουσία αντιδράσεις και υποχωρούν με την πάροδο του χρόνου, μέχρι πλήρους εξάλειψης της ουσίας, εκτός αν έχει προκληθεί βλάβη ιστών ή άλλη επιπλοκή Αναδρομή ή αναδρομική αναβίωση. Τέλος με τον όρο αναδρομή ή αναδρομική αναβίωση (γνωστό επίσης και ως flashback) περιγράφεται η αυθόρμητη επαναφορά μιας ψευδαίσθησης, η οποία οφείλεται στη χρήση ψυχοτρόπων ουσιών αλλά εμφανίζεται χωρίς να έχει γίνει χρήση τους για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα. Η αναδρομική αναβίωση μπορεί να παρατηρηθεί ακόμα και 19 Γ. Οικονομόπουλου, Ψυχεδελικά ή ψυχοδηλωτικά, εκδ. Κοινότητα, Αθήνα 1980, σ Ν. Παπαδόπουλου, «τοξίνωση (τοξίκωση)», Λεξικό της Ψυχολογίας, ό.π., σ Επίσης σε Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, Ταξινόμηση ICD 10 ψυχικών διαταραχών και διαταραχών της συμπεριφοράς, (μτφρ. Κ. Στεφάνη Κ. Σολδάτου Β Μαυρέα), ό.π., σ

26 δύο χρόνια μετά τη χρήση. Κατά τη διάρκειά της ο χρήστης βιώνει περιοδικά ειδικές εμπειρίες που έζησε κατά τη διάρκεια της χρήσης της ουσίας. Το φαινόμενο αυτό οφείλεται μάλλον σε ψυχικά αίτια C. Cox, M. Jacobs, A. Leblance, Drugs and Drug Abuse. A Reference Text, Alcoholism and Drug Addiction Research Foundation, Toronto 1987, σ

27 2. Τα είδη των εξαρτησιογόνων ουσιών και η διάδοσή τους στον ελληνικό μαθητικό πληθυσμό. Για τη μελέτη των εξαρτησιογόνων ουσιών κρίνεται σκόπιμη η ταξινόμησή τους σε κατηγορίες με βάση ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά. Υπάρχουν ποικίλοι τρόποι κατηγοριοποίησής τους. Στο παρόν πόνημα θα χρησιμοποιηθεί η ταξινόμηση που έχει γίνει από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, σύμφωνα με τον οποίο αυτές διακρίνονται στις εξής ομάδες: 1. Κάνναβη και τα παράγωγά της. 2. Όπιο και τα παράγωγά του. 3. Διεγερτικά του Κ. Ν. Σ. 4. Παραισθησιογόνα Ψευδαισθησιογόνα. 5. Κατασταλτικά του Κ.Ν.Σ. 6. Εισπνεόμενες (πτητικές) ουσίες Η κάνναβη και τα παράγωγά της. Πρόκειται για μονοετές φυτό του γένους κνιδωδών το οποίο υπάρχει στη φύση σε περισσότερες από εκατό ποικιλίες 23. Βασική διαφορά καθεμιάς είναι η περιεκτικότητά της σε ορισμένες δραστικές ουσίες και 22 Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, Ταξινόμηση ICD 10 ψυχικών διαταραχών και διαταραχών της συμπεριφοράς, (μτφρ. Κ. Στεφανης, Κ. Σολδάτου, Β. Μαυρέας), ό.π., σ. 95. Βλ. επίσης Μ. Μαρσέλου, Εξαρτησιογόνες ουσίες, ό.π., Αθήνα 2004, σ , 146, όπου αναφέρεται ότι η κάνναβη στο παρελθόν συμπεριλαμβανόταν στα κατασταλτικά του Κ.Ν.Σ. ή άλλες φορές στα ψευδαισθησιογόνα. Σύμφωνα με σύγχρονες απόψεις η κάνναβη και τα παράγωγά της αποτελούν μια ξεχωριστή ομάδα ψυχοτρόπων ουσιών και βάσει μιας ευρύτερης θεώρησης θα μπορούσε κανείς να τα χαρακτηρίσει ως «ασθενή παραισθησιογόνα». 23 Στο παρελθόν υπήρξαν διαφωνίες μεταξύ των βοτανολόγων σχετικές με τα είδη και τις ποικιλίες αυτού του φυτού. Στις μέρες μας έχει γίνει επιστημονικά αποδεκτό ότι υπάρχει ένα αρχικό είδος, η cannabis sativa, από το οποίο προέκυψαν διάφορες άλλες. Οι πιο γνωστές είναι η cannabis indica και η cannabis ruderalis. Βλ. περαιτέρω Κ. Γρίβα, Κάνναβη μαριχουάνα χασίς, εκδ. Εκδοτική Θεσσαλονίκης, Θεσ/νίκη 2006, σ

28 κυρίως σε δέλτα 9 τετραϋδροκανναβινόλη (εφεξής THC) 24. Το συγκεκριμένο φαρμακολογικό στοιχείο θεωρείται υπεύθυνο για τις μεταβολές που παρατηρούνται στην ψυχική διάθεση του χρήστη. Η χρήση της κάνναβης υπήρξε γνωστή σε όλους σχεδόν τους ιστορικά γνωστούς πολιτισμούς. Χρησιμοποιήθηκε από τον άνθρωπο ως πρώτη ύλη οικιακής βιοτεχνίας 25, ως τροφή για τον ίδιο και τα οικόσιτα ζώα, ως φάρμακο, και τέλος ως μέσο ευφορίας 26. Ωστόσο στις μέρες μας η χρήση της έχει περιοριστεί κυρίως στην ψυχοδραστική της ιδιότητα. Είναι μάλιστα τόσο διαδεδομένη, ώστε, σύμφωνα με την παγκόσμια έκθεση κατά των ναρκωτικών του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (Ο.Η.Ε.) για το έτος 1997, υπολογίζεται ότι 140 εκατομμύρια άνθρωποι κάνουν χρήση κάνναβης σε καθημερινή βάση 27. Σε αντίστοιχη μελέτη του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγιεινής (Ε.Π.Ι.Ψ.Υ.), για την κατάσταση των ναρκωτικών και των οινοπνευματωδών ποτών στην Ελλάδα κατά το έτος 2004, η κάνναβη φαίνεται να είναι η πιο συχνή παράνομη ουσία μεταξύ των εφήβων, εμπειρία της οποίας αναφέρει το 9,5% του ποσοστού του μαθητικού πληθυσμού Η ποικιλία με την υψηλότερη περιεκτικότητα σε THC είναι η cannabis indica (γνωστή ως ινδική κάνναβη). Ωστόσο με τις σύγχρονες μεθόδους καλλιέργειας παράγονται φυτά με υψηλή περιεκτικότητα σε THC, ταχεία ανάπτυξη και ιδιαιτέρως ανθεκτικά, όπως επισημαίνεται από τον H. Avis, Drugs and life, εκδ. The McGraw Hill Companies, U.S.A. 1996, σ Ηροδότου, Ιστορία IV,74. «Ἒστι δέ σφι κάνναβις φυομένη ἐν τῇ χώρῃ πλήν παχύτητος καί μεγάθεος τῷ λίνῳ ἐμφερεστάτη. Ταύτῃ δέ πολλῷ ὑπερφέρει ἡ κάνναβις. Αὓτη καί αὐτομάτη καί σπειρομένη φύεται, καί ἐξ αὐτῆς θρήικες μέν καί εἳματα ποιεῦνται τοῑσι λινέοισι ὁμοιότατα.». 26 Βλ. εκτενέστερα σε G. Arnao, Το απαγορευμένο χόρτο, (μτφρ. Ν. Αλεβιζάτος), εκδ. Νέα Σύνορα, Αθήνα 1983, σ. 34, όπου αναφέρεται ότι η ιατρική χρήση της κάνναβης κατά την αρχαιότητα επιβεβαιώνεται από ένα γραπτό του κινέζου αυτοκράτορα Shen Nung, που χρονολογείται περίπου το 2700 π.χ. για τη θεραπευτική χρήση των βοτάνων /wdr/e_hilite.htm.united (τελευταία επίσκεψη 12/12/06). 28 Γράφημα 4 σε Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (Ε.Π.Ι.Ψ.Υ.), Ε.Κ.ΤΕ.Π.Ν Ετήσια Έκθεση για την κατάσταση του προβλήματος των ναρκωτικών και των οινοπνευματωδών στην Ελλάδα, εκδ. Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (Ε.Π.Ι.Ψ.Υ.), Αθήνα 2005, σ

29 Ένας από τους κυριότερους λόγους της ευρείας διάδοσής της είναι η ποικιλομορφία που μπορεί να διατεθεί στο εμπόριο. Τα προϊόντα της κάνναβης που συνήθως συναντώνται είναι: α) η μαριχουάνα, η οποία παράγεται από τις κορυφές του φυτού (άνθη και φύλλα) και η περιεκτικότητά της σε THC κυμαίνεται περίπου σε 0,5 5%, β) το χασίς, το πιο διαδεδομένο προϊόν της κάνναβης, που προέρχεται από την κατεργασία της ρητίνης των φύλλων του φυτού και συνήθως περιέχει 2 20% THC, και γ) το χασισέλαιο, το οποίο προέρχεται από ειδική κατεργασία της ουσίας με αιθυλική αλκοόλη ή με άλλους οργανικούς διαλύτες και δεν απαντάται συχνά κυρίως εξαιτίας της υψηλής περιεκτικότητάς του σε THC (περίπου 15 20%) 29. Ο συνηθέστερος τρόπος λήψης της κάνναβης είναι το κάπνισμα, χωρίς να είναι σπάνιες οι περιπτώσεις κατάποσής της 30. Η επίδραση της THC αρχίζει σε λίγα λεπτά της ώρας μετά την είσοδο της ουσίας στους πνεύμονες και παρέρχεται σε διάστημα από δύο μέχρι τεσσάρων ωρών, αναλόγως της δοσολογίας της. Ωστόσο στο συστηματικό χρήστη παρουσιάζεται καθυστέρηση στην επίδραση, γεγονός το οποίο μαρτυρεί κάποιο είδος ανάπτυξης ανοχής στην ουσία. Η δράση της κάνναβης εξαρτάται από διάφορους παράγοντες, όπως είναι η ποσότητα και ο τρόπος λήψης της ουσίας, η προσωπικότητα και οι επιθυμίες του χρήστη καθώς και οι συνήθειες του περιβάλλοντός του. Επιδρά σχεδόν σε κάθε σύστημα λειτουργίας του ανθρώπινου οργανισμού, προκαλώντας αλλαγές στις αντιληπτικές και ψυχοκινητικές λειτουργίες. Τα αποτελέσματα που παρατηρούνται κατά τη διάρκεια της τοξίκωσης δύνανται να είναι: α) ψυχολογικά (όπως ευφορία, υποκειμενική 29 Πρβλ. M. Teesson, L. Degenhardt & W. Hall, Addictions, εκδ. Psychology Press, UK 2002, σ Βλ. περαιτέρω Α. Αβραμίδη, Η αλήθεια για τα ναρκωτικά, ό.π., σ. 105, όπου αναφέρεται ότι η κάνναβη δίνει γλυκό άρωμα και γεύση σε σάλτσες και σε γλυκά, χωρίς να χάνει την ψυχοδραστική της ιδιότητα

30 επίταση των αισθήσεων, αίσθημα επιβράδυνσης της ροής του χρόνου, ευεξίας, χαλάρωσης, απάθειας, αυξημένη κοινωνικότητα και ομιλητικότητα, μεταδοτικό γέλιο), β) σωματικά (όπως ταχυκαρδία, ξηροστομία, αύξηση της όρεξης), και γ) συμπεριφορικά δυσπροσαρμοστικά (όπως άγχος, πανικός, καχυποψία, ψύχωση, κατάθλιψη, εξασθένηση της βραχύχρονης μνήμης, της προσοχής και της αντίληψης, έκπτωση της κρίσης, του συντονισμού των κινήσεων καθώς επίσης και της κοινωνικής και επαγγελματικής λειτουργικότητας) 31. Στο παρελθόν υπήρξαν ατέρμονες συζητήσεις μεταξύ ψυχολόγων για το εάν η χρόνια χρήση κάνναβης προκαλεί εξάρτηση. Πλέον το μεγαλύτερο ποσοστό της σύγχρονης ξένης βιβλιογραφίας συγκλίνει καταφατικά 32. Οι χρόνιοι χρήστες κάνναβης μπορεί να βιώσουν ανοχή στην ουσία, όπως επίσης και στερητικό σύνδρομο, το οποίο αν και δεν είναι ιδιαιτέρως επικίνδυνο και επίπονο, όπως σε κάποιες άλλες ουσίες, ωστόσο τα δυσάρεστα συμπτώματα είναι ικανά να αποτελέσουν ανασταλτικό παράγοντα της διακοπής της ουσίας 33. Ένας από τους σοβαρότερους κινδύνους που ενέχει η χρήση κάνναβης, όχι μόνο για την ζωή του χρήστη αλλά και των άλλων, είναι η οδήγηση υπό την επήρεια αυτής. Όπως προαναφέρθηκε, η κάνναβη προκαλεί αλλαγές στις αντιληπτικές και ψυχοκινητικές λειτουργίες του χρήστη με αποτέλεσμα την αύξηση του χρόνου αντίδρασής του σε περίπλοκες και απρόβλεπτες καταστάσεις 34. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα αποτελέσματα που προκύπτουν από μελέτες σχετικά με τις επιπτώσεις της μακρόχρονης 31 Πρβλ. Ν. Μάνου, Βασικά στοιχεία κλινικής ψυχιατρικής, ό.π., σ Βλ. εκτενέστερα M. Teesson, L. Degenhardt & W. Hall, Addictions, ό.π., σ Τα συμπτώματα του συνδρόμου στέρησης κάνναβης που αναφέρονται είναι κυρίως έντονος εκνευρισμός, γενική δυσφορία, ανήσυχος ύπνος και μειωμένη όρεξη. Για περισσότερα βλ. American Psychiatric Association, Diagnostic and statistical manual of mental disorders, ό.π., σ R. Perkinson, Chemical dependency counseling, εκδ. Sage, U.S.A. 2002, σ

31 χρήσης κάνναβης στην υγεία του χρήστη, οι οποίες αναφέρουν αρνητικές επιδράσεις στο αναπαραγωγικό 35, στο αναπνευστικό 36 και στο καρδιαγγειακό σύστημα 37. Αντίστοιχες έρευνες σχετικά με την επίδραση της κάνναβης στην ψυχολογία του χρόνιου χρήστη αποδεικνύουν πως είναι δυνατό να αναπτυχθούν σοβαρά καταθλιπτικά επεισόδια, όπως επίσης και αγχώδη σύνδρομα, ικανά να οδηγήσουν σε κατάσταση πανικού 38. Έχουν επίσης παρατηρηθεί ψυχώσεις ιδιαίτερα σε άτομα που η δόμηση της προσωπικότητάς τους έχει τέτοιου είδους ψυχοπαθολογικές προδιαθέσεις 39. Ολοκληρώνοντας τη μελέτη σχετικά με τις επιδράσεις της κάνναβης στο άτομο καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η μακρόχρονη χρήση της μπορεί να προκαλέσει μόνιμες, μη αναστρέψιμες εγκεφαλικές βλάβες, ιδιαίτερα στο στάδιο της νοητικής ανάπτυξης. Χαρακτηριστική δε είναι η θέση, σύμφωνα με την οποία «ο έφηβος που κάνει καθημερινή 35 Η χρήση κάνναβης, ειδικά στους άνδρες που η γονιμότητά τους είναι ήδη εξασθενημένη, προκαλεί αύξηση του υπάρχοντος προβλήματος, μειώνοντας τα επίπεδα της τεστοστερόνης και της σπερματογένεσης. Αντίστοιχα, στις γυναίκες κάποιες έρευνες αναφέρουν την αναστρέψιμη αναστολή της ωορρηξίας. Σε περιπτώσεις χρήσης κάνναβης κατά τη διάρκεια εγκυμοσύνης, το βρέφος ενδεχομένως να εμφανίσει βραδύτητα στην ανάπτυξή του και στη συνέχεια προβλήματα στη συμπεριφορά και στη μαθησιακή του ικανότητα ακόμα και μακροπρόθεσμα. Πρβλ. Α. Αβραμίδη, Η απομυθοποίηση των ναρκωτικών και με ελπίδα, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 1991, σ Βλ. H. Avis, Drugs and life, ό.π., σ. 104, όπου επισημαίνεται ότι το μακρόχρονο κάπνισμα κάνναβης σχετίζεται με την αύξηση των συμπτωμάτων χρόνιας βρογχίτιδας, που έχει ως αποτέλεσμα την εμφάνιση μη αναστρέψιμης πνευμονικής νόσου και επίσης την πιθανή εμφάνιση καρκίνων στους πνεύμονες, στο στόμα, στο φάρυγγα, στο λάρυγγα και στην τραχεία. 37 Γ. Λιάππα, Ναρκωτικά, ό.π., σ Η μακροχρόνια χρήση κάνναβης μπορεί να εμφανίσει προβλήματα στο καρδιαγγειακό σύστημα ειδικά σε χρήστες, οι οποίοι συνεχίζουν τη χρήση της κάνναβης έως και την ηλικία των πενήντα ετών, ιδιαίτερα όταν αυτοί είναι και καπνιστές νικοτίνης. 38 Για περισσότερα βλ. Α. Κουτσελίνη, Εξαρτησιογόνες ουσίες, ό.π., σ. 18. Η κατάσταση πανικού συνήθως συμβαίνει είτε σε άπειρους χρήστες είτε σε χρήστες οι οποίοι είχαν διακόψει τη λήψη της ουσίας για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα. 39 Γ. Λιάππα, Ναρκωτικά, ό.π., σ

32 χρήση κάνναβης δεν θα μάθει πράγματα στο επίπεδο που θα ήταν ικανός» Το όπιο και τα παράγωγά του. Το ζήτημα των ναρκωτικών συχνά στη συνείδηση των περισσοτέρων είναι σχεδόν άρρηκτα συνδεδεμένο με τη χρήση του οπίου και των παραγώγων του. Σύμφωνα μάλιστα με στατιστική έρευνα που έλαβε χώρα στα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, από το 1990 έως το 2001, το 60% περίπου των προβληματικών χρηστών κάνουν χρήση αυτής της ουσίας, ενώ ταυτόχρονα υπολογίζεται ότι πάνω από μισό εκατομμύριο Ευρωπαίοι είναι εξαρτημένοι ή κάνουν κατάχρηση αυτής 41. Το όπιο είναι ο συμπυκνωμένος και αποξηραμένος γαλακτώδης οπός 42, που παράγεται από τον καρπό της παπαρούνας μήκων η υπνοφόρος (papever somniferum) 43. Στους αρχαίους χρόνους χρησιμοποιήθηκε άλλοτε ως σύμβολο θεών και μέσο λατρευτικών εκδηλώσεων 44 και άλλοτε ως αναλγητικό φάρμακο 45. Εξίσου ιδιαίτερο ρόλο διαδραμάτισε σε πλήθος γεγονότων της 40 R. Frances, S. Miller & A. Mack, Clinical textbook of addictive disorders, εκδ. The Guilford press, Ν.Υ. 2005, σ Πρβλ. Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (Ε.Π.Ι.Ψ.Υ.), Ε.Κ.ΤΕ.Π.Ν Ετήσια Έκθεση για την κατάσταση του προβλήματος των ναρκωτικών στην Ευρωπαϊκή Ένωση και τη Νορβηγία, εκδ. Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (Ε.Π.Ι.Ψ.Υ.), Αθήνα 2004, σ Βλ. Γ. Μπαμπινιώτη, «όπιο», Λεξικό της Νέας Ελληνικής γλώσσας, εκδ. Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα 1998, σ Το λήμμα «όπιο» είναι υποκοριστικό του αρχαίου ουσιαστικού «ὀπός» που σημαίνει χυμός. Από την ελληνική λέξη «ὄπιον» προήλθε η λατινική «opium». 43 Βλ. Κ. Γρίβα, Οπιούχα:μορφίνη ηρωίνη μεθαδόνη, εκδ. Νέα Σύνορα, Αθήνα 1995, σ , όπου περιγράφεται ο τρόπος παραγωγής του οπίου ως εξής: οι άγουρες κωδιές της παπαρούνας χαράζονται επιφανειακά, από τα χαραγμένα μέρη ρέει ημισυμπυκνωμένος χυμός, ο οποίος, αφού συλλέγεται, πλάθεται και εκτίθεται στον ήλιο, μετατρέπεται σε στερεή καστανόχρωμη μάζα με δυσάρεστη οσμή και πικρή γεύση. 44 Πρβλ. Β. Γωγούση, Ναρκωτικά και τοξικομανείς, εκδ. Παπαγεωργίου, Θεσ/νίκη 1973, σ , όπου παρατίθεται φωτογραφία της μινωικής Θεάς των μηκώνων επί του στέμματος της οποίας υπάρχουν τρεις παπαρούνες οπίου. 45 Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ήδη από τη δεύτερη χιλιετηρίδα χρησιμοποιούσαν το όπιο για θεραπευτικούς σκοπούς. Στον Πάπυρο Ebers (1550 π.χ.) δίνονται λεπτομερείς οδηγίες για